TILAK MAHARASHTRA VIDYAPEETH

The Late Vaidya P. G. Nanal Department of Ayurveda

CRITICAL EDITION OF

CHARAKA NIDANASTHANA

(Funded By CCRAS)

We express our gratitude & sincere thanks to the stalwarts,

who guided us throughout the project

Hon. Mr. V.G Palshikar Chancellor

Dr. Deepak Tilak Vice-Chancellor

Dr. Umesh Keskar Registrar

Prof. Dr. S.P.Sardeshmukh Dean, Faculty of Ayurved

Consultant Vd. Anant Dharmadhikari

Vd. Shreekar Jalukar Vd. Dilip Gadgil

Principle Investigator Vd. M M Kulkarni

Research Associate Vd. Shweta Joshi

Vd. Harshali Mundada

Senior Research Fellow

Vd. Vibavari Sardeshmukh Vd. Anagha Joshi

Vd. Vishakha Deulgaonkar Vd. Madhuri Petkar

Vd. Mrunalini A. Kulkarni

Index

No Content Page Numbers

1 Report 000- 030

2 PathaBheda at a glance - Jwara 031 - 040

3 “ - Raktapitta 041 - 046

4 “ -Gulma 047 - 052

5 “ -Prameha 053 - 060

6 “ -Kushtha 061 - 065

7 “ -Shosha 066 - 078

8 “ -Unmad 079 - 087

9 “ -Apasmar 088 - 095

10 Jwar Vimarsha 096 - 192

11 Raktapitta Vimarsha 193 - 241

12 Gulma Vimarsha 242 - 291

13 Prameha Vimarsha 292 - 359

14 Kushtha Vimarsha 360 - 403

15 Shosha Vimarsha 404 - 486

16 Unmad Vimarsha 487 - 537

17 Apsmara Vimarsha 538 - 585

18 Appendix I (Mss Characteristics) 586 - 615

19 Appendix II (Mss and Book numbers) 616 - 617

20 Appendix III (Mss Details) 618 - 619

21 Appendix IV (Bibliography) 620 - 622

22 Reconsideration Shloka 623 - 625

P a g e | 1

Developing Critical Edition of Charaka Samhita Nidana sthana.

Introduction: We the Indians are very lucky in having a rich heritage of

knowledge in the form of texts. This has been inherited from thousands of years, from

generation to generation. The mode of transmission of knowledge was initially by

mouth to mouth and later on was through manuscripts.

Ayurvedic texts form the base or foundation of knowledge of Ayurveda for

Academic, Research, Practice, Manufacturing of Medicines etc. all purposes. While

working on Triskandha Kosha project, we realised, that the books we so heavily rely

on, are not totally error-free. Besides the readings that are provided by different

Manuscripts provide better insight to the information given in text.

Let us see some example.

1. ŸÖÃµÖ ×®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„…

(ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 116, 117, 118, 120, Books 202, 202;) “Ö.×®Ö. 1/18

We shall now explain the specific / special information of Nidana, Purvrupa, Linga and Upashay. (According to various types of Jwar.) The word “samprapti” is missing

here.

In sutra 6 the word Samprapti is used as a means of “Vyadhidnaopaya” (means to gain knowledge of disease) of any disease. This can also be applied to present sutra

by Atidesh Tantrayukti. But the explanation provided by the commentator may be misleading to present day student. They may miss out the details of samprapti in

Jwar. Hence this reading should be added to original text.

The commentator Chakrapanidatta mentions ‘Even though Samprapti as

specific to each type of fever is described in this chapter, still it is not enumerated in

this sutra because its classification has already been described in 12 th sutra.

Samprapti as specific to each type of Jwara, mentioned here is identical except

perhaps the Doshas taking part in it.

P a g e | 2

In our view specific information about samprapti is given like in Pittaja Jwar it is

mentioned Pitta increases with “Drava”- liquid property, which is an example of

“Vikalpasamprapti”.

ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ´Öã¯ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´Ö®¾Ö¾ÖꟵÖ

¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ×¯Ö¬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ ..

Another instance is Abhishangaja fever is caused by vitiation of Vata & Pitta

Dosha.

This is specific to jwara as general sutra is

ŸÖ¡ÖÖ׳֑ÖÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã®ÖÖ ¤ãü™ü¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖ׬ÖšüÖ®Öê®Ö, †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö„ ¯Öã®Ö¾ÖÖÔŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖ´ÖË … 30

All 3 doshas get vitiated due to Abhishanga.

ÛúÖ´Ö¿ÖÖêÛú³ÖµÖÖŸÖË ¾ÖÖµÖã„ ÛÎúÖê¬ÖÖŸÖË ×¯Ö¢ÖÓ ¡ÖµÖÖê ´Ö»ÖÖ„ ³ÖæŸÖÖ׳ÖÂÖ’ËûÝÖÖŸÖË Ûãú¯µÖ×®ŸÖ…

In spite of this, Samprapti does not find mention in sutra.

In ‘Charaka samhiita’ Edited by Yadavaji Acharya of Nirnayasagar Press 1933 ‘Samprapti’ word is included. So “Samprapti” reading should be reconsidered.

2. ¾Öé× üãÖÖ®ÖõÖµÖÖ¾ÖãÖÖÓ ¸üÖêÝÖÖÞÖÖ´Öã¯Ö»ÖõÖµÖêŸÖË…

ÃÖãÃÖæõ´ÖÖ´Ö×¯Ö “Ö ¯ÖÏÖ–ÖÖê ¤êüÆüÖ×ݮֲֻ֓ÖêŸÖÃÖÖ´ÖË

(A wise physician should closely observe the subtleties of aggravated, normal

and diminished states of disease, body, power of digestion, strength and mental

faculties.)

…… “Ö. ×®Ö. 8/36

¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖËü (Doshanam) - In this sutra the word Roganam is confusing and hence

seems incorrect. Here expected (Abhipret) meaning of the word Roga is Dosha.

P a g e | 3

Normal state of Roga cannot be there. There can be normal state of Dosha.

Besides the next sutra

¯ÖÏÖµÖ×ßֵÖÔÝÝÖŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ Œ»Öê¿ÖµÖ®ŸµÖÖŸÖã üÖÓ׿“Ö¸ü ÖË …

ŸÖêÂÖã ®Ö Ÿ¾Ö üµÖÖ ÛãúµÖÖÔ§êüÆüÖ×ݮֲֻÖ×¾ÖŸÖË ×ÛÎúµÖÖ´ÖË ……

mentions state of doshas which needs immediate treatment. With Adhikaran Tantrayukti the current context and that of previous sutra, is that of Doshas

and their different conditions.

The sutraa number 112 from Sutra-SthanaAdhyaya 17 mentions Gati of

Doshas- Kshaya, sthana, Vruddhi, or Urdhwa, Adhah, Tiryak or Koshtha,

Shakha and Marma.

õÖµÖ„ ãÖÖ®ÖÓ “Ö ¾Öé× ü¿“Ö ¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖ ÝÖןք |

‰ú¬¾ÖÕ “ÖÖ¬ÖÃ“Ö ×ŸÖµÖÔŒ“Ö ×¾Ö–ÖêµÖÖ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖƒ¯Ö üÖ ||

Such ref. about roga is not mentioned.

Considering above references the Pathabheda ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ´ÖË (Doshanam) appears

more appropriate.

In Charaka Edited by Yadavaji Acharya of Nirnayasagar Press 1933 also it

is “Doshanam”

Hence original reading should be reconsidered.

These examples underline the fact that urgent critical editions of all Ayurvedic

texts are necessary. Critical edition has to be based on authentic information. The

Mouth tradition we have lost. But the Mss which are available can be used to rectify

the present texts. With this view we initiated the project Critical Edition of Charaka

Nidanasthana in May 2010.

P a g e | 4

Aims and Objectives:

To create a critical Edition of Charaka Nidan-Sthana on basis of Manuscripts .

Current Status in India and Abroad-

• A critical & Cultural study of Kashyap Samhita Mishra Y. C. 1977 BHU

• A critical study of the unpublished Ratnaprabha Commentary of Chakradatta

by Nishalkar. 1985

• A Critical Study to the literature on personal hygiene in principle Ayurvedic

texts. 1979 Mishra.

• VIENNA- critical edition and translation of Vimanasthana and Sharirasthana.

By Prof Karin preisidenz Austria

• A critical appraisal of Ayurvedic material in Buddhist Literature W.S.R. to

Tripitaka

•

Methodology:

We have taken help of Dr. sukhatankar’s Prologomena of the critically edited

Mahabharata edition, published by Bhandarkar Institute Pune, to decide the

methodology of critical edition of Charaka Nidansthana. Dr sukhatankar was

one of prime member of the working group that worked on critical edition of

mahabharat in Bhandarkar institute. Initially our working group held meetings to decide the methodology. We have made use of Tantrayukti to decide

correctness of patha. More prominence was given to relevance of meaning in

context of vaidyak rather than literary meaning of the word according to

sanskrit language and its grammar.

We have taken the text of Nidana-sthana of Charaka samhita– edited by

Yadavaji Trikamji Acaharya, published by Choukhamba Surbharati Prakashan in the year 1992, as a basic reference.

P a g e | 5

1) Search various catalogues for survey of manuscripts like.

1) New Catalogous Catalogorum 1971 Madras

2) Catalogue of Sanskrit Prakrit Mss RORI Jodhpur, Jaipur

3) Descriptive Catalogue of Sanskrit Mss Shri Ranbir Sanskrit Research Inst.

Jammu

4) Asiatic Society of Bombay 1998

5) Deccan College- catalogue

2) Contact the Institutes through letter/ Mail/ Phone as per availability of address

and / or Phone. 3) Procure Mss. personally or by courier from different places. Mss. procured

personally or by courier from different places, like –

Oriental Institutes Like -

• Bhandarkar Institute (4mss) + (4B)

• Asiatic society Calcutta (1mss)

• Oriental Institute Vadodara (1mss)

• Ganganath Jha Institute Allahabad (1mss)

Universities Like -

• BHU Varanasi (3 mss)

• Sampurnanand Sanskrit University (3 mss)

• Tilak Maharashtra Vidyapeeth, Pune (3Books)

•

College Libraries Like -

• Calcutta Sanskrit College(B2) + Harit Samhita

• Lalchand Research Library DAV college Chandigarh (1 mss)

• Tilak Ayurveda Mahavidyalaya (Books)

Private Libraries Like -

• Anandashram (1mss)

• The Library Of His Highness The Maharaja of Bikaner (4mss)

• J & K Dharmarth trust council, Jammu (3mss)

• Hindi Sahitya Sammelan Varanasi (B1)

Total 22 Mss. and 13 books are considered. (appendix II)

P a g e | 6

Amongst Procured Manuscripts, one was in Sharada Script and One In Bengali

Script. 4) Read all the Manuscripts and Books.

5) Note all specific characteristics of each of individual Mss. (Please see

appendix I)

6) Design a database to store and compare text from Mss

7) According to database design enter the text in MS Access database. (ISM from CDAC used for devnagari fonts.)

8) Process, compare & analyze the collected information in following way.

I. Original sentence from the current text edited by Yadavaji Trikamji Acharya as

the base of comparison.

II. Prepare a comprehensive database of all the Sutras from Nidana Sthana.

1. Form one Record of each Line Of Sutra..

2. Where Sutra is of Multiple Lines, break at Comma, or at Meaningwise

break of sentence.

3. Break the Sutra from each Mss also at the same Word as Original Text.

4. Fields of each Record - Adhyaya-number, Sutra Number, Line-number,

Book Number, Shloka And Difference Fields.

III. Consider the same sentence from all available manuscripts for comparison.

(Line by Line Comparison of each Mss With Original Text.)

IV. Compare each syllable and note similarities and dissimilarities.

1. Note change in Position of Words, Change of Words, Additional word,

Omitted word, Grammatical mistake, Different Meaning etc. in “Difference”

Field. V. Create Another Table Where Each Line of Sutra is Broken Into Words -

Samas Sandhi Seperated.

VI. Compare each Word From Each Line With Original Text.

according to following categories –

Cat. A –

This category is further classified in 2 groups –

P a g e | 7

1. A1 – Words are the transliteration from the script other than Devnagari like

Sharada or Bengali, into Devnagari; thus showing similarities in characters.

e.g. ¤üß‘ÖÔÃÖæ¡ÖŸÖÖ - ¤üß‘ÖÔ´Öæ¡ÖŸÖÖ, †ÖŸ´ÖëצüüµÖÔÃÖÓµÖÖêÝÖ„ -†ÃÖÖŸ´µÖê×®¦üµÖÖ£ÖÔÃÖÓ µÖÖêÝÖ„, µÖ´ÖÖ - µÖõ´ÖÖ

2. A2 - Words are incorrect according to Sanskrit language, if

vibhakti/pratyay etc corrected then the word/words carry contextual

meaning according to Ayurveda. Decision – Correct the words and consider.

Cat. B –

Words are incorrect according to Sanskrit language, cannot be corrected and

the word/words carry no contextual meaning according to Ayurveda. e.g.

(¯Ö× üÞÖßµÖ¿“Öê Ÿ¯Öã®Ö) - (original - ¯Ö× üÞÖÖ´Ö¿“ÖêןÖ)

Decision – Do not consider the words.

Cat. C –

Words are correct according to Sanskrit language; carry no contextual

meaning according to Ayurveda. e.g. ˆ¯Ö“ÖµÖ instead of ˆ¯Ö¿ÖµÖ -

ŸÖõÖÖê ¯Ö»Öײ¬ÖÙ®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖÖê¯Ö¿ÖµÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖŸÖ„…

Decision – Do not consider the words and store in a list.

Cat. D -

This category is further classified in 3 groups –

1. D1 – Words possessing old Sanskrit Grammar. e.g ÃÖ¾¾ÖÔ, Ûú´´ÖÔ etc.

2. D2 – Words are correct according to Sanskrit language, carry contextual

meaning according to Ayurved. e.g. סÖ×¾Ö¬Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖ instead of †ŸÖ×áÖ×¾Ö¬ÖÖ.

3. D3 – Words are grammatically correct, or same as original, but having

unnecessary breaking within the word. e.g. ˆŸÖË ¯Ö®®ÖÖê instead of ˆŸ¯Ö®®ÖÖê.

Decision –

D1 – Correct the words and consider.

D2 – Record the word as pathbheda/text.

D3 – Correct the word and consider.

P a g e | 8

Cat. E –

Word/ Words/ Line is/are not present in any of the Manuscripts. e.g.

¯ÖÏ£Ö´ÖÖꃬµÖÖµÖ„

Decision - Consider them as Prakshipta and note accordingly. In some cases

include them in main text if found suitable for present day reading/learning

mode.

Cat. F –

Word/line is additional in Mss. not present in original book. e.g. Ûú´ÖÔ

Decision - If it carries contextual meaning and practical utility, add as “ ¯ÖÏ×õÖ¯ŸÖ

¯ÖÖšü ” otherwise neglect.

VII. Sometimes words can be considered for pathabheda, sometimes single word

makes no sense, a sentence has to be considered. Accordingly we have used

both the databases. According to the correctness of Sanskrit, relative

appropriateness of meaning, its occurrence in mss (most mss have this

reading, 1 or 2 mss have this reading, nearly half of Mss. possess this word) ,

comparison with other texts like Sushruta, Ashtang Samgraha, Ashtang

Hrudaya, Harita Samhita, Bhel Samhita etc. take final decision of reading. We

have made use of Tantrayukti to understand the meaning of each reading. Decision of acceptance or rejection is taken based on

Tantrayukti.

1. Where original reading is incorrect or carries vague meaning, appropriate

reading from available readings is chosen. Original reading is highlighted

for reconsideration

2. Readings which convey slight different shade of meaning or provide

additional information or clarify the original concept are accepted as

pathabheda.

3. Readings which convey no additional meaning are generally rejected.

VIII. Most of the time provide explanation for Pathbheda / additions/ omissions.

P a g e | 9

Discussion and conclusion:

1. While reading different manuscripts we observed some peculiarities. The

details of each mss separately are provided in appendix I. (Manuscript chart is

provided in appendix III) . The Numbers of different mss and books are listed in

appendix II. Here we present peculiarities of mss collectively in short.

Overview of characteristics of Mss.:

1. Multiple Handwritings.

2. Symbol used for completion of sentence Danda, not observed throughout

the Sthana. Wherever present, inserted indiscriminately in middle of the

text.

3. Anuswar used at the place of Anunasika i.e. nasal.

4. The Avagraha not marked.

5. Shortened form of sentence noticed.

6. Omission of letters or words observed.

7. Colophon gives name of the transcribers and date of the manuscript.

8. Manuscript grammatically incorrect many times.

9. Text unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the

exemplar correctly.

10. Symptoms of Sannipatik Jwara are additional in Jwara Adhyaya.

11. After ‘r’ ( Ë ü ), double consonants are used.

12. End of Adhyayas are marked with red pigment.

13. Blank space between the text filled by pious invocation Shree ( ÁÖßü ).

14. Plenty of variants are present.

15. Margins are clear and word üÖ´Ö, ×®Ö.¤üÖ, ×®Ö. ü, “Ö üÛú and page numbers are

written in the margin. In margins, missed lines or words written.

16. Corrections made by scoring out the portion by writing over.

17. Dislocation and interchange of pages found.

18. Short eulogy (prashasti) like ׿־ִÖßÖã …… ®Ö´Ö„ ÁÖß ÃÖæ µÖÖÔµÖ…… observed.

P a g e | 10

19. The ‘Matra’ of the letter is placed before that letter instead of its head at

some places; which is similar to the style of writing in Bengali script.

20. Confusion of similar letters and syllables. e.g. in Prameha Nidan - y ( µÖ )

: p ( ¯Ö ) = Samjanayati ( ÃÖÓ•Ö®ÖµÖ×ŸÖ ) > Samjanapati ( ÃÖÓ•Ö®Ö¯Ö×ŸÖ ) ,

21. Wrong separation of sentences and words by Dandas.

22. Assimilation of terminations and accommodation to neighbouring

construction.

23. The eye of scribe wandered from a line to similar word in another line

with the result that intervening passage is lost.

24. Some incomplete Mss. found.

25. Pages are worm eaten marginally.

26. At the end of Charak Samhita, colophon is different and contains some

extra sentences.

27. Marginal corrections are present.

28. Lines of writing run parallel to narrow side of the folio.

29. Ms. seems to be transliterated from Sharada exemplar or a copy of

transiliteration of manuscript.

30. The text easily misled by similarities between certain letters of Sharada

and Devnagari alphabets.

31. Corrections of scribe’s errors, missed lines or words are written in the

margin or in between the lines indicated by small mark made in the body

of text.

32. Reference to the speaker absent.

2. The Manuscripts provided with many readings. Based on the similarities of

readings, we could identify two families of mss. Some of the readings added to

the information in original text, some provided a different view, some were

mere literary synonyms. The details of each reading and explanation of its

acceptance or rejection is provided in detail in Vimarsha in English, Hindi and

Marathi languages. Here we will consider a few examples to understand how

we reached the decision of accepting or omitting a reading. We have

mentioned the “Tantrayukti” in the beginning of each example, that was

P a g e | 11

used for understanding the meaning of reading and accepting or

rejecting the reading.

(The word from original text is highlighted with green colour for which one or

more readings are found and with red colour if the original text is to be

reconsidered. The word/s in green mentioned in following lines indicate\s

reading followed by Mss numbers in which it is present. Chart of Mss numbers

is given in appendix II)

Examples RaktaPitta Upapatti

ˆ¯Ö¯Ö×¢Ö„

1) ¤ü׬֤ü׬ִÖÞ›üÖê¤ü×À¾ÖŸÛú™Ëü¾Ö üÖ´»ÖÛúÖט•ÖÛúÖê¯ÖÃÖêÛÓú ¾ÖÖ,

¾ÖÖ¸üÖÆü´ÖÖ×ÆüÂÖÖ×¾ÖÛú´Ö֟õÖÝÖ¾µÖׯÖ׿֟ÖÓ, ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ,

(1. ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ-115; 118,119,202 ; ׯÖÞµÖÖÛú× ÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê Ö×ÆüŸÖÓ - ÖÖ Mss. 115, 118,

119, Books 202, 211;

(2. ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛ ú- 102, 103, 104, 105, 110, 113, 115, 117, 118, 119,204,207,213; )

1. ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ \ ׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ - Charaka in Sutrasthana 27/4 states

“Pinyakashakam Glapayati”. And in 27/122 states -

ס֤üÖêÂÖÓ ²Ö ü×¾ÖÞ´Öæ¡ÖÓ ÃÖÖÂÖÔ ÖÓ ¿ÖÖÛú´Ö㓵֟Öê | ŸÖ«üŸÖË ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË Ûú®¤üŸ¾ÖÖ““Ö ´ÖãÜÖ× Ö쵅 ÖË ||

In Su.24/6 he mentions Pindalu as vitiating Rakta. Shushkashaka is

mentioned as vitiating all 3 doshas. Pinyak is mentioned by everyone as

Ruksha i.e. dry.

Hence Pinyakshaka or Pindalushaka or Shushkashaka along

with hot (Ushna) and sharp (Teekshna) food is cause of raktapitta.

The reading × ¯ÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ also carries meaning and is retained as

pathabheda. The original reading is more pervasive hence maintained.

P a g e | 12

2. Pindalu \ Pindulaka – We first searched the 4 main texts for both the readings.

Then the Nighantu and other dictionaries were searched. We noticed

Sushruta uses the word pindaluka (ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú Ûú±úÛú Óü ÝÖã¹ý ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê ÖÞÖ ÖË ÃÖã ÃÖæ. 46 \

304) Samgraha and Vagbhata mention pindalu (“Ûú™æüÂÞÖÖê ¾ÖÖŸÖÛú±úÆüÖ ×¯ÖÞ›üüÖ»Öㄠׯ֢־֬ÖÔ®Ö„” Va.

Su. 6 \ 105)

Bhavaprakash and Bruhatnighanturatnakar use Pindalu. In main sutra pindar is mentioned and in paranthesis pindalu is mentioned. (ׯÖÞ›üÖ Óü ¿ÖߟֻÖÓ ²Ö»µÖÓ ×¯Ö¢Ö‘®ÖÓ

¹ýדÖÛúÖ¸üÛú ÖË || ¯ÖÖÛêú »Ö‘Öã ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ×¾ÖÂÖ¿ÖÖ×®ŸÖÛú¸Óü à ÖéŸÖ´ÖË ||).

Charaka in Sutrasthana 24-6 mentions “Pindalu” as blood-vitiating (“ׯÖÞ›üÖ»Öã´Öæ»ÖÛúÖ¤üß®ÖÖ´ÖË Æü× üŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö ÃÖ¾ÖÔ¿Ö„ | .. ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ÃÖÓ¯ÖϤãüµÖ×ŸÖ ||”

Charaka in Sutrasthana 27-123 mentions Pindalukam as Tridoshakar and

causing hindrance to stool and urine. ס֤üÖêÂÖÓ ²Ö¨ü×¾ÖÞ Öæ¡ÖÓ ÃÖÖÂÖÔ¯ÖÓ ¿ÖÖÛú Ö㓵֟Öê | ŸÖ«üŸÖË ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú

×¾ÖªÖŸÖË Ûú®¤üŸ¾ÖÖ““Ö ´ÖãÜÖׯÖ쵅 ÖË ||

Charaka in Arsha Chikitsa mentions it as cause of derangement of Agni

(“ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛú ..ˆ¯ÖÆüŸÖÖÝ®Öê ÖÔ»ÖÖê Ö“ÖµÖÖê ³Ö¾ÖŸµÖןִÖÖ¡ÖÓ ,”)

Ayurvediya Shabdakosha has mentioned Pindalu and pindaluka both and has

mentioned ref. of charaka, Sushrut and Rajnighantu

Shabdakalpadrum mentions both pindalu and pindaluka separately. Pindulak is explained as (ׯÖÞ›üüÖ»Öã׸ü¾Ö ¯ÖÏןÖšüÖןք | ‡¾ÖÖ£Öì Ûú®ÖË). Reference of Rajvallabha is given

who states its properties as “Kaphahara, Guru and Vataprakopaka”. In case of

Pindalu reference of Rajnighantu is given who states its properties as Madhura,

Sheeta, Mutrakrucchra-daha-prameha-nashi, vrushya, santarpana, Guru.

Rajnighantu has mentioned Pindalu, Raktapindalu, Kasalu, Phondalu,

Paniyalu and Neelalu. Amongst them Phondalu is the only one which is Katu and

Ushna.

He has mentioned Pindalu as a synonym of Guduchi. (²ÖÆãüד”û®®ÖÖ ²ÖÆãü¹ýÆüÖ ×¯ÖÞ›üÖ»Öã„

Ûú®¤ü üÖê×ÆüÞÖß |)

Hemadri in his AyurvedaRasayan commentary on Vagbhat states

P a g e | 13

ׯÖÞ›üÖ»Öã„ ¾ÖÖ üÖÆüßÛú®¤ü„ | ˆŒŸÖÓ ÊÖµÖã¾Öì¤ü¯ÖÏÛúÖ¿Öê ¯Ö×Þ›üŸÖÛêú¿Ö¾Öê®Ö “¾ÖÖ¸üÖÆüßÛú®¤ü„ ׯÖÞ›üÖ»Öãß֣ÖÖ ¿Ö¾Ö¸üÛú®¤üÛú„ |

¯ÖÏÖꌟÖÖê ´Öæ»ÖÛú´Öæ»ÖÖ®ÖÖê¾ÖŒ¡ÖÖ»Öãß¾ÖÛú“”û¤üß֣ÖÖ” | ‡×ŸÖ | ׯÖÞ›ü¿Ö²¤êü®Ö “Ö ÝÖÏÖÃÖ¾ÖÖ×ÃÖ®ÖÖ ÝÖÏÃÖ®ÖÓ- ¾ÖŒ¡ÖÓ »ÖõµÖŸÖê...

ׯÖÞ›üÖ»Öã¿Ö²¤üÃµÖ ÖãÜµÖ Ö£ÖÕ ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú ×¾ÖÆüÖµÖ ÝÖÖîÞÖÖꃣÖÖì ¾ÖÖ¸üÖÆüßÛú®¤ü„ Ûú£ÖÓ ÝÖÏÖÊ„ ? .. †¡Ö “Ö ÖãܵÖÖ£ÖÔÃµÖ ²ÖÖ¬Ö„

Ûú™Ëü¾ÖÖפüÝÖãÞÖµÖÖêÝÖÖŸÖË | .. ÝÖÖîÞÖÃµÖ ŸÖã Ûú™Ëü¾ÖÖפüÝÖãÞÖµÖÖêÝÖ„ | “

Hence we checked Alukam in texts and also Varahkanda.

Sushruta in Uttartantra 42-75 states

“¾Ö»»Öæ Ó ü Öæ»ÖÛÓú ´ÖŸÃµÖÖ®ÖË ¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛúÖ×®Ö ¾Öî¤ü»Ö ÖË || ®Ö ÜÖÖ¤êü¤üÖ»ÖããÛÓú ÝÖã»´Öß Ö¬Öã¸üÖ×ÞÖ ±ú»ÖÖ×®Ö “Ö ”

Dalhana states “†Ö»ÖãÛÓ ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛúÖפü³Öê¤êü®ÖÖ®ÖêÛú ÖÏÛúÖ ü´ÖË |ú”

Charaka in Sutrasthana 27/ 99-103 states “†Ö»ÖãÛúÖ×®Ö “Ö ÃÖ¾ÖÖÔ×ÞÖ ÃÖ¯Ö¡ÖÖ×ÞÖ Ûãú×™ü •Ö ü´ÖË |

..¿ÖÖÛÓú ÝÖã¹ý “Ö ºþõÖÓ “Ö ¯ÖÏÖµÖÖê ×¾Ö™ü³µÖ •ÖßµÖÔ×ŸÖ | Ö¬Öã Ó ü ¿Öߟ־ÖßµÖÕ “Ö ¯Öã¸üßÂÖÃµÖ “Ö ³Öê¤ü®Ö ÖË |

(†Ö»ÖãÛúÖ×®Ö ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛúÖ¤üß×®Ö - ™üß)”

Vagbhat (Sutrasthana 6\94) also mentions “†Ö»ÖãÛúÖ×®Ö “Ö ÃÖ¾ÖÖÔ×ÞÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ毵ÖÖ×®Ö »Öõ´ÖÞÖ ÖË |

þÖÖ¤ãü ºþõÖÓ ÃÖ»Ö¾ÖÞÖÓ ¾ÖÖŸÖ¿»Öê ÖÛú¸Óü ÝÖã¹ý | ¿ÖߟֻÖÓ ÃÖé™ü×¾ÖÞ´Öæ¡ÖÓ ¯ÖÏÖµÖÖê ×¾Ö™ü³µÖ •ÖßµÖÔ×ŸÖ | ×þ֮®ÖÓ ×®Ö Öß×›üŸÖ üÃÖÓ

îÖêÆüÖœü¶Ó ®ÖÖן֤üÖêÂÖ»Ö ÖË |”

This clearly indicates Aluka in general is Guru (Heavy to digest) being a Kanda (Rhyzome) (“¯Ö¡Öê Öã¯Öê ±ú»Öê ®ÖÖ»Öê Ûú®¤êü “Ö ÝÖã¹ýŸÖÖ ÛÎú´ÖÖŸÖË | Va. Su. 6\ 114”). Pindaluka is also

Guru and so causes“×¾Ö™ü´³Ö” during digestion. Being Guru it disturbs the Agni in

Arsha Sushruta in Su 46-309 states “¾Ö¸üÖÆüÛú®¤ü„ ¿»Öê´֑®Ö„ Ûú™ãüÛúÖê ¸üÃÖ ÖÖÛúŸÖ„ ´ÖêÆüÛãúšüÛéú× ÖÆü üÖê ²Ö»µÖÖê

¾ÖéµÖÖê üÃÖÖµÖ®Ö„ | (¾Ö üÖÆüÛú®¤üÖê ²ÖÛúÖ»ÖãÛú ‡×ŸÖ ¯ÖÏ×ÃÖ ü„-™üß)”

Whether VarahiKanda can be considered as pindalu is a subject of further

research. But Pindalu and Pindaluk are different.

Pindalu has different properties and is Katu (pungent) and Ushna (hot) leading to

vitiation of Rakta (Blood). So the Pindalu patha is retained and Pindaluka is

rejected. We have used “Upapatti” to reach this decision.

P a g e | 14

JWARA

Samshayah

ÃÖÓ¿ÖµÖ„

2) ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ´Öã¯ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ¸ü Ö׸üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ

¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ×¯Ö¬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ |

“Ö. ×®Ö. 1 \ 23

(ˆ¯ÖÃÖé•Ö¤Ëü -¯ÖÖ mss. 209,212)

Instead of the original reading “ˆ¯ÖÃÖ镵֔ the reading “ˆ¯ÖÃÖé•ÖŸÖË” is present in two

texts. None of the mss had this reading. So we checked weather the same

reading is present in sutra illustrating vataja as well as Kapahaja Jwara

manifestation. It was absent. Every where except at this instance “Kabudhavi”

form was used. Only here “Vakadhavi” was used. This highlighted the fact that

the author was inconsistent in the reading. There seems to be Samshay (doubt) in his mind. Otherwise he would have used it in all three sutra.

Secondly if the meaning is considered then Upasrujat means “while getting

mixed” while Upasrujya means “after getting mixed”. While getting mixed

Purvarupa will be produced. After getting mixed Rupa will be produced.

Present context is of manifestation of Jwara leading to various symptoms.

Considering all these points we rejected the reading though it was present in

two books.

JWARA

Vakya-Dosha “Aparthak”

3) ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¸üÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö; ¾ÖÖŒµÖ¤üÖêÂÖ - †¯ÖÖ£ÖÔÛú

Ch. Ni 1 (׌»Ö¯ŸÖß³ÖÖ¾Ö„ -¯ÖÖ mss. 104, 107, 109, 108, 113, 114, 119, 120, 122, 202, 211)

P a g e | 15

The commentator states Klruptibhavah as “†¯ÖϾÖé×¢Ö„“, or “³Öê¤ü”. If the meaning is

taken Apravrutti (not proceeding / passing) it can be applied only to urine and stool. If the meaning is taken as “³Öê¤ü” then it can be applied to nails etc. Thus if

one meaning is considered (since samas is there), then some symptoms

become “Aparthak” (carrying no contextual meaning). (Vakya-dosha- Ch. Vi.

8-54)

We noticed that similar line is present in sutra of Pittaja Jwar.

“Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦üŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË,

and Kaphaja Jwar

†ŸµÖ£ÖÔ´Öæ´ÖÞÖßÖß¾ÖγÖÖ¾Ö„, .. |”

“.. ¿ÖÖÓ, À¾ÖÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ ÖË,

†ŸµÖ£ÖÕ “Ö ¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ ³Öé¿Ö´Ö’ËûÝÖê³µÖ ×¢Öšü×®ŸÖ, ..|”

It can be noticed that all these lines mention colour and other property of nails, eyes, face, urine and stool according to dosha. (¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ due to vata, Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦ü

due to Pitta and ¿ÖßŸÖ À¾ÖêŸÖ due to Kapha. In the sutra of Pittaja and Kaphaja jwar

comma is present before “Atyartha” (†ŸµÖ£ÖÔ) indicating it is not associated with

colour of nails etc. Hence in Vataja jwar also we tried the same.

We checked the meaning of Klrup.

In Apte’s Dictionary meaning of “Klrup” is given as “µÖÖêÝµÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖ£Öê™ü ÆüÖê®ÖÖ, ×®Ö¯֮®Ö

Ûú ü®ÖÖ,ŸÖîµÖÖ ü ÆüÖê®ÖÖ”. In the present context this meaning is not so relevant.

In Aptes Sanskrit dictionary, meaning of Avaklrup is given as “†¾ÖÃÖÖ¤ü”

- “®Öß“Öê —ÖãÛú®ÖÖ“. So “Klriptibhavashcha” can be interpreted as “sada”.

“Atyartham Klriptibhavashcha” as extreme loss of energy. In that

case the line should be ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË ,

†ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

In Geervan Laghukosha the meanig of Klrup is given as “†¿ÖŒŸÖ ÆüÖêÞÖê”

(become weak). This meaning seems appropriate in present context.

So considering the meaning given by Geervan Laghukosha and

aptes dictionary, and the fact that nails etc get colour according to

P a g e | 16

dosha, . we decided that the samas should be broken at “twacham”

and a comma should be inserted after it. The line will be

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

GULMA

Adhikaran Tantrayukti

†×¬ÖÛú¸üÞÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ

4) ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--µÖãÝÖ¯Ö¤êü¾Ö Ûêú¾Ö»Öê ¿Ö üß êü

•¾Ö¸üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´Ö׳־Öé× ü¾ÖÖÔ ³Ö㌟ÖÃµÖ ×¾Ö¤üÖÆüÛúÖ»Öê ´Ö¬µÖ×®¤ü®ÖꃬÖÔ üÖ¡Öê ¿Ö üפü ¾ÖÖ

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ, Ûú™ãüÛúÖõ֟ÖÖ, ‘ÖÐÖÞÖ´ÖãÜÖÛúÞšüÖîšüŸÖÖ»Öã¯ÖÖÛú„, ŸÖéÂÞÖÖ, ´Ö¤üÖê, ³ÖÏ´ÖÖê,

´Öæ“”ûÖÔ, ׯ֢֓”û¤Ôü®Ö´ÖË, †ŸÖßÃÖÖ ü„, †®®Ö«êüÂÖ„, ÃÖ¤ü®ÖÓ, ÜÖê¤ü„, ¯ÖÏ»ÖÖ¯Ö„,

¸üŒŸÖÛúÖêšüÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö„ ¿Ö¸üß êü,

Cha. Ni 1- 24

(þÖê¤ü„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 110, 113, 114, 116,

117, 119, 120, Books202, 204, 207, 209, 211, 212, 213; ÃÖÓþÖê¤ü„ - ¯ÖÖ Books 203, 205,

214; )

We noticed that Sweda is present in most of the Mss and a few books. So we

checked both the symptoms Kheda and Sweda, in what context they occur.

Sweda

In Jwar Nidan 2\ 18 Vagbhat has mentioned Sweda as symptom of Pittaja Jwar. Ashtanga Samgraha has also mentioned it as Pittaja Jwara symptom.

He has also mentioned Sweda as a symptom at the time of relief from Jwara

(Jwara=Mokshakala).

Sweda is a symptom of Pitta-Kopa (vitiation) mentioned by Vagbhata in

Sutra 12\ 51 Sushruta has mentioned Sweda as a symptom of Pittaja Prakruti (Sharir 4 \

68)

P a g e | 17

Sweda is present in many diseases of pittaja type like Pittaja Arsha, Pittaja

Atisaar etc. Kheda

Kheda does not feature anywhere else ( in 4 main texts) than in Vataja jwar in

Charaka Nidanasthana.

Ayurvediya Shabdakosha has given the meaning of Khedah as Anichha (no

desire) or Vanti (vomiting). Both are already present as Annadweshah and

Pittachhardanam.

The present context (Adhikaran) is of Pittaja Jwara. Kheda does not appear as

a Pitta symptom but Sweda does. So Sweda is accepted as a Pittaja Jwara

symptom and Kheda from original text should be reconsidered.

In Jwara the Rasavaha and Swedavaha channels are obstructed. Hence Sweda

is generally absent in initial stage i.e. Amavastha of Jwara. As the Aam gets

digested by the Ushma, the block in channels is removed and sweating appears

indicating Moksha (relief) from Jwara. Hence Vagbhat has mentioned it as a

symptom at the Mokshakala of jwar. Thus it is a cardinal symptom indicating

Avastha (stage) of Jwara. But Sweda being Pitta symptom it is present even in

Amavastha in Pittaja Jwara. Hence its mention is necessary.

Since the rasa and sweda channels are obstructed in j war,

Samswedah (samantat Swedah) is not accepted as general symptom. It

is rejected. Swedah should be reconsidered..

NIDANAPANCHAKA - JWARANIDAN Vakyashesh TantraYukti.

¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ

5) ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ¯Öã®Ö¤üÖìÂÖÖÞÖÖ´ÖÓ¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖê ×¾ÖÛú» ÖÖêƒ×ô֮®Ö£Öì……(5)……

(1) ¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÛËú/¯Öé£ÖŒ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ - ÖÖ Mss. 101,103; ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö - ¯ÖÖ

Book 204; 2) ×¾ÖÛú»¯ÖÖê - ®ÖÖÆüß Mss. 101, 102, 104, 106, 107, 108, 109,

P a g e | 18

111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Book 214; 3) ‡×ŸÖ- ÖÖ

mss. 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ (Prithak Prithak Samavetanam) - Prithak

Prithak Samavetanam implies that each dosha has vitiated with its own

cause independently and then the doshas have come together.

Prithak Samavetanam cha - because of “cha” it implies (with Vakyashesha Tantrayukti) that doshas have vitiated independently as

well as together. Hence “Prithak Samavetanam cha” is more appropriate.

Punah word indicates, something is mentioned in short and remaining is

to be inferred by the reader. This Tantrayukti is called “Vakyashesh

Tantrayukti” Here Vakyashesha is “Pruthak, pruthak”. Chakrapani has

used this Tantrayukti, whi le commenting on the word ”samavetanam” of

sutra, though not mentioned.

Commentator has explained the word “Samavetanam” as one or two or

three doshas vitiated together. So this reading is accepted as

pathabheda.

Examples of ‘Vikalpa’ can be cited as - When Vata is vitiated, it may

sometime vitiate with cold quality, sometime with Laghu, sometime with

Ruksha, sometimes with laghu and ruksha etc. According to variation in

causes there is variation in grade of vitiation (increase or decrease) of

different qualities. For e.g. in Gulma vata-dosha is increased with ruksha

property, in Prameha Kapha is increased with Drava property.

NIDANAPANCHAKA - JWARANIDAN

Uddesha Tantrayukti

6) ‡ŸµÖ£ÖÔÃÖÓÝÖÏÆüÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖõÖÖêקü™üÖê ³Ö¾Öןօ ŸÖÓ ×¾ÖßָêüÞÖÖê¯Öפü¿Ö®ŸÖÖê ³ÖæµÖßָü´ÖŸÖÖꃮÖã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……14……

P a g e | 19

(1) ˆ¯Öפü™üÖê - ÖÖ Mss. 105, 106, 107, 111, 113, 114, 120, 121)

1) ˆ¯Öפü™üÖê (Upadishto) =

We first checked for meanings of both the words

Uddishta = mentioned, described [ˆ¤Ëü + פü¿ÖË + ŒŸÖ] ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ Ö ÃÖê ÛúÆüÖ

ÝÖµÖÖ…

Upa-dishta = specified, mentioned, taught, instructed according to Monier-williams. [ˆ¯Ö + פü¿ÖË + ÂÖ˜ÖË]. ×¾Ö׿Ö™ü ×®Ö¤ìü¿Ö.

The change was only in Upasarga namely ˆ¤Ëü and ˆ¯Ö.

ˆ¤Ëü - ¯ÖÏÖ´ÖãÜµÖ (importance), ¿Ö׌ŸÖ (capacity)

ˆ¯Ö- ×®ÖÛú™üŸÖÖ (viscinity). ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ (inference).

Both seemed appropriate.

Then we checked for their instance in book.

In Charaka Siddhisthana 12 \ 41- 44 Tantrayukti are mentioned.

There both the words Uddishta and Upadishta are mentioned.

Commentator has defined and explained them.

“ˆ§êü¿ÖÖê ®ÖÖ´Ö

ÃÖÓõÖê ÖÖ׳֬ÖÖ®ÖÓ ” ; µÖ£ÖÖ “ÆêüŸÖã×»Ö’ËûÝÖÖîÂÖ¬Ö–ÖÖ®ÖÓ” (ÃÖã. †. 1)

“ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ ÖÖ

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; µÖ£ÖÖ Ã®ÖêÆü ÖÝÖÏê ¯ÖϵÖã •ÖßŸÖ ŸÖŸÖ„ þÖê¤ü´Ö®Ö®ŸÖ ü ÖË ” (ÃÖã. †. 12)

Vagbhat has used the term Anushasan in Sharirsthana adhyaya

3\49

“†®®ÖÃµÖ ¯ÖŒŸÖÖ ×¯Ö¢ÖÓ ŸÖã ÖÖ“ÖÛúÖܵÖÓ ¯Öã ê ü× üŸÖ ÖË |

¤üÖêÂÖ¬ÖÖŸÖã´Ö»ÖÖ¤üß®ÖÖ Öæ´ÖꟵÖÖ¡ÖêµÖ¿ÖÖÃÖ®Ö ÖË ||”

Commentator explains- “¿ÖÖÃÖ®ÖÓ -†Ö–ÖÖ”.

In the present case it is firm believe.

P a g e | 20

From the above definations it is clear – 1) Where the subject is explained in short, ”Uddishta” is used

2) Where it is firm opinion of Acharya and is to be followed after

understanding it, “Upadesha” is used.

In the present context Nidan of all the diseases is explained in

short. Sankshepa (comprehension) is there. Hence Uddishta is

appropriate. It is retained and Upadishta is rejected.

In SHOSHA NIDAN

Swasandnya

7 •Ö»¯Ö×ŸÖ ¾ÖÖƒ¯µÖןִÖÖ¡Ö´ÖË †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö´ÖË ¾ÖÖ ³ÖÖ¸ü´Öã«üÆüןÖ, †¯ÃÖã ¾ÖÖ ¯»Ö¾ÖŸÖê “ÖÖן֤æü¸ü´ÖË,

ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ®Öê ¾Öփן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê, ... (Ch. Ni. 6\4) (ˆ“”ûÖ¤ü®Ö¯Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö-115,116,117,118;)

ˆ“”ûÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö-

ˆ“”ûÖ¤ü®Ö ÖË ( ¤Ëü ”û¤Ëü ×ÞÖ“ÖË »µÖã™ü) – “ÖÖ¤ü¸ü œüÛú®ÖÖ, ŸÖî»Ö Ö»Ö®ÖÖ, »Öê Ö µÖÖ ‰ú²Ö™ü®Ö ÃÖê ¿Ö üß ü ¯ÖÖêŸÖ®ÖÖ |

uchhadana means utsadana- rubbing oil or powder to body.

We searched references of Utsadana in text. We found one reference in

Ashtangsamgraha in Agryasangrahaniya (Ch.13).It is mentioned udvartan by feet as best for producing “desire for food”. With Swasandnya Tantrayukti we

applied the same meaning here to “ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ” – Udvartana by feet.

¯ÖÖ¤üÖ³µÖÖ´Öã«üŸÖÔ®Ö Ö®®ÖÁÖ üÖ•Ö®Ö®ÖÖ®ÖÖ´ÖË | ÃÖÓ. ÃÖæ. 13\3 Hence this can be accepted as Reading.

In Apasmar ADHIKARAN and ATIDESH TANTRAYUKTI †×¬ÖÛú¸üÞÖ †×ŸÖ¤êü¿ÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ

P a g e | 21

8. •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք, ŸÖŸÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¦üŒŸÖׯִ֢ÖË, †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖÖŸÖË

¯Öã®Ö®ÖÔõÖ¡Ö¸üÖ•ÖÃµÖ ¸üÖ•ÖµÖõ´Öêןօ…11……

(1) ´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê Öü¯Öϳ־ք - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109, 114, 120, 121; ÖÆêüÀ¾Ö üõֻֻÖÖ™üÖ¤ü³Ö¾ÖŸÖË - ¯ÖÖ

Mss 108, 115, 116, 117, 118; ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™üÖ¤ü³Ö¾ÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss 212, 213;

´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™üÛúÖê¯Öü¯Öϳ־ք - ¯ÖÖ Mss 102, 110; 2) µÖõ´ÖÖ - ÖÖ Mss 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê¯Öü¯Öϳ־ք (Maheshwarakopaprabhavah) - Jwar originated from

the anger of Maheshwar. Due to Rage he opened his third eye

present on forehead, which caused destruction. Though

Maheshwaralalatprabhavah is not wrong, base cause is rage (as is

mentioned in Jwara Nidan in 15th sutra †ÖªÖ®ÖË »ÖÖê³ÖÖ׳֦üÖêÆüÛúÖê Ö¯Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî

¾µÖÖ¬Öß®ÖË .....|,). The present context is of causes of various diseases

(Adhikaran

). Kopa is the cause of Jwara and not Lalat.

Jwara is “´ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Öü Öϳ־ք” is mentioned in Jwara-Nidan 1\ 35, With

Atidesha Tantrayukti we can apply it here. So with Adhikaran and

Atidesha Tantrayukti original reading should be reconsidered with

respect to ´ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Öü Öϳ־ք.

VAKYADOSHA – Shabdadosha-_ADHIKA-ATIVYAPTA

¾ÖÖŒµÖ¤üÖêÂÖ- ¿Ö²¤ü¤üÖêÂÖ -†×¬ÖÛú - †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ

9 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--³ÖÏæ¾µÖã¤üÖÃÖ„ ÃÖŸÖŸÖ´ÖõÞÖÖê¾ÖðÛéúŸÖ´Ö¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ

»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’ûË‘ÖÖÞÖ¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´Ö®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÂÖÞÖ´Ö üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî

(ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss 116, 117)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË (Sravanam) - ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË = ¯ÖÖ—Ö¸üÞÖê, ¯ÖÏ - ¯ÖÏÛúÂÖÔ Ashtang Samgrahakar mention “†¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ Ã¾Öê¤üÖê »ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖãןք |” Samgraha Uttar 10.

Gangadhar has accepted the patha “»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË”

P a g e | 22

Initially the discharge is slight and then gradually it increases, as is generally true with any symptom. “¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” means excessive discharge. “¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË” may or

may not be present in each and every patient as pre-symptom, but probability

of presence of “ÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” as pre-symptom is more. So “¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË” reading becomes

“ †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ”.

These are pre-symptoms so “Sravanam” rather than “¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË” will

be present. So the reading “ÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” seems more appropriate. Hence original

reading should be reconsidered..

PRAMEHA

Adhikaran Tantrayukti

10. µÖ¤üÖ ÊêŸÖê ¡ÖµÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ ¯Ö¸üÃ¯Ö Óü ®ÖÖ®Öã²Ö¬®Ö®ŸµÖ£Ö¾ÖÖ

ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖꃣ־ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ

(†£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖ®Öã²Ö¬®ÖÓןÖ- ¯ÖÖ Mss. 101*, 102*, 103, 105, 106, 107, 110, 111,

113*, 114, 116*, 119, 121,122, Books 209, 211,212*; )

1. †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖ®Öã²Ö¬®ÖÓןÖ- “ ÖÏÛúÂÖÔ” - ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ, ÁÖêšüŸÖÖ

The present context (Adhikaran) is of “× ¾ÖÛúÖ ü×¾Ö‘ÖÖŸÖÛú ü ³ÖÖ¾Ö” (factors contradicting

disease formation) Prakarsha of hetu (causes) cannot be considered as disease

contradicting factor. In our opinion the word “¯ÖÏÛúÂÖÔ” should be prefixed with “†” or Avagraha to negate

its meaning. (As is present in Mss 110). If the Nidan-Dosha-Dushya are not strong

(“†¯ÖÏÛúÂÖÔ”), naturaly the disease produced by them will be weak (†ÞÖã×¾ÖÛúÖ ü) or with

few symptoms(†µÖ£ÖÖꌟÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ) or will be produced late- דָêüÞÖ.

Many Mss have not used Avagraha at many places. “†Ö” + “†” remains “†Ö” and is

denoted by adding Avagraha. Mss have not added this Avagraha.

In original reading from text as commentator suggests, we have to interpret

kala-prakarsha as long duration. Accordingly try to interpret original reading as-

P a g e | 23

the 3 do not bind or if they bind then they relate/bind after a long duration -

Kalaprakarsha which leads to weak or late disease manifestation. 1) Weakness of

the three or 2) unfavourable time for disease manifestation may be the cause for

weak or late manifestation.

In our opinion in the original reading also – (ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ )Kalaprakarsha should be

changed to (ÛúÖ»Ö-†¯ÖÏÛúÂÖÔ) indicating unfavourable time for disease manifestation. “The

disease, if produced, is weak due to unfavourable time” is straight and simple

statement, which is easy to understand.

Though here only Kala is mentioned, it is also to be applied to Desha, Prakruti etc .

(®Ö “Ö ŸÖ㻵ÖÝÖãÞÖÖ ¤æüµÖÖê ®Ö ¤üÖêÂÖ„ ¯ÖÏÛéúןֳÖÔ¾ÖêŸÖË | ®Ö “Ö ÛúÖ»ÖÝÖãÞÖßÖ㻵ÖÖê ®Ö ¤êü¿ÖÖê ¤ãü¹ý¯ÖÛÎú´Ö„ || ÝÖ×ŸÖ êüÛúÖ ..)

Explaining prakarsha of Desha etc is difficult. With Aprakarsha they can be easily

explained. Mss have omitted Avagraha at many places. This could be one such instance. We feel original reading should be reconsidered . We have not made

any changes to original text, it is not our right. They can be made with consent

of multiple expert vaidya after discussion.

UPAPATTI

11 ŸÖª£ÖÖ--ÆüÖµÖ®ÖÛúµÖ¾ÖÛú“Öß®ÖÛúÖê§üÖ»ÖÛú®ÖîÂÖ¬ÖêŸÛú™ü´ÖãÛãú®¤üÛú´ÖÆüÖ¾ÖÎß×Æü¯ÖÏ´ÖÖê¤üÛúÃÖãÝÖ®¬ÖÛúÖ®ÖÖÓ

®Ö¾ÖÖ®ÖÖ´Öן־Öê»Ö´Öן֯ÖÏ´ÖÖÞÖê®Ö “ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖ„,

(1) µÖ¾Ö - ÖÖ Ms. 104, Book 211; 2) ®ÖîÂÖ¬ÖÛú - ÖÖ Mss. 102, 122; 3) ŸÛú™ü - ¯ÖÖ Mss. 102,

104, 105*, 109, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Book 211; 4) ´ÖãÛãÓú¤ü - ¯ÖÖ Ms. 105; 5)

ÃÖãÝÖÓ¬ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 106, 109, 111*, 121; 6) †×ŸÖ ÖÖ¡ÖêÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122)

®ÖîÂÖ¬ÖÛúÖêŸÛú™ - ÖÖ Ms. 102; ®ÖîÂÖ¬ÖÛêúŸÛú™üÛú - ÖÖ Ms. 103

×¾Ö´Ö¿ÖÔ

The Present context (Adhikaran) is of causes of Prameha. Substances with

Snigdha, Guru, Abhishyandi properties that increase Mutra and Meda are

causes of prameha. In that sense first we searched references from text of

both Yavaka and Yava.

P a g e | 24

1. µÖ¾Ö (Yava)

– Samgrahakar in Sutrasthana 24\26 has mentioned both “Yava” and

“Yavaka” for Sthoulya chikitsa in Dvividhopakramaniya Adhyaya. Hence the two

are different. Both are mentioned as Kapha-meda reducing. Hence they cannot be

cause of Prameha.

†×ŸÖãÖæ»Ö„ à ÖéŸÖÖê µÖÖꕵÖÓ ŸÖ¡ÖÖ®®ÖÓ ÖÖ¹ýŸÖÖ¯ÖÆü´ÖË |

¿»Öê ִÖê¤üÖêÆü Ó ü µÖ““Ö Ûãú»ÖŸ£ÖÖ µÖ¾ÖÛúÖ µÖ¾ÖÖ„ ||

Sushruta has described Yava as Kashaya (Astringent), Madhura (Sweet), Hima

(Cold) and Katu paki (Pungent taste after digestion), Vata increasing and Kapha

and Pitta decreasing. It is “¯ÖÏ²Ö ü´Öæ¡Ö” (Su.Su.46\41-42). Commentator mentions “¯ÖÏ²Ö ü Öæ¡Ö„ †»¯Ö´Öæ¡Ö„ †ŸÖ ‹¾Ö

¯ÖÏ´Öê×ÆüÞÖÖÓ ×ÆüŸÖ„ ..

´Öê¤üÃÖÖ †Ö¾ÖéŸÖÖê ´Ö¹ý®´Öê¤üÖê Ö¹ýŸÖÓ ÃÖÖ¾Ö üÞÖÓ Æü×®ŸÖ ÄÖÖêŸÖ„ ¿ÖÖê¬ÖÛúŸ¾ÖÖŸÖË, ×®Ö¸üÖ¾Ö¸üÞÖê ŸÖã

ºþõÖ¿ÖߟÖÛúÂÖÖµÖÛú™ãü ÖÖÛîú®ÖÖÔן־֬ÖÔÛúÖê ®ÖÖ×ŸÖ ÖÏŸµÖ®ÖßÛú„”. Sushrut mentions it as “Bahuvatavarchah”

(causing excessive Vata and stool). Thus it cannot become cause of prameha.

He again mentions it in Vatasanshaman Varga in Su.Su.39/7.

Charakacharya has mentioned Yava under Swedopaga-gana, Chhardi-

nigrahana-gana, and Shramahara-gana. He has mentioned yava as

Shleshmavikarnut (¿»Öê´Ö×¾ÖÛúÖ¸ü®ÖãŸÖË) – Ch. Su. 27\19. Hence they cannot be

considered as cause of Prameha.

Yavaka -

These could be considered as cause of Prameha.

Sushruta has described them as a type of Shali (Su.46/4). Samgrahakar

(Su. 7\6) and Vagbhata (Su. 6\7) also mentionYavaka as a type of Shali, which

are heavy to digest, unctuous and nindita.

.

Charaka has described them as Swalpayava - Su.21/25 where they feature as

treatment for “sthoulya”. So they cannot become cause of Prameha.

P a g e | 25

In Su. 25\39 In “Ahitatama” list he mentions Yavaka as Shuka-Dhanya

“Apathyatamatvena Prakrushtatamah”. These could be Shali described by

Sushrut, samgrahakar.

In Su. 27\12 he lists types of shali where Yavaka are mentioned as Sheeta,

Shukral and Mutral. These could become cause of Prameha.

Considering above references, it becomes clear that “Yavaka” a type of Shali is cause. “Yava” or “Swalpa-Yava= Yavaka” which is not shali is not the

cause. Hence “Yava” reading is rejected.

GULMA VAKYADOSHA-( Shabadosha) Asadhu

¾ÖÖŒµÖ¤üÖêÂÖ- (¿Ö²¤ü¤üÖêÂÖ) †ÃÖÖ¬Öã

12 ‹¾ÖÓ¾ÖÖפü®ÖÓ ³ÖÝÖ¾Ö®ŸÖ´ÖÖ¡ÖêµÖ´Ö×ݮ־Öê¿Ö ˆ¾ÖÖ“Ö Ûú£Ö×´ÖÆü ³ÖÝÖ¾Ö®ÖË ¯Ö˜“ÖÖ®ÖÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ

×¾Ö¿ÖêÂÖ´Ö׳֕ÖÖ®Öß´ÖÆêü ®ÖÊ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö¦üÖêÝÖÖÞÖÖ´ÖÖîÂÖ¬Ö×¾Ö¤ü×¯Ö ×³ÖÂÖÛËú ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÃÖ´Ö£ÖÖì

³Ö¾ÖŸÖßןօ…4……

¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 115,

117, 118, 119, 120, 121, 122;

1. ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ (Prativishesha) -

×¾Ö¿ÖêÂÖ is knowledge of disease i.e. disease identifying symptoms, while ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ

is specific knowledge of disease.

Specifications of each type of gulma are mentioned in Chikitsasthana. For e.g.

ÝÖã¹ý„ Ûúךü®ÖÃÖÓãÖÖ®ÖÖê ÝÖæœü ÖÖÓÃÖÖ®ŸÖ üÖÁÖµÖ„ |

†×¾Ö¾ÖÞÖÔ„ ×Ã£Ö ü¿“Öî¾Ö ʯ֌¾ÖÖê ÝÖã»´Ö ˆ“µÖŸÖê || Ch. Chi 5/40

Describes Arbuda-apakwa gulma.

×¾Ö¤üÖÆü»ÖõÖÞÖê ÝÖã»´Öê ²Ö×ÆüßÖã’ËûÝÖê ÃÖ Öã®®ÖŸÖê |

¿µÖÖ¾Öê ÃÖ üŒŸÖ¯ÖµÖÔ®ŸÖê ÃÖÓïֿÖì ²Ö×ßÖÃÖÓ×®Ö³Öê || Ch. Chi 5/42

Describes Vidradhi- pakwa gulma.

P a g e | 26

Such specifications according to each type are not described in Gulma Nidansthana. So if ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ reading is accepted then Nyuna-Dosha gets added.

Hence original reading retained. This reading is rejected

.

NIRUKTA

×®Ö¹ýŒŸÖ

13 ÃÖ ¿Öæ»Ö´Öã¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ ÝÖÏ®£Öà¿“ÖÖ®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖ®ÖË ×¯Ö×Þ›üŸÖ¿“ÖÖ¾ÖןÖšüŸÖê ÃÖ ×¯Ö×Þ›üŸÖŸ¾ÖÖ¤Ëü

'ÝÖã»´Ö' ‡ŸµÖ׳֬ÖßµÖŸÖê…

ˆ¯Öפü¿µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 120; ˆ“µÖŸÖê - ¯ÖÖ Books 202, 203, 205,

207, 214

ˆ¯Öפü¿µÖŸÖê (Upadishyate) -

†×³Ö¬ÖßµÖŸÖê (Abhidheeyate) - (†×³Ö + ¬ÖÖ + »µÖã™Ëü) ÛúÆü®ÖÖ, ²ÖÖê»Ö®ÖÖ, ®ÖÖ´Ö üÜÖ®ÖÖ…

[†×³Ö¬ÖÖ (†×³Ö ¬ÖÖ Ûú üÞÖê ³ÖÖ¾Öê “Ö †’Ëû, ×áֵÖÖÓ ™üÖ¯ÖË) ®ÖÖ Ö | ‡×ŸÖ Æêü Ö“Ö®¦ü„ | ®µÖÖµÖ ÖŸÖê ¿Ö²¤ü¿Ö׌ŸÖ„|

´Öß´ÖÖÓÃÖÖ´ÖŸÖê ×¾Ö׬ÖÃÖ Ö¾ÖêŸÖ-×¾Ö׬־µÖÖ¯ÖÖ¸üß³ÖæŸÖ¯Ö¤üÖ£ÖÔ„ | ŸÖõÖÖ »ÖõÖÞÖÓ “ÃÖ ´ÖãܵÖÖêS£ÖÔÃŸÖ¡Ö ÖãܵÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ üÖê‹ÃµÖÖ³Ö¬ÖÖꓵ֟Öê”| ‡×ŸÖ ÛúÖ¾µÖ¯ÖÏÛúÖ¿Ö„ | “

†×³Ö¬ÖÖ®ÖÓ – “¾µÖÖܵÖÖ’ËûÛú †×³Ö¬ÖÖ®Ö “Ö ®ÖÖ Ö¬ÖêµÖ “Ö” ‡ŸµÖ´Ö ü„ | ¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö

ˆ¯Ö¤êü¿Ö®Ö ÖË (Upadeshanam) - (ˆ¯Ö + פü¿ÖË + »µÖã™Ëü) - ׿ÖõÖÞÖ ¤êü®ÖÖ, ÖÃÖßÆüŸÖ Ûú ü®ÖÖ…

ˆ“µÖŸÖê (Uchyate) - ˆ““ÖÖ üÞÖ´ÖË - ( ¤Ëü + “Ö¸Ëü + ×ÞÖ“ÖË + »µÖã™Ëü) ²ÖÖê»Ö®ÖÖ, Ûú£Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ…

. Abhidhanam means naming.

According to Shabdakalpadruma Abhidhanam is naming or defining.

Here in this line the name “gulma” is given and also defined. It gets the name

gulma because of its glandular form.

Charaka Siddhisthana mentions. “ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ´ÖÖ

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; Ch. Si 12 \ 41- 44

Here explanation is provided for giving the name Gulma with the help of Nirukti.( Hence Nirukta Tantrayukti) It is not Direction of Acharya. Hence

P a g e | 27

original reading is more appropriate, though others are not wrong. Accepted

as reading.

GULMA Hetwartha

ÆêüŸ¾Ö£ÖÔ

14 ׯÖ™êüõÖãõÖ߸üןִֻÖÖÂÖÝÖã›ü×¾ÖÛéúןÖÃÖê¾Ö®ÖÖ®´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖ ü׸üŸÖÛúÖן֯ÖÏÞÖ®Ö-

µÖÖ¤üÖ®Öæ¯ÖÖî¤üÛúÝÖÏÖ´µÖ´ÖÖÓÃÖÖןֳÖõÖÞÖÖŸÖË 10

(1) †×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, Book 211;;´Ö®¤üÛú †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË- 104*, 115,

118; Öê¤üÛúÖןÖÛÎúÖ®ŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË-113; ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 102*, 103, 119, 122; Ö®¤üÛú´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË

- 108; ÖªÓ´Öê¤üÛú¯ÖÖ®ÖÖŸÖË- 110; Ö®¤üÛúÖן־µÖÖ¯Ö®®Ö´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË- 101,105, 106,109, 111;

2) Æü× üŸÖÛúÖפü - ÖÖ Mss. 102, 103, 108, 116, 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ –

1. †×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË (Atikrantamadyapanat)\ ´Ö®¤üÛú Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË \.. – Some books have

translated this line as mandaka dadhi and madyatipana. The reading should

be Mandakamady-atipanat. Atimadyapana will not cause vitiation of Kapha-

dosha but mandak-madya will. Mandaka madya is madya that is not yet

properly formed. Following references will enforce this point

1)Chakrapani in his commentary states - ´Ö®¤üÛú´Ö®¤ü•ÖÖŸÖ´ÖªÖ¤üß×®Ö - ™üßÛúÖ - Ch.Su.

27/226

2)Charaka states •ÖßÞÖÖÔ´Ö Öª¤üÖêÂÖÖµÖ Öª´Öê¾Ö ÖϤüÖ¯ÖµÖêŸÖË | Ch.Chi.24/110.InJeerna madya

dosha and Aam-madya dosha, madya should be given. Jeerna can be

interpreted as madya that is parinata or properly formed and Aam madya as

one which is manda or not yet formed. If jeerna and Aam are applied to

digestion of madya in body, then once the madya is jeerna i.e. digested, the

P a g e | 28

symptoms of madatyaya will be relieved. Hence jeerna and Aam should be

applied to formation of Madya.

3)Charaka in madyataya chikitsa states parinata madya as cause of vitiation of

vata.

ºþõÖÓ ¯Ö׸üÞÖŸÖÓ ÖªÓ ×®Ö×¿Ö ×®Ö¦üÖÓ ×¾ÖÆüŸµÖ “Ö | Ûú üÖê×ŸÖ ŸÖÃµÖ ŸÖ“”ûß‘ÖÐÓ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÖµÖÓ ´Ö¤üÖŸµÖµÖ´ÖË |

- Ch.Chi.24/90

According to Arthapatti, we can infer that aam or manda madya causes vitiation of kapha. Besides in 24/95 he states ŸÖ¹ýÞÖÓ ´Ö¬Öã ü¯ÖÏÖµÖÓ.....|. Freshly

prepared madya causes vitiation of kapha.

Atikrantamadyapanat - If Asuta - kriya i.e. fermentation is proceeded even

after madya is formed, then the properties of madya change. It will become

more sour and may cause vitiation of Kapha & pitta due to sour quality.

Ativyapannamadyapanat - intake of soiled alcohol will cause vitiation of all 3

doshas.

Considering above 3 references original reading should be retained.

If “´ÖªÖ×ŸÖ ÖÖ®ÖÖŸÖË” reading is accepted, since it is Kapha decreasing hetu,

Hetwartha “ÆêüŸ¾Ö£ÖÔ” Dosha is added Hence the line should be broken after

“ÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË” making “MandakaMadyatipanat” one word.

UNMAD ADHIKADOSHA-ATIVYAPTA

†×¬ÖÛú¤üÖêÂÖ- †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ

15 ŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö×¯Ö ×¾ÖÂÖ´Ö´ÖÖ“Ö¸üŸÖÖ´Ö®µÖÖ¿“Ö ¿Ö ü߸ü“Öê™üÖ ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„

ÃÖ´ÖÖ“Ö¸üŸÖÖ´ÖŸµÖã¯ÖõÖßÞÖ¤êüÆüÖ®ÖÖÓ ¾µÖÖ׬־ÖêÝÖÃÖ´Öã¤Ëü³ÖÏ×´ÖŸÖÖ®ÖÖ´Öã¯ÖÆüŸÖ´Ö®ÖÃÖÖÓ ¾ÖÖ || 4

(1) ŸÖÓ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115, 117, 118, Book 202, 203, 204, 205, 207,

211, 213, 214; ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ-¯ÖÖ Mss 116,119; ŸÖ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Öׯ֓Ö-¯ÖÖ Mss 102, 105,106, 107,

110,120; ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 108* 121, 122; ŸÖÓ “Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö-112;

ŸÖÓŸÖ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö× Ö “Ö- Mss 111;)

P a g e | 29

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö ¾ÖÖ \ ŸÖÓ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö

ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ \ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö×¯Ö “Ö \ ŸÖÓŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö

ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö× Ö “Ö - ÖϵÖÖêÝÖ„ - ‡ÃŸÖê ÖÖ»Ö, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü, †³µÖÖÃÖ, ÛúÖµÖÔ, µÖÖê•Ö®ÖÖ

(†Ö¯Ö™êü)…

The word “ŸÖ®¡Ö” means “Shastra” i.e. Ayurveda . (¬ÖÖŸÖãÃÖÖ´µÖ×ÛÎúµÖÖ“ÖÖꌟÖÖ ŸÖ®¡ÖõÖÖÃµÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö ÖË |

Ch. Su 1\ 53; ŸÖ¡ÖÖµÖã¾Öì¤ü„ ¿ÖÖÜÖÖ ×¾ÖªÖ .. ŸÖ®¡Ö×´ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË | Ch. Su 30\ 31; ×®Ö¹ýŒŸÖÓ ŸÖ®¡ÖÞÖÖ¢Ö®¡ÖÓ -

ŸÖ®¡ÖÞÖÖפü×ŸÖ ¿Ö üß ü¬ÖÖ üÞÖÖŸÖË -™üß | Ch Su 30\ 70; õÖÖ¸üŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖê .. Ch. Chi. 5\ 64)

The treatment mentioned in text (with Adhikaran tantrayukti “treatments

mentioned for unmad”), if implemented in an improper way, may become a cause

of unmad. Atiyoga of Vaman, Langhan can become a cause. Or Tantra may mean

“¤îü¾Ö¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ” (“daiva-vypashraya” treatment) like “Bali, Mantra”, which if not

done properly may cause trouble.

The word “¯ÖϵÖÖêÝÖ” over-crosses the inclusion limits of treatment. With this

reading the interpretation will be “the implementation or application is improper”. It

could be of food or of any treatment, that may or may not be mentioned in text for

Unmad. By accepting this reading Ativyapta (over-inclusive) Dosha is added.

This is not the expected “†×³Ö¯ÖÏêŸÖ” meaning. Hence rejected.

Some books have accepted this reading. Perhaps the interpretation of the word

“Prayoga” is taken as Mantra-Jaran-Maran. So it might be accepted by them as

reading.

16. Then there are Printing mistakes like “×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¸üÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ in Vataja Jwar. It should be Parusha.

17. Some books have omitted some symptoms like “Trushna” in Pittaja

Jwar. Trushna is a Pitta symptom. So its omission may be a printing mistake.

P a g e | 30

18. One Additional sutra of “Sannipata Jwar symptoms” is given in many manuscripts.

This is not found in any Arsha Grantha. These symptoms as group are not

mentioned in Chikitsasthana where symptoms of 1) sannipata of Doshas in Jwar

and 2) Sannipatik Jwara are mentioned. One or two of its symptoms are

mentioned. Hence it is rejected.

Conclusion:

It is clear from above examples that critical edition of other sthana of Charaka is necessary. The books form the base of Ayurveda. If the causes, signs and

symptoms and treatment mentioned for a disease are not clear or are confusing, it will be difficult to treat a patient. If causes are known, only then can

they be avoided to prevent a disease or recover from it. (As is the case of yavaka

mentioned in cause of prameha. Here if yavaka is a type of shali is known, only then

it can be avoided). Similarly in pittaja jwar, if sweda is known as a pittaja-symptom,

only then further treatment can be given. Or else, it can be misunderstood as a

symptom of Ama-pachana and treatment may falter.

Understanding just one sthana is not enough. The charaka samhita should be

studied as a whole and not in parts to get a clear picture.

It is our observation that the authors of different manuscripts have used

different Tantrayukti (Atidesha, Adhikaran etc) and provided different readings which

throw light on different aspects of the subject, which are to be understood by the

reader. Sometimes they have provided very appropriate readings. Their reading is

superior and apt as compared to original reading. We have mentioned it there.

Reconsideration and rethinking by experts is necessary on these readings.

Sometimes they have provided with readings which carry no meaning, sometimes

misinterpretation is there. But in total, readings from manuscripts have helped to

understand the information provided in text from different aspects.

Considering the examples cited above and the readings and insight provided by mss,

we feel critical edition of other sthana of Charaka is necessary. Unless the whole of

Charaka is studied in this way, proper understanding will not be gained.

P a g e | 31

As far as possible we have tried to avoid making changes to original text. We have

considered what the Arsha Grantha say, what meaning the Sanskrit dictionaries

provide, what rules the Grammar mentions, what the Tantrayukti says and then

decided weather the reading under consideration is to be accepted or rejected. Below we present with a chart that mentions the reading found and weather it

was accepted or rejected .

P a g e | 623

READINGS TO BE RECONSIDERED

JWARA

1) ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ¯Öã®Ö¤üÖìÂÖÖÞÖÖ ÖÓ¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö×¾ÖÛú» ÖÖê ×¾ÖÛú»¯ÖÖêƒ×à ֮®Ö£Öì……(5)…… 12 (5)

¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö

2) ŸÖÃµÖ ×®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖÖê Ö¿ÖµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„……18……

ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ

3) ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö üÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ ÖŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö; | |21

1) ¯Ö¹ýÂÖ , 2) Ÿ¾Ö“ÖÖ´ÖË, †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö

4) Ûú™üß ÖÖÀ¾ÖÔ ÖéšüÃÛú®¬Ö²ÖÖžÖÓÃÖÖê üÃÖÖÓ “Ö ³ÖݮֹýÝÞÖ ÖéפüŸÖ Ö×£ÖŸÖ“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö®Öã®®ÖŸ¾Ö× Ö¾Ö, | | 21

“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ

5) Ûú™ãüÛúÖõ֟ÖÖ, ‘ÖÐÖÞÖ ÖãÜÖÛúÞšüÖîšüŸÖÖ»Öã ÖÖÛú„, ŸÖéÂÞÖÖ, ´Ö¤üÖê, ³ÖÏ ÖÖê, ´Öæ“”ûÖÔ, ׯ֢֓”û¤Ôü®Ö ÖË, †ŸÖßÃÖÖ ü„, †®®Ö«êüÂÖ„,

ÃÖ¤ü®ÖÓ, ÜÖê¤ü„, ¯ÖÏ»ÖÖ Ö„, ¸üŒŸÖÛúÖêšüÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö„ ¿Ö üß ê ü, | | 24

þÖê¤ü„

RAKTAPITTA

6) µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖ„ ¿»Öê´ÖÖ ŸÖÃµÖ “ÖÖ®Ö¬Ö´ÖÓ Ã´ÖéŸÖ ÖË……13……

†®ÖãÝÖ„

7) µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¾ÖÖµÖãß֓”ûÖ®ŸÖÖî “ÖÖ¾Ö Óü ôÖéŸÖ ÖË……16……

†®ÖãÝÖ„

P a g e | 624

GULMA

8) ÃÖ ´ÖãÆãü üÖ¬Ö´Ö×ŸÖ ÖãÆãü ü»¯ÖŸ¾Ö ÖÖ¯ÖªŸÖê †×®ÖµÖŸÖ×¾Ö¯Öã»ÖÖÞÖã¾Öê¤ü®Ö¿“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ “Ö»ÖŸ¾ÖÖ«üÖµÖÖê„ ÖãÆãü„ ׯ֯Öß×»ÖÛúÖÃÖÓ ÖÏ“ÖÖ¸ü

‡¾ÖÖ’ËûÝÖêÂÖã | | 7

†Ö¬´ÖÖןÖ

9) ÝÖã»´ÖÖ¾ÖÛúÖ¿Ö¿“ÖÖÃµÖ ¤üÊŸÖê ¤æüµÖŸÖê ¬Ö毵֟Öê ‰ú´ÖÖµÖŸÖê ×Ã¾Öª×ŸÖ ×Œ»Öª×ŸÖ ׿Ö×£Ö»Ö ‡¾Ö ïֿÖÖÔÃÖÆüÖꃻ¯Ö üÖê´ÖÖ “Ö¿“Ö

³Ö¾Ö×ŸÖ | | 9.

†»¯Ö¸üÖê´ÖÖ¿“Ö

10) ׯÖ™êüõÖãõÖß üןִֻÖÖÂÖÝÖã›ü×¾ÖÛéúןÖÃÖê¾Ö®ÖÖ®´Ö®¤üÛú ÖªÖ×ŸÖ ÖÖ®ÖÖ ü× üŸÖÛúÖן֯ÖÏÞÖ®Ö-µÖÖ¤üÖ®Öæ ÖÖî¤üÛúÝÖÏÖ µÖ´ÖÖÓÃÖÖןֳÖõÖÞÖÖŸÖË

ÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË ´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖŸÖË | | 10

PRAMEHA

11) µÖ¤üÖ ÊêŸÖê ¡ÖµÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ ¯Ö üà ָÓü ®ÖÖ®Öã²Ö¬®Ö®ŸµÖ£Ö¾ÖÖ ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖꃣ־ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ

ÛúÖ»Ö †¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê .. | | 4

12) †ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã Ó ü ¿ÖߟÖÓ ´Öæ¡ÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ³Öé¿Ö´ÖË… 19

†ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã Ó ü

KUSHTHA 13) ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖ„ ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÕ Ö¹ýÂÖŸÖÖ´Ö×¯Ö “Ö

¸üÖîõµÖ¿Öæ»Ö¿ÖÖêÂÖŸÖÖê¤ü¾Öê Ö£ÖãÆüÂÖÔÃÖ’ËûÛúÖê“ÖÖµÖÖÃÖßִ³ÖÃÖãׯŸÖ³Öê¤ü³Ö’ûÝÖÖ®ÖË, | |10

†ÖµÖÖ´Ö„

SHOSHA

14) ×¿Ö ü„ ¿»Öê ÖÖÞÖ´Öã¯ÖŸŒ»Öê¿µÖ ÖÏן֯Öæ üµÖ×ŸÖ ¿»Öê´ÖÞÖÖ,ÃÖ®¬Öà¿“Ö ÖϯÖß›üµÖ®ÖË

Ûú üÖꟵ֒ËûÝÖ Ö¤Ôü Ö¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî “Ö, .. ||8.9

ˆŸŒ»Ö꿵Ö

P a g e | 625

UNMAD 15) µÖßÖã ¤üÖêÂÖ×®Ö×´Ö¢Öê³µÖ ˆ®´ÖÖ¤êü³µÖ„ ÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÃÖ Ö×®¾ÖŸÖÖê

³Ö¾ÖŸµÖã® ÖÖ¤üÃŸÖ ÖÖÝÖ®ŸÖãÛú ÖÖ“ÖõÖŸÖê… 10

†ÖÝÖ®ŸÖã

APASMAAR

16) ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--³ÖÏæ¾µÖã¤üÖÃÖ„ ÃÖŸÖŸÖ ÖõÞÖÖê¾ÖðÛéúŸÖ´Ö¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ

»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’ûË‘ÖÖÞÖ¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ Ö®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÂÖÞÖ Ö¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî ..| | 6

ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË

17) •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք, ŸÖŸÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¦üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖË, †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖÖŸÖË ¯Öã®Ö®ÖÔõÖ¡Ö¸üÖ•ÖõÖ

¸üÖ•ÖµÖõ´Öêןօ…11……

´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê¯Ö¯Öϳ־ք

18) ®ÖÖÃÖÖî ×¾Ö¿Öã ü„, ¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê ÖµÖêŸÖË……23……

®ÖÖÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê ÖµÖêŸÖË |

19) ¾Öé× üãÖÖ®ÖõÖµÖÖ¾ÖãÖÖÓ üÖêÝÖÖÞÖÖ Öã¯Ö»ÖõÖµÖêŸÖË …36

¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË

Acknowledgement

The project received helping hand from many. I enlist their names below. I sincerely

express my gratitude to them and also to those who erroneously are not mentioned

here.

Dr.G.S.Lavekar Hon Ex Director General, CCRAS, New Delhi; Shree Dilip Singh-

Co-ordinator, Anup Sanskrit Library,The Lallgarh Palace, Bikaner; Shri.

Shreenandan Bapat-Bhandarkar Institute, Pune; Shri. Sangale Librarian, Bhandarkar

Institute, Pune; Mrs. Das Librarian, Sanskrit College, Calcutta, Shri Shripad Bhat

H.O.D. Sanskrit. Dept. T.M.V. Pune; Mrs. Pataskar -Vaidik Samshodhan Mandal-

Pune; Shri. ParshuRam Joshi - Vaidik Samshodhan Mandal Pune; Smt. Dr. Aparna

Zha Bengali Mss translation; Mrs. Mohadikar Sharda script Mss translation; Shree

Thakur Divakar Singh J & K Dharmarth Trust Jammu; Dr. Vasumati Sharma

Research Officer Raj.Prachyavidya Pratishthan, Jodhpur; Kamlesh Madam Librarian

Jodhpur; Shri. M.L. Wadekar Offg.Director Oriental Research Institute, Vadodara;

Shri. Dube B.H.U.Varanasi; Dr. K.N. Dwivedi H.O.D., Dept. of Dravyaguna, B.H.U.

Varanasi; Vd. Prama Joshi, Shri. Yadav Librarian Saraswatibhavan Library,

Sampurnanand Sanskrit University, Varanasi; Shri.S.K. Bhatiya TMV representative

New Delhi; Dr. Rajwanti Mann Depu.Director Archives, Archives Dept , Haryana,

Director, National Mission for Manuscripts, New Delhi; The Principal, G.N.Jha

campus , Alahabad; Mrs. Dhanishtha Khandare-H.O.D. Library, T.M.V. Pune; D.A.V.

College, Lalchand Research Library, Chandigarh; Dr. A. Narayan, Director, Indian

Institute of History of Medicin Hydrabad; Shri. Puranik Tilak Ayurveda

Mahavidyalaya; Shri. Ramesh Gangal Tilak Ayurveda Mahavidyalaya; Mrs. Pawar

Librarian, Tilak Ayurveda Mahavidyalaya; The Asiatic Society, Kolkata 700016; Shri.

Limaye Bharat Itihas samshodhan Mandal, Ranbir Sanskrit. Research Institute,

SRSRA, Jammu; Mss staff Anandashram; Deccan College; Hindi Sahitya

Sammelana. Alahabad, Dr. K.B. Kale Librarian, Dr. V.B.Kolte Library, Nagpur

University, Ramdaspeth, Nagpur; Shri. Harimohan Malviya Director, Vrindavan

Research Institute, Vrindavan;

P a g e | 538

8.†¯ÖôÖÖ¸ü×®Ö¤üÖ®Ö´ÖË…

1.1 †Â™ü´ÖÖꬵÖÖµÖ„…

1.2 †£ÖÖŸÖÖꃯÖôÖÖ¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1……

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2……

The word “³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ ” is abscent in many of the Mss. But this is not true for these Mss across all Nidan-Sthana. Hence rejected.

“³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„”µÖê ÖÖšü ²ÖÆæüŸÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß Æîü | »Öê×Ûú®Ö ‡®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ¯Öæ ê ü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ®ÖÆüß Æîü µÖÆü ÃÖŸµÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„”ÆüÖ ÖÖšü †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÖÆüß. ¯Ö¸ÓüŸÖã µÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß Æêü ÃÖŸµÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3.1 ‡Æü ÜÖ»Öã “ÖŸ¾ÖÖ üÖꃯÖôÖÖ¸üÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ¾ÖÖŸÖ× Ö¢ÖÛú±úÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ×®Ö×´Ö¢ÖÖ„……3……

(1) ŸÖª£ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 120, 121, Book 203)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖª£ÖÖ (Tadyatha) – Here the “ÃÖÓܵÖÖÃÖ¯ÖÏÖׯŸÖ” “Sankhya – Samprapti” (list of types) is mentioned. Types are not described. Hence not required.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ×ÃÖ±Ôú “ÃÖÓܵÖÖÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ˆ®ÖÛêú ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ŸÖª£ÖÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú¾Öôû “ÃÖÓܵÖÖÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ” ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öß †ÖÆêü ¯Ö ÓüŸÖã ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖª£ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

4.1 ŸÖ ‹¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ×õÖ¯ÖÏ´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê;

()

P a g e | 539

4.2 ŸÖª£ÖÖ--¸ü•ÖßִÖÖê³µÖÖ´Öã¯ÖÆüŸÖ“ÖêŸÖÃÖÖ´Öã¤Ëü³ÖÏÖ®ŸÖ×¾ÖÂÖ´Ö²ÖÆãü¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ÃÖ´Ö»Ö×¾ÖÛéúŸÖÖê¯Ö×ÆüŸÖÖ®µÖ¿Öã“Öß®µÖ³µÖ¾ÖÆüÖ¸ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖîÂÖ´µÖµÖ㌟Öê®ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖ×¾Ö׬֮ÖÖê¯ÖµÖ㘕ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ

(1) ³ÖߺþÞÖÖÓ - ÖÖ Mss 108; 2) †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 116, 117, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ³ÖߺþÞÖÖÓ (Bheerunam) – one who is timid The word Bhiru here can be interpreted as a person with Avara-Satva, One who

lacks Courage- “¬Öéן֔. Sushrut has mentioned “†¬Öéןք” as VataPrakruti character and “¬ÖéןִÖÖ®ÖË” as Kapha prakruti character. (Su. Sha. 4\65). Commentator explains “†¬Öéןք †¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք, ¬ÖéןִÖÖ®ÖË ¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք”. In CharakaSarirsthana 1 \100 Charaka has defined “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”as

×¾ÖÂÖµÖ¯ÖϾÖÞÖÓ ÃÖ¢¾ÖÓ ¬ÖéןֳÖÏÓ¿ÖÖ®®Ö ¿ÖŒµÖŸÖê | ×®ÖµÖ®ŸÖã Ö×ÆüŸÖÖ¤ü£ÖÖÔ é üןÖÙÆü ×®ÖµÖ´ÖÖן ÖÛúÖ ||

The mind is engulfed with Tama and Raja Dosha, so “Satvabala” or power of Satva is less. Hence the person is unable to control his mind. “†–ÖÖ®Ö” (ignorance), “´ÖÖêÆü”(delusion), “¯ÖÖ¯Ö” (sin) may cause Bhirutva. “¯ÖÖ¯Ö³Öß¹ýŸ¾Ö” is because of “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”.So “³ÖߺþÞÖÖ´ÖËÓ” may be accepted as reading.

³ÖߺþÞÖÖÓ - ´ÖŸÖ»Ö²Ö ›ü ü¯ÖÖêÛú |

³Öߺþ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü וÖÃÖÛúÖ ÃÖŸ¾Ö †¾Ö¸ü Æîü, וÖÃÖÛúß ¬Öé×ŸÖ Ûú Ö ÆüÖê ‹êÃÖß ¾µÖŒŸÖß ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê “†¬Öéןք“µÖê ¾ÖÖŸÖ ÖÏÛéúŸÖß ÛúÖ »ÖõÖÞÖ †Öî ü “¬Öé×ŸÖ ÖÖ®Ö“µÖê Ûú±ú¯ÖÏÛéúŸÖß ÛúÖ »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü |.(ÃÖã.¿ÖÖ.4/65). ×™üÛúÖÛúÖ¸®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “†¬Öéןք †¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք, ¬ÖéןִÖÖ®ÖË ¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք”.“Ö üÛú ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö 1/100 ´Öë “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß ÝÖµÖß Æîü |

×¾ÖÂÖµÖ¯ÖϾÖÞÖÓ ÃÖ¢¾ÖÓ ¬ÖéןֳÖÏÓ¿ÖÖ®®Ö ¿ÖŒµÖŸÖê | ×®ÖµÖ®ŸÖã Ö×ÆüŸÖÖ¤ü£ÖÖÔ é üןÖÙÆü ×®ÖµÖ´ÖÖן ÖÛúÖ ||

´Ö®Ö ü•Ö †Öî ü ŸÖ Ö ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê †Ö“”ûÖפüŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ÃÖŸ¾Ö²Ö»Ö“´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖŸ¾Ö ÛúÖ ²Ö»Ö Ûú´Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê ´Ö®Ö ¯Ö ü ÛúÖ²Öæ üÜÖ®ÖÖ Ûúšüß®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “†–ÖÖ®Ö”, “´ÖÖêÆü”,“¯ÖÖ¯Ö“‡®ÖÃÖê ³ÖߺþŸÖÖ †ÖŸÖß Æîü | “¯ÖÖ¯Ö³Öß¹ýŸ¾Ö” µÖê “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “³ÖߺþÞÖÖ ÖË Ó” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

³ÖߺþÞÖÖÓ - ׳֡ÖÖ, ‘ÖÖ²Ö üÞÖÖ üÖ.

³Öߺþ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¾Ö¸ü ÃÖŸ¾Ö †ÃÖ»Öê»Öß ¾µÖŒŸÖß, •µÖÖ“Öß “¬Öéן֓Ûú Öß —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü †ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß “†¬Öéןք“Æêü ¾ÖÖŸÖ ÖÏÛéúŸÖß“Öê »ÖõÖÞÖ ¾Ö “¬Öé×ŸÖ ÖÖ®Ö“Æêü Ûú±ú ÖÏÛéúŸÖß“Öê »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.(ÃÖã.¿ÖÖ.4/65). ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “†¬Öéןք †¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք, ¬Öé×ŸÖ ÖÖ®ÖË ¬ÖîµÖÔµÖ㌟ք”.“Ö üÛú ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö 1/100 ´Ö¬µÖê “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”“Öß ¾µÖÖܵÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü.

P a g e | 540

×¾ÖÂÖµÖ¯ÖϾÖÞÖÓ ÃÖ¢¾ÖÓ ¬ÖéןֳÖÏÓ¿ÖÖ®®Ö ¿ÖŒµÖŸÖê | ×®ÖµÖ®ŸÖã Ö×ÆüŸÖÖ¤ü£ÖÖÔ é üןÖÙÆü ×®ÖµÖ´ÖÖן ÖÛúÖ ||

´Ö®Ö ¸ü•Ö ¾Ö ŸÖ´Ö µÖÖ ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß †Ö“”ûÖפüŸÖ †ÃÖŸÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖŸ¾Ö²Ö»Ö“´ÆüÞÖ•Öê ÃÖŸ¾ÖÖ“Öê ²Ö»Öü Ûú´Öß †ÃÖŸÖê.´ÆüÞÖæ®Ö ¾µÖŒŸÖßÃÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ´Ö®ÖÖ¾Ö¸ü ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ šêü¾ÖÞÖê ÛúšüßÞÖ †ÃÖŸÖê. “†–ÖÖ®Ö”, “ ÖÖêÆü”,“¯ÖÖ¯Ö“µÖÖ Öãôêû ³ÖߺþŸÖÖ µÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. “¯ÖÖ¯Ö³Öß¹ýŸ¾Ö” Æêü “¬ÖéןֳÖÏÓ¿Ö”´Öãôêû †ÃÖŸÖê. “³ÖߺþÞÖÖ´ÖËÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

2. †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö (Aaharajatani) - †³µÖ¾ÖÆüÖ ü - †ÖÆüÖ ü, ³ÖÖê•Ö®Ö (†Ö.¿Ö.),(Ch. Su. 25/40, Su. Chi

23/4); †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖ -³ÖÖê•Ö®Ö¯Ö¤üÖ£ÖÔ . No change in meaning. Hence original word “†³µÖ¾ÖÆüÖ¸ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö” retained.

†ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö - †³µÖ¾ÖÆüÖ¸ü - †ÖÆüÖ¸ü, ³ÖÖê•Ö®Ö (†Ö.¿Ö.),(“Ö.ÃÖæ.25/40, ÃÖæ.דÖ.23/4), †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖ -³ÖÖê•Ö®Ö¯Ö¤üÖ£ÖÔ. †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Öû ¯ÖÖšü “†³µÖ¾ÖÆüÖ¸ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö” •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö - †³µÖ¾ÖÆüÖ¸ü - †ÖÆüÖ¸ü, ³ÖÖê•Ö®Ö (†Ö.¿Ö.),(“Ö.ÃÖæ.25/40, ÃÖæ.דÖ.23/4), †ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖ -³ÖÖê•Ö®Ö¯Ö¤üÖ£ÖÔ. †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü “†³µÖ¾ÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö” •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü

4.3 ŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö×¯Ö “Ö ×¾ÖÂÖ´Ö´ÖÖ“Ö¸üŸÖÖ´Ö®µÖÖ¿“Ö ¿Ö üß ü“Öê™üÖ ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ´ÖŸµÖã¯ÖõÖµÖÖ«üÖ

(1) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss 108; 2) ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss 120; 3) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 108; 4) “Öê™üÖÓ - ¯ÖÖ Mss 108; 5) †ŸµÖã ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖ¤Ëü - ÖÖ Mss 102, 103, 122; Book 202, 203, 204, 205, 207, 209, 212, 213, 214; ¯ÖõÖµÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 111)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) – Already explained in Unmad 4.3

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÖÆü»Öê ® ÖÖ¤ü 4.3 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯Öæ¾Öá“Ö ® ÖÖ¤ü 4.3 Ö¬µÖê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü.

2. ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ ÖË (Samacharatam) – “†Ö“Ö¸üŸÖÖ´ÖË” and “ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ´ÖË” Both mean to practice or

observe. †³µÖÖÃÖ Ûú¸ü®ÖÖ, ¯ÖÖ»Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü Ûú ü®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü) Rather than using same word twice In the same sutra, they have used Acharana

once and Samacharan once. May be accepted as pathabheda. “†Ö“Ö¸üŸÖÖ ÖË” †Öî ü “ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ ÖË” ‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö †³µÖÖÃÖ Ûú ü®ÖÖ µÖÖ ×±ú¸ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü Ûú ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ Æîü |

‹Ûú Æüß ¿»ÖÖêÛú ´Öë ‹Ûú Æüß ¯ÖÖšü ¤üÖê ²ÖÖ¸ü ¤üÖêÆü üÖ®Öê ÃÖê, ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ ü®Öê ‹Ûú ²ÖÖ¸ü †Ö“Ö üÞÖ †Öî ü ‹Ûú ²ÖÖ ü ÃÖ´ÖÖ“Ö üÞÖ ‹êÃÖÖ ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 541

“†Ö“Ö¸üŸÖÖ ÖË” ¾Ö “ÃÖ´ÖÖ“Ö¸üŸÖÖ´ÖË” µÖÖ ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ †³µÖÖÃÖ Ûú üÞÖê ØÛú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü Ûú¸üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. ‹ÛúÖ“Ö ¿»ÖÖêÛúÖ´Ö¬µÖê ‹Ûú“Ö ¿Ö²¤ü ¤üÖê®Ö ¾ÖêôûÖ ¾ÖÖ¯Ö üÞµÖÖ¯ÖêõÖÖ, ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖÓ®Öß ‹Ûú¤üÖ †Ö“Ö üÞÖ ¾Ö ‹Ûú¤üÖ ÃÖ´ÖÖ“Ö üÞÖ †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

3. ¾ÖÖ (Va) – Cha and Va are used in place of each other. Not much change in

meaning. Hence original retained.

“Ö †Öî ü ¾ÖÖ ‡®Ö ¤üÖê ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú¤ãüÃÖ¸êü Ûúß •ÖÝÖÆü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹, ŸÖÖê †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö ¾Ö ¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü ‹Ûú ÖêÛúÖÓ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú»µÖÖÃÖ †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. “Öê™üÖÓ (Cheshtam) – Though Cheshta means Sharircheshta, it is explicitely

mentioned in original text. Hence retained.

µÖפü “Öê™üÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ¿ÖÖ üß ü“Öê™üÖ ‹êÃÖÖ Æîü, ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ïÖ™üŸÖ„ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö¸üß “Öê™üÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¿ÖÖ üß ü“Öê™üÖ †ÃÖÖ †ÃÖê»Ö, µÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ Ã¯Ö™üŸÖ„ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. †ŸµÖã¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖ¤Ëü (Atyupksheenatwad) –

õÖµÖ - (×õÖ õÖµÖê) †¯Ö“ÖµÖ„ üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ, loss, wane, diminution õÖßÞÖ „ -(×õÖ + ŒŸÖ„) ÃÖæõ Ö„, †²Ö»Ö„, Ûéú¿Ö„, õÖÖ´Ö„, † ÖÖÓÃÖ„, diminished, wasted, waning,

emaciated.

ˆ¯ÖõÖµÖÖ¤Ëü - ˆ¯Ö = ×®ÖÛú™üŸÖÖ (†Ö¯Ö™êü). So ˆ¯ÖõÖµÖÖ¤Ë can be interpreted as ˆ¯ÖõÖµÖÖ¤Ëü ‡×ŸÖ õÖµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖŸ¾ÖÖŸÖË |

Generally “Kshaya” indicates ongoing loss or waning while “Ksheena” indicates presence of diminished state. but Commentator has explained

“†ŸµÖ ã¯ÖõÖµÖÖ«êü×ŸÖ †ŸµÖã ÖõÖßÞÖ¤êüÆüŸ¾ÖÖפüŸµÖ£ÖÔ„”

So original retained. “†ŸµÖã¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖ¤Ëü” is accepted as reading.

²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ ü “õÖµÖ“‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ÆüÖ®Öß ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | “õÖßÞÖ“µÖê ¯ÖÖšü ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ¿ÖŒŸÖßÆüß®Ö †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü |

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖê Æîü

P a g e | 542

“†ŸµÖ ã¯ÖõÖµÖÖ«êü×ŸÖ †ŸµÖã ÖõÖßÞÖ¤êüÆüŸ¾ÖÖפüŸµÖ£ÖÔ„”

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “†ŸµÖã¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖ¤Ëü” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

²ÖÆæü¬ÖÖ “õÖµÖ“ ÆüÖ ¯ÖÖšü ÃÖãºþ †ÃÖ»Öê»Öß ÆüÖ®Öß ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê ŸÖ ü “õÖßÞÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ¿ÖŒŸÖßÆüß®Ö †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ

“†ŸµÖ ã¯ÖõÖµÖÖ«êü×ŸÖ †ŸµÖã ÖõÖßÞÖ¤êüÆüŸ¾ÖÖפüŸµÖ£ÖÔ„”

ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “†ŸµÖã¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖ¤Ëü” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.4 ¤üÖêÂÖÖ„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖ ¸ü•ÖßִÖÖê³µÖÖ´Öã¯ÖÆüŸÖ“ÖêŸÖÃÖÖ´Ö®ŸÖ¸üÖŸ´Ö®Ö„ ÁÖêšüŸÖ´Ö´ÖÖµÖŸÖ®ÖÓ Çü¤üµÖ´Öã¯ÖÃÖ韵ÖÖê¯Ö× ü ןÖšü®ŸÖê, ŸÖ£Öê×®¦üµÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “Ö…

(1) ÁÖêšü´ÖË - ÖÖ Mss 101, 102, 105, 107, 108, 110, 114, Book 212; 2) ˆ¯ÖÃÖÓÝÖéÊ - ¯ÖÖ Book 209; ¯ÖÖ Book 212; ¯ÖÃÖé•µÖ - ÖÖ Mss 102, 113, 115, 116, 118, 119, Book 211; ˆ ÖÃÖ韵Ö(•µÖ) - ¯ÖÖ Book 204; 3) ןÖšü×®ŸÖ - ¯ÖÖ Book 205; ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê - ¯ÖÖ Mss 101, 104*, 105*, 106, 107, 108, 109, 111*, 113, 114, 115, 116*, 117*, 118*, 119*, 121, 122, Book 202, 203, 204, 205, 207, 211, 212, 213, 214; ÖµÖÔ¾ÖןÖšü×®ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 103)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÁÖêšü´ÖË (Shreshtham) - As described by Charaka in Trimarmiya Adhyaya, Bladder, Heart and Head are the three Marma (vital points) where Pranas (Life forces) reside.

´Ö´ÖÖÔ×ÞÖ ²ÖØßÖÓ Çü¤üµÖÓ ×¿Ö¸ü¿“Ö ÖϬÖÖ®Ö³ÖæŸÖÖ×®Ö ¾Ö¤ü×®ŸÖ ŸÖ•–ÖÖ„ ||

¯ÖÏÖÞÖÖÁÖµÖÖŸÖË ŸÖÖ×®Ö ×Æü ¯Öß›üµÖ®ŸÖÖê ¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖÖêƒÃÖæ®Ö×¯Ö Öß›üµÖ×®ŸÖ | CH. Chi 26\ 3-4

If these three are main (as denoted by the word “Pradhan”) or in other words “Shreshtha” then amongst them Heart has to be “Shreshthatama”. (charaka in SutraSthana 30\6 mentions µÖרü ŸÖŸÖË Ã Ö¿ÖÔ×¾Ö–ÖÖ®Ö´ÖË ¬ÖÖ× ü ŸÖ¢Ö¡Öü ÃÖÓ×ÁÖŸÖ´ÖË | ¢Ö ¯Ö üÃµÖ †Öê•ÖÃÖ„ ãÖÖ®ÖÓ ŸÖ¡Ö“ÖîŸÖ®µÖÃÖÓÝÖÏÆü„ | Çü¤üµÖÓ ´ÖÆü¤ü£ÖÔ¿“Ö ŸÖôÖÖ¤ãüŒŸÖÓ ×“Ö×ÛúןÃÖÛîú„ )Hence original reading retained.

“Ö¸üÛú®Öê ×¡Ö Ö´ÖáµÖ †¬µÖÖµÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ²Ö×ßÖ, Çü¤üµÖ, ×¿Ö µÖê ŸÖß®Ö ´Ö ÖÔ Æîü •ÖÆüÖ ¯ÖÏÖÞÖ ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

ü Ö´ÖÖÔ×ÞÖ ²ÖØßÖÓ Çü¤üµÖÓ ×¿Ö ü¿“Ö ¯ÖϬÖÖ®Ö³ÖæŸÖÖ×®Ö ¾Ö¤ü×®ŸÖ ŸÖ•–ÖÖ„ ||

¯ÖÏÖÞÖÖÁÖµÖÖŸÖË ŸÖÖ×®Ö ×Æü ¯Öß›üµÖ®ŸÖÖê ¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖÖêƒÃÖæ®Ö×¯Ö Öß›üµÖ×®ŸÖ | “Ö.×“Ö 26\ 3-4

P a g e | 543

µÖפü µÖê ŸÖß®Ö ¯ÖÏ´ÖãÜÖ ´Ö ÖÔ Æîü (“¯ÖϬÖÖ®Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü |) µÖÖ ×±ú¸ü ¤ãüÃÖ¸êü ¿Ö²¤üÖê ´Öë ÛúÆüÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ÁÖêšü Æîü | ˆ®Ö Öë Çü¤üµÖ “ÁÖêšüŸÖ´Ö“Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ×¡Ö´Ö ÖáµÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê, ²Ö×ßÖ, Çü¤üµÖ, ×¿Ö ü Æüß ŸÖß®Ö ´Ö Öì †ÖÆêüŸÖ •Öê£Öê ¯ÖÏÖÞÖ †ÃÖŸÖÖê.

´Ö´ÖÖÔ×ÞÖ ²ÖØßÖÓ Çü¤üµÖÓ ×¿Ö¸ü¿“Ö ÖϬÖÖ®Ö³ÖæŸÖÖ×®Ö ¾Ö¤ü×®ŸÖ ŸÖ•–ÖÖ„ ||

¯ÖÏÖÞÖÖÁÖµÖÖŸÖË ŸÖÖ×®Ö ×Æü ¯Öß›üµÖ®ŸÖÖê ¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖÖêƒÃÖæ®Ö×¯Ö Öß›üµÖ×®ŸÖ | “Ö.×“Ö 26\ 3-4

•Ö¸ü Æüß ŸÖß®Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ´Ö Öì †ÖÆêüŸÖ (“¯ÖϬÖÖ®Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü.) ØÛú¾ÖÖ ¤ãüÃÖ üÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ÃÖÖÓÝÖÖµÖ“Öê —ÖÖ»Öê ŸÖ ü ÁÖêšü †ÖÆêüŸÖ ŸÖ¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê Çü¤üµÖ “ÁÖêšüŸÖ Ö“†ÖÆêü.ŸµÖÖ´Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆ¯ÖÃÖé•µÖ (Upasrijya) – ˆ¯Ö+ÃÖé•Ö Ë - •ÖÖê›üÞÖê, דÖÛú™ü¾ÖÞÖê. •ÖÖê›ü®ÖÖ, ×´Ö»ÖÖ®ÖÖ, ÃÖÓµÖãŒŸÖ Ûú ü®ÖÖ, ÃÖÓÃÖŒŸÖ Ûú¸ü®ÖÖ, ÃÖ´²Ö ü Ûú¸ü®ÖÖ, ¾µÖÖÛãú»Ö

Ûú ü®ÖÖ, †ŸµÖÖ“ÖÖ ü Ûú ü®ÖÖ, ¯Öî¤üÖ Ûú ü®ÖÖ, ×ÛÎúµÖÖ×®¾ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ ˆ¯ÖÃÖéŸµÖ - •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê. (ÝÖß.)

ÃÖé•Ö - ü“Ö®ÖÖ Ûú ü®ÖÖ, •ÖÖ®Öê ¤êü®ÖÖ, ˆŸÃÖ•ÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ, ±êúÛú®ÖÖ, ”ûÖê›ü®ÖÖ, ”ûÖê›üÛú ü “Ö»Öê •ÖÖ®ÖÖ ÃÖéןք - •ÖÖ®ÖÖ, ÃÖ üÛú®ÖÖ, ˆ¯ÖÃÖ üÞÖ´ÖË - ( ¯Ö + ÃÖé + »µÖã™Ëü ) - (×ÛúÃÖß Ûúß †Öê ü ) •ÖÖ®ÖÖ, וÖÃÖÛúß ¿Ö¸üÞÖ ÝÖÏÆüÞÖ Ûúß •ÖÖµÖ (†Ö Ö™êü) Doshas occupy the site –heart. Charaka in Unmad Nidan mentions “¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ Öã¯ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê- ¯ÖÖ). Doshas move towards heart\ doshas occupy heart, doshas make seat in heart. Here the disease Apasmar is defined. The Heart is afflicted initially due to bad

deeds. In such a condition, the Doshas move to heart and Indriya-Ayatanani and remain “Leen” (concealed) there. If they are further vitiated due to Kama, Krodha etc. they totally occupy heart and Indriya Sthanani and cause Apasmar. In other words “Vishama Doshas” spread( Prasara) throughout the body and take seat somewhere (in this case heart) to produce disease. Prasara or spreading of doshas is explained by the word “Upasrutya”. Hence original reading retained. Though both readings (ˆ¯ÖÃÖ韵Ö, ¯ÖÃÖ镵Ö) mean same there is slight difference. Srut – Sravan Upasrut- That which is already produced is brought near. While Sruj – To produce. Upasruj – That which is produced is brought near. “Upasruj” also

P a g e | 544

carries slight different shade of meaning, which is not applicable here. Hence this reading is rejected.

ˆ¯ÖÃÖÓÝÖéÊ (Upasamgruhya) – ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ÝÖéÊ ˆ¯Ö. The doshas take hold of heart. can be accepted as reading.

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öë ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | “Ö üÛú®Öê ® ÖÖ¤ü ×®Ö¤üÖ®Ö Öë »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü “¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ´Öã ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê- ¯ÖÖ). ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öë •ÖÖŸÖê Æîü / ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê Çü¤üµÖ ¾µÖÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ´Öë ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖê Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü †¯ÖôÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß Æîü | ²Öã ê ü Ûú´ÖÖì ÃÖê ¯ÖÆü»Öê Çü¤üµÖ ¾µÖ×£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖß ×ã֟Öß Öë

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ †Öî¸ü ‡ÓצüµÖ †ÖµÖŸÖ®Ö ´Öë •ÖÖÛú ü »Öß®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | µÖפü ¾ÖÖê ¤üÖêÂÖ ÛúÖ Ö, ÛÎúÖê¬Ö †Öפü ÃÖê †Öî ü ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê •ÖÖ‹ ŸÖÖê ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ †Öî ü ‡ÓצüµÖ ãÖÖ®Ö ÛúÖê ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖê Æîü | †ŸÖ„ †¯ÖôÖÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¤ãüÃÖ êü ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê, ×¾ÖÂÖ Ö ¤üÖêÂÖ ¯Öæ¸êü ¿Ö üß ü ´Öë ±îú»ÖÛú¸ü ×ÛúÃÖß ³Öß •ÖÝÖÆü (µÖÆüÖ Çü¤üµÖ) ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖê Æîü †Öî ü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß Ûú¸üŸÖê Æîü | ¯ÖÏÃÖ¸ü µÖÖ ×±ú¸ü ¤üÖêÂÖ ±îú»Ö®ÖÖ µÖê ˆ¯ÖÃÖéŸµÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖפü ¤üÖê®ÖÖê ÖÖšüÖë ÛúÖ ( ¯ÖÃÖ韵Ö, ˆ ÖÃÖ镵Ö) †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü, ®Ö´Öë £ÖÖê›üÖ ±ú¸üÛú Æîü | ÃÖéŸÖ - ÄÖ¾ÖÞÖ, ¯ÖÃÖéŸÖ - •ÖÖê ¯ÖÆü»Öê ˆŸ Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ Æîü •ÖÖê ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ Æîü ¾ÖÖê Ûú¸üß²Ö »ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ÃÖé•ÖË - ˆŸ¯Ö¢Öß, ˆ ÖÃÖé•Ö - •ÖÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ Æîü ¾ÖÖê Ûú üß²Ö »ÖÖ®ÖÖ | ˆ ÖÃÖé•Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÛúÖê £ÖÖê›üß †»ÖÝÖ ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü | µÖÆüÖ ˆÃÖÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ®ÖÆüß Æîü †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯ÖÃÖÓÝÖéÊ – ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ÝÖéÊ ¯Ö. ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ¯Öê Ûú²•ÖÖ Ûú¸üŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. “Ö üÛúÖÓ®Öß ® ÖÖ¤ü ×®Ö¤üÖ®Ö Ö¬µÖê »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü “¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ Öã¯ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê- ¯ÖÖ). ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß •ÖÖŸÖÖŸÖ / ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß Çü¤üµÖ ¾µÖÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖê, ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ Ö¬µÖê ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¯ÖôÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß“Öß ¾µÖÖܵÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü. ¾ÖÖ‡Ô™ü Ûú ÖÖÔ Öãôêû ÃÖã¸ü¾ÖÖŸÖßÃÖ Çü¤üµÖ ¾µÖ×£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ

¯Ö׸ü×ã֟Öß´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ¾Ö ‡ÓצüµÖ †ÖµÖŸÖ®ÖÖÓ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß •ÖÖ‰ú®Ö »Öß®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.•Ö¸ü ŸÖê ¤üÖêÂÖ ÛúÖ Ö, ÛÎúÖê¬Ö †Öפü´Öãôêû †ÖÞÖÜÖß ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü ŸÖê Çü¤üµÖ ¾Ö ‡ÓצüµÖ ãÖÖ®ÖÖÃÖ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ.ŸµÖÖ Öãôêû †¯Öà ÖÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ‡ŸÖ ü ¯ÖÏÛúÖ êü µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÖµÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ, ×¾ÖÂÖ Ö ¤üÖêÂÖ ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ¯ÖÃÖºþ®Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×šüÛúÖÞÖß (µÖê£Öê Çü¤üµÖ) ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûúºþ®Ö ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÃÖ ü ØÛú¾ÖÖ ¤üÖêÂÖ ÖÃÖ üÞÖê Æêü ˆ ÖÃÖéŸµÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

•Ö¸üß ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ( ¯ÖÃÖ韵Ö, ˆ ÖÃÖ镵Ö) †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ, ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ö¬µÖê £ÖÖê›üÖÃÖÖ ±ú¸üÛú †ÖÆêü.ÃÖéŸÖ - ÄÖ¾ÖÞÖ ˆ¯ÖÃÖéŸÖ - •Öê Öæ¾Öá“Ö ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü ŸÖê •Ö¾Öôû †ÖÞÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖé•ÖË - ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê ˆ¯ÖÃÖé•Ö - •Öê ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü ŸÖê •Ö¾Öôû †ÖÞÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ˆ¯ÖÃÖé•Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ †£ÖÖÔÃÖ £ÖÖê›üß ¾ÖêÝÖôûß ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ µÖê£Öê ¯ÖµÖÖêÝÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ˆ¯ÖÃÖÓÝÖéÊ – ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ÝÖéÊ ˆ¯Ö. ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ¾Ö¸ü Ûú²•ÖÖ Ûú üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

P a g e | 545

3. ןÖšü×®ŸÖ (Tishthanti)\ ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê (Paryavatishthante) – ãÖÖ -ןÖšü×ŸÖ (1 ¯Ö) ãÖÖ ÖµÖ×ŸÖ \ ŸÖê The Doshas enter heart but may not take seat there. To indicate they take seat

(Sthana-samshraya) in heart, the words “Çü¤üµÖ´Ö ¯Ö׸ü ןÖšü®ŸÖê” are used. Besides the commentator states “ ¯Ö׸ü ןÖšü®ŸÖê ‡×ŸÖ Çü¤üµÖõÖÖê¯Ö׸ü ‡×®¦üµÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “ÖÖê¯ÖÃÖ韵Ö

ןÖšü®ŸÖê”Hence original reading retained. ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê - ÖµÖÔ¾ÖãÖÖ-ןÖšüŸÖê- To become firm or steady, to fill, to pervade. Vitiated Doshas enter the heart, occupy the whole heart and also the Indriya-

Sthanani (sites of indriya) and make their abode there. This word explains well the phenomenon of doshas. Since commentator has

explained the original reading this can be accepted as reading. ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ´Öë ¯ÖϾÖê×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü,»Öê×Ûú®Ö ˆÃÖ •ÖÝÖÆü ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ ®ÖÆüß Ûú üŸÖê Æîü | ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ Çü¤üµÖ ´Öë ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ

¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê “Çü¤üµÖ Ö ˆ Ö× ü ןÖšü®ŸÖꔇÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “ ¯Ö׸ü ןÖšü®ŸÖê ‡×ŸÖ Çü¤üµÖõÖÖê¯Ö׸ü ‡×®¦üµÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “ÖÖê¯ÖÃÖéŸµÖ ×ŸÖšü®ŸÖê” †ŸÖ„ Öæ»Ö

¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê - ÖµÖÔ¾ÖãÖÖ-ןÖšüŸÖê- ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Öë ÖϾÖê×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü, ¯Öæ êü Çü¤üµÖ †Öî¸ü ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö (‡ÓצüµÖÖë ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö) ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖê Æîü †Öî ü

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ®ÖÛúÖ ÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ‘Ö™ü®ÖÖ ÛúÖ ˆ×“ÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ

¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ Ö¬µÖê ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üŸÖÖŸÖ ¯Ö ÓüŸÖã ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üßŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ Çü¤üµÖÖŸÖß»Ö Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ

¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß “Çü¤üµÖ Ö ˆ Ö× ü ןÖšü®ŸÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ “ ¯Ö× ü ןÖšü®ŸÖê ‡×ŸÖ Çü¤üµÖõÖÖê¯Ö× ü ‡×®¦üµÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “ÖÖê¯ÖÃÖéŸµÖ ×ŸÖšü®ŸÖê” ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû

¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê - ÖµÖÔ¾ÖãÖÖ-ןÖšüŸÖê- ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ Çü¤üµÖ ¾Ö ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö (‡ÓצüµÖÖÓ“Öê ãÖÖ®Ö) ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ

ךüÛúÖÞÖß ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ‘Ö™ü®ÖÖ µÖÖêÝµÖ ×¸üŸÖß®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêÖ ÆüÖ

¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.5 ŸÖ¡Ö “ÖÖ¾Ö×ã֟ÖÖ„ ÃÖ®ŸÖÖê µÖ¤üÖ Çü¤üµÖ×´Ö×®¦üµÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “Öê׸üŸÖÖ„ ÛúÖ´ÖÛÎúÖê¬Ö³ÖµÖ»ÖÖê³Ö´ÖÖêÆüÆüÂÖÔ¿ÖÖêÛúד֮ŸÖÖê«êüÝÖÖפü׳ք ÃÖÆüÃÖփ׳֯Öæ üµÖ×®ŸÖ, ŸÖ¤üÖ •Ö®ŸÖã¸ü¯Öôָüןօ…4……

P a g e | 546

(1) ×ã֟ÖÖ„ - ÖÖ Mss 103, 122; 2) Öæ üµÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 115*, 113, 116, 117, 118, 119, Book 203, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×ã֟ÖÖ„ (Sthitah) - ×Ã£ÖŸÖ - †ÃÖ»Öê»Öê, Æü•Ö ü, standing upright, being in any state or condition, abide

†¾Ö×Ã£ÖŸÖ - üÖ×Æü»Öê»ÖÖ, ²ÖÃÖ»Öê»ÖÖ ¯Öæ üµÖÓ×ŸÖ (Purayanti) - ¯Öæ¸Ë 4 †Ö. Ö. - ¯ÖæÞÖÔ Ûú üÞÖê, standing near, placed, having its place or abode, continuing to do anything.

The doshas are not merely present in heart but they have made their abode in heart. This is better explained by “Avasthita”. Hence original retained.

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öê Ûêú¾Ö»Ö ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü ¾ÖÖê Çü¤üµÖ ´Öë ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖê Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê µÖê

†“”ûß ŸÖ¸üÆü ÃÖê à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú¾Öôû ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖ ü ŸÖê Çü¤üµÖÖ´Ö¬µÖê ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ. “†¾Ö×ã֟֓µÖÖ

¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö Æêü µÖÖêÝµÖ ÖÏÛúÖ ê ü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¯Öæ¸üµÖ×®ŸÖ - Puff up or swell

†×³Ö¯Öæ üµÖ×®ŸÖ - (†×³Ö +¯Öé + »µÖã™Ëü) ³Ö¸ü®ÖÖ, ÛúÖ²Öæ ´Öë »ÖÖ®ÖÖ.(†Ö¯Ö™êü) overpower.

The doshas make abode in heart, due to anger etc they are further puffed up (‡Ô׸üŸÖ). They show their power by seizing the “ÃÖÓ–ÖÖ” (Sandna) and leading to Apasmaar. Unless the doshas are aggravated to a great extent, Apasmaar is unlikely to manifest. Hence original reading “†×³Ö¯Öæ üµÖ×®ŸÖ” is retained.

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Öë ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖê Æîü, ÛÎúÖê¬Ö †Öפü ÃÖê †Öî ü ²ÖœüŸÖê Æîü | ¾ÖÖê ÃÖÓ–ÖÖ ÛúÖ ®ÖÖ¿Ö Ûú üÛêú †¯Ö®Öß ŸÖÖÛú¤ü פüÜÖÖŸÖê Æîü †Öî ü †¯ÖôÖÖ¸ü Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | •Ö²Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖß Æîü, ŸÖ²Ö †¯Öà ÖÖ ü Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ “†×³Ö¯Öæ üµÖ×®ŸÖ” µÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ´Ö¬µÖê ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ, ÛÎúÖê¬Ö †Öפü Öãôêû ŸÖê †ÖÞÖÜÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ŸÖê ÃÖÓ–ÖÖ Ûú Öß Ûúºþ®Ö †Ö¯Ö»Öß ¿ÖŒŸÖß ¤üÖÜÖ¾Öæ®Ö ¤êüŸÖÖŸÖ ¾Ö †¯ÖôÖÖ ü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. •Öë¾ÆüÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖê, ŸÖë¾ÆüÖ †¯ÖôÖÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “†×³Ö¯Öæ üµÖ×®ŸÖ” ÆüÖ ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5.1 †¯ÖôÖÖ¸Óü ¯Öã®Ö„ ôÖéןֲÖã× üÃÖŸ¾ÖÃÖÓ¯»Ö¾ÖÖ¤Ëü²Öß³ÖŸÃÖ“Öê™ü´ÖÖ¾Ö×ãÖÛÓú ŸÖ´Ö„¯ÖϾÖê¿Ö´ÖÖ“ÖõÖŸÖê……5……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 547

6.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--³ÖÏæ¾µÖã¤üÖÃÖ„ ÃÖŸÖŸÖ´ÖõÞÖÖê¾ÖðÛéúŸÖ´Ö¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ »ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’ûË‘ÖÖÞÖ¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´Ö®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÂÖÞÖ´Ö üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî

(ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss 116, 117)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË (Sravanam) - ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË = ¯ÖÖ—Ö¸üÞÖê, ¯ÖÏ - ¯ÖÏÛúÂÖÔ

Ashtang Samgrahakar mention

“†¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ Ã¾Öê¤üÖê »ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖãןք |” Samgraha Uttar 10.

Gangadhar has accepted the patha “»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË”

Initially the discharge is slight and then gradually it increases, as is generally true with any symptom. These are pre-symptoms so “Sravanam” rather than “¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” seems more appropriate. Hence original reading should be reconsidered with respect to “ÄÖ¾ÖÞÖ ÖË”.

†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü,

“†¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ Ã¾Öê¤üÖê »ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖãןք |” ÃÖÓÝÖÏÆü ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10.

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öê “»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖ¾ÖÞÖ ÖË”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÆü»Öê ÄÖÖ¾Ö Ûú´Ö ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖ¤ü Öë ²ÖœüŸÖÖ Æîü, µÖê ×ÛúÃÖß ³Öß »ÖõÖÞÖ Ûêú ²ÖÖ ê ü Öë ÃÖŸµÖ Æîü | µÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö Æîü | †ŸÖ„ “ ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ ÖË”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË“µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ²Ö¤ü»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü,

“†¿Ö²¤üÁÖ¾ÖÞÖÓ Ã¾Öê¤üÖê »ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖãןք |” ÃÖÓÝÖÏÆü ˆ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10.

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß “»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖ¾ÖÞÖ ÖË”ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖßÃÖ ÄÖÖ¾Ö Ûú Öß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ®ÖÓŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê, Æêü Ûãúšü»µÖÖÆüß »ÖõÖÞÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖŸµÖ †ÖÆêü. Æüß ¯Öæ¾ÖÔºþ Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû “ ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ ÖË”µÖÖ ÖÖšüÖ¯ÖêõÖÖ “ÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË“ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ²Ö¤ü»Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 548

6.2 Çü¤üµÖÝÖÏÆü„ ÛãúõÖê üÖ™üÖê¯ÖÖê ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´Ö×ãֳÖê¤üÖꃒûËÝÖ´Ö¤üÖì ´ÖÖêÆüßִÖÃÖÖê ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ´Öæ“”ûÖÔ ³ÖÏ´Ö¿“ÖÖ³ÖßõÞÖÓ Ã¾Ö¯®Öê “Ö ´Ö¤ü®ÖŸÖÔ®Ö¾µÖ¬Ö®Ö¾µÖ£Ö®Ö¾Öê¯Ö®Ö¯ÖŸÖ®ÖÖ¤üß®Ößןօ…6……

(1) ¾µÖ¬Ö - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 107, 110, 122; 2) ÝÖÖµÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109, 111, 121; ÝÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss 105; 3) ¯ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109, 111, 121; 4) ´ÖêÆü®ÖÓŸÖî»ÖÃµÖ´ÖªÃµÖ“Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109, 111*, 121; 5) ŸÖÂÖÔÞÖÓ - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109*, 111, 121; 6) þÖê¤ü®Ö - ¯ÖÖ Mss 101*, 106, 109, 111, 121*; 7) ¾Öê¯Ö£Öã - ¯ÖÖ Book 202, 203, 205, 207, 214; 8) ¾Ö Ö®Ö - ¯ÖÖ Book 211; 9) † Öà ÖÖ¸ü Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓןÖü - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 109, 110, 111*, 114, 120, 121*, 122*, Book 202, 203, 207, 214 )

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾µÖ¬Ö (Vyadha) - ¾Öê¬Ö Ûú¸üÞÖê. No change in meaning hence original retained. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÝÖÖµÖ®ÖÓ (Gayanam) – Samgrahakar has mentioned it as a Purvarupa of Apasmaar

in Uttar. 10\ 9. ×®Ö¦üÖ®ÖÖ¿ÖÖê .. Ã¾Ö ®Öê ÝÖÖ®ÖÓ ÃÖ®ÖŸÖÔ®Ö ÖË |

Hence can be accepted as reading.

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü®Öê ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †¯Öà ÖÖ ü ÛúÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ‹êÃÖê ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10/9 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

×®Ö¦üÖ®ÖÖ¿ÖÖê .. Ã¾Ö ®Öê ÝÖÖ®ÖÓ ÃÖ®ÖŸÖÔ®Ö ÖË |

†ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †¯ÖôÖÖ üÖ“Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö †ÃÖÖ ˆ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10/9 ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

×®Ö¦üÖ®ÖÖ¿ÖÖê .. Ã¾Ö ®Öê ÝÖÖ®ÖÓ ÃÖ®ÖŸÖÔ®Ö ÖË |

ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¯ÖÖ®ÖÓ (Paanam) – þ֯®Öê ¯ÖÖ®Ö ÖË - Samgrahakar has mentioned it as a Purvarupa of Apasmaar in Uttar. 10\ 9.

¯ÖÖ®ÖÓ ŸÖî»ÖÃµÖ ÖªÃµÖ ŸÖµÖÖê¸êü¾Ö “Ö ÖêÆü®Ö ÖË | Hence can be accepted as reading.

P a g e | 549

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü®Öê ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †¯Öà ÖÖ ü ÛúÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ‹êÃÖê ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10/9 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÖ®ÖÓ ŸÖî»ÖÃµÖ ÖªÃµÖ ŸÖµÖÖê¸êü¾Ö “Ö ´ÖêÆü®Ö ÖË |

†ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †¯ÖôÖÖ üÖ“Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö †ÃÖÖ ˆ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 10/9 ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÖ®ÖÓ ŸÖî»ÖÃµÖ ÖªÃµÖ ŸÖµÖÖê¸êü¾Ö “Ö ÖêÆü®Ö ÖË | ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4 ´ÖêÆü®ÖÓŸÖî»ÖÃµÖ ÖªÃµÖ“Ö (Mehanam tailasya madyasya cha) - ¯ÖÖ –

Samgrahakar mention this as presymptom of Unmad (Sam. U. 10\7-9) Hence can be accepted as reading.

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü®Öê ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ˆ®´ÖÖ¤ü ÛúÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü |(ÃÖÓ.ˆ.10/7-9) †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ˆ®´ÖÖ¤üÖ“Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.(ÃÖÓ.ˆ.10/7-9). ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü

´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ŸÖÂÖÔÞÖÓ (Tarshanam) - ŸÖÂÖÔÞÖÓ = ŸÖÆüÖ®Ö Mentioned as Purvarupa by samgraha and vagbhat hence accepted as reading.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ÃÖÓÝÖÏÆü †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü ´Öë ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü

| µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖÓÝÖÏÆü ¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÖ Ö¬µÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

6. þÖê¤ü®Ö (Swedana) - Mentioned as Purvarupa by samgraha and vagbhat. Hence accepted as reading.

‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖÓÝÖÏÆü †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü Öë Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü| ü

µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖÓÝÖÏÆü ¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÖ Ö¬µÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 550

7. ¾Öê¯Ö£Öã (Vepathu) - ¾Öê¯Ö®Ö = ¾Öê¯Ö£Öã = ÛÓú Ö Described by Sushrut as Vataja Unmad symptom – Su U. 61\11. Hence accepted as reading.

ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÖŸÖ•Ö ˆ® ÖÖ¤ü ÛúÖ »ÖõÖÞÖ (ÃÖã.ˆ.61/11) ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÖŸÖ•Ö ˆ® ÖÖ¤üÖ“Öê »ÖõÖÞÖ (ÃÖã.ˆ.61/11) †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8. ¾Ö´Ö®Ö (Vamana) – “ˆ«ü´Ö®ŸÖ´ÖË ±êú®Ö ÖË ” is described in Vataja Unmad and “»ÖÖ»ÖÖ «ü´Ö®ŸÖ ÖË”

is mentioned in Kaphaja Unmad.”†¾µÖŒŸÖ »ÖõÖÞÖ” (†- †»¯ÖÖ£ÖÔ¾ÖÖ“Öß) is Purvarupa. So this can be accepted as Reading.

“ˆ«ü´Ö®ŸÖ´ÖË ±êú®Ö ÖË ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÖŸÖ•Ö ˆ® ÖÖ¤ü Öë †Öî¸ü “»ÖÖ»ÖÖ ˆ«ü´Ö®ŸÖ´ÖË” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú±ú•Ö

ˆ®´ÖÖ¤ü ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ”†¾µÖŒŸÖ »ÖõÖÞÖ” (†- †»¯ÖÖ£ÖÔ¾ÖÖ“Öß)µÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

“ˆ«ü´Ö®ŸÖ´ÖË ±êú®Ö´ÖË ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÖŸÖ•Ö ˆ® ÖÖ¤üÖ´Ö¬µÖê ¾Ö “»ÖÖ»ÖÖ ˆ«ü´Ö®ŸÖ´ÖË” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú±ú•Ö

ˆ®´ÖÖ¤üÖ Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ”†¾µÖŒŸÖ »ÖõÖÞÖ” (†- †»¯ÖÖ£ÖÔ¾ÖÖ“Öß) Æêü Öæ¾ÖÔºþ¯Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

9. †¯ÖôÖÖ ü¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓןÖü (Apasmara purvarupani bhavanti) – This type of (Initial part of

Sutra has the word Purvarupa and again it is repeated at the end of sutra) prakshipta patha is present in Jwara, Raktapitta, Shosha and Unmad in original Book. But in all 4 adhays, it is prefixed by word Iti, indicating end of list of purvarupa. here since word iti is absent, this reading become punarukti. Hence rejected.

‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÖÏ×õÖ¯ŸÖ ¯ÖÖšü (¿»ÖÖêÛú Ûêú ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ´Öë •ÖÖê †ÖµÖÖ Æîü ˆÃÖê Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÛúÆüÖ Æîü †Öî¸ü ¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ Öë ˆÃÖê ¤üÖêÆü üÖµÖÖ Æîü |) •¾Ö¸ü, üŒŸÖׯ֢Ö, ¿ÖÖêÂÖ †Öî¸ü ® ÖÖ¤ü ‡®Ö †¬µÖÖµÖÖë Ûêú ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ¯ÖÖ‹ ÝÖ‹ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÃÖ³Öß 4 †¬µÖÖµÖ ´Öë µÖê ¯ÖÖšü ‡×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê •Öã›üÖ Æãü¾ÖÖ Æîü | וÖÃÖÃÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö Ûúß ÃÖæ“Öß ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü µÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü µÖפü ‡×ŸÖ µÖê ÖÖšü ®ÖÆüß Æîü, ×±ú ü ³Öß µÖê ¯Öã®ÖºþŒŸÖß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê ¯ÖÏ×õÖ¯ŸÖ ¯ÖÖšü (¿»ÖÖêÛúÖ“ÖÖ ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß“ÖÖ ³ÖÖÝÖ •µÖÖ»ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ®ÖÓŸÖ ü ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ¯Öã®ÆüÖ ŸÖÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.) •¾Ö ü, ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö, ¿ÖÖêÂÖ ¾Ö ˆ® ÖÖ¤ü µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ Ö¬µÖê Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ †Öœüôû»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÃÖ¾ÖÔ 4 †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü ‡×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê •ÖÖê›ü»ÖÖ †ÖÆêü. •µÖÖ Öãôêû ŸÖê£Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ“Öß ÃÖæ“Öß ÃÖÓ¯ÖŸÖê Æêü ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖךüÛúÖÞÖß •Ö¸üß ‡×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ®ÖÃÖ»ÖÖ, ŸÖ¸üß ÆüÖ ÖÖšü Öã®ÖºþŒŸÖß ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 551

7.1 ŸÖŸÖÖꃮ֮ŸÖ ü´Ö¯ÖôÖÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö êü¾Ö……7……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

8.1 ŸÖ¡Öê¤ü´Ö¯ÖôÖÖ¸ü×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ;

(–ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 104, 119, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

–ÖÖ®ÖÓ (Gnyanam) – Original retained. Refer Gulma explanation 5.1..

•ÖîÃÖê Ûúß ÝÖã»´Ö ×¾Ö´Ö¿ÖÔ 5.1 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ Ó¤ü³ÖÔ ÝÖã»´Ö ×¾Ö´Ö¿ÖÔ 5.1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ´ÖÖÞÖê ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.2 ŸÖª£ÖÖ--†³ÖßõÞÖ´Ö¯Öôָü®ŸÖÓ, õÖÞÖê®Ö ÃÖÓ–ÖÖÓ ¯ÖÏןֳִֻÖÖ®Ö´ÖË, ˆ×Ÿ¯Ö×Þ›üŸÖÖõÖ´ÖË, †ÃÖÖ´®ÖÖ ×¾Ö»Ö¯Ö®ŸÖ´ÖË, ˆ«ü´Ö®ŸÖÓ ±êú®Ö´ÖË, †ŸÖß¾ÖÖ¬´ÖÖŸÖÝÖÏß¾Ö´ÖË, †Ö×¾Ö ü×¿Ö üÃÛÓú,

(1) õÖÞÖê õÖÞÖê - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Book 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213; õÖÞÖê - ¯ÖÖ Mss 107, Book 214; 2) (õÖÞÖê®Ö \ õÖÞÖê õÖÞÖê) “Ö (Add)- ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 106, 107, 109, 111, 120, 121; 3) ן¯Ö×Þ›üŸÖÖ¹ýÞÖÖõÖÓ - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115, 116, 118; 4) ×¾Ö¹ý¤ü®ŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss 101*, 106, 109, 111 )

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. õÖÞÖê õÖÞÖê (Kshane kshane) \ (õÖÞÖê õÖÞÖê) “Ö (Cha) - will mean patient is repeatedly falling unconscious and gaining consciousness every-now and then. This may happen in later stages of grandmal epilepsy (status epilepticus)

But sometimes even in normal epilepsy, patient seizes for a movement, becomes stiff. but the next instant he is normal. other features of grandmal epilepsy are absent. Hence retained as pathbheda.

‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ¸üÖêÝÖß ²ÖÖ ü²ÖÖ ´ÖæÙ”ûŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ˆÃÖÛêú ²ÖÖ¤ü õÖÞÖ Öë “ÖêŸÖ®ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, ‹êÃÖÖ ²ÖÖ¸ü²ÖÖ ü

ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ÝÖÏÖ›ü´ÖÖ»Ö †¯ÖôÖÖ ü (Ùêü™üÃÖ ‹×¯Ö»Öêׯ™üÛúÃÖ) ´Öë ²ÖÖ¤ü Ûúß †¾ÖãÖÖ Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö Ûú‡Ô ²ÖÖ ü ×®ÖŸµÖ †¯Öà ÖÖ ü ´Öë üÖêÝÖß Ûãú”û Ö»Ö ÖæÙ”ûŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÛúÖךüÞµÖ †ÖŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö õÖÞÖ Öë ¾ÖÖê ¯Öæ¾ÖÖÔ¾ÖãÖÖ ´Öë †ÖŸÖÖ Æîü | ÝÖÏÖ›ü ÖÖ»Ö †¯ÖôÖÖ ü Ûêú ²ÖÖÛúß »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖš³Öê¤üü Ûêú ºþ¯Ö Öë •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 552

µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü,ºþÝÞÖ ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü ²Öê¿Ö㬤ü ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü ¯Öãœü“µÖÖ õÖÞÖß ¿Ö㬤üß¾Ö ü µÖêŸÖÖê, †ÃÖê ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ ü ‘Ö›üŸÖê. Æêü

²ÖÆæü¬ÖÖ ÝÖÏÖ›ü´ÖÖ»Ö †¯ÖôÖÖ üÖ“µÖÖ (Ùêü™üÃÖ ‹× Ö»Öêׯ™üÛúÃÖ) ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ ‘Ö›üŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ ®ÖêÆü´Öß“µÖÖ †¯Öà ÖÖ üÖŸÖ, ºþÝÞÖ ÛúÖÆüß õÖÞÖ ²Öê¿Ö㬤ü ÆüÖêŸÖÖê, ¾Ö ÛúÖךüÞµÖ µÖêŸÖê. ¯Ö ÓüŸÖã »ÖÝÖê“Ö ŸÖÖê

¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÝÖÏÖ›ü´ÖÖ»Ö †¯ÖôÖÖ¸üÖ“Öß ‡ŸÖ ü »ÖõÖÞÖê ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö •ÖüŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆ×Ÿ¯Ö×Þ›üŸÖÖ¹ýÞÖÖõÖÓ (Utpinditarunaksham) – Aruna colour of eyes, nails, face and skin is mentioned in sutra 8.3. Hence here it is not necessary.

®Öê¡Ö, ®ÖÜÖ,“ÖêÆü üÖ †Öî ü Ÿ¾Ö“ÖÖ ‡®ÖÛêú †ºþÞÖ ¾ÖÞÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿»ÖÖêÛú 8.3 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ

µÖÆüÖ •Öºþ üß ®ÖÆüß Æîü | ®Öê¡Ö, ®ÖÜÖ,“ÖêÆü¸üÖ ¾Ö Ÿ¾Ö“ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ †ºþÞÖ ¾ÖÞÖÖÔ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿»ÖÖêÛú 8.3 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß µÖÖ

¯ÖÖšüÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ ÝÖ ü•Öê“ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. ×¾Ö¹ý¤ü®ŸÖÓ (Virudantam) - ¹ý¤Ëü ¸üÖê¤ü®Ö ÖË and ×¾Ö»ÖÖ¯Ö carry same meaning.(moan, loud cry) “×¾Ö»ÖÖ¯Ö” carries additional meaning - to lament. A person suffering from Apasmaar talks irrelevantly or shouts. He rarely cries. Hence original reading retained.

¹ý¤Ëü üÖê¤ü®Ö ÖË †Öî¸ü ×¾Ö»ÖÖ¯Ö ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | (×¾Ö»ÖÖ¯Ö, •ÖÖê ü ÃÖê üÖê®ÖÖ). ×¾Ö»ÖÖ Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü •ÖÖ¤üÖ ²ÖÖŸÖê Ûú¸ü®ÖÖ | † Öà ÖÖ ü ÃÖê Öß›üßŸÖ ¾µÖŒŸÖß ×¾ÖÃÖÓÝÖŸÖ ²ÖÖŸÖê Ûú üŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú¸ü דֻ»ÖÖŸÖÖ Æîü | Ûú³Öß Ûú³Öß ¸üÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¹ý¤Ëü ¸üÖê¤ü®Ö´ÖË †Ö×ÞÖ ×¾Ö»ÖÖ Ö µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü.(×¾Ö»ÖÖ Ö, •ÖÖê üÖŸÖ ü›üÞÖê). ×¾Ö»ÖÖ¯Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ

†ÖÆêü ²Ö›ü²Ö› Ûú üÞÖê. †¯ÖôÖÖ¸üÖ®Öê ¯Öß›üßŸÖ ¾µÖŒŸÖß †ÃÖÓ²Ö¬¤ü ²ÖÖê»ÖŸÖÖê ØÛú¾ÖÖ †Öê ü›üŸÖÖê. Ûú¬Öß Ûú¬Öß ü›üŸÖÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.3 ×¾ÖÂÖ´Ö×¾Ö®ÖŸÖÖ’ËûÝÖã×»Ö´ÖË, †®Ö¾Ö×ã֟֯ÖÖ×ÞÖ¯ÖÖ¤ü´ÖË, †¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖ¿µÖÖ¾Ö®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“Ö´ÖË, †®Ö¾Ö×ãֹֻ֟֓֯֯ýÂÖºþõÖºþ¯Ö¤üÙ¿Ö®ÖÓ, ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ, ×¾Ö¯Ö üߟÖÖê¯Ö¿ÖµÖÓ “Ö ¾ÖÖŸÖê®ÖÖ¯ÖÃ´Ö ü®ŸÖÓ ×¾ÖªÖŸÖË……(1)……

(1) †’ËûÝÖã×»ÖÛú ÖË - ¯ÖÖ Book 202, 204, 207, 213, 214; 2) ÃÖ׌£Ö - ÖÖ Mss 101,107, 111, 113, 115, 116, 117, 122, Book 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 3) †×Ã£Ö - ¯ÖÖ Mss 121; 4) ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 104, 105, 106, 107, 111, 120*, 122 ; 4) †¯ÖôÖÖ׸ŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss 103, 116, 117, 122, Book 204, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 553

1. †’ËûÝÖã×»ÖÛú ÖË (Angulikam) - †’ËûÝÖã×»ÖÛúÖ, †’ËûÝÖã×»Ö„ both mean same. Hence original retained.

†’ËûÝÖã×»ÖÛúÖ, †’ËûÝÖã×»Ö„ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †’ËûÝÖã×»ÖÛúÖ, †’ËûÝÖã×»Ö„ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÃÖ׌£Ö (Sakthi) - ÝÖã»±úÖפü×¾Ö™ü¯ÖÖ®ŸÖÓ ÃÖ׌£Ö„ Su. Ni. 1 \ 74 ™üßÛúÖ. Once the word Pada is used it includes Sakthi. Hence rejected.

ÝÖã»±úÖפü×¾Ö™ü ÖÖ®ŸÖÓ ÃÖ׌£Ö„ ÃÖã. ×®Ö. 1 \ 74 ™üßÛúÖ. µÖפü ‹Ûú ²ÖÖ ü ¯ÖÖ¤ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹, ŸÖÖê

ÃÖ׌£Ö ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ˆÃÖ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÝÖã»±úÖפü×¾Ö™ü ÖÖ®ŸÖÓ ÃÖ׌£Ö„ ÃÖã. ×®Ö. 1 \ 74 ™üßÛúÖ. ‹Ûú¤üÖ ¯ÖÖ¤ü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»µÖÖÃÖ ÃÖ׌£Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü

ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ×¾Öšü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †×Ã£Ö (Asthi) – In Apasmar the Avasthiti i.e. condition or position of hands legs is improper. But this is a temporary phase. Avasthiti is in relation to soft tissue. Bones are not deformed. Hence rejected.

†¯ÖôÖÖ ü ´Öë †¾Ö×ã֟Öß ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖŸÖ †Öî¸ü ¯Öî¸üÖë Ûúß †¾ÖãÖÖ µÖÖ ×ã֟Öß ˆ×“ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü | »Öê×Ûú®Ö µÖê

†¾ÖãÖÖ £ÖÖê›êü ÃÖ´ÖµÖ Ûêú ×»ÖµÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | †¾Ö×ã֟Öß µÖê ¯ÖÖšü ´Öé¤ãü Öê¿Öß ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö Æîü | †Ã£Öß Ûúß ×¾ÖÛéúŸÖß ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†¯ÖôÖÖ üÖ Ö¬µÖê †¾Ö×ã֟Öß ´ÆüÞÖ•Öê ÆüÖŸÖ ¾Ö ¯ÖÖµÖÖÓ“Öß †¾ÖãÖÖ ØÛú¾ÖÖ ×ã֟Öß †µÖÖêÝµÖ †ÃÖŸÖê. Ö¸ÓüŸÖã Æüß †¾ÖãÖÖ

ŸÖÖŸ¯Öã¸üŸÖß †ÃÖŸÖê. †¾Ö×ã֟Öß ÆüÖ ¯ÖÖšü Öé¤ãü ¯Öê¿Öà¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö †ÖÆêü. †Ã£Öß“Öß ×¾ÖÛéúŸÖß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ (Darshanam) - ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË- ¤êüÜÖ®ÖÖ, ¤ü¿ÖÔ®Ö Ûú ü®ÖÖ, ÖϤü¿ÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ, פüÜÖ»ÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü)

¥ü¿µÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ (¥ü¿ÖË + Ûú üÞÖê »µÖã™Ëü) ®ÖµÖ®Ö ÖË, †Ö»ÖÖêÛú®Ö ÖË, ‡ÔõÖÞÖ´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö) ¤üÙ¿ÖŸÖ„ - פüÜÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ, ¯ÖϤüÙ¿ÖŸÖ,¯ÖÏÛú™üßÛéúŸÖË, ¤êüÜÖÖ ÝÖµÖÖ (†Ö¯Ö™êü) (¥ü¿ÖË + ×ÞÖ“ÖË + ŒŸÖ„) ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ÛúÖ× üŸÖ„, ¯ÖÏÛúÖ׿֟ք †Ö×¾ÖÂÛéúŸÖ„, ¯ÖÏÛú×™üŸÖ„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

With the word “¤üÙ¿Ö®ÖÓ” the interpretation will be the person is observer of ‘An-avasthit’ etc. forms. With the word “¤ü¿ÖÔ®ÖÓ” the interpretation will be the person observes ‘An-avasthit’ etc objects. can be accepted as reading.

5. †¯ÖôÖÖ׸ŸÖÓ (Apasmaritam) – Apasmrantam is present tense while Apasmaritam is

past tense. No change in meaning. Hence original retained.

P a g e | 554

†¯ÖÃ´Ö ü®ŸÖÓü “ÖÖ»Öæ ¾ÖŸÖÔ ÖÖ®ÖÛúÖ»Ö Æîü †Öî ü †¯ÖôÖÖ× üŸÖÓ ³ÖæŸÖÛúÖ»Ö Æîü | †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

†¯ÖÃ´Ö ü®ŸÖÓ ÆüÖ “ÖÖ»Öæ ¾ÖŸÖÔ ÖÖ®ÖÛúÖôû †ÖÆêü ¾Ö †¯Öà ÖÖ× üŸÖÓ ÆüÖ ³ÖæŸÖÛúÖôû †ÖÆêü. †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖüŸÖ®Ö

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.4 †³ÖßõÞÖ´Ö¯Öôָü®ŸÖÓ, õÖÞÖê®Ö ÃÖÓ–ÖÖÓ ¯ÖÏןֳִֻÖÖ®Ö´ÖË, †¾ÖÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË, †ÖñúÖ»ÖµÖ®ŸÖÓ ³ÖæØ´Ö, Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦üŸÖÖ´ÖÏ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“ÖÓ,

(1) †¯ÖôÖÖ¸ü®ŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss 101, 110; 2) õÖÞÖê õÖÞÖê - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122; Book 202, 207, 209, 211, 212, 213, 214; õÖÞÖê - ¯ÖÖ Mss 107, 121; 3) “Ö - ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 111, 121, 122, Book 204, 212, 213; 4) †®ÖãÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË - ÖÖ Mss 102, 105, 106, 108, 109, 111, 117, 121, Book 203, 205, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †¯ÖôÖÖ ü®ŸÖÓ (Apasmarantam) –ôָüÞÖ´ÖË- à ָüÞÖ ÖË – (ôÖé + »µÖã™Ëü) ôÖéןÖ, µÖÖ¤ü, ¯ÖÏŸµÖÖÃ´Ö üÞÖ Ã´ÖÖ üÞÖ´ÖË - (ôÖé +×ÞÖ“ÖË + »µÖã™Ëü)´Ö®Ö´Öë »ÖÖ®ÖÖ, µÖÖ¤ü פü»ÖÖ®ÖÖ, Ã´Ö üÞÖ Ûú¸üÖ®ÖÖ To remind someone

else. The patient loses memory. He does not cause anyone else to forget. Hence rejected.

¸üÖêÝÖß †¯Ö®Öß Ã´Öé×ŸÖ ÜÖÖê ¤êüŸÖÖ Æîü | à Öé×ŸÖ ÜÖÖê®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¾µÖŒŸÖß ¤ãüÃÖ¸êü ÛúÖê ÛúÖ üÞÖ ®ÖÆüß ´ÖÖ®ÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö

×ÛúµÖÖ Æîü | ºþÝÞÖÖ“Öß Ã Ö üÞÖ¿ÖŒŸÖß Ûú Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÖê ‡ŸÖ üÖÓ®ÖÖ ¤üÖêÂÖ ¤êüŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 2. õÖÞÖê õÖÞÖê (Kshane kshane) \ (õÖÞÖê õÖÞÖê) “Ö (Cha) – The person is unconscious for a

few seconds. It seems as if he\she gains consciousness but again looses consciousness. This may happen in later stage. Hence accepted as Pathabheda.

¾µÖŒŸÖß Ûãú”û õÖÞÖ ´ÖæÙ”ûŸÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æîü ˆÃÖÛêú ²ÖÖ¤ü Ûãú”û õÖÞÖ ˆÃÖê “ÖêŸÖ®ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖê פüÜÖŸÖÖ Æîü

| »Öê×Ûú®Ö ×±ú ü ÃÖê “ÖêŸÖ®ÖÖ ÜÖÖê •ÖÖŸÖß Æîü | µÖê ²ÖÖ¤ü Ûúß †¾ÖãÖÖ Öë ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 555

¾µÖŒŸÖß ÛúÖÆüß õÖÞÖ ´ÖæÙ”ûŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü ÛúÖÆüß ÛúÖôû ŸµÖÖ»ÖÖ/ןֻÖÖ ¿Ö㬤ü µÖêŸÖê ¯Ö ÓüŸÖã ¯Öã®ÆüÖ ¿Ö㬤ü Æü¸ü ÖŸÖê †ÃÖê פüÃÖŸÖê. Æêü ®ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ ‘Ö›æü ¿ÖÛúŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †®ÖãÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË (Anukujantam) - Ûæú•Ö®Ö- †¾µÖŒŸÖ¿Ö²¤üÖ꟣ÖÖ®Ö ÖË ÛúÞšêü- Su U. 39\37 Ûú¯ÖÖêŸÖ‡¾Ö¿Ö²¤Óü

Ûú üÖêןÖ- Su. Ni 1\65 †¾µÖŒŸÖ¾Ö“Ö®Ö ÖË Su U 55\13 †®ÖãÛæú•ÖË – To follow in cooing or singing or groaning. †¾ÖÛæú•ÖË- to make a sound, utter.

†®Öã -¯Öã®Ö üÖ¾Öé×¢Ö, Ûúß ³ÖÖÓŸÖß - So “†®ÖãÛæú•Ö®Ö” can be interpreted as -repeatedly producing same sound. In Apasmaar the sound is produced unti l the episode\ attack is present. Un-till the spasm of the muscles is there. Hence “†®ÖãÛæú•Ö®Ö” can be accepted as pathabheda.

“†®ÖãÛæú•Ö®Ö” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ‹êÃÖê ÆüÖêÝÖÖ, ²ÖÖ ü²ÖÖ¸ü ‹Ûú Æüß ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ †Ö¾ÖÖ•Ö ÛúÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®ÖÖ ü |

†¯ÖôÖÖ ü ´Öë ¾ÖêÝÖÖ¾ÖãÖÖ ÆüÖê †Öî¸ü ´ÖÖÓÃÖ¯Öê¿Öß Öë •ÖÛú›ü®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖ²Ö ŸÖÛú †Ö¾ÖÖ•Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “†®ÖãÛæú•Ö®Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†®ÖãÛæú•Ö®Ö” µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü ‹Ûú“Ö ¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ †Ö¾ÖÖ•Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê. †¯ÖôÖÖ üÖŸÖ

¾ÖêÝÖÖ¾ÖãÖÖ †ÃÖê¯ÖµÖÔŸÖ ¾Ö •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ÖÖÓÃÖ¯Öê¿Öà´Ö¬µÖê •ÖÛú›ü®Ö †ÖÆêü ŸÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ †Ö¾ÖÖ•Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê.ŸµÖÖ Öãôêû “†®ÖãÛæú•Ö®Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.5 ¹ý׬ָüÖê×õÖŸÖÖêÝÖϳÖî¸ü¾ÖÖ¤ü߯ŸÖ¹ý×ÂÖŸÖºþ¯Ö¤üÙ¿Ö®ÖÓ, ׯֻ֢ÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ, ×¾Ö¯Ö üߟÖÖê¯Ö¿ÖµÖÓ “Ö ×¯Ö¢Öê®ÖÖ¯Öôָü®ŸÖÓ ×¾ÖªÖŸÖË……(2)……

(1) ¯ÖϤü߯ŸÖ - ¯ÖÖ Book 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214; 2) ºþ Ö¤¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 103*, 104, 107, 108, 120*, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖϤü߯ŸÖ (Pradeepta) - Kindled, inflamed, shining, bright. †Ö¤ü߯ŸÖ – blazing, illuminated. No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ºþ¯Ö¤¿ÖÔ®ÖÓ (Rupadarshanam) - ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ (Darshanam) - ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË- ¤êüÜÖ®ÖÖ, ¤ü¿ÖÔ®Ö Ûú ü®ÖÖ, ¯ÖϤü¿ÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ, פüÜÖ»ÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü) ¥ü¿µÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ (¥ü¿ÖË + Ûú üÞÖê »µÖã™Ëü) ®ÖµÖ®Ö ÖË, †Ö»ÖÖêÛú®Ö ÖË, ‡ÔõÖÞÖ´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

¤üÙ¿ÖŸÖ„ - פüÜÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ, ¯ÖϤüÙ¿ÖŸÖ,¯ÖÏÛú™üßÛéúŸÖË, ¤êüÜÖÖ ÝÖµÖÖ (†Ö¯Ö™êü)

P a g e | 556

(¥ü¿ÖË + ×ÞÖ“ÖË + ŒŸÖ„) ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ÛúÖ× üŸÖ„, ¯ÖÏÛúÖ׿֟ք †Ö×¾ÖÂÛéúŸÖ„, ¯ÖÏÛú×™üŸÖ„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

With the word “¤üÙ¿Ö®ÖÓ ”the interpretation will be the person is observer of ‘red coloured eyes, terrible forms’ etc. With the word “¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ” the interpretation will be the person observes ‘red coloured eyes, terrible forms’ etc. No change in meanin. Can be accepted as pathabheda.

8.6 דָüÖ¤ü¯Öôָü®ŸÖÓ, ×“Ö üÖ““Ö ÃÖÓ–ÖÖ ÖÏןֳִֻÖÖ®ÖÓ, ¯ÖŸÖ®ŸÖ´ÖË, †®ÖןÖ×¾ÖÛéúŸÖ“Öê™Óü, »ÖÖ»ÖÖ´Öã«ü´Ö®ŸÖÓ, ¿Ö㌻֮ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“ÖÓ,

(†®Öן֓Öê™Óü - ¯ÖÖ Mss 102, 104*, 109, 114, 115, 118, 119, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -†®Öן֓Öê™Óü (Anaticheshtam) -

With the word “†®ÖןÖ×¾ÖÛéúŸÖ“Öê™Óü ü”the interpretation will be “Improper body movements like ×¾ÖÂÖ´Ö×¾Ö®ÖŸÖÖ’ËûÝÖã×»Ö´ÖË, †®Ö¾Ö×ã֟֯ÖÖ×ÞÖ¯ÖÖ¤ü´ÖË, †ÃÖÖ ®ÖÖ ×¾Ö»Ö¯Ö®ŸÖ´ÖË in Vataja Apasmaar and In Pittaja †¾ÖÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË, †ÖñúÖ»ÖµÖ®ŸÖÓ ³ÖæØ´Ö are described. Such improper movements are minimal present during the episode, in Kaphaja type of Apasmaar.”

With the word “†®Öן֓Öê™Óü”the interpretation will be “the person does minimal bodily movements.”

Initially, after the episode of Apasmaar, the person is almost normal. So seems more appropriate reading.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ¾ÖÖŸÖ•Ö †¯ÖôÖÖ¸ü Öë ×¾ÖÂÖ´Ö×¾Ö®ÖŸÖÖ’ËûÝÖã×»Ö ÖË, †®Ö¾Ö×ã֟֯ÖÖ×ÞÖ ÖÖ¤ü´ÖË, †ÃÖÖ´®ÖÖ ×¾Ö»Ö¯Ö®ŸÖ´ÖË †Öî ü ×¯Ö¢Ö•Ö †¯ÖôÖÖ ü ´Öë †¾ÖÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË, †ÖñúÖ»ÖµÖ®ŸÖÓ ³ÖæØ´Ö ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûúß †®Öã×“ÖŸÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | Ûú±ú•Ö †¯Öà ÖÖ ü ´Öë ¾ÖêÝÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ‹êÃÖß †®Öã×“ÖŸÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †»¯ÖŸÖ´Ö ÆüÖêŸÖß Æîü |

“†®Öן֓Öê™Óü”‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ¾µÖŒŸÖß Ûúß ¿ÖÖ¸ü߸üßÛú ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †»¯ÖŸÖ Ö ÆüÖêŸÖß Æîü |

†¯ÖôÖÖ ü Ûêú ¾ÖêÝÖ Ö¿“ÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖê ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü ‹êÃÖê ¤êüÜÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

“†®ÖןÖ×¾ÖÛéúŸÖ“Öê™Óüü”µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê»Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö †¯ÖôÖÖ üÖŸÖ ×¾ÖÂÖ´Ö×¾Ö®ÖŸÖÖ’ËûÝÖã×»Ö ÖË, †®Ö¾Ö×Ã£ÖŸÖ ÖÖ×ÞÖ¯ÖÖ¤ü´ÖË, †ÃÖÖ´®ÖÖ ×¾Ö»Ö¯Ö®ŸÖ´ÖË ¾Ö ×¯Ö¢Ö•Ö †¯ÖôÖÖ üÖŸÖ †¾ÖÛæú•Ö®ŸÖ´ÖË, †ÖñúÖ»ÖµÖ®ŸÖÓ ³ÖæØ Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ †µÖÖêÝµÖ ¿ÖÖ üß üßÛú ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. Ûú±ú•Ö ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ † Öà ÖÖ üÖŸÖ ¾ÖêÝÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †ÃÖÖ †µÖÖêÝµÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß †»¯ÖŸÖ Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

“†®Öן֓Öê™Óü”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ¾µÖŒŸÖß ¿ÖÖ üß üßÛú ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †»¯ÖŸÖ´Ö Ûú üŸÖê.

†¯ÖôÖÖ üÖ“µÖÖ ¾ÖêÝÖÖ®ÖÓŸÖ ü ¾µÖŒŸÖß ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü †ÃÖê פüÃÖŸÖê.

P a g e | 557

8.7 In Mss 101 repetation of Vataja Apasmaar symptoms present.

8.8 ¿Ö㌻ÖÝÖã¹ý×îÖݬֺþ¯Ö¤üÙ¿Ö®ÖÓ, ¿»Öê´ֻÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ, ×¾Ö¯Ö üߟÖÖê Ö¿ÖµÖÓ “Ö, ¿»Öê´ÖÞÖÖƒ¯Öôָü®ŸÖÓ ×¾ÖªÖŸÖË……(3)……

(1) ºþ¯ÖÃÖÓ¤üÙ¿Ö®ÖÓ - ÖÖ Book 209; ºþ¯Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 103*, 104, 111*, 120, 122*; ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 108; 2) †¯ÖôÖÖ׸üŸÖÓ - ÖÖ Mss 116, 117, Book 202, 204, 207, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ºþ¯ÖÃÖÓ¤üÙ¿Ö®ÖÓ (Rupasandarshinam) - With this word the interpretation will be the person is observer of totally white, oily, heavy obejects. Not much change in meaning. original retained. ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ¾µÖŒŸÖß ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ¯ÖÖÞ›æüŸÖÖ, ×îÖݬ֟ÖÖ, ãÖæ»ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ¾µÖŒŸÖß ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¯ÖÖÞ›æüŸÖÖ, ×îÖݬ֟ÖÖ, •Ö›ü ÖÞÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖê. †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †¯ÖôÖÖ׸üŸÖÓ (Apasmaritam) – Apasmrantam is present tense while Apasmaritam is past tense. No change in meaning. Hence original retained.

†¯ÖÃ´Ö ü®ŸÖÓü ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ®ÖÛúÖ»Ö Æîü †Öî ü †¯ÖôÖÖ× üŸÖÓ ³ÖæŸÖÛúÖ»Ö Æîü | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü

¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |ü †¯ÖÃ´Ö ü®ŸÖÓ ÆüÖ ¾ÖŸÖÔ ÖÖ®ÖÛúÖôû †ÖÆêü ¾Ö †¯Öà ÖÖ× üŸÖÓ ÆüÖ ³ÖæŸÖÛúÖôû †ÖÆêü. †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖüŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

8.9 ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ûËÝÖ´Ö¯ÖôÖÖ¸Óü ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË, ŸÖ´ÖÃÖÖ¬µÖ´ÖÖ“ÖõÖŸÖê……(4)……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

8.10 ‡×ŸÖ “ÖŸ¾ÖÖ¸üÖꃯÖôÖÖ¸üÖ ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ„……8……

P a g e | 558

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

9.1 ŸÖêÂÖÖ´ÖÖÝÖ®ŸÖã¸ü®Öã²Ö®¬ÖÖê ³Ö¾ÖŸµÖê¾Ö Ûú¤üÖד֟ÖË, ŸÖ´Öã¢Ö üÛúÖ»Ö´Öã Ö¤êüõµÖÖ´Ö„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

9.2 ŸÖÃµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ µÖ£ÖÖꌟÖ×»Ö’ËûÝÖîÙ»Ö’ËûÝÖÖ׬֌µÖ´Ö¤üÖêÂÖ×»Ö’ËûÝÖÖ®Öãºþ¯ÖÓ “Ö ×Ûúט“ÖŸÖË……9……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

10.1 ×ÆüŸÖÖ®µÖ¯ÖôÖÖ׸ü³µÖßÖßõÞÖÖ×®Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ®µÖã¯Ö¿Ö´Ö®ÖÖ×®Ö “Ö µÖ£ÖÖþÖÓ, ´Ö®¡ÖÖ¤üß×®Ö “ÖÖÝÖ®ŸÖãÃÖÓµÖÖêÝÖê……10……

(†ÖÝÖÓŸÖãÛúÃÖÓµÖÖêÝÖê - ÖÖ Mss 101*, 106, 111*, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†ÖÝÖÓŸÖãÛúÃÖÓµÖÖêÝÖê (Aagantukasanyoge) – “†ÖÝÖ®ŸÖã” is technical term. “†ÖÝÖ®ŸÖãÛú” carries same meaning but it is rarely used. It is used in Unmad (Ch. Ni. 7\10) and in describing types of Nidra – “†ÖÝÖ®ŸÖãÛúß”. Hence original reading retained

“†ÖÝÖ®ŸÖã” µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ÖÖšü Æîü | “†ÖÝÖ®ŸÖãÛú” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ²ÖÆæüŸÖ Ûú´Ö ²ÖÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®´ÖÖ¤ü (“Ö.×®Ö.7/10) Öë †Öî ü ×®Ö¦üÖ Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü - “†ÖÝÖ®ŸÖãÛúß” | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†ÖÝÖ®ŸÖã” ÆüÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü †ÖÆêü. “†ÖÝÖ®ŸÖãÛú”µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê Ö Ó üŸÖã µÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ÜÖæ Ö Ûú´Öß ¾ÖêôûÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ˆ® ÖÖ¤ü (“Ö.×®Ö.7/10) Ö¬µÖê ¾Ö ×®Ö¦êü“µÖÖ ÖÏÛúÖ üÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü - “†ÖÝÖ®ŸÖãÛúß”.´ÆüÞÖæ®Ö Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 559

11.1 ŸÖ×ô֮ÖË ×Æü ¤üõÖÖ¬¾Ö¸ü¬¾ÖÓÃÖê ¤êü×Æü®ÖÖÓ ®ÖÖ®ÖפüõÖã×¾Ö¦ü¾ÖŸÖÖ´Ö׳֦ü¾ÖÞÖŸÖ¸üÞÖ¬ÖÖ¾Ö®Ö¯»Ö¾Ö®Ö»Ö’Ëû‘Ö®ÖÖªî¤ìüÆü×¾ÖõÖÖê³ÖÞÖî„ ¯Öã üÖ ÝÖã»´ÖÖ꟯Ö×¢Ö ü³ÖæŸÖË,

(1) †×ŸÖÃÖ üÞÖ - ÖÖ Mss 102, 104, 115, 116, 117, 118, 119, Book 203, 211, 214; †×³ÖÃÖ üÞÖ - 101, 103, 106, 107, 109, 111, 114, 120, 121, 122; 2) †×ŸÖŸÖ ÞÖ - ¯ÖÖ Book 202, 207)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×ŸÖÃÖ üÞÖ (Atisarana) - ¦ü¾Ö- (¦ãü) - ¤üÖî›ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ. When the worship place of king Daksha was destroyed, people started runningin

all directions. In these running people (×¾Ö¦ü¾ÖŸÖÖ´ÖË), because of stampede(†×³Ö¦ü¾ÖÞÖ), swimming across ( ŸÖ¸üÞÖ) (¯»Ö¾Ö®Ö¯Öæ¾ÖÔÛú¤êü¿ÖÖ®ŸÖ¸üÝÖ´Ö®Ö-), running (¬ÖÖ¾Ö®Ö), floating(¯»Ö¾Ö®Ö), jumping (»Ö’Ëû‘Ö®Ö) etc, irritation of the body was caused. Atisaaran in the present context means †ŸÖß¿ÖµÖê®Ö ÃÖ¸üÞÖ ÖË = moving excessively. Since Dhavana is already included in list Atisaaran is not required.

¸üÖ•ÖÖ ¤üõÖ Ûêú µÖ–Ö ÛúÖ ×¾Ö®ÖÖ¿Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü, ÃÖ³Öß ¯ÖÏÖ×ÞÖ´ÖÖ¡Ö †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ×¤ü¿ÖÖ ´Öë ¤üÖî›ü®Öê »ÖÝÖê | ‡®Ö

³ÖÖÝÖ®Öê¾ÖÖ»Öê ¾µÖŒŸÖß ´Öë †ÖÛú×ôÖÛú †ÖÛÎú ÖÞÖ Ûú ü®Öê ÃÖê (†×³Ö¦ü¾ÖÞÖ), ¯ÖÖ®Öß ÛúÖê ¯ÖÖ ü Ûú ü®ÖÖ (ŸÖ üÞÖ) (¯»Ö¾Ö®Ö Öæ¾ÖÔÛú¤êü¿ÖÖ®ŸÖ üÝÖ Ö®Ö-), ¤üÖî›ü®Öê ÃÖê (¬ÖÖ¾Ö®Ö), ŸÖî¸ü®Öê ÃÖê (¯»Ö¾Ö®Ö), ”û»ÖÖÓÝÖ »ÖÝÖÖ®ÖÖ, Ûæú¤ü®ÖÖ (»Ö’Ëû‘Ö®Ö) †Öפü ×ÛÎúµÖÖ ÃÖê ¿Ö¸ü߸ü ÛúÖê ÆüÖ®Öß ¯ÖÆãü“ÖŸÖß Æîü | †×ŸÖÃÖ üÞÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †ŸÖß¿ÖµÖê®Ö ÃÖ üÞÖ´ÖË - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öê ¤üÖî›ü®ÖÖ | ˆ Ö¸ü ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê ÃÖæ“Öß ´Öê ¬ÖÖ¾Ö®Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ¯ÖÆü»Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †×ŸÖÃÖ üÞÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûúß •Öºþ üŸÖ ®ÖÆüß Æîü |

¸üÖ•ÖÖ ¤üõÖÖ“µÖÖ µÖ–ÖÖ“ÖÖ ®ÖÖ¿Ö —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü, ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖ×ÞÖ´ÖÖ¡Ö ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×¤ü¿ÖêÃÖ ¯Öôæû »ÖÖÝÖ»Öê. µÖÖ ¯ÖôûÞÖÖ êü ¾µÖŒŸÖà®ÖÖ

•ÖÖê üÖŸÖ †ÖÛÎú´ÖÞÖ Ûêú»µÖÖ®Öê (†×³Ö¦ü¾ÖÞÖ), ¯ÖÖÞµÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆæü®Ö ¯ÖÖ ü Ûú üÞÖê (ŸÖ üÞÖ) ( »Ö¾Ö®Ö¯Öæ¾ÖÔÛú¤êü¿ÖÖ®ŸÖ üÝÖ Ö®Ö-), ¬ÖÖ¾ÖÞÖê (¬ÖÖ¾Ö®Ö), ŸÖ ÓüÝÖÞÖê (¯»Ö¾Ö®Ö), ˆ›ü¶Ö ÖÖ üÞÖê (»Ö’Ëû‘Ö®Ö) ‡. ×ÛÎúµÖê´Öãôêû ¿Ö üß üÖÃÖ ¡ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. †×ŸÖÃÖ üÞÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †£ÖÔ †ŸÖß¿ÖµÖê®Ö ÃÖ¸üÞÖ Ö - †×ŸÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¬ÖÖ¾ÖÞÖê. ¾Ö üᯙ ÃÖæ“Öß´Ö¬µÖê ¬ÖÖ¾Ö®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öæ¾Öá“Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê †×ŸÖÃÖ üÞÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“Öß ÝÖ¸ü•Ö ®ÖÖÆüß.

2. †×ŸÖŸÖ¸ÞÖ (Atitarana) - Swimming excessively or for a long time. Running or other actions (including swimming) were done until the body got irritated. Hence separate mention of Ati associated with each of these actions is not necessary.

†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë µÖÖ ²ÖÆæüŸÖ ÃÖ´ÖµÖ ŸÖÛú ›ãü²ÖÛúß »ÖÝÖÖ®ÖÖ | ¤üÖî›ü®ÖÖ µÖÖ ²ÖÖÛúß ×ÛÎúµÖÖ (›ãü²ÖÛúß »ÖÝÖÖ®Öê ÛúÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö

ÆüÖêŸÖÖ Æîü) ¿Ö üß ü ÛúÖê £ÖÛúÖ¾Ö™ü †Ö®Öê ŸÖÛú Ûúß •ÖÖŸÖß Æîü | †ŸÖ„ Æü ü ‹Ûú ×ÛÎúµÖÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö †×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

P a g e | 560

†×¬ÖÛú ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ ²Ö¸üÖ“Ö ÛúÖôû ¯ÖÖêÆüÞÖê. ¬ÖÖ¾ÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü ×ÛÎúµÖÖ (¯ÖÖêÆüÞµÖÖ“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê.) ¿Ö üß üÖÃÖ £ÖÛú¾ÖÖ µÖê‡Ô¯ÖµÖÕŸÖ Ûêú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖêÛú ×ÛÎúµÖêÃÖÖê²ÖŸÖ †×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

11.2 Æü×¾Ö¯ÖÏÖ¿ÖÖŸÖË ¯ÖÏ´ÖêÆüÛãúšüÖ®ÖÖÓ, ³ÖµÖ¡ÖÖÃÖ¿ÖÖêÛîú¹ý®´ÖÖ¤üÖ®ÖÖÓ, ×¾Ö×¾Ö¬Ö³ÖæŸÖÖ¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÖÔ¤ü¯ÖôÖÖ¸üÖÞÖÖÓ,

(1) ´ÖêÆ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 116, 117, 119, 120, 121, 122, Book 202, 203, 205, 207, 211, 214; 2) ®ÖÖ®ÖÖ×¾Ö¬Ö³ÖæŸÖ - ¯ÖÖ Book 204, 209, 212, 213; 3) †¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔ®ÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss 104, 115, 116, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖêÆ (Meha) - Prameha is original word but is may be reffered with the word “Meha”. Hence original retained. ¯ÖÏ´ÖêÆü µÖê Öæ»Ö ÖÖšü Æîü »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÆü ÖêÆü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏ´ÖêÆü ÆüÖ Öæôû ¯ÖÖšü †ÖÆêü ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖÖê ÖêÆü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ®ÖÖ®ÖÖ×¾Ö¬Ö³ÖæŸÖ (Nanavidhabhuta) - No change in meaning. Hence original retained. †£ÖÔ Öê ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †¿ÖãדÖÃÖÓà ֿÖÔ®ÖÖ¤Ëü (Ashuchisamsparshad) \ †¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔÖ¤Ëü- Here contact of Bhuta\ Ashuchi and person is expected. Weather bhuta makes contact with person (†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔÖ¤Ë)ü or person makes contact with bhuta (†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔ®ÖÖ¤Ëü ) is not of prime importance. It is ¯ÖϾÖé×¢Ö¹ý³ÖµÖÃµÖ ŸÖã |. The environment is disturbed. Both the person and bhuta are moving. Since they are in the same environment, Contact is inevitable. As is mentioned in Samgraha Ni 14\ 43 ïֿÖðÛúÖÆüÖ ü¿ÖµµÖÖפüÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË | Hence original retained.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ³ÖæŸÖ/ †¿Öã×“Ö †Öî ü ¾µÖŒŸÖß ÛúÖ Ã Ö¿ÖÔ †¯Öê×õÖŸÖ Æîü | ³ÖæŸÖ ÛúÖ Ã¯Ö¿ÖÔ ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü

(†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔÖ¤Ë) µÖÖ ×±ú ¾µÖŒŸÖß ÛúÖ Ã Ö¿ÖÔ ³ÖæŸÖ ÛúÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü (†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔ®ÖÖ¤Ëü ) ‡ÃÖÛúÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü | µÖê ÖϾÖé×¢Ö¹ý³ÖµÖÃµÖ ŸÖã | Æîü | ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÞÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾µÖŒŸÖß †Öî ü ³ÖæŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ¤üÖî›üŸÖê Æîü | ¾ÖÖê ¤üÖê®ÖÖê ‹Ûú Æüß ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö üÞÖ ´Öë ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ‹Ûú¤ãüÃÖ êü ÛúÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Ã Ö¿ÖÔ † Ö× üÆüÖµÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß ÃÖÓÝÖÏÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 14/43 ´Öë ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü - ü ïֿÖðÛúÖÆüÖ ü¿ÖµµÖÖפüÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ³ÖæŸÖ/ †¿Öã×“Ö ¾Ö ¾µÖŒŸÖà“ÖÖ Ã Ö¿ÖÔ †¯Öê×õÖŸÖ †ÖÆêü. ³ÖæŸÖÖ“ÖÖ Ã Ö¿ÖÔ ¾µÖŒŸÖßÃÖ ÆüÖêŸÖÖê (†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔÖ¤Ë)

ØÛú¾ÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ Ã¯Ö¿ÖÔ ³ÖæŸÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê (†¿ÖãדÖÃÖÓïֿÖÔ®ÖÖ¤Ëü ) Æêü ÜÖæ¯Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ®ÖÖÆüß. Æêü ÖϾÖé×¢Ö¹ý³ÖµÖÃµÖ ŸÖã | †ÖÆêü.

P a g e | 561

¾ÖÖŸÖÖ¾Ö üÞÖ †¿ÖÖÓŸÖ/¤æü×ÂÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ³ÖæŸÖ ¤üÖê‘ÖêÆüß ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê ‹ÛúÖ“Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÞÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ‹Ûú ÖêÛúÖÓ®ÖÖ ÆüÖêÞÖÖ¸üÖ Ã¯Ö¿ÖÔ †¯Ö׸üÆüÖµÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓÝÖÏÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 14/43 ´Ö¬µÖê ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ïֿÖðÛúÖÆüÖ ü¿ÖµµÖÖפüÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË | ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

11.3 •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք, ŸÖŸÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¦üŒŸÖׯִ֢ÖË, †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖÖŸÖË ¯Öã®Ö®ÖÔõÖ¡Ö¸üÖ•ÖÃµÖ ¸üÖ•ÖµÖõ´Öêןօ…11……

(1) ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Öü Öϳ־ք - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 109, 114, 120, 121; ´ÖÆêüÀ¾Ö¸üõֻֻÖÖ™üÖ¤ü³Ö¾ÖŸÖË - ÖÖ Mss 108, 115, 116, 117, 118; ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™üÖ¤ü³Ö¾ÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss 212, 213; ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™üÛúÖê¯Öü Öϳ־ք - ¯ÖÖ Mss 102, 110; 2) µÖõ´ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê¯Öü¯Öϳ־ք (Maheshwarakopaprabhavah) - Jwar originated from the anger of Maheshwar. Due to Rage he opened his third eye present on forehead, which caused destruction. Though Maheshwaralalatprabhavah is not wrong, base cause is rage (as is mentioned in Jwara Nidan in 15th sutra †ÖªÖ®ÖË »ÖÖê³ÖÖ׳֦üÖêÆüÛúÖê Ö¯Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî ¾µÖÖ¬Öß®ÖË .....|,). The present context is of causes of various diseases (Adhikaran

). Kopa is the cause of Jwara and not Lalat.

Jwara is “´ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Öü¯Öϳ־ք” is mentioned in Jwara-Nidan 1\ 35, With Atidesha Tantrayukti we can apply it here. So with Adhikaran and Atidesha Tantrayukti original reading should be reconsidered with respect to ´ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Öü Öϳ־ք.

2. µÖõ´ÖÖ (Yaks hma) - The Nirukti is “¸ üÖ–ÖÖê µÖõ´ÖÖ üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ”. “ÃÖÖê Ö¸üÖ•Ö, ˆ›ãü üÖ•Ö, ®ÖõÖ¡Ö¸üÖ•Ö” are different names with which the moon is referred, who was first afflicted by this disease. “µÖôÖÖŸÖË ÃÖ üÖ–Ö„ ¯ÖÏÖÝÖÖÃÖߦüÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ŸÖŸÖÖê ´ÖŸÖ„” (Cha. Chi. 8\ 11) Hence “¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ” is more appropriate though “µÖõ´ÖÖ” also means same. ‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ×®ÖºþŒŸÖß “ üÖ–ÖÖê µÖõ´ÖÖ ¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ” ‹êÃÖß Æîü | “ÃÖÖê Ö¸üÖ•Ö, ˆ›ãü¸üÖ•Ö, ®ÖõÖ¡Ö üÖ•Ö”‡®Ö †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ®ÖÖ´ÖÖë ÃÖê “ÖÓ¦ü ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ¯ÖÆü»Öê “ÖÓ¦ü ¯Öß×›üŸÖ Æãü¾ÖÖ £ÖÖ | “µÖà ÖÖŸÖË ÃÖ ¸üÖ–Ö„ ¯ÖÏÖÝÖÖÃÖߦüÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ŸÖŸÖÖê ´ÖŸÖ„” (“Ö.דÖ.8/11) µÖפü “µÖõ ÖÖ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü ×±ú ü ³Öß “ üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ”µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“Öß ×®ÖºþŒŸÖß “ üÖ–ÖÖê µÖõ´ÖÖ ¸üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ” †¿Öß †ÖÆêü. “ÃÖÖê´Ö üÖ•Ö, ˆ›ãü¸üÖ•Ö, ®ÖõÖ¡Ö üÖ•Ö” µÖÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ®ÖÖ¾ÖÖÓ´Ö¬Öæ®Ö “ÖÓ¦üÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß®Öê ¯ÖÏ£Ö´ÖŸÖ„ “ÖÓ¦ü ¯Öß›üßŸÖ —ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. “µÖôÖÖŸÖË ÃÖ ¸üÖ–Ö„

P a g e | 562

¯ÖÏÖÝÖÖÃÖߦüÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ŸÖŸÖÖê ´ÖŸÖ„” (“Ö.דÖ.8/11) •Ö üß “µÖõ´ÖÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß “ üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ”ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

12.1 ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö -

12.2 †¯ÖôÖÖ¸üÖê ×Æü ¾ÖÖŸÖê®Ö ׯ֢Öê®Ö “Ö Ûú±êú®Ö “Ö…

(†¯ÖÃ´Ö ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 111, 114, 115, 119, 121, Book 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†¯ÖÃ´Ö ×ŸÖ (Apasmarati) - The disease (Apasmaar) types according to predominance of Dosha are listed and not the person afflicted by apasmaar. Hence original retained.

†¯ÖôÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ÖÏÛúÖ ü ¤üÖêÂÖ Ûúß ¯ÖϬÖÖ®ÖŸÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü ²ÖŸÖÖµÖê Æîü ®Ö Ûúß †¯ÖôÖÖ ü ÃÖê ¯Öß›üßŸÖ ¾µÖŒŸÖß Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ²ÖŸÖÖµÖê Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†¯ÖôÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß“Öê ¯ÖÏÛúÖ¸ü ¤üÖêÂÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ¯Ö¸ÓüŸÖã †¯ÖôÖÖ¸üÖ®Öê ¯Öß›üßŸÖ ¾µÖŒŸÖß®ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÖÆüߟÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖüŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

12.3 “ÖŸÖã£ÖÔ„ ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê®Ö ¯ÖÏŸµÖÖܵÖêµÖß֣ÖÖ×¾Ö¬Ö„……12……

(ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú„ - ÖÖ Mss 104*, 115*, 116, 117, 118*, 119*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú„ (Tathatmakah) – Of that nature, refer pittaja prameha.

ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö- That type of

Types of Apasmaar are mentioned and in continuance, the type of Apasmaar that is incurable is mentioned. Hence “ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö” indicating type is appropriate.

more explaination of tathatmaka and tathavidha is given in prameha 12.3

ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú - ˆÃÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö ÛúÖ |

ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö - ˆÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ |

P a g e | 563

†¯ÖôÖÖ ü Ûêú ÖÏÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æîü | ‡®Ö ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹, †¯Öà ÖÖ ü Ûêú •ÖÖê ¯ÖÏÛúÖ ü †ÃÖÖ¬µÖ Æîü ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö” ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ¯ÖÏÛúÖ ü ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü µÖê ×“ÖŸÖ Æîü |

ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú - ŸµÖÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾ÖÖ“ÖÖ.

ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö - ŸµÖÖ ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ.

†¯ÖôÖÖ üÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. Æêü ¯ÖÏÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ, †¯ÖôÖÖ¸üÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü •Öê †ÃÖÖ¬µÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû “ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö” µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ¯ÖÏÛúÖ ü ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

13.1 ÃÖÖ¬µÖÖÓßÖã ׳ÖÂÖ•Ö„ ¯ÖÏÖ–ÖÖ„ ÃÖÖ¬ÖµÖ×®ŸÖ ÃÖ´ÖÖ×ÆüŸÖÖ„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

13.2 ŸÖßõÞÖî„ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Öî¿“Öî¾Ö µÖ£ÖÖþÖÓ ¿Ö´Ö®Öî¸ü× Ö……13……

(1) ¿ÖÖê¬Ö®Öî„ - ¯ÖÖ Mss 120; 2) ÃÖÓ¿Ö Ö®Öî„ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 110, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¿ÖÖê¬Ö®Öî„ (Shodhanaih) - ÃÖÓ¿Ö´Ö®Öî„ (Samshamanaih) –“¿ÖÖê¬Ö®Ö” and “ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö” are used as synonyms in text. Also “¿Ö´Ö®Ö” and “ÃÖÓ¿Ö Ö®Ö”. Hence original retained. “¿ÖÖê¬Ö®Ö” †Öî ü “ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö”‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖß ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê “¿Ö´Ö®Ö” †Öî¸ü “ÃÖÓ¿Ö´Ö®Ö” ‡®Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “¿ÖÖê¬Ö®Ö” †Ö×ÞÖ “ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö”Æêü ¤üÖê®Æüß ÃÖ ÖÖ®ÖÖ£Öá ¿Ö²¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÞÖê “¿Ö´Ö®Ö” †Ö×ÞÖ “ÃÖÓ¿Ö´Ö®Ö” Æêü ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

14.1 µÖ¤üÖ ¤üÖêÂÖ×®Ö×´Ö¢ÖÃµÖ ³Ö¾ÖŸµÖÖÝÖ®ŸÖã ü®¾ÖµÖ„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

14.2 ŸÖ¤üÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖÓ Ûú´ÖÔ ¯ÖϾ֤ü×®ŸÖ ׳ÖÂÖ×ݾ֤ü„……14……

P a g e | 564

(׳ÖÂÖݾָüÖ„ - ¯ÖÖ Mss 101, 105, 106, 107*, 111, 121, Book 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211*, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

׳ÖÂÖݾָüÖ„ (Bhishagvarah) - Here the expected meaning is that an expert (¿ÖÖáÖ×¾Ö¤Ëü ¥ü™üÛú ÖÖÔÞÖ„ - studied and experienced) should attend the patient. ׳ÖÂÖ×ݾ֤ü„ – Knowing the treatment (MW) ׳ÖÂÖÝ¾Ö üÖ„ – best of Physician. Hence can be retained as Pathabheda.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü, ¸üÖêÝÖß Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¾Öîª ˆ¢Ö Ö (¿ÖÖáÖ×¾Ö¤Ëü ¥ü™üÛú ÖÖÔÞÖ„ - †³µÖÖÃÖ¯ÖæÞÖÔ ¾Ö †®Öã³Ö¾ÖÃÖÓ¯Ö®®Ö) ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê | ׳ÖÂÖ×ݾ֤ü„ - דÖ×ÛúŸÃÖÖ •ÖÖ®Ö®Öê¾ÖÖ»ÖÖ. ׳ÖÂÖݾָüÖ„ - ˆ¢Ö´Ö ¾Öîª. †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü, ¢Ö Ö ¾ÖîªÖ®Öê (¿ÖÖáÖ×¾Ö¤Ëü ¥ü™üÛú´ÖÖÔÞÖ„ - †³µÖÖÃÖ¯ÖæÞÖÔ ¾Ö †®Öã³Ö¾ÖÃÖÓ¯Ö®®Ö) ºþÝÞÖÖ“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú üÖ¾Öß. ׳ÖÂÖ×ݾ֤ü„ - דÖ×ÛúŸÃÖÖ •ÖÖÞÖÞÖÖ¸üÖ. ׳ÖÂÖÝ¾Ö üÖ„ - ˆ¢Ö´Ö ¾Öîª. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

15.1 ÃÖ¾ÖÔ üÖêÝÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ–Ö„ ÃÖ¾ÖÖðÂÖ¬Ö×¾Ö¿ÖÖ ü¤ü„…

(×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾ÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 122, Book 202, 203, 205, 207, 209, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾ÖŸÖË (Visheshavit) - -× ¾Ö¿ÖêÂÖ–Ö„(Visheshadna) ²Öãרü ÖÖ®ÖË †Öî¸ü ×¾Ö«üÖ®ÖË ¯Öã¹ýÂÖ, •ÖÖ®Ö®Öê¾ÖÖ»ÖÖ, ³Öê¤üÖë ÛúÖê •ÖÖ®Ö®Öê¾ÖÖ»ÖÖ. both mean same. Hence can be accepted as Reading.

¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

15.2 ׳ÖÂÖÛËú ÃÖ¾ÖÖÔ´ÖµÖÖ®ÖË Æü×®ŸÖ ®Ö “Ö ´ÖÖêÆÓü ×®ÖÝÖ“”ûןօ…15……

(ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ - ÖÖ Book 202, 204, 207, 209, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 565

ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ (Samrichchhati) - ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ (ÃÖ ÖË +´Öé”Ëû)- To Pass away, perish.

×®ÖÝÖ“”ûןÖ- To settle down upon or near, to enter, become.

Expected meaning is “such physician treats all diseases and is not encompassed by darkness\ignorance.” Perishing (Samrichchati) is permanent loss , which is not expected here. Hence original retained.

‡ÃÖÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ‹êÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÛú •ÖÖê ÃÖ³Öß ¸üÖêÝÖÖë Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖê Æîü †Öî¸ü ×ÛúÃÖß ³Öß †–ÖÖ®Ö ÃÖê ‘Öê¸êü Æãü‹ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ãÖÖµÖß ÈüÖÃÖ, µÖê ´ÖŸÖ»Ö²Ö µÖÆüÖ † Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ, “†ÃÖê ¾Öîª ÃÖ¾ÖÔ †Ö•ÖÖ üÖÓ“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß †–ÖÖ®ÖÖ®Öê ÝÖÏÖÃÖ»Öê»Öê ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ“†ÃÖÖ †ÖÆêü.ÃÖ Öé“”û×ŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ãÖÖµÖß ÈüÖÃÖ, ÆüÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

16.1 ‡ŸµÖêŸÖ¤ü×ÜÖ»Öê®ÖÖꌟÖÓ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö´Öã¢Ö´Ö´ÖË…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

16.2 ×®Ö¤üÖ®ÖÖ£ÖÔÛú¸üÖê üÖêÝÖÖê ¸üÖêÝÖõÖÖ¯µÖã¯Ö»Ö³µÖŸÖê……16……

(ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss 120, ˆ¯Ö»ÖõµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss 101, 104)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) - ¯Ö»ÖõÖÞÖ´ÖË (ˆ Ö + »ÖõÖË + »µÖã™Ëü) - ¤êüÜÖ®ÖÖ, ד֮Æü, ×ÛúÃÖß †×ŸÖ× üŒŸÖ ¾ÖßÖã Ûúß †Öê¸ü µÖÖ †®µÖ ×ÛúÃÖß ÃÖ´Öºþ Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Ûúß †Öê¸ü ÃÖÓÛêúŸÖ •Ö²Ö×Ûú Ûêú¾Ö»Ö ‹Ûú ÛúÖ Æüß ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ ÆüÖê | (†Ö¯Ö™êü); ‹Ûú¯Ö¤êü®Ö ŸÖ¤ü£ÖÖÔ®µÖ¯Ö¤üÖ£ÖÔÛú£Ö®Ö ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö), the act of observing, implying any analogous object where only one is specified.

Upalabh- receive, obtain, find, perceive, know, ascertain.

Upalabhya- having obtained, having perceived.

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) -ˆ¯Ö = ¯Ö¿“ÖÖŸ³ÖÖ¾Ö„, Æü߮ք, ÃÖÖ Ö߯µÖ´ÖË.

With the word “ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖê” the interpretation will be “It is perceived that one disease causes another.” This indicates the matter under consideration is observed or ascertained. Hence original reading retained.

P a g e | 566

With the word “ˆ¯Ö»ÖõµÖŸÖê” carries no different meaning. so can be accepted as reading.

With the word “ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” the interpretation will be “One disease is produced because of another diease; it is known fact / established fact.(Not just observed once or twice but observed many times and then established fact)”.can be accepted as reading.

“ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖꔇÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ‹êÃÖÖ ´ÖÖ®ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü Ûúß ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ¤ãüÃÖ êü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖÃÖê µÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß ÃÖÖê“Ö®Öê¾ÖÖ»Öß “Öß•Ö Ûúß •ÖÖÓ“Ö Ûúß •ÖÖŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö»ÖõµÖŸÖê” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †»ÖÝÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ¤ãüÃÖ êü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖê ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Æîü |(×ÃÖ±Ôú ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê ²ÖÖ ü ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ®ÖÆüß ÝÖµÖÖ Æîü, ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Æãü¾ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Æîü |) †ŸÖ„ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, “†ÃÖê ´ÖÖ®Ö»Öê •ÖÖŸÖê Ûúß ‹ÛúÖ ¾µÖÖ¬ÖߟÖæ®Ö ¤ãüÃÖ¸üÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê“. ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú üÞµÖÖÃÖÖ üÜÖß ÝÖÖê™ü ¯ÖÖ×Æü»Öß ØÛú¾ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö»Öß •ÖÖŸÖê Æêü µÖÖŸÖæ®Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆê.ü

“ˆ¯Ö»ÖõµÖŸÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ¾ÖêÝÖôûÖ †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö, ‹ÛúÖ ¾µÖÖ¬ÖߟÖæ®Ö ¤ãüÃÖ¸üÖ ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ ´ÖÖÆüߟÖß †ÃÖ»Öê»ÖÖ / ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÆêü.(±úŒŸÖ ‹Ûú¤üÖ ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê®Ö¤üÖ ÖÖ×Æü»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö †®ÖêÛú ¾ÖêôûÖ ¯ÖÖÆæü®Ö ®ÖÓŸÖ¸ü ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÆêü.) ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

17.1 ŸÖª£ÖÖ--•¾Ö¸üÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¦üŒŸÖׯִ֢Öã¤üßµÖÔŸÖê…

(•¾Ö¸ÃµÖ ×Ûú»Ö üÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¤Ëü - ÖÖ Mss 102, 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

•¾Ö¸ÃµÖ ×Ûú»Ö üÃÖÓŸÖÖ ÖÖ¤Ëü (Jwarasya kila santapad) - No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 567

17.2 ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ••¾Ö¸üßÖÖ³µÖÖÓ ¿ÖÖêÂÖ¿“ÖÖ¯µÖã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê……17……

(À¾ÖÖÃÖ„ - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 104, 105, 106*, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

À¾ÖÖÃÖ„ (Shvasah) - The word ““Ö” after “¿ÖÖêÂÖ” indicates other disease that may be caused by “Raktapitta and Jwar” which include diseases like Shwas and Kasa etc. (As is mentioned in Raktapitta Nidaan- ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÀ¾ÖÖÃÖÛúÖÃÖ•¾Ö üÖŸÖßÃÖÖ¸ü¿ÖÖê±ú¿ÖÖêÂÖ ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖÖ„ Ã¾Ö ü³Öê¤ü¿“Ö | Ch. Ni 2\7) Also disease like Gulma, which may be caused, if bleeding is stopped in Raktapitta in initial stage(.. ÝÖã»´ÖÓ »ÖßÆüÖ®Ö´ÖÖ®ÖÖÆÓü ×Ûú»ÖÖÃÖÓ Ûéú“”Òû´Öæ¡ÖŸÖÖ´ÖË | Ch.Chi. 4\26). Perhaps in those time “¿ÖÖêÂÖ” was prominently observed hence mentioned. So “À¾ÖÖÃÖ” may be accepted as reading.

“¿ÖÖêÂÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †ÓŸÖ ´Öë †ÖµÖÖ Æãü¾ÖÖ ““Ö“µÖê ¯ÖÖš “¸üŒŸÖ× Ö¢Ö †Öî ü •¾Ö ü“ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¾µÖÖ¬Öß •ÖîÃÖê Ûúß, À¾ÖÖÃÖ, ÛúÖÃÖ †Öפü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü |(•ÖîÃÖê Ûúß ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ×®Ö¤üÖ®Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÀ¾ÖÖÃÖÛúÖÃÖ•¾Ö üÖŸÖßÃÖÖ¸ü¿ÖÖê±ú¿ÖÖêÂÖ ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖÖ„ þָü³Öê¤ü¿“Ö | “Ö.×®Ö. 2/7) üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ¯ÖÆü»Öß †¾ÖãÖÖ ´Öë üŒŸÖÄÖÖ¾Ö ¸üÖêÛúÖ ÝÖµÖÖ ŸÖÖê, ÝÖã»´Ö •ÖîÃÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü |( ÝÖã»´ÖÓ ¯»ÖßÆüÖ®Ö ÖÖ®ÖÖÆÓü ×Ûú»ÖÖÃÖÓ Ûéú“”Òû´Öæ¡ÖŸÖÖ´ÖË | “Ö.×®Ö.4/26) ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ “¿ÖÖêÂÖ” ¯ÖϬÖÖ®ÖŸÖÖ ÃÖê ´ÖÖî•Öæ¤ü ÆüÖêŸÖÖ £ÖÖ ‡ÃÖ×»ÖµÖê ˆÃÖÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “À¾ÖÖÃÖ” µÖê ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ü

“¿ÖÖêÂÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ ü †Ö»Öê»ÖÖ ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü “¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ¾Ö •¾Ö¸üÖ®Öê“ÆüÖêÞÖÖ¸êü ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¬Öß •ÖÃÖê Ûúß,À¾ÖÖÃÖ, ÛúÖÃÖ ‡. ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê.(•ÖÃÖê Ûúß ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ×®Ö¤üÖ®Ö Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÀ¾ÖÖÃÖÛúÖÃÖ•¾Ö üÖŸÖßÃÖÖ¸ü¿ÖÖê±ú¿ÖÖêÂÖ ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖÖ„ Ã¾Ö ü³Öê¤ü¿“Ö | “Ö.×®Ö. 2/7) ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß“µÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö £ÖÖÓ²Ö¾Ö»ÖÖ ÝÖ껵ÖÖÃÖ, ÝÖã»´ÖÖÃÖÖ¸üÜÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.(ÝÖã»´ÖÓ ¯»ÖßÆüÖ®Ö ÖÖ®ÖÖÆÓü ×Ûú»ÖÖÃÖÓ Ûéú“”Òû Öæ¡ÖŸÖÖ ÖË | “Ö.×®Ö.4/26) ŸµÖÖÛúÖôûÖŸÖ “¿ÖÖêÂÖ” ÆüÖ Ö ÏÖ ÖãܵÖÖ®Öê †ÖœüôûŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “À¾ÖÖÃÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

18.1 ¯»ÖßÆüÖ׳־Öé üµÖÖ •Öšü Óü •Öšü üÖ“”ûÖê£Ö ‹¾Ö “Ö…

(1) †×ŸÖ¾Öé üµÖÖ - ¯ÖÖ Mss 102*, 104, 105, 110, 116, 117*, 118, 119; 2) ¿ÖÖê±ú - ¯ÖÖ Mss 103, 104, 105, 106, 109, 111, 114, 115, 116*, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Book 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 568

1. †×ŸÖ¾Öé üµÖÖ (Ativridhya) -†×³ÖŸÖ„ - ÃÖÖÛú»µÖ´ÖË, †Ö×³Ö ÖãÜµÖ ÖË, ÃÖÖ´Öß µÖ´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö) †×ŸÖ - †×¬ÖÛú, †×ŸÖ¿ÖµÖ, ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ. “†×³ÖŸÖ„” indicates from all aspects. “†×ŸÖ” indicates- growth may be localized. Hence original retained. “†×³ÖŸÖ„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ÃÖ³Öß †Öê ü ÃÖê | “†×ŸÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ²Öœü®ÖÖ ÃÖ •ÖÝÖÆü ŸÖÛú Æüß ÃÖß× ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æî ‹êÃÖÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîüü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†×³ÖŸÖ„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß †ÃÖÖ †ÖÆêü. “†×ŸÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü ÆüÖêÞÖÖ üß ¾ÖÖœü ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖÖ¯Öã üŸÖß“Ö ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÃÖŸÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¿ÖÖê±ú (Shopha) - “¿ÖÖê±ú” and “¿ÖÖê£Ö” are used as synonyms in text. No change in meaning. “¿ÖÖê±ú” †Öî ü “¿ÖÖê£Ö” ‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | “¿ÖÖê±ú” ¾Ö “¿ÖÖê£Ö” Æêü ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ®ÖÖ£Öá ¾ÖÖ¯Ö ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß.

18.2 †¿ÖÖì³µÖÖê •Öšü Óü ¤ãü„ÜÖÓ ÝÖã»´Ö¿“ÖÖ¯µÖã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê……18……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

19.1 ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÖ¤Ëü³Ö¾ÖêŸÖË ÛúÖÃÖ„ ÛúÖÃÖÖŸÖË ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê õÖµÖ„…

(†£ÖÖê - ¯ÖÖ Mss 104, 105, 106, 107, 109, 114, 115, 116, 118, 119, 121, Book 202, 203, 205, 209, 211, 214; µÖÖê - ¯ÖÖ Mss 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†£ÖÖê (Atho) -- In this succession of diseases“³Ö¾ÖêŸÖË” is more appropriate than “†£ÖÖê” or “µÖÖê”.

‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ¢Ö¸üÖ׬ÖÛúÖ ü ´Öë “†£ÖÖê” µÖÖ ×±ú ü “µÖÖꔇÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “³Ö¾ÖêŸÖË” µÖê ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

µÖÖ ¾µÖÖ¬Öà“µÖÖ ¢Ö üÖ׬ÖÛúÖ üÖ´Ö¬µÖê “†£ÖÖê” ØÛú¾ÖÖ “µÖÖꔵÖÖ ¯ÖÖšüÖ¯ÖêõÖÖ “³Ö¾ÖêŸÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

19.2 õÖµÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öê ¿ÖÖêÂÖõÖÖ¯µÖã¯Ö»Ö³µÖŸÖê……19……

(ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss 104, 105, 115, 116, 118, 119, 120, 122, Book 202, 203, 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 569

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) Upalabh- receive, obtain, find, perceive, know, ascertain.

Upalabhya- having obtained, having perceived.

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) -ˆ¯Ö = ¯Ö¿“ÖÖŸ³ÖÖ¾Ö„, Æü߮ք, ÃÖÖ´Ö߯µÖ´ÖË.

With the word “ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖê” Anway will be (õÖµÖÖê üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öêê ¿ÖÖêÂÖÃµÖ †×¯Ö ÆêüŸÖ㟾ִÖË ˆ Ö»Ö³µÖŸÖê) interpretation will be- “It is observed that with causes of Kshaya causes of “Shosha” are also obtained. (both are same)

With the word “ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” (Upajayate), interpretation will be – that with causes of Kshaya causes of “Shosha” are also obtained.. Hence can be retained as reading.

As mentioned earlier reading retained. This reading accepted as pathabheda.

“ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖê” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü †®¾ÖµÖ ÆüÖêÝÖÖ, (õÖµÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öêê ¿ÖÖêÂÖÃµÖ †× Ö ÆêüŸÖ㟾ִÖË ¯Ö»Ö³µÖŸÖê) ‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, õÖµÖ Ûêú ÆêüŸÖã Ûêú ÃÖÖ£Ö ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ÆêüŸÖã ³Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | (¤üÖê®ÖÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü |)

‡ÃÖ ¯ÖÖšüû Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü †®¾ÖµÖ ÆüÖêÝÖÖ, (õÖµÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öê) ‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, õÖµÖ Ûêú ÆêüŸÖã Ûêú ÃÖÖ£Ö ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ÆêüŸÖã ²ÖÖ¤ü ´Öë Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖê Æîü ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‡®Ö ÆêüŸÖã Ûêú ÛúÖ üÞÖ ²ÖÖ¤ü ´Öë ¿ÖÖêÂÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö»Ö³µÖŸÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ü †®¾ÖµÖ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, (õÖµÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öêê ¿ÖÖêÂÖÃµÖ †×¯Ö ÆêüŸÖãŸ¾Ö ÖË ˆ Ö»Ö³µÖŸÖê) µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, õÖµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖãÓÃÖÖê²ÖŸÖ ¿ÖÖêÂÖÖ“Öê ÆêüŸÖãÃÖ㬤üÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.(ŸÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêüŸÖ.)

“ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü †®¾ÖµÖ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, (õÖµÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖ㟾Öê) µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, õÖµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖãÓÃÖÖê²ÖŸÖ ¿ÖÖêÂÖÖ“Öê ÆêüŸÖãÃÖ㬤üÖ ®ÖÓŸÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê µÖÖ“Ö ÆêüŸÖãÓ´Öãôêû ®ÖÓŸÖ ü ¿ÖÖêÂÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

20.1 ŸÖê ¯Öæ¾ÖÕ Ûêú¾Ö»ÖÖ üÖêÝÖÖ„ ¯Ö¿“ÖÖ êüŸ¾Ö£ÖÔÛúÖ× üÞÖ„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

20.2 ˆ³ÖµÖÖ£ÖÔÛú¸üÖ ¥ü™üÖß֣Öî¾ÖîÛúÖ£ÖÔÛúÖ× üÞÖ„……20……

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 570

21.1 Ûú׿“Ö× ü ¸üÖêÝÖÖê ¸üÖêÝÖÃµÖ ÆêüŸÖã³ÖæÔŸ¾ÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖןօ

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

21.2 ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ “ÖÖ¯µÖ®µÖÖê ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖêƒ×¯Ö “Ö……21……

(1) ×¾Ö®Ö¿µÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 115, 116, 117, 118, 119; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 107; 3) Ûú¸üÖê×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 115, 116, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×¾Ö®Ö¿µÖ×ŸÖ (Vinashyati) - Prashama indicates subsidence of doshas while Vinash indicates total destruction. Following possibilities are possible which are better explained by “¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖן֔. Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê

Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê If Doshas are destroyed rather than pacified, further manifestation will not be

possible. Hence original retained. ¯ÖÏ¿Ö´Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¤üÖêÂÖ Ûú´Ö Ûú¸ü®ÖÖ †Öî ü ×¾Ö®ÖÖ¿Ö ÖŸÖ»Ö²Ö ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ®ÖÖ¿Ö Ûú ü®ÖÖ | ×®Ö“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æãü‹ ÃÖÓ³Ö×¾ÖŸÖ ¯ÖÖšü

Ûúß ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖÖ “ ÖÏ¿ÖÖ´µÖן֔ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ×“ÖŸÖ ÖÏÛúÖ ü ÃÖê ïÖ™ü Ûúß Æîü | Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê

Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ®ÖÖ¿Ö µÖפü ˆ®ÖÛúÖ ¿Ö Ö®Ö Ûú ü®Öê Ûúß •ÖÝÖÆü ×ÛúµÖÖ •ÖÖµÖê ŸÖÖê †ÖÝÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü |

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏ¿Ö´Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖêÂÖ Ûú Öß Ûú üÞÖê ¾Ö ×¾Ö®ÖÖ¿Ö ÆüÞÖ•Öê ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ®ÖÖ¿Ö Ûú üÞÖê. ÜÖÖ»Öᯙ ¯ÖÖšüÖÓ“µÖÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖ “ ÖÏ¿ÖÖ´µÖן֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê µÖÖêÝµÖ ¯ÖÏÛúÖ êü ïÖ™ü Ûêú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ¯ÖÏ¿ÖÖ´µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ ®Ö Ûãú¹ýŸÖê Œ¾Öד֟ÖË ®Ö ¯ÖÏ¿ÖÖ µÖ×ŸÖ ÆêüŸ¾Ö£ÖÕ Ûãú¹ýŸÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ¿Ö´Ö®Ö Ûú üÞµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ŸµÖÖÓ“ÖÖ ®ÖÖ¿Ö Ûêú»µÖÖÃÖ ¯Öãœüᯙ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ‘Ö›æü ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 571

2. ¾ÖÖ (va) - Api and Va both mean same. Hence original retained. †×¯Ö †Öî ü ¾ÖÖ ‡®Ö ¤üÖê ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†×¯Ö †Ö×ÞÖ ¾ÖÖ µÖÖ ¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. Ûú üÖê×ŸÖ (Karoti) - MW Pg 301 – kurute- older form of language. Both mean same. Hence original retained. ¯ÖÖ®Ö ÛÎú.301 - ÛãúºþŸÖê - ³ÖÖÂÖÖ ÛúÖ ¯Öã¸üÖ®ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Æîü | ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÖ®Ö ÛÎú.301 - Ûãú¹ýŸÖê - ³ÖÖÂÖê“ÖÖ •Öã®ÖÖ ÖÏÛúÖ ü †ÖÆêü. ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

22.1 ‹¾ÖÓ Ûéú“”ÒûŸÖ´ÖÖ ®ÖéÞÖÖÓ ¥ü¿µÖ®ŸÖê ¾µÖÖ׬ÖÃÖ’ËûÛú¸üÖ„…

(ÛéúŸÃ®ÖûŸÖ´ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 106, 109, 111*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÛéúŸÃ®ÖûŸÖ´ÖÖ (Kritsnatama) - in totality, entire

Ûéú“”Òû- difficult, painful

Ûéú“”ÒûŸÖ´ÖÖ – very difficult to cure

“¾µÖÖ׬ÖÃÖÓÛú ü”- disease combinations.

ÛéúŸÃ®ÖûŸÖ´ÖÖ is irrelevant here.

Ûéú“”ÒûŸÖ´ÖÖ - šüßÛú ÆüÖê®Öê ´Öë Ûúšüß®Ö |

“¾µÖÖ׬ÖÃÖÓÛú ü” - ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ |

Û éúŸÃ®ÖûŸÖ ÖÖ µÖê ¯ÖÖšü µÖÆüÖ ×¾ÖÃÖÓÝÖŸÖ Æîü |

Ûéú“”ÒûŸÖ´ÖÖ - ²Ö üÖ ÆüÖêÞµÖÖÃÖ ÛúšüßÞÖ

“¾µÖÖ׬ÖÃÖÓÛú ü” - ¾µÖÖ¬Öà“ÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ.

ÛéúŸÃ®ÖûŸÖ´ÖÖ ÆüÖ ÖÖšü µÖê£Öê ×¾ÖÃÖÓÝÖŸÖ †ÖÆêü.

P a g e | 572

22.2 ¯ÖϵÖÖêÝÖÖ¯Ö׸ü¿Öã üŸ¾ÖÖ¢Ö£ÖÖ “ÖÖ®µÖÖꮵÖÃÖÓ³Ö¾ÖÖŸÖË……22……

(1) ŸÖã - ¯ÖÖ Mss 106, 121; †×¯Ö - ¯ÖÖ Mss 105; µÖ£ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 101; 2) †£Ö¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 106, 111, 121; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 116; 3) ¯Ö׸üÃÖÓ³Ö¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss 107)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖã (Tu) -–“Tu” is irrelevant here, as there is nothing to emphasize. ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú ü®Öê •ÖîÃÖÖ Ûãú”û ®ÖÆüß Æîü †ŸÖ„ “ŸÖ㓵Öê ¯ÖÖšü µÖÆüÖ ×¾ÖÃÖÓÝÖŸÖ Æîü | µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖ üÜÖê ÛúÖÆüß ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê “ŸÖã“ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖê£Öê ×¾ÖÃÖÓÝÖŸÖ †ÖÆêü.

†£Ö¾ÖÖ (Athava) – improper treatment and one disease leading to another disease, both bring about disease conglomeration\ combination. One of them or both may be present. Hence “†£Ö¾ÖÖ” reading is rejected.

†®Öã×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †Öî ü ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ¤ãüÃÖ ê ü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖê®ÖÖ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÃÖê ¾µÖÖ¬ÖßÃÖÓ‘ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¤üÖê®ÖÖë ´Öë ÃÖê ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê®ÖÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ “†£Ö¾ÖÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ¾Ö ‹ÛúÖ ¾µÖÖ¬ÖߟÖæ®Ö ¤ãüÃÖ üÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê, µÖÖ ¤üÖê®Æüà´Öãôêû ¾µÖÖ¬ÖßÃÖÓ‘ÖÖŸÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¤üÖê‘ÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê‘Öê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû “†£Ö¾ÖÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¯Ö׸üÃÖÓ³Ö¾ÖÖŸÖË (Parisambhavat) - One disease may lead to more than one disease. For e.g. Pratishyaya may lead to Kasa and Rajayakshma. Hence may be accepted as pathabheda. ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öß Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß, ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ ‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ÛúÖÃÖ †Öî ü üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ‹ÛúÖ ¾µÖÖ¬ÖߟÖæ®Ö †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. •ÖÃÖê Ûúß, ÖÏןֿµÖÖµÖ µÖÖ ¾µÖÖ¬ÖߟÖæ®Ö ÛúÖÃÖ ¾Ö üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

23.1 ¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ¿Ö´ÖµÖê¤Ëü¾µÖÖØ¬Ö µÖÖꃮµÖ´Ö®µÖ´Öã¤ü߸üµÖêŸÖË…

23.2 ®ÖÖÃÖÖî ×¾Ö¿Öã ü„, ¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê¯ÖµÖêŸÖË……23……

(1) ¿Öã Öê - ¯ÖÖ Mss 108, 115, 116, 117, 118, 119; 2) ×¾Ö¿Öã ü„ - ÖÖ Mss 104, 108, 115, 116, 117, 118, 119)

1. ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¿Öã Öê (Shuddho) 2. ×¾Ö¿Öã ü„ (Vishuddhah) - ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¿Öã ü„

P a g e | 573

The “Anway” should be “µÖ„ ¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË, †®µÖ´ÖË †®µÖ ÖË ¾µÖÖØ¬Ö ˆ¤üß üµÖêŸÖË, ®Ö †ÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã ü„ ¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ŸÖã, µÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË ®Ö ÛúÖê ÖµÖêŸÖË “

If the treatment causes another disease then it is not considered Shuddha (proper) treatment.Considering it “× ¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¿Öã ü” is out of question. Hence“®ÖÖÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê¯ÖµÖêŸÖË” this may be accepted as reading.

†®¾ÖµÖ ‹êÃÖê ÆüÖêÝÖÖ, “µÖ„ ¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË, †®µÖ ÖË †®µÖ´ÖË ¾µÖÖØ¬Ö ˆ¤üß üµÖêŸÖË, ®Ö †ÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã ü„

¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ŸÖã, µÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË ®Ö ÛúÖê ÖµÖêŸÖË “

µÖפü ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÃÖê ¤ãüÃÖ üÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ¿Ö㬤ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ®ÖÆüß ´ÖÖ®Öß •ÖÖŸÖß Æîü | ˆÃÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖê “×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¿Öã ü” ´ÖÖ®Ö®ÖÖ †ÃÖÓ³Ö¾Ö Æîü | †ŸÖ„ “®ÖÖÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê¯ÖµÖêŸÖË”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†®¾ÖµÖ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, “µÖ„ ¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË, †®µÖ ÖË †®µÖ´ÖË ¾µÖÖØ¬Ö ˆ¤üß üµÖêŸÖË, ®Ö †ÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã ü„

¯ÖϵÖÖêÝÖ„ ŸÖã, µÖ„ ¾µÖÖØ¬Ö ¿Ö ÖµÖêŸÖË ®Ö ÛúÖê ÖµÖêŸÖË “

•Ö¸ü ‹ÜÖÖªÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêŸÖæ®Ö ¤ãüÃÖ üÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü ŸÖß ¿Ö㬤ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÃÖ´Ö•Ö»Öß •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêÃÖ “×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¿Öã ü” ÃÖ´Ö•ÖÞµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿®Ö“Ö µÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “®ÖÖÃÖÖî ¿Öã ü„, ×¾Ö¿Öã üßÖã ¿Ö´ÖµÖêªÖê ®Ö ÛúÖê¯ÖµÖêŸÖË” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

24.1 ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã¸ü®ÖêÛúÃµÖ ŸÖ£ÖîÛúõÖîÛú ‹¾Ö ×Æü…

(1) †®ÖêÛúê¿ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss 108*; 2) “Ö - ÖÖ Mss 101, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †®ÖêÛúê¿ÖÖÓ (Anekesham) - “‹Ûú„” (Ekah) when used as plural (Some\ few), then it follows the word Sarva- Sarvesham. perhaps on similar terms Aneka-Anekesham has been mentioned here. But in that case instead of singular form “¾µÖÖ¬Öê„”, pleural form “¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ´ÖË” should be there. (†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ ¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ ÖË ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„) It is not so.

Here “†®ÖêÛú” is used in the sense “†®ÖË ‹Ûú” – a singular form. The anway is (†®ÖêÛÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„ ). Hence original retained. “†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ” reading rejected.

P a g e | 574

“‹Ûú„” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ²ÖÆæü¾Ö“Ö®Ö ÃÖ¾ÖÔ - ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË Ûúß ŸÖ üÆü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ˆÃÖ ŸÖ üÆü ¿ÖÖµÖ¤ü †®ÖêÛú - †®ÖêÛêúÂÖÖ´ÖË ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ µÖÆüÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÆüÖ “¾µÖÖ¬Öê„”‡ÃÖ ‹Ûú¾Ö“Ö®Ö Ûúß •ÖÝÖÆü “¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ ÖË” ‡ÃÖ ²ÖÆæü¾Ö“Ö®Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | (†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ ¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ ÖË ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„ )

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü “†®ÖêÛú” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “†®ÖË ‹Ûú” - ‹Ûú¾Ö“Ö®Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ †®¾ÖµÖ ÆüÖêÝÖÖ, (†®ÖêÛÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„ ) †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“‹Ûú„” ÆüÖ ¯ÖÖšü †®ÖêÛú¾Ö“Ö®Öß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖë¾ÆüÖ ŸÖÖê ÃÖ¾ÖÔ - ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË ¯ÖÏ ÖÖÞÖê “ÖÖ»ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ÖÏ´ÖÖÞÖê Ûú¤üÖד֟Ö

†®ÖêÛú - †®ÖêÛêúÂÖÖ ÖË †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß “¾µÖÖ¬Öê„”Æêü ‹Ûú¾Ö“Ö®Ö ¾ÖÖ Ö¸üÞµÖÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß “¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ´ÖË” Æêü †®ÖêÛú¾Ö“Ö®Ö ¾ÖÖ¯Ö ü»Öê †ÖÆêü. (†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ ¾µÖÖ¬Öß®ÖÖ ÖË ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„ )

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “†®ÖêÛú” ÆüÖ ¯ÖÖšü “†®ÖË ‹Ûú” - ‹Ûú¾Ö“Ö®Ö µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê †®¾ÖµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, (†®ÖêÛÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹ÛúÖê ÆêüŸÖã„ ŸÖ£ÖÖ ‹ÛúÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê„ ‹Ûú„ ‹¾Ö “Ö ÆêüŸÖã„ ). ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “†®ÖêÛêú¿ÖÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. “Ö (Cha) -“×Æü” emphasizes.otherwise no change in meaning.

“×Æü” µÖê ÖÖšü ÆêüŸÖã †Öî ü ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ Ö¸üÃ¯Ö ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †¬ÖÖê¸êü×ÜÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü |

“×Æü” ÆüÖ ÖÖšü ÆêüŸÖã ¾Ö ¾µÖÖ¬Öß µÖÖÓ“µÖÖ Ö¬Öᯙ ¯Ö üÃ¯Ö ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üŸÖÖê.

24.2 ¾µÖÖ¬Öê êüÛúÃµÖ “ÖÖ®ÖêÛúÖê ²ÖÆæü®ÖÖÓ ²ÖÆü¾ÖÖêƒ×¯Ö “Ö……24……

(1) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 114, 121; 2) ²ÖÆü¾ÖÖê - ¯ÖÖ Mss 120; 3) ŸÖ£ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - With the reading “¾ÖÖ” interpretation will be “

2. ²ÖÆü¾ÖÖê (Bahavo) - Not much change in meaning. “†®ÖêÛú” means more than one, i.e. two or more, whereas “²ÖÆæ” means multiple. Aneka is more appropriate. But if similewith previous line is considered “²ÖÆü¾ÖÖê” is appropriate.

†£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | “†®ÖêÛú” ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‹Ûú ÃÖê •µÖÖ¤üÖ, ˆ¤üÖ. ¤üÖê µÖÖ ×±ú ü •ÖÖ¤üÖ †Öî ü “²ÖÆæ” ´ÖŸÖ»Ö²Ö †×¬ÖÛú | †®ÖêÛú †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÖÆü»Öê ¿»ÖÖêÛú Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¯Ö´ÖÖ ¤üß •ÖÖ‹ ŸÖÖê “²ÖÆü¾ÖÖê” ˆ×“ÖŸÖ Æîü |

P a g e | 575

†£ÖÖÔŸÖ ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. “†®ÖêÛú” ´ÆüÞÖ•Öê ‹ÛúÖ ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú, ˆ¤üÖ.¤üÖê®Ö ØÛú¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ŸÖ ü “²ÖÆæ” ´ÆüÞÖ•Öê †×¬ÖÛú. †®ÖêÛú †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã †Ö¬Öß“µÖÖ †Öêôûß®ÖãÃÖÖ ü ˆ Ö´ÖÖ ×¤ü»µÖÖÃÖ “²ÖÆü¾ÖÖê” µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. ŸÖ£ÖÖ (Tatha) -

25.1 •¾Ö¸ü³ÖÏ´Ö¯ÖÏ»ÖÖ¯ÖÖªÖ ¥ü¿µÖ®ŸÖê ºþõÖÆêüŸÖã•ÖÖ„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

25.2 ºþõÖêÞÖîÛêú®Ö “ÖÖ¯µÖêÛúÖê •¾Ö¸ü ‹¾ÖÖê¯Ö•ÖÖµÖŸÖê……25……

(×®Ö¹ý“µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss 105; ˆ Ö»Ö³µÖŸÖê - ÖÖ Mss 104, 115, 116, 117, 118; ˆ¯Ö ÖªŸÖê - ÖÖ Mss 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

Upalabh- receive, obtain, find, perceive, know, ascertain.

Upalabhya- having obtained, having perceived.

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) -ˆ¯Ö = ¯Ö¿“ÖÖŸ³ÖÖ¾Ö„, Æü߮ք, ÃÖÖ´Ö߯µÖ´ÖË.

•ÖÖµÖŸÖê ‡×ŸÖ •Ö®´Ö„, ¤Ëü³Ö¾Ö„

Upa-pad- padyate-to go towards or against, attack, arrive at, to obtain, be produced, to cause anything.

×®Ö¹ý“µÖŸÖê (Niruchyate) - ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË - ¯Ö»Öײ¬Ö„, “ÖÖõÖãÂÖ–ÖÖ®Ö´ÖË, “ÖêÜÖÖ ‡×ŸÖ ³ÖÖÂÖÖ | (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö)

original retained

×®Ö¿“ÖµÖê®Ö “µÖŸÖê - ×®Ö¹ýŒŸÖ- defined, become manifest

It may mean it is observed many times and established. Hence accepted as reading.

26.1 ÆêüŸÖã׳ֲÖÔÆãü׳ֿ“ÖîÛúÖê •¾Ö¸üÖê ºþõÖÖפü׳ֳÖÔ¾ÖêŸÖË…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

26.2 ºþõÖÖפü׳֕¾ÖÔ¸üÖªÖ¿“Ö ¾µÖÖ¬ÖµÖ„ ÃÖÓ³Ö¾Ö×®ŸÖ ×Æü……26……

(1) •¾Ö¸üüÖ„ - ¯ÖÖ Mss 102, 110; 2) ŸÖã - ¯ÖÖ Mss 101)

P a g e | 576

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. •¾Ö¸üüÖ„ (Jwarah) - With the reading “•¾Ö¸üÖ„ †®µÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖ„ “Ö” interpretation will be “with Ruksha etc causes Jwara and other diseases”

With the reading “•¾Ö¸üÖªÖ¿“Ö ¾µÖÖ¬ÖµÖ„” interpretation will be “with Ruksha etc causes diseases starting from Jwara are produced.” Which may mean the eight diseases starting from Jwara, described in Nidan Sthana, and also other diseases described in chikitsa and other sthana are produced. Hence accepted as pathabheda.

“•¾Ö¸üÖ„ †®µÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖ„ “Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, “ºþõÖÖפü ÆêüŸÖã ÃÖê •¾Ö ü †Öî ü ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß Ûúß

ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü |“ “•¾Ö¸üÖªÖ¿“Ö ¾µÖÖ¬ÖµÖ„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ, ºþõÖÖפü ÆêüŸÖã ÃÖê •¾Ö ü ÃÖê ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¾µÖÖ¬Öß

ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ •¾Ö¸ü ÃÖê ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê †Öšü ¾µÖÖ¬Öß †Öî ü ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“•¾Ö¸üÖ„ †®µÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖ„ “Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, “ºþõÖÖפü ÆêüŸÖãÓ´Öãôêû •¾Ö ü ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö

ÆüÖêŸÖÖŸÖ“. “•¾Ö¸üÖªÖ¿“Ö ¾µÖÖ¬ÖµÖ„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ü“ºþõÖÖפü ÆêüŸÖã Ó Öãôêû •¾Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêÞÖÖ ê ü ¾µÖÖ¬Öß

ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ”. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê •¾Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêÞÖÖ¸êü †Öšü ¾µÖÖ¬Öß ¾Ö ‡ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ŸÖã (Tu) - The word ”cha” is there for emphasis. ”Tu”again is not necessary for

emphasis. Hence rejected. ”“Ö” µÖê ¯ÖÖšü ÖÏ ÖãÜÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê Æîü | †ŸÖ„ ×±ú ü ÃÖê ”ŸÖã” ‡ÃÖ †»ÖÝÖ ¯ÖÖšü Ûúß ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê

•Öºþ üŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ”“Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ ¤üÖÜÖ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû Öã®ÆüÖ”ŸÖã” µÖÖ ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß

ÝÖ¸ü•Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

27.1 ×»Ö’ËûÝÖÓ “ÖîÛú´Ö®ÖêÛúÃµÖ ŸÖ£Öî¾ÖîÛúÃµÖ »ÖõµÖŸÖê…

(1) ‹Û ´ÖË - ÖÖ Mss 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Book 209, 212; 2) ˆ“µÖŸÖê - ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 114, 120, 121, 122, Book 209, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ‹Û ´ÖË (Ekam) -

P a g e | 577

2. ˆ“µÖŸÖê (Uchyate) - Mention. »ÖõµÖŸÖê – To indicate. Symptoms are meant to indicate the disease. Symptoms help to diagnose the disease. Hence “»ÖõµÖŸÖê” is more appropriate.

ˆ“µÖŸÖê - ˆ»»ÖêÜÖ Ûú¸ü®ÖÖ |. »ÖõµÖŸÖê - ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ | »ÖõÖÞÖ ¾µÖÖ¬Öß ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûú üŸÖê Æîü | ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ×®Ö¤üÖ®Ö

Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê »ÖõÖÞÖ Ûúß ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ “»ÖõµÖŸÖê” µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ˆ“µÖŸÖê - ˆ»»ÖêÜÖ Ûú¸üÞÖê. »ÖõµÖŸÖê - ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûú¸üÞÖê. »ÖõÖÞÖê ¾µÖÖ¬Öß ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûú üŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¬Öß“Öê ×®Ö¤üÖ®Ö

Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû“»ÖõµÖŸÖê” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

27.2 ²ÖÆæü®µÖêÛúÃµÖ “Ö ¾µÖÖ¬Öê²ÖÔÆæü®ÖÖÓ ÃµÖã²ÖÔÆæü×®Ö “Ö……27……

(ŸÖã - ¯ÖÖ Mss 111)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖã (Tu) - “ŸÖã ÃÖã²ÖÆæü×®Ö “Ö” Tu emphasizes multiple causes in multiple diseases. If many diseases are considered, causes are bound to be multiple. Emphasize is not necessary. Besides “õÖã„” is verb which gets replaced with tu and sentence remains without verb. Hence rejected.

ŸÖã µÖê ¯ÖÖšü †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öß Ûêú †®ÖêÛú ÆêüŸÖã †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | µÖפü †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖµÖê, ŸÖÖê †®ÖêÛú ÆêüŸÖã ×ÃÖ×´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | †¬ÖÖê êü×ÜÖŸÖ Ûú¸ü®ÖÖ •Öºþ¸üß ®ÖÆüß Æîü | “õÖã„” µÖê ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü Æîü †Öî ü †ÝÖ üü ŸÖã µÖê ¯ÖÖšü õÖã„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆü ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ¾ÖÖŒµÖ ´Öë ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü Ûúß Ûú´Öß ÆüÖêÝÖß | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ŸÖã ÆüÖ ¯ÖÖšü †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öà Ö¬Öᯙ †®ÖêÛú ÆêüŸÖã †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üŸÖÖê. •Ö ü †®ÖêÛú ¾µÖÖ¬Öà“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü Ûêú»ÖÖ, ŸÖ ü †®ÖêÛú ÆêüŸÖã ÃÖß× ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üÞÖê ÝÖ ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß. “õÖã„” Æêü ×ÛÎúµÖÖ Ö¤ü †ÖÆê ü¾Ö ŸÖã ÆüÖ ¯ÖÖšü õÖã„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ •ÖÖÝÖß ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÖŒµÖÖŸÖ ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü üÖÆüÞÖÖ¸ü ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

28.1 ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¸ü´³Ö´Öæ»ÖÖ®ÖÖÓ ×»Ö’ËûÝÖ´ÖêÛÓú •¾Ö¸üÖê ´ÖŸÖ„…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

28.2 •¾Ö¸üõÖîÛúÃµÖ “ÖÖ¯µÖêÛú„ ÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖê ×»Ö’ËûÝÖ´Ö㓵֟Öê……28……

()

P a g e | 578

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

29.1 ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¸ü´³Ö´Öæ»Öî¿“Ö •¾Ö¸ü ‹ÛúÖê ×®Ö¹ý“µÖŸÖê…

()

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

29.2 ×»Ö’ËûÝÖî¸êüŸÖÖÔ¸üÀ¾ÖÖÃÖ×ÆüŒÛúÖªÖ„ ÃÖ×®ŸÖ “ÖÖ´ÖµÖÖ„……29……

(ÛúÖÃÖê - ÖÖ Mss 120, 107*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÛúÖÃÖê (Kase) - The word “†ÖªÖ„” includes other diseases like Kasa. Separate mention not required. Hence rejected.

“†ÖªÖ„” ‡ÃÖ ÖÖšü Öë ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ÛúÖÃÖ | †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†ÖªÖ„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¬Öà“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê •ÖÃÖê Ûúß ÛúÖÃÖ. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

30.1 ‹ÛúÖ ¿ÖÖ×®ŸÖ ü®ÖêÛúÃµÖ ŸÖ£Öî¾ÖîÛúÃµÖ »ÖõµÖŸÖê…

(1) “Ö - ÖÖ Mss 117; 2) †®ÖêÛêúÂÖÖÓ - ÖÖ Mss 101, 102*, 103, 105, 106, 107, 111, 116, 117, 120, 121, 122; 3) ŸÖ£ÖîÛúîÛúÃµÖ - ÖÖ Mss 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) -(ŸÖ£ÖîÛúÃµÖ “Ö) - ‹ÛúÃµÖ “Ö †®ÖêÛúÃµÖ “Ö ‹ÛúÖ ¿ÖÖ×®ŸÖ„ »ÖõµÖŸÖê | No change in meaning. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß.

2. †®ÖêÛêúÂÖÖÓ (Anekesham) - Same as 24.1 24.1 Ûúß ŸÖ üÆü | 24.1 ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê.

3. ŸÖ£ÖîÛúîÛúÃµÖ (Tathaikaikasya) - (ŸÖ£ÖîÛú ‹ÛúÃµÖ »ÖõµÖŸÖê) No change in meaning.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü |

P a g e | 579

†£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß.

30.2 ¾µÖÖ×¬Ö êüÛúÃµÖ “ÖÖ®ÖêÛúÖ ²ÖÆæü®ÖÖÓ ²ÖÅ¾ÖµÖ ‹¾Ö “Ö……30……

31.1 ¿ÖÖ×®ŸÖ¸üÖ´ÖÖ¿ÖµÖÖ꟣ÖÖ®ÖÖÓ ¾µÖÖ¬Öß®ÖÖÓ »Ö’Ëû‘Ö®Ö×ÛÎúµÖÖ…

31.2 •¾Ö¸üõÖîÛúÃµÖ “ÖÖ¯µÖêÛúÖ ¿ÖÖ×®ŸÖ»ÖÔ’Ëû‘Ö®Ö´Ö㓵֟Öê……31……

32.1 ŸÖ£ÖÖ »Ö‘¾Ö¿Ö®ÖÖªÖ¿“Ö •¾Ö¸üõÖîÛúÃµÖ ¿ÖÖ®ŸÖµÖ„…

32.2 ‹ŸÖÖ¿“Öî¾Ö •¾Ö¸üÀ¾ÖÖÃÖ×ÆüŒÛúÖ¤üß®ÖÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖ®ŸÖµÖ„……32……

33.1 ÃÖãÜÖÃÖÖ¬µÖ„ ÃÖãÜÖÖê¯ÖÖµÖ„ ÛúÖ»Öê®ÖÖ»¯Öê®Ö ÃÖÖ¬µÖŸÖê…

(×ÃÖ¬µÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 102, 105, 110, 114, 120; ×ÃÖ¬µÖÓŸÖê - ¯ÖÖ Mss 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - Siddhyati – gets cured, Sadhyate- becomes curable.

SukhaSadhya disease is cured by itself within short time. If vaidya treats it is cured still early

ÃÖÖ¬µÖŸÖê -. is cured by vaidya.

×ÃÖ¬µÖ×ŸÖ SukhaSadhya disease gets cured by vaidya.

Can be accepted as pathabheda.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

33.2 ÃÖÖ¬µÖŸÖê Ûéú“”ÒûÃÖÖ¬µÖßÖã µÖŸ®Öê®Ö ´ÖÆüŸÖÖ ×“Ö¸üÖŸÖË……33……

34.1 µÖÖ×ŸÖ ®ÖÖ¿ÖêÂÖŸÖÖÓ ¾µÖÖ׬ָüÃÖÖ¬µÖÖê µÖÖ¯µÖÃÖÓ×–ÖŸÖ„…

34.2 ¯Ö¸üÖêƒÃÖÖ¬µÖ„ ×ÛÎúµÖÖ„ ÃÖ¾ÖÖÔ„ ¯ÖÏŸµÖÖܵÖêµÖÖêƒ×ŸÖ¾ÖŸÖÔŸÖê……34……

35.1 ®ÖÖÃÖÖ¬µÖ„ ÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ µÖÖ×ŸÖ ÃÖÖ¬µÖÖê µÖÖ×ŸÖ Ÿ¾ÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖ´ÖË…

35.2 ¯ÖÖ¤üÖ¯Ö“ÖÖ¸üÖ§îü¾ÖÖ«üÖ µÖÖ×®ŸÖ ³ÖÖ¾ÖÖ®ŸÖ¸Óü ÝÖ¤üÖ„……35……

P a g e | 580

36.1 ¾Öé× üãÖÖ®ÖõÖµÖÖ¾ÖãÖÖÓ ¸üÖêÝÖÖÞÖÖ´Öã¯Ö»ÖõÖµÖêŸÖË…

(¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖËü - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Book 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖËü (Doshanam) - In this sutra the word Roganam is confusi ng and hence seems incorrect. Here expected (Abhipret) meaning of the word Roga is Dosha.

Normal state of Roga cannot be there. There can be normal state of Dosha.

Besides the next sutra

¯ÖÏÖµÖ×ßֵÖÔÝÝÖŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ Œ»Öê¿ÖµÖ®ŸµÖÖŸÖã üÖÓ׿“Ö¸ü ÖË …

ŸÖêÂÖã ®Ö Ÿ¾Ö üµÖÖ ÛãúµÖÖÔ§êüÆüÖ×ݮֲֻÖ×¾ÖŸÖË ×ÛÎúµÖÖ´ÖË ……

mentions state of doshas which needs immediate treatment. With Adhikaran Tantrayukti the current context and that of previous sutra, is that of Doshas and their different conditions.

The sutra number 112 from Sutra-SthanaAdhyaya 17 mentions Gati of Doshas- Kshaya, sthana, Vruddhi, or Urdhwa, Adhah, Tiryak or Koshtha, Shakha and Marma.

õÖµÖ„ ãÖÖ®ÖÓ “Ö ¾Öé× ü¿“Ö ¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖ ÝÖןք |

‰ú¬¾ÖÕ “ÖÖ¬ÖÃ“Ö ×ŸÖµÖÔŒ“Ö ×¾Ö–ÖêµÖÖ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖƒ¯Ö üÖ ||

Such ref. about roga is not mentioned.

Considering above references the Pathabheda ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË (Doshanam) appears more appropriate.

In Charaka Edited by Yadavaji Acharya of Nirnayasagar Press 1933 also it is “Doshanam”

Hence original reading rejected.

‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ´Öë ¸üÖêÝÖÖÞÖÖ ÖË µÖê ¯ÖÖšü ³ÖÏÖÓŸÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×“ÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü üÖêÝÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ¤üÖêÂÖ ‹êÃÖÖ Æîü |

P a g e | 581

¸üÖêÝÖ Ûúß ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü »Öê×Ûú®Ö ¤üÖêÂÖ Ûúß ÆüÖêŸÖß Æîü |

×®Ö“Öê פüµÖê Æãü‹ ¿»ÖÖêÛú Öë

¯ÖÏÖµÖ×ßֵÖÔÝÝÖŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ Œ»Öê¿ÖµÖ®ŸµÖÖŸÖã üÖÓ׿“Ö¸ü ÖË …

ŸÖêÂÖã ®Ö Ÿ¾Ö üµÖÖ ÛãúµÖÖÔ§êüÆüÖ×ݮֲֻÖ×¾ÖŸÖË ×ÛÎúµÖÖ´ÖË ……

¤üÖêÂÖ Ûúß †¾ÖãÖÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü וÖÃÖê ŸÖÖŸÛúÖ»Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | †×¬ÖÛú üÞÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †Öî ü ¯ÖÆü»Öê¾ÖÖ»Öê ¿»ÖÖêÛú Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¤üÖêÂÖ †Öî ü ˆ®ÖÛúß †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ †¾ÖãÖÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 17 ¿»ÖÖêÛú ÛÎú 112 ´Öë ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ÝÖŸÖß - õÖµÖ, ãÖÖ®Ö, ¾Ö鬤üß µÖÖ ×±ú¸ü ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê, ןֵÖÔÛú µÖÖ ×±ú¸ü ÛúÖêš,ü ¿ÖÖÜÖÖ, ´Ö ÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

õÖµÖ„ ãÖÖ®ÖÓ “Ö ¾Öé× ü¿“Ö ¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖ ÝÖןք |

‰ú¬¾ÖÕ “ÖÖ¬ÖÃ“Ö ×ŸÖµÖÔŒ“Ö ×¾Ö–ÖêµÖÖ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖƒ¯Ö üÖ ||

‹êÃÖÖ »»ÖêÜÖ üÖêÝÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö ´Öë üÜÖÛú¸ü ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË µÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ »ÖÝÖŸÖÖ Æîü |

×®ÖÞÖÔµÖÃÖÖÝÖ ü ¯ÖÏêÃÖ 1933 ´Öë µÖÖ¤ü¾Ö•Öß †Ö“ÖÖµÖÔ•Öß®Öê ÃÖÓ¯ÖÖפüŸÖ ×ÛúµÖê Æãü‹ “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ´Ö¬µÖê ¸üÖêÝÖÖÞÖÖ´ÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü ³ÖÏÖÓŸÖ Ûú üÞÖÖ üÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. µÖÖךüÛúÖÞÖß üÖêÝÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ¤üÖêÂÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü.

¸üÖêÝÖÖ“Öß ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ ®ÖÃÖŸÖê, ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ †ÃÖŸÖê.

®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ Ö¬µÖê

¯ÖÏÖµÖ×ßֵÖÔÝÝÖŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ Œ»Öê¿ÖµÖ®ŸµÖÖŸÖã üÖÓ׿“Ö¸ü ÖË …

ŸÖêÂÖã ®Ö Ÿ¾Ö üµÖÖ ÛãúµÖÖÔ§êüÆüÖ×ݮֲֻÖ×¾ÖŸÖË ×ÛÎúµÖÖ´ÖË ……

¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †¿Öß †¾ÖãÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêü •µÖÖ»ÖÖ ŸÖÖŸÛúÖôû דÖ×ÛúŸÃÖê“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ †ÖÆêü. †×¬ÖÛú üÞÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®ÖãÃÖÖ ü µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾Ö †Ö¬Öß“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ®ÖãÃÖÖ ü ¤üÖêÂÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †¾ÖãÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

P a g e | 582

ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 17 ¿»ÖÖêÛú ÛÎú 112 Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ÝÖŸÖß - õÖµÖ, ãÖÖ®Ö, ¾Ö鬤üß ØÛú¾ÖÖ ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê, ןֵÖÔÛú ØÛú¾ÖÖ ÛúÖêš,ü ¿ÖÖÜÖÖ, ´Ö ÖÔ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêü.

õÖµÖ„ ãÖÖ®ÖÓ “Ö ¾Öé× ü¿“Ö ¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖ ÝÖןք |

‰ú¬¾ÖÕ “ÖÖ¬ÖÃ“Ö ×ŸÖµÖÔŒ“Ö ×¾Ö–ÖêµÖÖ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖƒ¯Ö üÖ ||

†ÃÖê »»ÖêÜÖ üÖêÝÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ.

¾Ö¸üᯙ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ´ÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.

×®ÖÞÖÔµÖÃÖÖÝÖ ü ¯ÖÏêÃÖ 1933 ´Ö¬µÖê µÖÖ¤ü¾Ö•Öß †Ö“ÖÖµÖÔ µÖÖÓ®Öß ÃÖÓ¯ÖÖפüŸÖ Ûêú»Ö껵ÖÖ “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

36.2 ÃÖãÃÖæõ´ÖÖ´Ö×¯Ö “Ö ¯ÖÏÖ–ÖÖê ¤êüÆüÖ×ݮֲֻ֓ÖêŸÖÃÖÖ´ÖË……36……

(¸êüŸÖÃÖÖ´ÖËü - ¯ÖÖ Mss 103, 106, 111, 117, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¸ ê üŸÖÃÖÖ ÖËü (Retasam) - Bala is dependent on 7 Dhatus (body tissues). specific mention of only Shukra Dhatu carries no significance. Heen-Mithya-Atiyoga, which are the causes of all the diseases, are caused by improper functioning of mind. Hence ““ÖêŸÖÃÖÖ´ÖË” is appropeiate reading. “¸êüŸÖÃÖÖ ÖË” reading is rejected.

¿Ö¸ü߸ü ÛúÖ ²Ö»Ö ÃÖ¯ŸÖ ¬ÖÖŸÖæ ¯Öê ×®Ö³ÖÔ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×ÃÖ±Ôú ¿ÖãÛÎú ¬ÖÖŸÖæ ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûú ü®Öê ÃÖê ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Æüß®Ö - ×´Ö£µÖÖ - †×ŸÖµÖÖêÝÖ µÖê ÃÖ³Öß ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ÆêüŸÖã Æîü †Öî¸ü ´Ö®Ö Ûêú †µÖÖêÝµÖ ÛúÖµÖÔ ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ““ÖêŸÖÃÖÖ´ÖË” µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü “ ê üŸÖÃÖÖ ÖË”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿Ö¸ü߸üÖ“Öê ²Ö»Ö Æêü ÃÖ¯ŸÖ ¬ÖÖŸÖæÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖê. ±úŒŸÖ ¿ÖãÛÎú ¬ÖÖŸÖæ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»µÖÖ®Öê ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. Æüß®Ö-×´Ö£µÖÖ-†×ŸÖµÖÖêÝÖ Æüß ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖÖ¬Öà“Öß ÛúÖ üÞÖê †ÖÆêüŸÖ ¾Ö Æüß ´Ö®ÖÖ“µÖÖ †µÖÖêÝµÖ ÛúÖµÖÖÔ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ““ÖêŸÖÃÖÖ´ÖË” ÆüÖ µÖÖêÝµÖ ÖÖšü †ÖÆêü. “ ê üŸÖÃÖÖ ÖË”µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

37.1 ¾µÖÖ¬µÖ¾ÖãÖÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ®ÖË ×Æü –ÖÖŸ¾ÖÖ –ÖÖŸ¾ÖÖ ×¾Ö“ÖõÖÞÖ„…

37.2 ŸÖõÖÖÓ ŸÖõÖÖ´Ö¾ÖãÖÖµÖÖÓ “ÖŸÖã„ÁÖêµÖ„ ¯Öϯ֪ŸÖê……37……

(ŸÖ¢Ö“”ÒêûµÖ„ - ¯ÖÖ Mss 105*, Book 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214)

P a g e | 583

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ¢Ö“”ÒêûµÖ„ (Tattachchhreyah) -(Tattachchhreyah) – Commentator eplains ““ÖŸÖã„ÁÖêµÖ ‡×ŸÖ “ÖŸÖã„ÁÖêµÖÛúÖ üÛÓú דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ”. Hence original reading retained. “ÁÖêµÖÃÖË” (Shreyas) i.e. the better condition\ stage can be different, in varied disease conditions. For e.g. in Prameha it could be “reducing Kleda” while in “Mutralpata” it could be just opposite. Thus “ŸÖ¢Ö“”ÒêûµÖ„” also carries meaning. So accepted as reading.

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ““ÖŸÖã„ÁÖêµÖ ‡×ŸÖ “ÖŸÖã„ÁÖêµÖÛúÖ¸üÛÓú דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ”†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | Æü¸ü ‹Ûú ¾µÖÖ¬Öß ´Öë †¾ÖãÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü “ÁÖêµÖÃÖË” ´ÖŸÖ»Ö²Ö ×“ÖŸÖ †¾ÖãÖÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ÆüÖêŸÖß Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¯ÖÏ ÖêÆü Öë Œ»Öê¤ü ÛúÖ Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖê Æîü ŸÖÖê ´Öæ¡ÖÖ»¯ÖŸÖÖ ´Öë ‡ÃÖÛêú ×¾Öºþ¬¤ü Æîü | †ŸÖ„ “ŸÖ¢Ö“”ÒêûµÖ„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, ““ÖŸÖã„ÁÖêµÖ ‡×ŸÖ “ÖŸÖã„ÁÖêµÖÛúÖ üÛÓú דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ”. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖêÛú ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ †¾ÖãÖê®ÖãÃÖÖ ü “ÁÖêµÖÃÖË” ´ÆüÞÖ•Öê ×“ÖŸÖ †¾ÖãÖÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôûß †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê Œ»Öê¤ü Ûú´Öß ÆüÖêÞÖê Æüß †ÖÆêü ŸÖ ü ´Öæ¡ÖÖ» ÖŸÖê´Ö¬µÖê µÖÖ“µÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû “ŸÖ¢Ö“”ÒêûµÖ„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

38.1 ¯ÖÏÖµÖ×ßֵÖÔÝÝÖŸÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ Œ»Öê¿ÖµÖ®ŸµÖÖŸÖã¸üÖÓ׿“Ö¸ü´ÖË …

(®Ö¸Ö®ÖË - ÖÖ Mss 118)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

®Ö¸Ö®ÖË (Naran) - Person ,†ÖŸÖã ü – sick, suffering. The context is of treatment. Hence “†ÖŸÖ㸔 is appropriate.

µÖê ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü | †ŸÖ„ “†ÖŸÖ㸔 µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü |

ÆüÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ×“Ö×ÛúŸÃÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “†ÖŸÖã ” ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

38.2 ŸÖêÂÖã ®Ö Ÿ¾Ö¸üµÖÖ ÛãúµÖÖÔ§êüÆüÖ×ݮֲֻÖ×¾ÖŸÖË ×ÛÎúµÖÖ´ÖË……38……

39.1 ¯ÖϵÖÖêÝÖî„ õÖ¯ÖµÖê«üÖ ŸÖÖ®ÖË ÃÖãÜÖÓ ¾ÖÖ ÛúÖêšü´ÖÖ®ÖµÖêŸÖË…

39.2 –ÖÖŸ¾ÖÖ ÛúÖêšü¯Öϯ֮®ÖÖÓßÖÖ®ÖË µÖ£ÖÖÃÖ®®ÖÓ Æü¸êü¤Ëü²Öã¬Ö„……39……

(µÖ£ÖÖþÖÓ ŸÖÓ - ÖÖ Book 202, 203, 207, 209, 211, 212, 214)

P a g e | 584

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

µÖ£ÖÖþÖÓ ŸÖÓ (Yathaswam tvam) - µÖ£ÖÖ – according to

µÖ£ÖÖþÖÓ (Yathaswam) – According to own\ individual

µÖ£ÖÖÃÖ®®ÖÓ – A-sanna – nearness, proximity.

The Doshas are to be removed from nearest opening i.e. Kapha by emation-mouth, Pitta by purgation- anus and Vata by Basti –anus or urinary opening. This is general rule.

But in certain conditions, the Doshas are to be removed by specified path, like in “Udar”, the Doshas are to be removed by “Virechana”. Hence Yatha-Swam also carries meaning. Accepted as reading.

¤üÖêÂÖ Ûú üß²Öß ÖÖÝÖÔ ÃÖê ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛú»ÖŸÖê Æîü •ÖîÃÖê Ûúß, Ûú±ú ¾Ö Ö®Ö ÃÖê - ´ÖãÜÖ, × Ö¢Ö ×¾Ö ê ü“Ö®Ö ÃÖê - ÝÖã¤ü †Öî ü ¾ÖÖŸÖ ²ÖßÖß ÃÖê ÝÖã¤ü µÖÖ Öæ¡Ö ´ÖÖÝÖÔ Ûêú «üÖ üÖ ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛúÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | µÖê þÖÖ³ÖÖ×¾ÖÛú ×®ÖµÖ Ö Æîü |

»Öê×Ûú®Ö Ûãú”û †¾ÖãÖÖ ´Öë, ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ×¾Ö׿Ö™ü ´ÖÖÝÖÔ ÃÖê ×®ÖÆÔü¸üÞÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¤ü ü ¾µÖÖ¬Öß Öë ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ÃÖê ×®ÖÆÔü üÞÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖ£ÖÖþÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖ •Ö¾Öôû“µÖÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®Öê ²ÖÖÆêü ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. •ÖÃÖê Ûúß, Ûú±ú ¾Ö Ö®ÖÖ®Öê ÖãÜÖÖ«üÖ ê ü, ×¯Ö¢Ö ×¾Ö êü“Ö®ÖÖ®Öê ÝÖã¤üÖ«üÖ¸êü †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖ ²ÖßÖß®Öê ÝÖã¤ü ØÛú¾ÖÖ Öæ¡Ö ´ÖÖÝÖÖÔ«üÖ ê ü ²ÖÖÆêü¸ü ÛúÖœü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÆüÖ ®ÖêÆü´Öß“ÖÖ ×®ÖµÖ Ö †ÖÆêü.

¯Ö¸ÓüŸÖã ÛúÖÆüß †¾ÖãÖê´Ö¬µÖê, ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ×¾Ö׿Ö™ü ´ÖÖÝÖÖÔ®Öê ×®ÖÆÔü üÞÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê, •ÖÃÖê Ûúß ˆ¤ü ü ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖ®Öê ×®ÖÆÔü üÞÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖ£ÖÖþÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

40.1 –ÖÖ®ÖÖ£ÖÕ µÖÖ×®Ö “ÖÖꌟÖÖ×®Ö ¾µÖÖ׬Ö×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ÃÖÓÝÖÏÆêü…

40.2 ¾µÖÖ¬ÖµÖßÖê ŸÖ¤üÖŸ¾Öê ŸÖã ×»Ö’ËûÝÖÖ®Öß™üÖ×®Ö ®ÖÖ´ÖµÖÖ„……40……

41.1 ×¾ÖÛúÖ ü„ ¯ÖÏÛéúןֿ“Öî¾Ö «üµÖÓ ÃÖ¾ÖÕ ÃÖ´ÖÖÃÖŸÖ„…

41.2 ŸÖ êüŸÖã¾Ö¿ÖÝÖÓ ÆêüŸÖÖê ü³ÖÖ¾ÖÖ®®ÖÖ®Öã¾ÖŸÖÔŸÖê……41……

(®Ö ŸÖã ¾ÖŸÖÔŸÖê - ÖÖ Mss 116, 117, 118, 119, 120)

P a g e | 585

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖŸÖÔŸÖê (Vartate) - Vartan – living, abiding, staying, causing to live.

Anuvartan- to follow, to pursue, to roll after.

Health follows practice of “ÃÖÖ´µÖÆêüŸÖã” (causes of dosha-equlibrium) while disease follows practice of “¾ÖîÂÖ´µÖÆêüŸÖã” (causes of). Both are dependent on hetu. Hence Anuvartan is appropriate.

“ÃÖÖ´µÖÆêüŸÖã” Ûêú †³µÖÖÃÖ ÃÖê †Ö üÖêÝµÖ Ûúß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖêŸÖß Æîü (¤üÖêÂÖÖë ÛúÖê ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü) | “¾ÖîÂÖ´µÖÆêüŸÖã” Ûêú †³µÖÖÃÖ ÃÖê ¾µÖÖ¬Öß Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æî (ÆêüŸÖã)ü | µÖê ¤üÖê®ÖÖê ÆêüŸÖã ¯Öê ×®Ö³ÖÔ ü Æîü | †ŸÖ„ †®Öã¾ÖŸÖÔ®Ö ×“ÖŸÖ Æîü |

“ÃÖÖ´µÖÆêüŸÖã” “µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ Öãôêû †Ö üÖêÝµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.(¤üÖêÂÖÖÓ®ÖÖ ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.) ŸÖ¸ü “¾ÖîÂÖ´µÖÆêüŸÖã” “µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ Öãôêû ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. (ÆêüŸÖã) ¤üÖê®Æüß ÝÖÖê™üß ÆêüŸÖæÓ¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû †®Öã¾ÖŸÖÔ®Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

42.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„-

42.2 ÆêüŸÖ¾Ö„ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ºþ¯ÖÖÞµÖã¯Ö¿ÖµÖß֣ÖÖ…

42.3 ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ„ ¯Öæ¾ÖÔ´Ö㟯Ö×¢Ö„ ÃÖæ¡Ö´ÖÖ¡ÖÓ ×“Ö×ÛúןÃÖŸÖÖŸÖË……42……

43.1 •¾Ö¸üÖ¤üß®ÖÖÓ ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖ´Ö™üÖ®ÖÖÓ ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ®Ö “Ö…

43.2 ¯Öé£ÖÝÖêÛîúÛú¿Ö¿“ÖÖꌟÖÖ ÆêüŸÖã×»Ö’ËûÝÖÖê¯Ö¿ÖÖ®ŸÖµÖ„……43……

(¯ÖÏÖꌟÖÖ - ¯ÖÖ Mss 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯ÖÏÖꌟÖÖ (Prokta) - proclaimed, announced

Commentator has explained “¯Öé£ÖŒŸ¾Öê®Ö “Ö ‹ÛîúÛú¿Ö„ “Ö”. ““Ö” Joins them. Hence original retained.

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê “ Öé£ÖŒŸ¾Öê®Ö “Ö ‹ÛîúÛú¿Ö„ “Ö”. ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ““Ö” µÖê ¯ÖÖšü ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖê ‹Ûú ÃÖÖ£Ö üÜÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

×™üÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß “ Öé£ÖŒŸ¾Öê®Ö “Ö ‹ÛîúÛú¿Ö„ “Ö”. †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ““Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü ŸµÖÖÓ®ÖÖ ‹Ûú¡Ö •ÖÖê›üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

44.1 ÆêüŸÖã¯ÖµÖÖÔµÖ®ÖÖ´ÖÖ×®Ö ¾µÖÖ¬Öß®ÖÖÓ »ÖõÖÞÖÃµÖ “Ö…

P a g e | 586

44.2 ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö´ÖêŸÖÖ¾ÖŸÖË ÃÖÓÝÖÏÆêüÞÖÖê¯Öפü¿µÖŸÖê……44……

(×®Ö¤üÖ®Ö´ÖËË - ÖÖ Mss 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×®Ö¤üÖ®Ö´ÖËË (Nidanam) - This chapter is last chapter of NidanSthana. This line concludes the Sthana and not just Apasmaar disease. Hence “×®Ö¤üÖ®Ö ÖË ” reading is rejected.

µÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ÛúÖ †ÖÜÖ¸üß †¬µÖÖµÖ Æîü | µÖê ¿»ÖÖêÛú ¯Öæ ê ü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ÛúÖ ÃÖÖ¸ü Æîü ×ÃÖ±Ôú †¯ÖôÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “×®Ö¤üÖ®Ö ÖË ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆüÖ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ ¿Öê¾Ö™ü“ÖÖ †¬µÖÖµÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ¿»ÖÖêÛú ÃÖÓ ÖæÞÖÔ Ã£ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ üÖÓ¿Ö †ÖÆêü ±úŒŸÖ †¯Öà ÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß“Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû “×®Ö¤üÖ®Ö ÖË ”µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

45.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê †¯ÖôÖÖ¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´ÖÖ™ü´ÖÖꃬµÖÖµÖ„…

46.1 different readings in mss not in text. not accepted

47.1 ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÓ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ´ÖË…

P a g e | 586

Manuscript Characteristics

Mss IM88

• Procured from : The Asiatic Society, Calcutta

• Number of Folios: 19(F 2-20)

• Transcriber: Annaji Shivaram Vijapurkar. ( Viman and Sddhi Sthan)(Ó ÁÖß×¾Ö÷ü»Ö¯ÖÔ¤ü«Óü«ü¬µÖÖ®Ö¬¾ÖßÖÖ×ÜÖ»ÖÖÓ³ÖãÃÖÖ ×¿Ö¾Ö üÖ Ö׳ÖÂÖÛËú ÃÖã®Öã †ÞÞÖÖ•Öß®ÖÖ ×¾Ö»Öê×ÜÖŸÖÓ…)

• Size: 33.5 X 13 c.m.

• Extent: 10 lines to a page, Avg.49 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age: Shake 1749 (ÃÖ¾ÖÔו֟Öã®ÖÖ ÖÃÖÓ¾ÖŸÃÖ êü •µÖêšü ¿ÖãŸ¬Ö 1 ´ÖÓ¤ü¾ÖÖÃÖ êü ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ¿“ÖÖµÖÓ ÝÖÏÓ£Ö„…)

Characteristics: 1. Writing is not neat. 2. Multiple handwritings and written on different time periods.

3. Grammatically incorrect many times. 4. Beginning and end of Adhyayas are marked with red pigment.

5. Dandas are present at some places in the text. 6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

7. The Avagraha is not marked. 8. Shortened form of sentence is noticed in Gulma and Prameha Nidan.

‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. Instead of ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … 9. Some part of Jwar Adhyay , first 13 shloka, is missing 10. At the end of Apasmar Nidan part of chikitsa sthan is started without completion of

Nidansthan. 11. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

12. Margins are clear and word ¸üÖ´Ö , “Ö.×®Ö.ãÖÖ, and page number is written in the margin.

13. Variants are present. 14. Letter ‘ ÞÖ ‘ is written in different style.

15. Colophon of Jwar Nidan Adhyay is written as ÃÖ¾ÖÔ•¾Ö¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÖê®ÖÖ´Ö ÖÏ£Ö´ÖÖꬵÖÖµÖ„…

P a g e | 587

Orthographical Peculiarities:

I. ‘sth’ ( Ã£Ö ) appears to be written in different manner throughout the

manuscript.

II. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

a. ŸÖéÂ»Ö – cn3 b. ŸÖæ»Öà³ÖÖ¾ÖÖê – cn7

III. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) throughout in Kushtha adhyaya.

IV. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

a. ´Öé”û×ŸÖ – cn3 V. Double consonant (ŸÖ) is written throughout the Manuscript e.g.

a. »Ö³Ö¢Öê – cn2

b. ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾ÖÖ¢ÖË – cn1

VI. ‘kla’ ( Œ»Öü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g. a. ×»ÛúªŸÖê – cn3

VII. ‘ v ’ ( ¾Ö ) instead of ‘b’ ( ²Öû ) e.g.

a. ¾Öß³ÖŸÃÖŸÖÖ – cn2

VIII. ‘ sh ’ ( ÃÖû) instead of ‘s’ (¿Öû ) e.g.

a. ÃÖÖî׌ŸÖÛÓú – cn2

Mss 118 / 1866-68

• Procured from : Bhandarkar Institute, Pune ,

• Transcriber : ®ÖéØÃÖÆüÖŸ Ö•Ö ²ÖÖ»Ö ( Nrusimhatmaj Bal)

• Size: 12 4/5 in. by 3 9/10 in.

• Extent: 8 lines to a page, 60 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age : Saka 1789 ( 1868 A.D. ) ¿ÖÛêú 1789 ¯Öϳ־֮ÖÖ´Ö ÃÖÓ¾ÖŸÃÖ¸êü õÖê¡Ö ÛúÖê»ÖÖ ¿ÖÛêú 1789 Öϳ־ÖÖ®ÖÖ×´®Ö ÆüÖµÖ®Öê “Öî¡Ö×ÃÖŸÖ «üÖ¤ü¿µÖÖÓ »ÖêÜÖ®Öê®Ö ÃÖ ÖÖدŸÖ ÃÖ Ö®Öֵ߮֟ÖË …

P a g e | 588

Characteristics: 16. Manuscript is neatly written but grammatically incorrect many times.

17. Text is unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the exemplar correctly.

18. Dandas are inserted indiscriminately in middle of the text. 19. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. e.g. cn1–¤ÓüŸÖÆüÂÖÖÔ„ü 20. The Avagraha is not marked many places. But in some places Avagraha is present .

e.g. cn6– ÂÖšüÖꃬµÖÖµÖ„ cn2- ÝÖÖƒ¡ÖÖÞÖÖÓ ÃÖ¤ü®ÖÓ

21. Shortened form of sentence is noticed in Apasmar Nidan.

‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. instead of ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … 22. Nidansthan starts with mangalacharana. ‘‚ ®Ö´ÖÖê ¬Ö®¾ÖÓŸÖ üµÖê…… 23. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

24. Some part of Prameha Nidan and Apasmar Nidan is missing 25. At the end of Apasmar Nidan part of chikitsa sthan is started without completion of

Nidansthan. 26. Colophon of Jwar Nidan Adhyay is written as ÃÖ¾ÖÔ•¾Ö¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÖê®ÖÖ´Ö ÖÏ£Ö´ÖÖꬵÖÖµÖ„…

Orthographical Peculiarities: I ‘tdh’ ( Ÿ¬Ö ) instead of ‘ddh’ ( ü ) in some part of the text

e.g.

a. ÝÖÏß¾Ö ÖÖ²ÖŸ¬Ö×¿Ö üÃÛÓú - cn8

b. ×ÃÖŸ¬Öî„ - cn2

c. ×¾Ö¹ýŸ¬ÖÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË – cn4

ii. ‘sth’ ( Ã£Ö ) appears to be written in different manner throughout the

manuscript.

iii. ‘jwa’ (•¾Ö ) is written in different manner which resembles ‘dwa’ ( «üÖ ) in starting of jwar adhyaya.

iv. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) throughout in Kushtha adhyaya.

v. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

b. ˆ¯ÖÝÖ”û×ŸÖ – cn6 c. ׯÖ×”û»Ö – cn4

vi. After ‘r’ ( ¸Ëü ), double consonants are used. e.g.

a. Ûú´ ÖÔ×ÞÖ – cn3 b. ÃÖÖî׌ŸÖÛîú¾¾ÖÖÔ – cn2

P a g e | 589

Mss 534/1892-95

• Procured from: Bhandarkar Institute, Pune .

• Folio No. : 455,(1-20)

• Transcriber: Vaijanath ( ¾Öî•Ö®ÖÖ£Ö ) • Extent: 9 lines to a page, 50 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age : Saka 1725 = 1804 A.D. ( ¯ÖÓ“ÖؾֿÖ×ŸÖ ÃÖ¯ŸÖÖ¤ü¿Ö¿ÖŸÖÖ׬ÖÛúÖ×®Ö ¿ÖÛêú ÖÖ×ÃÖ ´ÖÖÝÖì ×ÃÖŸÖêŸÖ¸êü ÃÖ¯ŸÖ´µÖÖÓ ´ÖÓ¤ü¾ÖÖÃÖ êüÂÖã ¾Öî•Ö®ÖÖ£Öê®Ö ×»Öܵ֟Öê…

Characteristics: 1. Manuscript is neat and well written. 2. Grammatically incorrect many times.

3. Dandas are present throughout the text. 4. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. e.g.

a. cn8– †ÖÝÖÓŸÖãü 5. The Avagraha is not marked anywhere. 6. Additional words are seen. e.g.

a. ´ÖÖÂÖ , ¿ÖÖÛú – cn2

7. Omission of letters is seen at some places. e.g.

a. ÛãúšêüÛú instead of Ûãúšêü¸üÛú – cn2

8. Plenty of variants are present. 9. Colophon ÁÖß ¸üÖ´Ö“ÖÓ¦üÖ³µÖÖÓ ®Ö´Ö„… is present at the end of Nidan Sthana. 10. References to the speaker i.e. ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„… are absent from second Adhyaya.

11. In Raktapitta Nidan some part is missing.

Orthographical Peculiarities :

I. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) e.g

a. Ûãú™üÖ×®Öü – cn5

b. ¯Öé™ü – cn1

II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

d. ×´Ö”û×ŸÖ – cn3

P a g e | 590

e. ´ÖªÖêה™êü – cn5 III. ‘ v ’ ( ¾Ö ) instead of ‘b’ ( ²Öû ) e.g.

a. ¾ÖßÖÖî – cn3 b. ¾Ö×ÆÃÖ×®®Ö¸üÃµÖ ü – cn1

IV. ‘ shn ’ ( ÂÞÖû ) instead of ‘shn’ ( »Öû ) e.g.

a. ÛéúÂ»Ö – cn3 b. ŸÖé»ÖÖ– cn1

V. ‘kla’ ( Œ»Öü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g. ×»Ûú ŸÖß³ÖÖ¾Ö„ ü – cn1

Mss 12489

• Procured from : Oriental Research Institute, Baroda

• Number of Folios: 429

• Transcriber: Uddhavaji Nagesh ( ˆ¨ü¾Ö•Öß ®ÖÖÝÖê¿Ö ) • Extent: 11 lines to a page, Avg.50 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age: Samvat 1778 ( ÃÖÓ¾ÖŸÖË 1778 ³ÖÖ¦ü Ö¤ü¾Öפü •Ö® ÖÖ™ü Öß ŸÖ׫ü®Öê ‡¤Óü ÝÖÏÓ£ÖÓ ˆ¨ü¾Ö•Öß®ÖÖÝÖê¿Ö ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ×»Ö×ÜÖŸÖÖ„… )

Characteristics: Writing is neat and clear and has peculiar strokes.

1. Grammatically incorrect many times. 2. Dandas are absent throughout the text.

3. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 4. The Avagraha is not marked. 5. Shortened form of sentence is noticed in Shosh, Unmad and Apasmar Nidan.

‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. Instead of ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … 6. The last colophon gives name of the transcriber and date of the manuscript. 7. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

P a g e | 591

8. Margins are clear and word ¸üÖ´Ö, ×®Ö.¤üÖ, and page numbers are written in the margin.

9. Variants are present.

10. In margins, missed lines or words are written. Corrections are made by scoring out the portion by writing over. Corrections are

indicated by small mark made in the body of text. 11. Additional words are seen. e.g.

a. ¤üÖÆü , ‡×ŸÖ etc. in cn1

12. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

Orthographical Peculiarities:

I. Following letters are written in different manner throughout the text.

a. ‘sth’ ( Ã£Ö ) b. ‘tth’ ( Ÿ£Ö ) c. ‘na’ ( ÞÖ )

II. After ‘r’ (¸Ëü), double consonants are used. e.g.

a. †×³Ö×®Ö¾ÖÔ¢ÖÔµÖ×ŸÖ – cn1

b. ¤ãü²²ÖÔ»Ö– cn6

c. †®ÖãÃÖ¯¯ÖÔ×ŸÖ – cn2

III. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

a. ŸÖé»Öß³ÖÖ¾Ö – cn1 b. ˆÂ»Ö – cn3

IV. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present throughout the manuscript. e.g.

a. ³Öæ×µÖ™ü - cn2

b. Ûãú™ü – cn5

c. †¾ÖןÖ™ŸÖê ü – cn5

V. ‘kta’ ( ŒŸÖü ) appears like ‘tka’ ( ŸÛúü ) e.g. a. ¯ÖÏÃÖŸÛú³ÖÖ¾ÖÖü – cn6

b. ˆŸÛúÖ ü – cn3

VI. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

f. ¾µÖÖµÖ”ûŸÖê – cn6 g. ÝÖ”û®ÖË – cn4

______________________________________________________________________________

P a g e | 592

ACMss 1496

• Procured from: B.H.U.

• Number of Folios: • Transcriber: • Extent: 11lines to a page, Avg.30 letters to a line

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1.Only One Adhyaya is present in the mss i.e. Unmad Nidan.

2. Handwriting is clear and legible. 3. Moderately correct.

4. Unmad Nidan starts with ÁÖß ÝÖÞÖê¿ÖÖµÖ ®Ö´Ö„… 5. Dandas are present at some places. 6. The Avagraha is not marked. 7. Page numbers are on only 3 pages at the left upper corner the page. 8. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

h. ×´Ö”ûÓ×ŸÖ – cn7

______________________________________________________________________________

P a g e | 593

Mss 1721

• Procured from : Anandashram , Pune

• Transcriber : Gangadhar Narayan Joglekar ( •ÖÖêÝÖôêûÛú üÖê¯Ö®ÖÖ ÖÛú ®ÖÖ üÖµÖÞÖ³Ö¼üÖܵÖÖõÖÃÖæ®Öã®ÖÖ ÝÖÓÝÖÖ¬Ö êü®Ö ×»Ö×ÜÖŸÖ ÖË……)

• Extent : 11 lines to a page,

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age : 1721 ( ¿ÖÛêú 1721 ×ÃÖ üÖ£ÖÔ ‡ ÃÖÓ¾ÖŸÖË ÁÖÖ¾ÖÞÖê ´ÖÖ×ÃÖ ÛéúÂ»Ö ÖõÖê ‹ÛúÖ¤ü¿µÖÖÓ ³ÖÖî Ö¾ÖÖÃÖ¸êü ‡¤Óü ¯ÖãßÖÛÓú ÃÖ´ÖÖ ŸÖ´ÖË … )

Characteristics: 1. Multiple Handwriting – 2 pages Of Prameha Nidan are in different hand writing, which

are clearer. 2. Symbol used for completion of sentence Danda, not observed throughout the sthana.

3. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. e.g. cn1–pg1 – line 9 - •ÖÖןÖ× üŸµÖ®Ö£ÖÖÕŸÖ Ó ü

4. The Avagraha is not marked. e.g. cn1– pg 4 - line 10 - ´Ö¬µÖ×®¤ü®Öê¬ÖÔ¸üÖ¡Öê 5. Shortened form of sentence noticed in Shosh, Unmad and Apasmar Nidan.

I. ‡×ŸÖ Æü . – cn6 II. ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. – cn7, cn8 instead of ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ …

6. Omission of letters or words

I. ²Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖê instead of ²Ö»Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖê - cn1

II. ´Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ instead of Öæ¡ÖÆüÖ®ÖÖÓ - cn4

7. Meaningless words are found.

I. “ÖÖŸÖÖ, ³Öæ¯Öæ , ‹ÛúÖ®ŸÖÖ¾Ö¬Öæ¾ÖÛúÖ¿Öê – cn7

II. †ÝÖ´Ö³Ö¤ü, †«üÖÆüÖê¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ- cn3

8. Colophon gives name of the transcriber and date of the manuscript.

P a g e | 594

Orthographical Peculiarities: I. ‘tdh’ ( Ÿ¬Ö ) instead of ‘ddh’ ( ü ) e.g.

d. †×³Ö¾Öéן¬Ö - cn1 e. ×ÃÖן¬ÖÓ - cn2

f. ²Öãן¬Ö - cn8 II. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

a. ˆÂ»Ö - cn5, cn7 b. ŸÖé»ÖÖ – cn1 c. ÛéúÂ»Ö – cn2

III. ‘sth’ ( Ã£Ö ) appears to be written in different manner.

IV. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

i. ˆ¯ÖÝÖ”û×ŸÖ – cn6 j. ׯÖ×”û»Ö –

______________________________________________________________________________

Mss 2315

• Procured from : D.A.V. College , Lalchand Research Library, Chandigarh

• Number of Folios: 280, pages 559

• Transcriber: • Extent: 9 lines to a page, Avg.44 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Brittle

• Age:

Characteristics: 1. Carelessly written. Uniformity in writing style is absent. 2. Grammatically incorrect many times.

3. It seems to be transliterated from Sharada exemplar. 4. Dandas are present anywhere in between the sentences.

5. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

P a g e | 595

6. The Avagraha is not marked. 7. Word ÁÖß “Ö ü •¾Ö ¸ü ×®Ö or according to the adhyay name , is written in left lower margin.

8. Page number is written in left lower and also in right lower margin. 9. Lacunae present at some places. In Prameha nidan blank space between the text is filled

by pious invocation ›üÖëü or Shree guruve namah ( ÁÖßü ÝÖã¹ý¾Öê ׿־ֵÖÖë ®Ö´Ö„… ). 10. The text easily misled by similarities between certain letters of Sharada and Devnagari

alphabets. e.g.

a) (sh) ¿Ö for (ch) “Ö: ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ¿“Ö cn5

11. Corrections of scribe’s errors, missed lines or words are written the margin or in between the lines indicated by small mark made in the body of text, in different

handwriting. 12. Reference to the speaker is absent in all adhyayas. 13. ºþ, œ, ¡Ö and ÂÖ is written in different manner as in sharada script.

14. Transposition of syllables is seen at some places. e.g.

a. (leenam) »Öִ߮ÖË for (neelam) ®Ö߻ִÖË cn2

b. »ÖÖê ÖפüݬÖÖ×õÖŸÖÖ for ´Ö»ÖÖê ÖפüݬÖÖ×õÖŸÖÖ cn7

Orthographical Peculiarities:

I. ‘shcha’ ( ¿”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

k. ׯֿ”û»Ö – cn4 II. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present throughout the manuscript. e.g.

d. Ûéú™üü ü – cn5

______________________________________________________________________________

Mss 25398

• Procured from : Ganganath Zha, Alahabad

• Number of Folios: • Transcriber: • Extent: 9 lines to a page, Avg.40 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability :

P a g e | 596

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age: Samvat 1831

Characteristics:

1. Writing is bold, neat and clear written. Manuscript is well preserved 2. Grammatically incorrect many times.

3. Dandas are present at some places in adhyayas. 4. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

5. The Avagraha is not marked. 6. Nidansthan starts with mangalacharan ÁÖß ÝÖÞÖê¿ÖÖµÖ ®Ö´Ö„… 7. Shortened form of sentence is noticed in Shosh, Unmad and Apasmar Nidan.

‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. Instead of ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … 8. The last colophon gives year of manuscript and Grantha sankhya .

(ÃÖÓ´¾ÖŸÖË 1831. ÝÖÏÓ£Ö ÃÖÓܵÖÖ 604 ) 9. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya. 10. Page numbers and Word ×®Ö.¤üÖ. is written in left upper margin.

11. Variants and additions are present.

12. Missed words are written in between the lines indicated by small mark made in the body of text in Jwara and shosha adhyaya. Handwriting of corrections is different

13. Some Shlokas of Prameha and Kushtha adhyaya are missing. 14. Omission of letters is seen at some places. e.g.

b. ®ÖÖ´Ö×¾Ö instead of ®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ – cn4

c. ¸üÖê ÖÂÖÔ„- cn5

15. There is confusion of similar letters and syllables like µÖ and ´Ö e.g.

a. ¯ÖÏÖ´ÖÖ×ÞÖ instead of ¯ÖÏÖµÖÖ×ÞÖ -cn2

b. †Ã´Ö instead of †ÃµÖ –cn1

Orthographical Peculiarities:

I. After ‘r’ (¸Ëü), double consonant ŸÖ are used. e.g.

d. †×³Ö×®Ö¾ÖÔ¢ÖÔÓŸÖê – cn8

e. Ûú¢ÖÖÔ– cn1

II. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

c. Ûé »Öß³ÖÖ¾ÖÓ – cn1

P a g e | 597

d. ˆÂ»Ö – cn3 III. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present throughout the manuscript. e.g.

e. ÛÓúšüÖê™üü – cn1

f. Ûãú™ü – cn5

g. ´ÖÖÓוÖ™ü- cn4

IV. ‘kta’ ( ŒŸÖü ) appears like ‘tka’ ( ŸÛúü ) e.g. c. ¸üŸÛú ü – cn2

V. ‘kla’ ( Œ»Ö ü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g.

a.»Ûêü¤ü„– cn1

b. ¿Öã»Ûú—cn5

VI. ‘ v ’ ( ¾Ö ) instead of ‘b’ ( ²Öû ) e.g.

c. ¾ÖÖ»Öê³µÖ„ – cn1 d. ¾Ö×ƾÖÖÔÃÖÓ ü – cn1

________________________________________________________________________________

Mss 2577

• Procured from: B.H.U.

• Number of Folios: 288

• Transcriber: • Extent: Avg.14 lines to a page, Avg.45 letters to a line

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Handwriting is neat, clear and legible.

2. Moderately correct. 3. Nidan sthana starts with ÁÖß ÝÖÞÖê¿ÖÖµÖ ®Ö´Ö„… 4. Variants are present.

5. Dandas are absent.

P a g e | 598

6. The Avagraha is marked at some places. 7. Starting and end of the Adhyay, marginal words like “Ö¸üÛú. ×®Ö¤üÖ., ŸÖª£ÖÖ, page numbers

are marked with red pigment. 8. Corrections are made by scoring out the portion to be deleted by yellow pigment.

9. Marginal corrections are present. Corrections are indicated by small mark made in the body of text.

10. Page numbers are at the right corner of bottom of the page and left upper corner. 11. “Ö¸üÛú. ×®Ö¤üÖ. is written at left upper corner of each page of the text.

12. Adhyay Number is present at the end of every adhyay.

13. Pages are worm eaten marginally. 14. Colophon of each Adhyay gives name of Adhyay and its number.

Last colophon of Nidan Sthana states †×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖêŸÖ®¡Öê“Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö Öê¾ÖîŸÖª£ÖÖ¾Ö× üÃÖ ÖÖ¯µÖŸÖê ‡ŸµÖÖ“ÖÖµÖÔ “Ö¸üÛú Öã×®Ö×¾Ö üד֟ÖÖµÖÖÓ ÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö´ÖË … At the end of Charak Samhita, colophon is different and contains some extra sentences.

Orthographical Peculiarities:

I. Different style of writing letter ‘th’ ( ÞÖ ) II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

l. ׯÖ×”û»Ö – cn5

______________________________________________________________________________

Mss 3209

• Procured from : Shri Ranbir Sanskrit Research Institute, Jammu

• Number of Folios: 321

• Transcriber:

• Extent: 28 lines to a page, Avg.25 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

P a g e | 599

Characteristics: 1. Writing is bold, neat and clear. Manuscript is well preserved.

2. Grammatically incorrect many times. 3. It seems to be transliterated from Sharada exemplar. Lines of writing run parallel to

narrow side of the folio as in Sharada. 4. A detailed page wise and line wise index of all adhyayas and subjects is given, in

beginning and also at end. 5. Dandas are present at some places.

6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 7. The Avagraha is not marked. 8. Word “Ö.¸ü. and page number is written in left upper margin.

9. The words which a scribe was unable to read are left blank. 10. Some part is missing in Jwar Nidan and Unmad Nidan.

11. A mark resembling a letter (r) ¸, is used at the end of a line which is to be continued.

12. The numerous clerical errors which disfigure every page betray the writer to be a professional scribe not thoroughly familiar with Sharada script; and still less so with the

language of the text easily misled by similarities between certain letters of Sharada and Devnagari alphabets. e.g.

b) (y) µÖ and (p) ¯Ö : c) (m) ´Ö for (s) ÃÖ : ü´ÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö cn1, †×ŸÖ Öæ¡ÖŸÖÖ cn1, ¯ÖÏ´ÖÖ¤ü´ÖêÆü¿“Ö cn4 d) (t) ŸÖ for (bh) ³Ö : •¾Ö¸üÖŸµÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ cn1, †×ŸÖ¾Öé× ü cn1

e) (t) ŸÖ for (u) ˆ : ŸÖ¯Ö“ÖµÖ„ cn1

f) (r) ¸ü and (n) ®Ö : Ûú™Ëü¾Ö®ÖÖ »Ö cn2, ü Ö Ö cn1

g) (ch) “Ö and (sh) ¿Ö : ²ÖžÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ““Ö and ²ÖžÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ¿“Ö cn2

h) (d ) ¤ü and (ru) ¹ý : ×®ÖßÖÖê¹ý„ cn5, ¹ý×¬Ö cn4

i) (tu ) ŸÖã for (tt ) ¢Ö or (rta ) ŸÖÔ : ׯ֟ÖãÓ cn2

13. Last Colophon (after Saddhi Sthana) of the text states the name of Samhita as “Ö üÛúŸÖÓ¡Ö instead of “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘ch’ ( ”û ) instead of ’cch’ ( “”û ) is present throughout the manuscript.

II. ‘ta’ (™ü) instead of ‘ tha’ (šü) is present throughout the manuscript.

____________________________________________________________________________

P a g e | 600

Mss 3266

• Procured from : Shri Ranbir Sanskrit Research Institute, Jammu

• Number of Folios: 140

• Transcriber: • Extent: 14 lines to a page, Avg.50 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Writing is bold, neat and clear written. Manuscript is well preserved. 2. Grammatically incorrect many times. 3. Dandas are absent.

4. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 5. The Avagraha is not marked. 6. Shortened form of sentence is noticed in all Adhyayas.

‡×ŸÖ ÆêüןÖ. Instead of ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … †×ݮ֟µÖÖפü Instead of ‡×ŸÖ †×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖÓ¡Öê…

7. The last colophon gives year of manuscript and Grantha sankhya . (ÃÖÓ´¾ÖŸÖË 1831. ÝÖÏÓ£Ö ÃÖÓܵÖÖ 604 )

8. Word ×®Ö. ü. is written in left upper margin.

9. Page numbers are written in left upper and right lower margin. 10. Missed words are written in between the lines or in margin indicated by small mark

made in the body of text. Handwriting of corrections is different 11. There is confusion of similar letters and syllables like µÖ and ¯Ö, ´Ö and ³Ö, ŸÖ and ®Ö and

“Ö and ¾Ö.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘v’ ( ¾Ö ) instead of ’b’ ( ²Ö )

e. ¾Öã× ü„ – cn1

P a g e | 601

II. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present throughout the manuscript. e.g.

h. Ûãú™ü – cn5

i. ´ÖÖÓוÖ™ü- cn4

III. Transposition of letters is present, which is corrected by marking the letters by numbers in correct sequence. e.g. ŸÖª£ÖÖ is written as ŸÖ£ÖÖª and number 2 is written on £ÖÖ and 1 on ª.

IV. Letters ºþ, œü and õÖ are similar to those in Sharada script.

______________________________________________________________________________

Mss 3330

• Procured from : Shri Ranbir Sanskrit Research Institute, Jammu

• Number of Folios: 167

• Transcriber:

• Extent: 12 lines to a page, Avg.50 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Writing is bold, neat and clear. Manuscript is well preserved.

2. Grammatically incorrect many times. 3. It seems to be transliterated from Sharada exemplar or a copy of transiliteration of

manuscript. 4. Dandas are absent.

5. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 6. The Avagraha is marked at some places. 7. Word “Ö.¸ü.or, “Ö.Ûúü. is written in left upper margin.

8. Page number is written in left upper margin and also in right lower margin. 9. Lacunae mark the syllables which scribe could not decipher or which are missing in

exemplar. 10. A mark resembling a letter (r) ¸, is used at the end of a line which is to be continued.

P a g e | 602

11. The text easily misled by similarities between certain letters of Sharada and Devnagari alphabets. e.g.

j) (m) ´Ö for (s) ÃÖ : ü ÖÆÃÖÖ cn5, Ö¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÖ cn1, k) (s) ÃÖ for (m) ´Ö : üŸ¾Ö¸üÃÖÖÞÖßÖã cn3, ¾ÖÃÖ®Ö cn3, l) (bh) ³Ö for (t) ŸÖ : †×³Ö¾ÖŸÖÔŸÖêü cn2

m) (sh) ¿Ö for (ch) “Ö: ×¾Ö¬ÖÖ®ÖÖ¿“Ö cn2

n) (tu ) ŸÖã for (tt ) ¢Ö or (rta ) ŸÖÔ : ׯ֟ÖãÓ cn2

12. corrections of scribe’s errors, missed lines or words are written the margin or in between the lines indicated by small mark made in the body of text.

13. . Shortened form of colophon or reference to the speaker are wriiten in all adhyayas except first adhyay. e.g.

‡×ŸÖ Æêü×ŸÖ Instead of ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ … †Ý®ÖߟµÖÖ¤üß Instead of †×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖêŸÖ®¡Öê“Ö¸üÛú ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê....

14. ºþ, œ, and õÖü is wriiten in different manner as in sharada script.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

m. ׯÖ×”û»Ö – cn5 n. ”ûÙ¤ü – cn5

II. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

f. ˆÂ»Ö – cn3 III. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present throughout the manuscript. e.g.

j. Ûú×™ü®ÖßÛéúŸµÖüü – cn3

k. ×®Ö™߾Ö×ŸÖ ü – cn6

IV. ‘kta’ ( ŒŸÖü ) appears like ‘tka’ ( ŸÛúü ) e.g. d. ¸üŸÛú ü – cn2

V. ‘kla’ ( Œ»Ö ü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g.

a.»Ûêü¤ü„– cn1

b. ¿Öã»Ûú—cn5

VI. ‘ v ’ ( ¾Ö ) instead of ‘b’ ( ²Öû ) e.g.

e. ¾Ö¤ü üÖ »Ö – cn2 f. ×®Ö¾ÖÖê¬Ö ü – cn3

VII. ‘ n ’ ( ®Ö ) instead of ‘t’ ( ŸÖû ) e.g.

a. ŸÖÃ ÖÖ®ÖË – cn6

VIII. ‘ t ’ ( ŸÖ ) instead of ‘n’ ( ®Öû ) e.g.

P a g e | 603

b. ŸÖ Óü – cn4

IX. Visarga is retained but at the same time euphonically combined; i.e. a double

process is introduced. e.g. a. ³ÖæµÖ„ÃŸÖ ü´ÖŸÖÖê – cn1

b. ¯Öã®Ö„¤üÖìÂÖÖÞÖÖ ÖË – cn1

______________________________________________________________________________

Mss 3688

• Procured from: B.H.U.

• Number of Folios: 512

• Transcriber: • Extent: 10 lines to a page, Avg.50 letters to a line

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Handwriting is neat and clear. 2. Grammatically correct.

3. Nidan sthana starts with ÝÖ¤Ôü0‹ë®Ö´Ö„… 4. Colophon gives name of Adhyay and its number.

Last colophon of Nidan Sthana states ÂÖ™ËüÃÖŸÖÖ×®Ö ÃÖ´ÖÖ ŸÖÓ “Öê¤Óü ×®Ö¤üÖ®ÖÓ… ÁÖß üßÖã… ¿Öã³ÖÓ ³Ö¾ÖŸÖã… ÁÖß ÁÖß„ ÁÖß„……

5. Dandas are present throughout the text at the end of shloka. 6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

7. The Avagraha is not marked. 8. Starting and end of the Adhyay is marked with red pigment.

9. All Dandas, words like ŸÖª£ÖÖ, ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ and ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö are marked with red pigment.

10. First two pages of Gulma Adhyay are missing. 11. Corrections are made by scoring out the portion to be deleted by grey pigment.

12. Marginal corrections are present.

P a g e | 604

13. Page numbers are at the right hand corner of bottom of the page. First 4 page numbers are written in different script.

14. Confusion of similar letters and syllables. e.g. ŸÖ and ®Ö

Orthographical Peculiarities:

I. Different style of writing letter ‘th’ ( ÞÖ ) II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

o. ׯÖ×”û»Ö – cn1 p. ¾µÖÖµÖ”ŸÖê – cn6

III. After ‘r’ (¸Ëü), double consonants are used in Unmad Adhyay e.g.

a. ®ÖßÖÛú ´ÖÔ – cn7

b. ÃÖÙ¯¯Ö„ – cn2

c. Ûú¢ÖÖÔ – cn1

IV. ‘sht’ ( ™ü ) instead of ’shth’ ( šü )

g. Ûãú™üÖ×®Ö – cn5 h. ÁÖê™ü – cn2

V. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

i. ÛéúÂ»Ö – cn2 VI. ‘kta’ ( ŒŸÖü ) appears like ‘tka’ ( ŸÛúü ) e.g.

e. ¸üŸÛú×¯Ö¢Ö ü – cn2

VII. ‘kla’ ( Œ»Öü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g. b. ¿Öã»Ûú – cn7

VIII. ‘rga’ ( ÝÖÔü ) is written as ‘rgra’ ( ÝÖÏÔúü ) e.g. a. ´ÖÖÝÖÏÖÔ³µÖÖÓ – cn2

b. ÃÖÓÃÖÝÖÏÖÔŸÖË – cn2

IX. ‘sra’ ( ÄÖ ü ) is written as ‘shra’ ( ÁÖúü ) e.g. c. ÁÖÖêŸÖÃÖÖÓ – cn4

d. ¯ÖÏÁÖ¾ÖÞÖÓ – cn4

______________________________________________________________________________

P a g e | 605

Mss 3985

• Procured from : Anup Sanskrit Library, Lalgarh, Bikaner

• Number of Folios: • Transcriber: • Extent: • Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Writing is neat and clear.

2. Grammatically incorrect many times. 3. Text is unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the exemplar

correctly. 4. Beginning and end of Adhyayas are marked with red pigment.

5. Corrections are made by scoring out the portion by using yellow pigment and writing over on it.

6. Dandas are present throughout the text, at the end of sentence and also sometimes between two words.

7. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 8. The Avagraha is not marked. 9. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya. 10. Some part is missing in Raktapitta, Gulma and Prameha Nidan. 11. Variants are present.

12. Dislocation and interchange of pages of Raktapitta and Gulma Nidan. 13. Sequence of words is changed many times in Prameha Nidan

14. Additional words are seen. e.g. ÆüÖ×®Ö¾Öé× ü in cn4 etc.

15. Jwar Nidan begins with short eulogy (prashasti) like ×¿Ö¾Ö ÖßÖã …… ®Ö Ö„ ÁÖß ÃÖæµÖÖÔµÖ…… 16. The ‘Matra’ of the letter is placed before that letter instead of its head at some places;

which is similar to the style of writing in Bengali script.

P a g e | 606

17. Variants are present. 18. Colophon gives name of the Adhyay and its number. At the end of Nidan Sthana, the

colophon states name of the author and name of Sthana.

Orthographical Peculiarities:

I. Following letters are written in different manner throughout the text. d. ‘jwa’ ( •¾Ö ) which appears like ‘dwa’ ( «ü )

II. After ‘r’ (¸Ëü), double consonants are used. e.g.

f. †×³Ö×®Ö¾ÖÔ¢ÖÔ ÖÖ®ÖÖ×®Ö – cn5

g. ¾Ö¢ÖÔŸÖê – cn6

III. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

j. ˆÂ»Ö – cn4 IV. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) is present at some places in the manuscript.

e.g. l. Ûãú™ü – cn5

V. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

q. ´Öé”û×ŸÖ – cn6 r. ÝÖ”û®ÖË – cn4

VI. ‘ sh ’ ( ÃÖû) instead of ‘s’ ( ¿Öû ) e.g.

b. ÃÖߟÖú – cn4

c. †ŸµÖÃÖ®ÖÖ¤Ëü – cn3

___________________________________________________________________

.Mss 3986

• Procured from : Anup Sanskrit Library, Lalgarh, Bikaner

• Number of Folios: • Transcriber: • Extent: • Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

P a g e | 607

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Handwriting is neat and clear.

2. Grammatically incorrect many times. 3. Text is unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the exemplar

correctly. 4. Variants are written in margins of the text and are marked with red pigment.

5. Dandas are present throughout the text and sometimes in between the words. 6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

7. The Avagraha is not marked. 8. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

9. Some part is missing in Apasmar Nidan. 10. Sequence of sentences is changed in Jwar Nidan. 11. Addition of irrelevant words is seen. e.g.

¾ÖÖŒµÖõÖÖÃÖæµÖÖÃÖæµÖÖ in cn1 etc.

12. Colophon gives name of the Nidan Sthana.

13. Repetitions of word or sentences are present. e.g. †£Ö ד֡ÖÓ ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖÓ .... in cn1 etc.

14. Confusion of similar letters and syllables. e.g.

y ( µÖ ) : p ( Ö ) = Samjanayati ( ÃÖÓ•Ö®ÖµÖ×ŸÖ ) > Samjanapati ( ÃÖÓ•Ö®Ö Ö×ŸÖ ) in cn4

15. Wrong separation of sentences and words by Dandas. 16. Assimilation of terminations and accommodation to neighbouring construction.

17. The copyist might have written ‘t ‘( ŸÖ ) for ‘n’( ®Ö ) , ‘na’ ( ÞÖ ) for ‘n ‘( ®Ö ) indicating

that the mss might be the copy of that in Bengali script.

18. Identification of some letters is very difficult in Raktapitta Nidan. 19. Short forms are indicated by a number. e.g.

’¿Ö®Öî„ 2 ’ should be interpreted as twice ¿Ö®Öî„ i.e. ¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî„

Orthographical Peculiarities:

I. Following letters are written in different manner throughout the text. e. ‘jwa’ ( •¾Ö ) which appears like ‘dwa’ ( «ü )

II. After ‘r’ (¸Ëü), double consonants are used. e.g.

h. “ÖŸÖãÙ¾¾Ö¬ÖÖ„ – cn1

P a g e | 608

i. ‘Ö´´ÖÖÕŸÖ¸êü – cn1

j. ÃÖ¾¾ÖÔ – cn5

III. ‘shl’ ( Â»Ö ) instead of ’shn’ ( ÂÞÖ )

k. ˆÂ»Ö – cn4 IV. ‘sh’ ( ¿Öû ) instead of ‘ s ’ ( ÃÖû) e.g.

m. ¿Ö毵ÖÖ®ÖÖ´ÖË – cn4

V. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

s. ´Öé”Õû×ŸÖ – cn5 t. ×®ÖÝÖ”×ŸÖ – cn8

VI. ‘ s ’ ( ÃÖû) instead of ‘sh’ ( ¿Öû ) e.g.

d. †¬µÖÃÖ®ÖÖ¤Ëü – cn3

______________________________________________________________________________

Mss 3993

• Procured from : Anup Sanskrit Library, Lalgarh, Bikaner

• Number of Folios: • Transcriber: Balaji Pandit, Corrected by Madhavbhatta ( ÂÖ™Ëü¿ÖŸÖÖ×®Ö 600 ÝÖÏÓ£ÖÃÖÓܵÖÖ……

×¿Ö¾Ö Ö ü¡Ö…… Ûú»µÖÖÞÖ´ÖŸÖã…… üÖ´ÖÖµÖ ®Ö´Ö„…… ÃÖÓ¾ÖŸÖË 1706 ¿ÖÛêú 1710 ×¾Ö üÖê¬Öß ÃÖÓ¾ÖŸÃÖ êü •µÖê™ü¿Ö㌻֟ÖéŸÖßµÖÖ³ÖéÝÖÖî²Öά®Ö¯Öã ê ü»ÖêÜÖÛú«üÖ üÖ ²ÖÖ»ÖÖ•Ö߯ÖÓ×›üŸÖê®Ö †ÖŸ ÖÖ£ÖÔ ¯Ö üÖê¯ÖÛúÖ üÖ£ÖÔ ×»Ö×ÜÖŸÖ Ö×ßօ… )

• Extent: • Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age: Samvat 1706, Saka 1710

Characteristics: 1. Handwriting is neat and clear.

2. Grammatically incorrect many times. 3. Variants are present throughout the text.

4. Jwar Nidan begins with short eulogy (prashasti) like ÁÖß ÝÖÞÖ¯ÖŸÖµÖê ®Ö Ö„ …… ÁÖß ÝÖã¹ý³µÖÖê ®Ö´Ö„…… 5. Dandas are present throughout the text and sometimes in between the words. 6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal.

P a g e | 609

7. The Avagraha is not marked, ‘a’ (†) is written instead of that at some places. 8. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

9. Sequence of words is changed some times.

ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ üÖÝÖן֕ÖÖÔ×ŸÖ – cn1 ÛúÖÃÖÀ¾ÖÖÃÖ – cn3 Ûú™ãüÛúÛúÂÖÖµÖ – cn4

10. Omission of letters or syllables is seen. e.g. ×¾Ö׬Ö×®ÖµÖŸÖÖê instead of ×¾Ö׬Ö×¾Ö×®ÖµÖŸÖÖê in cn1

“Ö»ÖÖ¿“Ö instead of “Ö»ÖÖ“Ö»ÖÖ¿“Ö in cn1

¾ÖÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖÖê instead of ¾ÖÖŸÖ× Ö¢Ö¿»Öê ÖÖÞÖÖê in cn1

11. Some sentences are missing in Shosh Nidan. 12. Colophons give the name and number of adhyaya in Nidan Sthana.

13. Addition of words and sentences are present.e.g.

ïֿÖÔ – cn1 ×¿Ö üÖê×¾Ö ê ü“Ö®Ö – cn1 ‹¾Ö´ÖêŸÖê ÃÖÖÆüÃÖ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖןÖ... – cn6

14. Last colophon states name of the author and date of the text.

15. Wrong separation of sentences and words by Dandas. 16. Assimilation of terminations and accommodation to neighbouring construction.

17. The copyist might have written ‘t ‘( ŸÖ ) for ‘n’( ®Ö ) , ‘na’ ( ÞÖ ) for ‘n ‘( ®Ö ) indicating

that the mss is the copy from the Bengali script. 18. Additions are written in the margins.

19. ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ is present instead of ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö in all Adhyayas except Jwar and Kushtha

Nidan. Mss seems to be corrected. Corrections are made by scoring out the portion to be

deleted by using grey pigment and writing over with red ink. 20. Grammatical errors are corrected.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘sht’ ( ™ü ) instead of ’shth’ ( šü )

l. Ûãú™üÖ×®Ö – cn1, cn5 II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

u. ׯÖ×”û»Ö – cn1 v. ¾µÖÖµÖ”ŸÖê – cn6

III. ‘ s ’ ( ÃÖû) instead of ‘sh’ ( ¿Öû ) e.g.

P a g e | 610

e. þÖÖü – cn1

f. †ÖÃÖãÝÖןÖü – cn5

___________________________________________________________________

ACMss 3994

• Procured from : Anup Sanskrit Library, Lalgarh, Bikaner

• Number of Folios: • Transcriber: • Extent: • Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Incomplete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age:

Characteristics: 1. Handwriting is neat and clear. Multiple handwritings.

2. Grammatically incorrect. 3. Variants are present throughout the text.

4. Colophon of Jwar Nidan Adhyay is written as ÃÖ¾ÖÔ•¾Ö¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÖê®ÖÖ´Ö ÖÏ£Ö´ÖÖꬵÖÖµÖ„…

5. Dandas are present throughout the text and sometimes in between the words.

6. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 7. The Avagraha is not marked. 8. Text is unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the exemplar

correctly 9. Transposition of sentences in Prameha Nidan.

10. Shortened form of sentence is noticed in Gulma, Shosh, Unmad and Apasmar Nidan. ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü. instead of ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ …

11. The eye of scribe wandered from a line to similar word in the another line with the result that intervening passage ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ÖÏÖÞÖÆü üÖê. . . ÃÖ¾ÖÔ üÖêÝÖÖ׬֯Ö×ŸÖ is omitted in Jwar Adhyay, which is repeated again.

12. Sentences are missing at many places throughout the text. 13. Colophons give the name and number of adhyaya in Nidan Sthana.

14. Wrong separation of sentences and words by Dandas.

P a g e | 611

15. Assimilation of terminations and accommodation to neighbouring construction. 16. The ‘Matra’ of the letter is placed before that letter instead of its head; which is similar

to the style of writing in Bengali script. 17. Additions are present.

18. Some part is missing in Prameha and Kushtha Nidan. 19. Corrections are made by scoring out the portion to be deleted or by writing over.

20. ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ is present instead of ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö in Shosh Nidan.

Orthographical Peculiarities:

I. Different style of writing letter ‘th’ ( £Ö ) II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

w. ׯÖ×”û»Ö – cn1 III. After ‘r’ (¸Ëü), double consonants are used in Unmad Adhyay e.g.

k. ®ÖßÖÛú ´ÖÔ – cn7

______________________________________________________________________________

Mss 44980

• Procured from : S.B.Library, Varanasi

• Number of Folios: 1 – 19 • Transcriber: Durgadhar Dwivedi

• Extent: 14 lines to a page, 37 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age: Samvat 1913 ( ÃÖÓ¾ÖŸÖË 1913 •µÖêšü ÛéúÂ»Ö 30 ÃÖÖê Öê ¤ãüÝÖÖÔ¬Ö ü ׫ü¾Öê¤üß®ÖÖ ×»Ö×ÜÖŸÖ× Ö¤Óü þÖÖ£ÖÕ Ö üÖ£ÖÕ “Ö… )

Characteristics: 1. Writing is full of corrections.

P a g e | 612

2. Grammatically incorrect many times. 3. Dandas are present.

4. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. 5. The Avagraha is not marked. 6. Words ÁÖßÝÖã¹ý„, “Ö.Ûú.×®Ö are written in left upper margin and word ¸üÖ´Ö„ is written in right

lower margin.

7. Page number is written in left lower and also in right lower margin. 8. Corrections of scribe’s errors are made by scoring out the portion to be deleted and

missed lines or words are written in the margin or in between the lines indicated by

small mark made in the body of text. 9. Symptoms of sannipatik jwara are additional in jwara adhyaya.

10. Small floral designs are present at the end of Adhyaya. 11. Last colophon states date and name of the scribe.

12. Shloka numbers are given in all adhyayas.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) II. ‘shla’ (»Öü) instead of ‘ shna’ (ÂÞÖü) is present throughout the manuscript. e.g.

n. ˆÂ»Öüü ü – cn2

III. ‘v’ ( ¾Ö ) instead of ‘ b’ ( ²Ö ) throughout the text.

_________________________________________________________________

Mss 555/ 1875-76

• Procured from: Bhandarkar Institute, Pune.

• Folio No. : 489(112-133)

• Transcriber: Name of the transcriber not known.

• Size: 10 in. by 6 1/2 in.

• Extent: 17 lines to a page, 25 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Sharada

• Availability : Complete

• Material : Paper

P a g e | 613

• Condition : Good

• Age: Saptarshi Sam. 63 = 1688 A.D.

Characteristics: 1. Manuscript is neat and well written; and fairly correct. 2. Grammatically incorrect many times.

3. Dandas are present at some places. 4. The Avagraha is not marked anywhere. 5. Omission of letters is seen at some places. e.g.

d. ×¾ÖÂÖ´ÖË instead of ×¾ÖÂÖ´Ö ÖË – cn3

e. †Ó¿Ö instead of †Ó¿ÖÖÓ¿Ö – cn3

6. Variants are present.

7. Colophons are marked with red pigment. 8. In Raktapitta Nidan some part is missing.

9. The word ‘ Charaka ( “Ö üÛú ) ‘ is written in left margin of each page.

10. Margins are clear and Page Numbers are written at left corner of bottom of the page. 11. Lines of writing run parallel to narrow side of the folio.

12. Some letters are confusing due to similarity in writing style. e.g. a. ‘n’ ( ®Ö ) and ‘r’ ( ¸üú )

ׯ֛üÛúÖ üÖ Ö and ׯ֛üÛúÖ®ÖÖ ÖË - cn2 b. ‘sh’ ( ¿Ö ) and ‘c’ ( “Ö )

†»¯ÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ¿“Ö and †»¯ÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ““Ö - cn2

c. ‘s’ ( ÃÖ ) and ‘m’ ( Ö ) ÃÖ¾Öê¤ü®ÖÖ and ´Ö¾Öê¤ü®ÖÖ - cn2 ´Öã¡Ö¾ÖÖÆüÖ®ÖÖÓ and ÃÖã¡Ö¾ÖÖÆüÖ®ÖÖÓ - cn2

13. References to the speaker i.e. ‡×ŸÖ Æü à ÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„… are absent from third Adhyaya.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘ ccha’ ( “”û ) instead of ‘cha’ ( ”û ) e.g.

x. “”Ù¤ü – cn3 y. ´ÖªÖêה™êü – cn5

II. ‘ mvl ’ ( ¾»Ö ) instead of ‘ml’ ( ´»Ö ) e.g.

a. Ûú™Ëü¾Ö üÖ´¾»Öü – cn2 b. †´¾»Ö – cn4

III. ‘Halant’ and Anuswar both are present in one word.

P a g e | 614

a. †×ŸÖÃÖÖ¸üÖÞÖÖÓ ÖË - cn3 b. †Ó®®Ö•ÖÖŸÖ ÖË - cn2

________________________________________________________________________________

Mss 925/ 1891-95

• Procured from : Bhandarkar Institute, Pune .

• Folio No. : 403,(94-110)

• Transcriber : Name of the transcriber not known.

• Extent : 10 lines to a page, 50 characters per line.

• Language : Sanskrit

• Script : Devnagari

• Availability : Complete

• Material : Paper

• Condition : Good

• Age : Very old

Characteristics: 1. Manuscript is carelessly written. 2. Grammatically incorrect many times.

3. Written by different hands. 4. In margins, corrections of scribe’s errors, missed lines or words are written.

Corrections are made by scoring out the portion to be deleted or by writing over or using yellow pigment.

Corrections are indicated by small mark made in the body of text. 5. Text is unintelligible in places on account of scribe’s inability to read the exemplar

correctly. 6. End of Adhyayas are marked with red pigment. 7. Writing is continuous without gaps between words or sentences.

8. Dandas are absent throughout the text. 9. Anuswar is used at the place of Anunasika i.e. nasal. e.g.

b. cn1–ÃÖÖÓ×®Ö¯ÖÖןÖÛú„ ü 10. The Avagraha is not marked anywhere. 11. Lacunae present at many places. In Gulma nidan blank space between the text is filled

by pious invocation Shree ( ÁÖßü ).

P a g e | 615

12. Manuscript seems to be transliterated from a Bengali scripted manuscript. 13. Religious words are present at the bottom of the page.

e.g. ÁÖß üÖ Ö“ÖÓ¦Óü ³Ö•Öê …, ÁÖß üÖ Ö“ÖÓ¦ü… , ŸÖÓ¡ÖÛúÖê¿Ö…, üÖ Ö … etc. 14. At the end of Kushtha Nidan some part is missing.

Orthographical Peculiarities:

I. ‘shta’ (™ü) instead of ‘ shtha’ (šü) in the beginning of Kushtha adhyaya.

e.g Ûãú™üÖ×®Öü – cn5

II. ‘cha’ ( ”û ) instead of ‘ ccha’ ( “”û ) e.g.

z. ÝÖ”û×ŸÖ – cn4 aa. ׯ֔ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ – cn5 bb. Ûú”ׯÖÛúÖ – cn4

III. ‘ v ’ ( ¾Ö ) instead of ‘b’ ( ²Öû ) e.g.

g. ¤üÖî¾ÖÔ»µÖ – cn2 h. ¾Ö×Æü«üÖÔ Ó ü – cn2

IV. ‘ sh ’ ( ¿Öû ) instead of ‘s’ ( ÃÖû ) e.g.

a. ÃÖÖêÂÖ„ – cn1 b. À¾Ö¸ü³Öê¤ü„ – cn2

V. ‘ shn ’ ( ÂÞÖû ) instead of ‘shn’ ( ¿®Öû ) e.g.

c. ˆ¿®ÖÖ×³Ö ÖÏÖµÖŸÖÖ – cn1 VI. After ‘r’ ( ¸Ëü ) double consonants are used. e.g.

c. ÃÖ¾¾Öì – cn3 d. †×³Ö×®Ö¾Ö¢ÖÔŸÖê – cn5

VII. ‘kta’ ( ŒŸÖü ) appears like ‘tka’ ( ŸÛúü ) e.g. ³Ö¾ÖŸµÖãŸÛú – cn4

VIII. ‘kla’ ( Œ»Öü ) appears like ‘lka’ ( »Ûúü ) e.g. »Ûúêª×ŸÖ ü – cn5

IX. Visarga is retained but at the same time euphonically combined; i.e. a double

process is introduced. e.g. ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ㻴քßÖã – cn3

______________________________________________________________________________

P a g e | 616

Manuscript No & Names of Manuscripts

Manuscript Number Manuscript Name

101 1721 ( Anandashram, Pune)

102 118 ( BORI Pune)

103 925 ( BORI Pune)

104 534 ( BORI Pune)

105 IM88 ( Royal Asiatic Society Kolkata)

106 12489 ( Oriental Research Institute Baroda)

107 3985 ( Anup Sanskrit Library, Bikaner)

108 3986 ( Anup Sanskrit Library, Bikaner)

109 3993 ( Anup Sanskrit Library, Bikaner)

110 3994 ( Anup Sanskrit Library, Bikaner)

111 25398 ( Allahabad)

112 1496 ( B.H.U.)

113 2577 ( B.H.U.)

114 3688 ( B.H.U.)

115 555 ( BORI Pune)

116 3266 ( Jammu)

117 3330 ( Jammu)

118 3209 ( Jammu)

119 2315 ( D.A.V. collage, Chandigarh)

120 44980 ( Sampoornanand, Varanasi)

121 108388 ( Sampoornanand, Varanasi)

122 44842 ( Sampoornanand, Varanasi)

P a g e | 617

Books No. and Names

Books Used For Critical Edition

Sr.no Name Author Publication No. used for Books.

1. Charaksamhita Yadavji Trikamji Aacharya 1992 201

2. Charaksamhita Padeshastri ( TMV Pune) 202

3. Charaksamhita Datarshastri ( BORI Pune) 1922 203

4. Charaksamhita Yadavji Trikamji Aacharya ( TMV Pune)

1933 204

5. Charaksamhita Haridattashastri Haridatta (BORI Pune)

1940, Bombay 205

6. Charaksamhita Dr. Gangasahaya Pandeya ( BORI Pune)

1969 206

7. Charaksamhita Jaydev ( BORI Pune) 1959 207

8. Charaksamhita Jamnagar ( BORI Pune) 1949 208

9. Charaksamhita Narendranath Sengupta ( BORI Pune)

1928 209

10. Charaksamhita Nirnaysagar ( TMV Pune) 1941 210

11. Charaksamhita Jeevanand Bhattacharya ( Kolkata)

1877 211

12. Charaksamhita Yogindranath Sen (TAMV Pune)

1922 212

13. Charaksamhita Pandit Taradatta Pant (TAMV Pune)

1938 213

14. Charaksamhita Atridev Gupta ( Allahabad) 214

P a g e | 618

Manuscript Details

Sr. No.

Mss No.

Title Author & Mss date

Folio No.

Size No. of Lines

No. of Letters

Language

Script Availability Procured from Material

Condition

1 1721 Charaka Samhita

¿ÖÛêú 1721 - - 11 Avg.34 Sanskrit

Devnagari Complete Anandashram, Pune

Paper Good

2 118 Charaka Samhita

¿ÖÛêú 1789, 1866-68

300 & 23 additional

- 8 60 Sanskrit

Devnagari Complete Bhandarkar Institute, Pune

Paper Good

3 925 Charaka Samhita

1891-95 403, (94-110)

- - - Sanskrit

Devnagari Complete Bhandarkar Institute, Pune

Paper Good

4 534 Charaka Samhita

1892-95 455, (1-20)

- 9 50 Sanskrit

Devnagari Complete Bhandarkar Institute, Pune

Paper Good

5 IM-88 Charaka Samhita ( Nidanasthana)

Charaka 19[F2-20]

33.5×13

10 Avg.49 Sanskrit

Devnagari Incomplete Asiatic society, Kolkatta

Paper Good

6 12489 Charaka Samhita

¿ÖÛêú 1778 429 - 11 Avg.50 Sanskrit Devnagari Complete Central library, Baroda

Paper Good

7 3985 Charaka Samhita

Charaka - Sanskrit

Devnagari Complete Anup Sanskrit Library, lalgarh, Bikaner

Paper Good

8 3986 Charaka Samhita

- Sanskrit

Devnagari Complete Anup Sanskrit Library, lalgarh, Bikaner

Paper Good

9 3993 Charaka Samhita

- Sanskrit

Devnagari Incomplete Anup Sanskrit Library, lalgarh, Bikaner

Paper Good

10 3994 Charaka Samhita

- Sanskrit

Devnagari Incomplete Anup Sanskrit Library, lalgarh, Bikaner

Paper Good

P a g e | 619

11 25398 Charaka Samhita

Charaka - 09 Avg.40 Sanskrit

Devnagari Ganganath Jha, Alahabad.

Paper Good

12 1496 Charaka Samhita

Charaka - 11 Avg.30 Sanskrit

Devnagari Incomplete B.H.U., Varanasi

Paper Good

13 C2577 Charaka Samhita

Charaka 288 - Avg.14

Avg.45 Sanskrit

Devnagari Complete B.H.U., Varanasi

Paper Good

14 C3688 Charaka Samhita

Charaka 502 - 10 Avg.50 Sanskrit

Devnagari Incomplete B.H.U., Varanasi

Paper Good

15 555 Charaka Samhita

Charaka 1875-76

Total 489 (112-133)

- Avg.17

Avg.22 Sanskrit Sharada Complete Bhandarkar Institute, Pune

Paper Good

16 3266 Carakasaṁhitā (Pūrvārdha)

Charaka 140 - 14 Avg.50 Sanskrit

Devnagari Complete Shri Ranbir Sanskrit Research Institute

Paper Good

17 3330 Carakasaṁhitā (Pūrvārdha)

Charaka 167 - 12 Avg.50 Sanskrit

Devnagari Complete Shri Ranbir Sanskrit Research Institute

Paper Good

18 3209 Carakatantra

Sricharaka 321 - 28 Avg.25 Sanskrit

Devnagari Complete Shri Ranbir Sanskrit Research Institute

Paper Good

19 2315 Carakasaṃhitā ( Kāśmīrīpāṭha )

Charaka 280 Pages - 559

- 09 Avg.44 Sanskrit

Devnagari Incomplete

D.A.V.College, Lalchand Research Library

Paper Brittle

20 44980 Charaka Samhita

1913 1-19 10.7×

6.8

14 37 Sanskrit

Devnagari Complete Nidansthana

S.B.L, Varanasi

Paper Good

21 108388 Charaka Samhita

Agnivesha 19 11.1×

4.6

11 51 Sanskrit

Devnagari Complete Nidansthana

S.B.L, Varanasi

Paper Good

22 44842 Charaka Samhita

Sanskrit

Bengali S.B.L, Varanasi

Paper Good

P a g e | 620

Bibliography Sr. No.

Name of the Book Author Publisher & year of publication

1. Geervana

Laghukosh,

(Sanskrit Marathi

Dictionary)

Late Janardan Vinayak

Oak

Anand Latkar, Comp-Print

Kalpana Pra Ltd.Pune 30.

Revised 4th

Date- 1-8-2002.

edition.

2. Sanskrit Hindi Kosh Vaman Shivram Apte Motilal Banarasidas

Bunglow Road , Jawahar

Nagar Delhi 110007.

1st edition 1966,Last re-edition

1987.

3. The Student’s New

Sanskrit Dictionary

(Sanskrit into

English , Marathi &

Gujarati)

Compiled & Rewised by

Dr. G. V. Devasthali,

M.A.B.T. Ph.D.Enlarged

with Marathi & Gujrathi

synonyms by Y.B. Joshi,

B.A.S.T.C. & G.R.

Kulkarni, B.A.(Nat.).S.T.C.

Keshav Bhikaji Dhavale

Shree Samarth Sadan ,

Girgaon, Bombay.

1st

2

edition 1936 nd edition 1955

4. Ayurvedeeya

Mahakosh i.e.

Ayurvedeeya

Shabdakosh,

Sanskrit-Sanskrit –

Marathi , 2 volumes

Late

Vd.Venimadhavshastri

Joshi & Vd. Narayan Hari

Joshi.

Late Vd.Venimadhavshastri

Joshi

1968, Nirnaysagar press,26-

28,Dr. M.B. Welkar street,

Bombay 2.

P a g e | 621

5. Nighantu tatha

Nirukta

Editor & English translator

Lakshmansaroop,

M.A.,D.Phil.

Hindi translator

Satyabhooshan Yogi,

M.A.& Shashikumar M.A.

Narendra Prakash Jain ,

Motilal Banarasidas Delhi -7

1st

Reprinting 1985

edition 1967

6. Laghusiddhant

kaumudi

K .A.Subrahmanya Ayyar The Chowkhamba Vidya

Bhavan , Chowk , Varansi- 1

1965

7. Shabda

Kalpadruma

Syar Raja Radhakantdev

Bahaduren Virachait

Choukhamba Sanskrit series

Varanasi. 1961

8. Vachaspatya Choukhamba Sanskrit series

Varanasi. 1962

9. Navneet Sanskrit

Shabda Dhatu

roopavali

Late Pandit

Rajaramshastri Natekar,

Kavyateerth &

Shri. Lakshmikant Gokani,

B.A.B.Ed.

Navneet Publications (I) Ltd.

Navneet Bhavan , Bhavani

Shankar Road, Dadar,

Bombay 400028

6th edition 2002

10. Compact Oxford

Dictionary

Thesaurus

Editor Moris Waite Oxford University Press

YMCA Library Building,

Jai Singh Road, New

Delhi,11001

First published 1997

1st

Third impression 2008

publication in India 2006

11. Sanskrit-English

Dictionary

Sir Monier –Williams,

M.A., K.C.I.E.

Motilal Banarasidas

Bunglow Road , Jawahar

Nagar Delhi 110007.

1st Indian edition 1970

P a g e | 622

12. Sushrut Samhita Susrutacharya

Editor- Yadavji Trikamji

Acharya

Krishnadas Academy, Post Box

No.1118, K.37/118, Gopal

Mandir Lane, Varanasi 221001

Edition 1998

13. Ashtang Hridayam Vagbhatacharya

Editor-Late Dr. Anna

Kunte B.A. M.D.&

Krushnashastri Navare

Krishnadas Academy, Post Box

No.1118, K.37/118, Gopal

Mandir Lane, Varanasi 221001

Edition 1995

14. Ashtang Sangrahh Vrudha Vagbhata

Editor –Vd.Anant

D.Athavale.

Mahesh Anant Athavale

Shreemad Atreya

Prakashanam

“Nandanandanam”, 117/121/2

Erandvanam, Pune 4.

1-8-1980

15. Madhav nidanam Shree Sudarshan shastri

& Shree

Yadunananopadhyay

Chowkhambha Orientalia

Po ..A.Chowkhambha, P.Box

no. 22, Gokul Bhavan ,

K.37/109, Gopal Mandir Lane,

Varanasi 221001

16. Bhela Samhita V.S.

Venkatasubramaniyashast

ri & C. Rajrajeshwar

Sharma.

C.C.R.I.M.H., New Delhi , 1977

17. Harita Samhita Ramavalamba shastri Prachya Prakashan, 74-A,

Jagatganja, Varanasi, 221002

1985

P a g e | 623

Manuscripts Used For Critical Edition

Sr.no. Mss No. Place Publication No. used for Manuscript

1. 1721 Anandashram 101 2. 118 Bhandarkar Institute, Pune. 1866-68 102 3. 925 Bhandarkar Institute, Pune. 1891-95 103 4. 534 Bhandarkar Institute , Pune. 1803 104 5. IM-88-1 The Asiatic Society ,Calcutta 105 6. 12489 Oriental Research Institute,

Vadodara 1856 106

7. 3985 Anup Sanskrit Library , Bikaner 107 8. 3986 Anup Sanskrit Library , Bikaner 108 9. 3993 Anup Sanskrit Library, lalgarh,

Bikaner 109

10. 3994 Anup Sanskrit Library, lalgarh, Bikaner

110

11. 25398 Ganganath Jha, Alahabad. 111 12. 1496 B.H.U., Varanasi 112 13. C2577 B.H.U., Varanasi 113 14. C3688 B.H.U., Varanasi 114 15. 555 Bhandarkar Institute, Pune 115 16. 3266 Shri Ranbir Sanskrit Research

Institute 116

17. 3330 Shri Ranbir Sanskrit Research Institute

117

18. 3209 Shri Ranbir Sanskrit Research Institute

118

19. 2315 D.A.V.College, Lalchand Research Library

119

20. 44980 S.B.L, Varanasi 120 21. 108388 S.B.L, Varanasi 121 22. 44842 S.B.L, Varanasi 122

P a g e | 624

Abbriavations

G.L. Geervana Laghukosh, (Sanskrit Marathi Dictionary) S.H.K.(Apte) Sanskrit Hindi Kosh S.N.S.D. The Student’s New Sanskrit Dictionary

(Sanskrit into English , Marathi & Gujarati) A.M./A.S. Ayurvedeeya Mahakosh i.e.

Ayurvedeeya Shabdakosh, Sanskrit-Sanskrit –Marathi , 2 volumes

Nigh. Nighantu tatha Nirukta L.S.K. Laghusiddhant kaumudi Skdr.. Shabda Kalpadruma V. Vachasptya N.Skt. S.D.R. Navneet Sanskrit Shabda Dhatu Roopavali O.D. Compact Oxford Dictionary Thesaurus S.E.D. Sanskrit-English Dictionary Su.sr. Sushrut Samhita Ah. Ashtang Hridayam As. Ashtang Sangrahh Ma.ni. Madhav nidanam Bhe. Bhela Samhita Ha. Harita Samhita Bpn./Bha.pra.nigh. Bhavaprakashnighantu Ca. Carakasamhita Cakra. Cakrapanidatta Su. Sutrasthana Sa. Sharirasthana Ni. Nidanasthana Vi. Vimanasthana Ci. Cikitsasthana I. Indriyasthana Ka. Kalpasthana Si. Siddhisthana U. Uttarsthana Khi. Khilasthana M.M. Madhukosha M.W.,M.W. Monier Williams Sanskrit- English Dictionary Sharanga. Sharangadhara samhita Skt. Sanskrit Va. Vagbhata Vss. Vaidyakshabdasindhu Yo. Yogaratnakara Kasp. Kashyap samhita Dgv. Dravyagunavijnana Da. Dalhana

P a g e | 625

P a g e | 242

3. ÝÖã»´Ö×®Ö¤üÖ®ÖÓ 1.1 ŸÖéŸÖßµÖÖꃬµÖÖµÖ„

(†£Ö ŸÖéŸÖßµÖÖꃬµÖÖµÖ„ - ¯ÖÖ Book 202) None of the Mss have this line. As stated in Adhyay 1 we have retained this reading. The Adhyaya actually begins with line 1.2. According to tradition it initiates with the word “Atha”. Hence “Atha” prior to the word denoting Number or position of this Adhyaya in Sthana, is not necessary. Hence “Atha” reading rejected.

×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»ÖÜÖŸÖÖë ´Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß Æîü | †¬µÖÖµÖ 1 Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †¬µÖÖµÖ Ûúß ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÖšü ÛÎú. 1.2 ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | ¯ÖÏ£ÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü †¬µÖÖµÖ Ûúß ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ “†£Ö“ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†£Ö“ µÖê ¯ÖÖšü, ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ ÛúÖ ÛÎú ÖÖÓÛú µÖÖ ×±ú ü †¬µÖÖµÖ ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö ¤ü¿ÖÖÔ®Öê¾ÖÖ»Öê ¿Ö²¤ü Ûêú ÖÆü»Öê ×»ÖÜÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “†£Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü |

ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÖÆüß. †¬µÖÖµÖ 1“µÖÖ †®ÖãÃÖÖ¸ü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. †¬µÖÖµÖÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÖšü ÛÎú.1.2 ¯ÖÖÃÖæ®Ö ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏ£Öê®ÖãÃÖÖ ü †¬µÖÖµÖÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ “†£Ö“¯ÖÖÃÖæ®Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “†£Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü, ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê †¬µÖÖµÖÖ“ÖÖ ÛÎú´ÖÖÓÛú ØÛú¾ÖÖ †¬µÖÖµÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞÖÖ êü ¿Ö²¤üÖ Öæ¾Öá ×»ÖÆüß»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “†£Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

1.2 †£ÖÖŸÖÖê ÝÖã»´Ö×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1…… 2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2…… 3.1 ‡Æü ÜÖ»Öã ¯Ö˜“Ö ÝÖã»´ÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ŸÖª£ÖÖ ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Ö„ ׯ֢ÖÝÖã»´Ö„ ¿»Öê´ÖÝÖã»´ÖÖê ×®Ö“ÖµÖÝÖã»´Ö„

¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖã»´Ö ‡×ŸÖ……3…… (1) Ûú±úÝÖã»´ÖÖ×®Ö - ÖÖ Ms. 120; Ûú±úÝÖã» ÖÖê - ÖÖ Ms. 113; 2) ס֤üÖêÂÖÝÖã»´Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ûú±úÝÖã»´Ö„ (Kaphagulmah) - Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ Ûú±ú„ | That which increases by water. ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê - ¿»Öê ÖÖ | That which embraces or binds. In Gulma the lump form is caused by binding of doshas. Hence Shleshma is more appropriate.This reading rejected.

Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ Ûú±ú„ | ÖŸÖ»Ö²Ö, •Ö»Ö ÃÖê וÖÃÖÛúß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê - ¿»Öê´ÖÖ | •ÖÖê ×“Ö ÖÛúŸÖÖ Æîü µÖÖ ²ÖÖÓ¬Ö ¤êüŸÖÖ Æîü… ÝÖã»´Ö ¾µÖÖ×¬Ö Öë ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ²Ö üÖ¾ÖãÖÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ Ø Ö›üþֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¿»Öê´ÖÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ Ûú±ú„ | ´ÆüÞÖ•Öê •Ö»ÖÖ®Öê •µÖÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖê. ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê - ¿»Öê´ÖÖ | •ÖÖê

דÖÛú™üŸÖÖê ØÛú¾ÖÖ ²ÖÖÓ¬Öæ®Ö ™üÖÛúŸÖÖê. ÝÖã» Ö ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ²Ö üÖ¾ÖãÖÖ´Öãôêû د֛üþֺþ Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿»Öê´ÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 243

2. ×®Ö“ÖµÖ„ (Nichayah) (×®Ö + ×“Ö + †“ÖË) - ×“Ö ×“Ö®ÖÖêןÖ, ד֮ÖãŸÖê, ×“ÖŸÖ - Nichayah collection i.e. All the three doshas get vitiated simultaneously. But it is Vikruti-visham-samavaya i.e. symptoms other than those of individual doshas may be present. (commentator chakrapanidatta explains “×®Ö“ÖµÖ„ ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖ„, ŸÖŸÛéúŸÖÖê ÝÖã»´ÖÖê ×®Ö“ÖµÖÝÖã»´Ö„” .. ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖÝÖã»´ÖßÖã ¾ÖÖŸÖÖפüÝÖã»´Ö×ÛÎúµÖÖ Öê»ÖÛêú®Ö ÃÖÖ¬µÖÖê ®Ö ³Ö¾ÖŸµÖê¾Ö ¾ÖÖŸÖÖפüÃÖÓµÖÖêÝÖ´Ö×Æü´®ÖÖ „”). Whereas in Tridosha the doshas may get vitiated separately by their own reasons, the symptoms are collection of symptoms of individual doshas and can be treated accordingly. Tridosha does not indicate sannipata. Hence original retained.

×®Ö“ÖµÖ - ÃÖ´ÖæÆü | ´ÖŸÖ»Ö²Ö, ŸÖß®ÖÖê ¤üÖêÂÖ ‹ÛúÃÖÖ£Ö ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ… ¯Ö ÓüŸÖã µÖêü ×¾ÖÛéúןÖ-×¾ÖÂÖ Ö ÃÖ Ö¾ÖÖµÖ Æîü | µÖÖ®Öê

Ûúß, µÖÆüÖ •ÖÖê ¤üÖêÂÖ ´ÖÖî•Öã¤ü Æî,ü ˆ®ÖÃÖê †»ÖÝÖ »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | (×™üÛúÖÛúÖ¸ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ÛúÆüŸÖê Æîü, “×®Ö“ÖµÖ„ ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ„, ŸÖŸÛéúŸÖÖê ÝÖã» ÖÖê ×®Ö“ÖµÖÝÖã» Ö„” .. ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖÝÖã» ÖßÖã ¾ÖÖŸÖÖפüÝÖã»´Ö×ÛÎúµÖÖ Öê»ÖÛêú®Ö ÃÖÖ¬µÖÖê ®Ö ³Ö¾ÖŸµÖê¾Ö ¾ÖÖŸÖÖפüÃÖÓµÖÖêÝÖ´Ö×Æü ®ÖÖ „”) ס֤üÖêÂÖÖê ´Öë Æü ü ‹Ûú ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß †¯Ö®Öê † Ö®Öê ÆêüŸÖã ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ÆüÖêŸÖß Æî †Öî¸ü •ÖÖê »ÖõÖÞÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æî,ü ¾ÖÖê Æü ü ‹Ûú ¤üÖêÂÖ Ûêú ‡Ûú÷êü »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ˆÃÖß ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûúß •ÖÖŸÖß Æîü | ס֤üÖêÂÖ ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ ®ÖÆüß ¤ü¿ÖÖÔŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

×®Ö“ÖµÖ - ÃÖ´ÖæÆü ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ ‹Ûú¡Ö ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê. ¯Ö ÓüŸÖã ŸÖÖê ×¾ÖÛéúןÖ-×¾ÖÂÖ Ö ÃÖ Ö¾ÖÖµÖ †ÃÖŸÖÖê ´ÆüÞÖ•Öê“Ö µÖÖ ×šüüÛúÖÞÖß •Öê ¤üÖêÂÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ¯ÖêõÖÖ ¾ÖêÝÖôûß »ÖõÖÞÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê. (×™üÛúÖÛúÖ¸ü “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ, “×®Ö“ÖµÖ„ ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖ„, ŸÖŸÛéúŸÖÖê ÝÖã»´ÖÖê ×®Ö“ÖµÖÝÖã»´Ö„”.. ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖÝÖã» ÖßÖã ¾ÖÖŸÖÖפüÝÖã»´Ö×ÛÎúµÖÖ´Öê»ÖÛêú®Ö ÃÖÖ¬µÖÖê ®Ö ³Ö¾ÖŸµÖê¾Ö ¾ÖÖŸÖÖפüÃÖÓµÖÖêÝÖ Ö×Æü´®ÖÖ „”) ס֤üÖêÂÖÖÓ´Ö¬µÖê ¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß †Ö ÖÖ¯Ö»µÖÖ ÛúÖ¸üÞÖÖÓ®Öß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôûß ÆüÖêŸÖê ¾Ö •Öß »ÖõÖÞÖê פüÃÖŸÖÖŸÖ, ŸÖß ¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´Öã““ÖµÖ †ÃÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê ŸµÖÖÓ“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûêú»Öß •ÖÖŸÖê. ס֤üÖêÂÖ ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.1 ‹¾ÖÓ¾ÖÖפü®ÖÓ ³ÖÝÖ¾Ö®ŸÖ´ÖÖ¡ÖêµÖ´Ö×ݮ־Öê¿Ö ˆ¾ÖÖ“Ö Ûú£Ö×´ÖÆü ³ÖÝÖ¾Ö®ÖË ¯Ö˜“ÖÖ®ÖÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖ´Ö׳֕ÖÖ®Öß´ÖÆêü ®ÖÊ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö¦üÖêÝÖÖÞÖÖ´ÖÖîÂÖ¬Ö×¾Ö¤ü×¯Ö ×³ÖÂÖÛËú ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÃÖ´Ö£ÖÖì ³Ö¾ÖŸÖßןօ…4……

(1) ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÖ Ms. 116; ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 115, 117, 118, 119, 120, 121, 122; ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) †ÖîÂÖ¬Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö¤Ëü- 101, 106, 111, 122) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ (Prativishesha) - Specifications of each type of gulma are mentioned in Chikitsasthana. For e.g.

ÝÖã¹ý„ Ûúךü®ÖÃÖÓãÖÖ®ÖÖê ÝÖæœü´ÖÖÓÃÖÖ®ŸÖ¸üÖÁÖµÖ„ | †×¾Ö¾ÖÞÖÔ„ ×ãָü¿“Öî¾Ö Ê ÖŒ¾ÖÖê ÝÖã» Ö ˆ“µÖŸÖê || Ch. Chi 5/40 Describes Arbuda-apakwa gulma. ×¾Ö¤üÖÆü»ÖõÖÞÖê ÝÖã» Öê ²Ö×ÆüßÖã’ËûÝÖê ÃÖ Öã®®ÖŸÖê | ¿µÖÖ¾Öê ÃÖ¸üŒŸÖ ÖµÖÔ®ŸÖê ÃÖÓïֿÖì ²Ö×ßÖÃÖÓ×®Ö³Öê || Ch. Chi 5/42

P a g e | 244

Describes Vidradhi- pakwa gulma.

Such specifications according to each type are not described in Gulma Nidansthana. Hence original reading retained.This reading is rejected

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öë ÝÖã» Ö Ûêú ¯ÖÏŸµÖêÛú ³Öê¤ü Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ†Öë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü… •ÖîÃÖê Ûúß,

ÝÖã¹ý„ Ûúךü®ÖÃÖÓãÖÖ®ÖÖê ÝÖæœü´ÖÖÓÃÖÖ®ŸÖ¸üÖÁÖµÖ„ |

†×¾Ö¾ÖÞÖÔ„ ×ãָü¿“Öî¾Ö Ê ÖŒ¾ÖÖê ÝÖã» Ö ˆ“µÖŸÖê || “Ö.דÖ. 5/40

´Öë †²ÖãÔ¤ü-† ÖŒ¾Ö ÝÖã» Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö¤üÖÆü»ÖõÖÞÖê ÝÖã» Öê ²Ö×ÆüßÖã’ËûÝÖê ÃÖ Öã®®ÖŸÖê | ¿µÖÖ¾Öê ÃÖ¸üŒŸÖ ÖµÖÔ®ŸÖê ÃÖÓïֿÖì ²Ö×ßÖÃÖÓ×®Ö³Öê || “Ö.דÖ. 5/42

´Öë ×¾Ö¦ü׬Öü- ÖŒ¾Ö ÝÖã»´Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü…

‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûúß ÝÖã»´Ö Ûêú ¯ÖÏŸµÖêÛú ³Öê¤ü Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ÝÖã»´Ö †¬µÖÖµÖ ´Öë ¾Ö×ÞÖÔŸÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, †Öî ü ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖ´Ö¬µÖê ÝÖã» ÖÖ“µÖÖú ÖÏŸµÖêÛú ³Öê¤üÖ“µÖÖ ¾Öî׿Ö™ü¶Ö“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. ˆ¤üÖ;

ÝÖã¹ý„ Ûúךü®ÖÃÖÓãÖÖ®ÖÖê ÝÖæœü´ÖÖÓÃÖÖ®ŸÖ¸üÖÁÖµÖ„ |

†×¾Ö¾ÖÞÖÔ„ ×ãָü¿“Öî¾Ö Ê ÖŒ¾ÖÖê ÝÖã» Ö ˆ“µÖŸÖê || “Ö.דÖ. 5/40

´Ö¬µÖê †²ÖãÔ¤ü-†¯ÖŒ¾Ö ÝÖã»´ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.

×¾Ö¤üÖÆü»ÖõÖÞÖê ÝÖã» Öê ²Ö×ÆüßÖã’ËûÝÖê ÃÖ Öã®®ÖŸÖê | ¿µÖÖ¾Öê ÃÖ¸üŒŸÖ ÖµÖÔ®ŸÖê ÃÖÓïֿÖì ²Ö×ßÖÃÖÓ×®Ö³Öê || “Ö.דÖ. 5/42

´Ö¬µÖê ×¾Ö¦ü׬Öü-¯ÖŒ¾Ö ÝÖã» ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.

†¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸üê ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖêÛú ³Öê¤Ö“Öß ¾Öî׿Ö™ü¶ê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê ÝÖã»´Ö †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öß ®ÖÖÆüߟÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †ÖîÂÖ¬Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö¤Ëü- Gulma specifications may vary from person to person and even

in same person according to causes, prakruti, season etc. Medicine is to be understood with respect to disease condition. Knowledge of medicine without any relation to disease condition has no utility. Hence this reading rejected.

ÝÖã»´Ö Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ ´Öë ¾µÖ׌ŸÖ®ÖãÃÖÖ ü ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü †Öî ü ‹Ûú Æüß ¾µÖ׌ŸÖ ´Öë ÆêüŸÖã, ¯ÖÏÛéúןÖ, ŠúŸÖæ ‡. Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¾µÖÖ¬Öß Ûúß †¾ÖãÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÃÖ´Ö—Ö®Öß “ÖÖ×Æü‹ | ¾µÖÖ¬Öß Ûúß

P a g e | 245

†¾ÖãÖÖ ÃÖê ÛúÖê‡Ô ÃÖÓ²ÖÓÓ¬Ö ®ÖÆüß Æîü, ‹êÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú –ÖÖ®Ö ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖ׌ŸÖ®ÖãÃÖÖ ü ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ‹ÛúÖ“Ö ¾µÖ׌ŸÖ´Ö¬µÖê ÆêüŸÖã, ¯ÖÏÛéúŸÖß, ŠúŸÖæ ‡. ®ÖãÃÖÖ¸ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ †¾ÖãÖê®ÖãÃÖÖ¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖÝÖŸÖê. ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ †¾ÖãÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®ÖÃÖ»Ö껵ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ –ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ü

5.1 ŸÖ´Öã¾ÖÖ“Ö ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖê³µÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ³Ö¾ÖŸµÖ®µÖêÂÖÖÓ “Ö üÖêÝÖÖÞÖÖ´Ö×ݮ־Öê¿Ö ! (1) ºþ¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 122; 2) ¯Ö¿Ö´Ö®Ö - ¯ÖÖ Ms. 101, ˆ Ö¿Ö Ö - ¯ÖÖ Mss. 103,108; 3) ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖÖ®ÖÓ - ÖÖ Mss. 102*, 103, 105, 120, 122, Book 212) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ºþ¯Ö (Rupa) - The word Rupa replacing the original word Linga. Rupa is generally used to indicate symptoms perceived by eyes like oedema, discolouration etc. Linga is more pervasive. Hence original reading retained. This is rejected.

´Öæ»Ö ¿Ö²¤ü Ø»ÖÝÖ Ûêú ãÖÖ®Ö Ö¸ü ºþ Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… “ÖõÖã¯ÖÏŸµÖõÖ »ÖõÖÞÖ •ÖîÃÖê ¿ÖÖê£Ö, ¾Öî¾ÖÞµÖÔ †Öפü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ †×¬ÖÛúŸÖ ü ºþ¯Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ´Öæôû ¿Ö²¤ü Ø»ÖÝÖ “µÖÖ •ÖÖÝÖß ºþ Ö “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ÖõÖã¯ÖÏŸµÖõÖ »ÖõÖÞÖ ˆ¤üÖ. ¿ÖÖê£Ö, ¾Öî¾ÖÞµÖÔ ‡ŸµÖÖ¤üà“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ²ÖÆãüŸÖêÛúü ºþ¯Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2.ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö (Upashamana) / ˆ¯Ö¿Ö Ö (Upashama) - Upashamana is the act or process

of soothing while Upashaya is the effect. Here the subject is specific knowledge of gulma and other diseases with Nidanpanchaka. The Nidan panchaka mentions the word “Upashay” (Ch. Ni. 1-6).In case of diseases with Gudhalinga i.e. with symptoms not definitely indicative of particular disease. Knowledge is gained through relief or aggravation of disease, which may be caused by food or behaviour or medicine. It need not be only by medicine.

Specific information about Gulma Treatment is mentioned at end. (Ÿ¾Ö¸ü ÖÖÞÖßÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Ö®Öã Ö»Ö³Ö ÖÖ®ÖÖê ÝÖã»´Öê¾ÖÖŸµÖ×µÖÛêú Ûú´ÖÔ×ÞÖ ¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË | Ch. Ni. 3-16). So “Upashaman” reading also carries meaning. This is accepted as Pathabheda.

ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö µÖÆü ‹Ûú ¿Ö´Ö®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Æîü †Öî ü ˆ¯Ö¿ÖµÖ µÖÆü ¯Ö× üÞÖÖ Ö Æîü… ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê, ÝÖã» Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö †Öî¸ü ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ×®Ö¤üÖ®Ö ÖÓ“ÖÛú µÖÆü ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Æîü | ×®Ö¤üÖ®Ö¯ÖÓ“ÖÛú ´Öë “ˆ¯Ö¿ÖµÖ“ (“Ö.×®Ö.1/6) µÖê ¯ÖÖšü

P a g e | 246

†ÖµÖÖ Æîü | ÝÖæœüØ»ÖÝÖ ¾µÖÖ¬Öß, וִ֮Öë ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö Ûú üÖ®Öê¾ÖÖ»Öê »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖê, ‹êÃÖß ¾µÖÖ¬Öß Öë ×®Ö¤üÖ®Ö, ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ˆ¯Ö¿ÖµÖ µÖÖ ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ¾Öé üß ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü, •ÖÖê †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ µÖÖ †ÖîÂÖ¬Öü Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… •ÖÖê ×ÃÖ±Ôú †ÖîÂÖ¬Ö ÃÖê ÆüÖê®ÖÖ •Öºþ¸üß ®ÖÆüß Æîüü… ÝÖã»´Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö †ÓŸÖ ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |(Ÿ¾Ö¸ü ÖÖÞÖßÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Ö®Öã¯Ö»Ö³Ö´ÖÖ®ÖÖê ÝÖã»´Öê¾ÖÖŸµÖ×µÖÛêú Ûú´ÖÔ×ÞÖ ¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË | “Ö.×®Ö. 3-16). ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ˆ¯Ö¿Ö Ö®Ö“ÛúÖê ³Öß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö Æüß ‹Ûú ¿Ö´Ö®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖü ¯Ö¿ÖµÖ ÆüÖ Ö× üÞÖÖ´Ö †ÖÆêü. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÝÖã»´ÖÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¬Öà“Öê ×®Ö¤üÖ®Ö ÖÓ“ÖÛú ÆüÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü.×®Ö¤üÖ®Ö¯ÖÓ“ÖÛúÖ Ö¬µÖê “ˆ¯Ö¿ÖµÖ“ (“Ö.×®Ö.1/6) ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÝÖæœüØ»ÖÝÖ ¾µÖÖ¬Öß, •µÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö Ûú ÞÖÖ êü »ÖõÖÞÖ ®ÖÃÖŸÖê, ¾µÖÖ׬֓Öê ×®Ö¤üÖ®Ö, ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ˆ Ö¿ÖµÖ ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ¾Öé üß®Öê ÆüÖêŸÖ ê ü, •Öê †ÖÆüÖ ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ ØÛú¾ÖÖ †ÖîÂÖ¬Ö µÖÖü ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. •Öê ±úŒŸÖ †ÖîÂÖ¬ÖÖÓ®Öß ÆüÖêÞÖê ÝÖ¸ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß. ÝÖã»´Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖê“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¿Öê¾Ö™üß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.(Ÿ¾Ö¸ü ÖÖÞÖßÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Ö®Öã Ö»Ö³Ö ÖÖ®ÖÖê ÝÖã»´Öê¾ÖÖŸµÖ×µÖÛêú Ûú´ÖÔ×ÞÖ ¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË | “Ö.×®Ö. 3-16). ŸµÖÖ Öãôêû “ˆ¯Ö¿Ö Ö®Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖÖ®ÖÓ (Visheshgyanam) - ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73 commentary. That which gives information is Vidnyanam. In present context it means symptom. Symptoms give diagnostic information about disease. Vidnyanam is the symptoms of the disease. The process of understanding the disease.Visheshdnyanam is specific symptoms/features of the disease according to vataja etc types. Hence original reading retained. This reading is rejected. ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | “Ö. ÃÖæ. 26/73 ™üßÛúÖ… •ÖÖê •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖϤüÖ®Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü ¾ÖÆü ×¾Ö–ÖÖ®Ö Æîü… ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü ´Öë ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÛúÖ †£ÖÔ »ÖõÖÞÖ ‹êÃÖÖ Æîü… »ÖõÖÞÖ ¾µÖÖ×¬Ö Ûêú ×®Ö¤üÖ®Ö ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö Ûú üÖŸÖê Æîü… ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÛúÖ †£ÖÔ ¾µÖÖ×¬Ö Ûêú »ÖõÖÞÖ Æîü, וÖÃÖ ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ÃÖê ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÛúÖ †£ÖÔ ¾ÖÖŸÖÖפü ¯ÖÏÛúÖ üÖë Ûúê †®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ×¬Ö Ûêú ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ µÖÖ Ã¾Öºþ¯Ö ‹êÃÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ | ÃÖæ. 26/73 ™üßÛúÖ. •Öê ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûúºþ®Ö ¤êüŸÖê ŸÖê ×¾Ö–ÖÖ®Ö. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ »ÖõÖÞÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. »ÖõÖÞÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÖ²Ö§ü»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êüŸÖÖŸÖ. ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß“Öê »ÖõÖÞÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü, •µÖÖ ¯ÖÏ×ÛÎúµÖê Öãôêû ¾µÖÖ¬Öß“Öê –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖÖŸÖÖפü ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß“Öê ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ ØÛú¾ÖÖ Ã¾Öºþ¯Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

5.2 ŸÖ¢Öã ÜÖ»Öã ÝÖã»´ÖêÂÖ擵ִÖÖ®ÖÓ ×®Ö²ÖÖê¬Ö……5……

(1) ŸÖÖ¾Ö¤Ë - ¯ÖÖ Ms. 101; ŸÖ¡Ö ÜÖ»Öã Ûêú¾Ö»ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; ¢Ö¡Ö ÜÖ»Öã ŸÖÖ¾ÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 105; ŸÖ¡Ö ŸÖÖ¾Ö¤Ëü - ¯ÖÖ Mss. 106, 111, 121, Books 209, 212, ŸÖ¢Öã ÜÖ»Öã ŸÖÖ¾Ö¤Ëü - ¯ÖÖ Mss.

P a g e | 247

107, 109; ŸÖ¡Ö ÜÖ»Öã - ÖÖ Ms. 108; ŸÖ¡Ö ŸÖã ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Ms. 113; ŸÖ¢Öã ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Mss. 115, 118, 119, Books 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 213, 214; ŸÖ¢Ö ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 122; 2) ×¾Ö²ÖÖê¬Ö - ¯ÖÖ Ms. 102) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖÖ¾ÖŸÖË (Tawat) - ‡ŸÖ®ÖÖ, ŸÖ®ÖÖ, ×®ÖÃÃÖ®¤êüÆü, ¯ÖæÞÖÔºþ¯ÖÃÖê; ÜÖ»Öã - ×®ÖÃÃÖ®¤êüÆü, ×®Ö¿“ÖµÖ Æüß | ŸÖ¡Ö - ÃÖ Ã£ÖÖ®Ö ¯Ö ü, ¾ÖÆüÖï, ÃÖ †¾ÖÃÖ¸ü Ö ; ü ŸÖã †¾Ö¬ÖÖ üÞÖê…

Here Tat means Visheshavidnyana - specific knowledge of gulma in terms of causes, pre-symptoms, symptoms, different types of pains and ‘aggravation or relief’. Tatra does not carry this sense of meaning. Hence original reading is more appropriate. This reading is rejected. µÖÆüÖÑ ŸÖŸÖË ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö - ÝÖã» Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö •ÖîÃÖê Ûúß, ÆêüŸÖã, Öæ¾ÖÔºþ¯Ö, ºþ¯Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÖÏÛúÖ ü Ûúß ¾Öê¤ü®ÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ®ÖÛúß ¾Öé üß µÖÖ ˆ Ö¿ÖµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö… ŸÖ¡Ö ÃÖê ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü Ûêú †£ÖÔ ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… ‡£Öê ŸÖŸÖË “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö - ÝÖã» ÖÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö •ÖÃÖê Ûúß ÆêüŸÖã, ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö, ºþ Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ †Ö×ÞÖ ŸµÖÖÓ“Öß ¾Öé üß ØÛú¾ÖÖ ˆ¯Ö¿ÖµÖ µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö. ŸÖ¡Ö´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ †£ÖÖÔ“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ×¾Ö²ÖÖê¬Ö (Vibodha) - ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ²ÖÖê¬Ö, ¾µÖ¾Ö“”êû¤ü; (×¾Ö - ×¾Ö¿ÖêÂÖ, ×¾Ö×¾Ö¬Ö) ×®Ö²ÖÖê¬Ö- ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ ²ÖÖê¬Ö, ×®Ö¿“ÖµÖê®Ö ²ÖÖê¬Ö, ×®Ö¯ÖãÞÖ

Vibodha is rarely used in text, Nibodha is often used. The word Tat in original reading means Visheshavidnyana of Gulma. Hence original retained. This reading rejected. ×¾Ö²ÖÖê¬Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¯ÖÖšü ´Öë Œ¾Ö×“ÖŸÖ Æüß ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, ×®Ö²ÖÖê¬Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú‡Ô ²ÖÖ ü Æãü†Ö Æîü… ŸÖŸÖË ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ÝÖã»´Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö ‹êÃÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö²ÖÖê¬Ö “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ¯ÖÖšüÖŸÖ Œ¾Ö×“ÖŸÖ Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü, ×®Ö²ÖÖê¬Ö “ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú ¾ÖêôûÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖŸÖË ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ´Öæôû ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê †£ÖÔ ÝÖã»´ÖÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

6.1 µÖ¤üÖ ¯Öã¹ýÂÖÖê ¾ÖÖŸÖ»ÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ •¾Ö¸ü¾Ö´Ö®Ö×¾Ö êü“Ö®ÖÖŸÖßÃÖÖ üÖÞÖÖ´Ö®µÖŸÖ´Öê®Ö Ûú¿ÖÔ®Öê®Ö ÛúÙ¿ÖŸÖÖê

¾ÖÖŸÖ»Ö´ÖÖÆüÖ ü´ÖÖÆü ü×ŸÖ ¿ÖߟÖÓ ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖÖןִÖÖ¡Ö´ÖË (1)¾ÖÖŸÖã»ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) †×ŸÖ¿ÖߟÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 121, Book 211;

†×ŸÖ¿ÖߟֻÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 120)

P a g e | 248

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖŸÖã»ÖÓ (Vatulam) – Vatala is technical term used in texts (e.g. Ch. Su. 6-11 ¾Ö•ÖÔµÖê¤ü®®Ö¯ÖÖ®ÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ×®Ö »Ö‘Öæ×®Ö “Ö|; Ch. Ni. 8- 7 ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ,).Vatula word is not much used in texts. Hence original retained. This reading is rejected.

¾ÖÖŸÖ»ÖÖ ‡ÃÖ ŸÖÖÓסÖÛú ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÝÖÏÓ£ÖÖë Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | (•ÖîÃÖê Ûúß, “Ö.ÃÖæ.6-11 ¾Ö•ÖÔµÖê¤ü®®Ö¯ÖÖ®ÖÖ×®Ö

¾ÖÖŸÖ»ÖÖ×®Ö »Ö‘Öæ×®Ö “Ö|, “Ö.×®Ö.8-7 ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ ,). ¾ÖÖŸÖã»ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾ÖÖŸÖ»ÖÖ µÖÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. (•ÖÃÖê Ûúß, “Ö.ÃÖæ.6-11 ¾Ö•ÖÔµÖê¤ü®®Ö¯ÖÖ®ÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ×®Ö »Ö‘Öæ×®Ö “Ö|, “Ö.×®Ö.8-7 ¾ÖÖŸÖ»ÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÓ,). ¾ÖÖŸÖã»ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ÜÖæ Ö ¾ÖêôûÖ Ûêú»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †×ŸÖ¿ÖߟÖÓ (Atisheetam) /†×ŸÖ¿ÖߟֻÖÓ ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖÖ×ŸÖ ÖÖ¡Ö´ÖË (Atisheetalam va

visheshenatimatram) - excessive sheeta in excess quantity. “¿ÖߟÖÓ ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ” has both the meanings – (¿ÖߟÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¾ÖÖ ¿ÖߟִÖË †×ŸÖ ÖÖ¡Ö´ÖË ¾ÖÖ) 1) Food with excessi vely sheeta quality, 2) Sheeta in excess quantity. Either may be a cause. Since vata is already accumulated due to Karshana, consumption of any sheeta will carry the samprapti forward. Consumption of excessive sheeta in excess quantity may not be mandatory. Hence original reading retained. This reading rejected. “¿ÖߟÖÓ ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ” Ûêú ¤üÖê †£ÖÔ Æîü - (¿ÖߟÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¾ÖÖ ¿ÖߟִÖË †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö´ÖË ¾ÖÖ) 1) ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖ Ûêú †Ö׬֌µÖ ÃÖê µÖãŒŸÖ †ÖÆüÖ¸ü, 2) ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖë Ûêú †ÖÆüÖ ü Ûúß †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ… ¤üÖê®ÖÖë Öë ÃÖê ÛúÖê‡Ô ³Öß ‹Ûú ÛúÖ üÞÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… Ûú¿ÖÔ®Ö Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ÃÖÓ“ÖµÖ Æãü†Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ‹êÃÖß †¾ÖãÖÖ ´Öë ×ÛúÃÖß ³Öß ¿ÖßŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖÓ ÖÏÖ× ŸÖ ÛúÖê †ÖÝÖê ²ÖœüÖ®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêÝÖÖ… ‡ÃÖÛêú ×»Ö‹ †×ŸÖ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖ ÛúÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖê¾Ö®Ö Æüß •Öºþ üß Æîü ‹êÃÖÖ ®ÖÆüà… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… “¿ÖߟÖÓ ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ” “Öê ¤üÖê®Ö †£ÖÔ †ÖÆêüŸÖ - (¿ÖߟÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¾ÖÖ ¿ÖßŸÖ ÖË †×ŸÖ ÖÖ¡Ö ÖË ¾ÖÖ) 1) ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖÓ“Öêú †Ö׬֌µÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆüÖ¸ü, 2) ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖµÖãŒŸÖ †ÖÆüÖ üÖ“Öß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ. ¤üÖê®Æüß ¯ÖîÛúß Ûãúšü»ÖêÆüß ‹Ûú ÛúÖ üÞÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. Ûú¿ÖÔ®ÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“ÖÖ †Ö¬Öß“Ö ÃÖÓ“ÖµÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê †¿ÖÖ †¾ÖãÖê´Ö¬µÖê Ûãúšü»µÖÖÆüß ¿ÖßŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÔ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ“Öß ¾Öé× ü Ûú¸üÞÖÖ¸êü ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖÃÖÖšüß †×ŸÖ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖ“Öê †×ŸÖ ÖÖ¡ÖêŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö“Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

6.2 †Ã®ÖêÆü¯Öæ¾Öì ¾ÖÖ ¾Ö´Ö®Ö×¾Ö êü“Ö®Öê ׯֲÖ×ŸÖ †®Öã¤üßÞÖÖÕ ¾ÖÖ ”ûÙ¤ü´Öã¤üß üµÖ×ŸÖ ˆ¤üßÞÖÖÔ®ÖË ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖ¾ÖêÝÖÖ×®®Ö¹ýÞÖ× ü †ŸµÖ׿֟ÖÖê ¾ÖÖ ×¯Ö²Ö×ŸÖ ®Ö¾ÖÖê¤üÛú´ÖןִÖÖ¡Ö´ÖË

(1) “Ö - ÖÖ Ms. 107; 2) †ŸµÖã¤üßÞÖÖÔ®ÖË - ¯ÖÖ Mss. 103, 117, 110*, 119; 3) ºþÞÖ× üü- ¯ÖÖ Mss. 103, 122, Book 209; 4) ŸÖé×ÂÖŸÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 109, 113, 121; 5) †×¬ÖÛú´ÖÖ¡ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 120)

P a g e | 249

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) - All the causes may not be present in one person. Hence Va is more appropriate.

‹Ûú Æüß ¾µÖ׌ŸÖ ´Öë ÃÖ³Öß ÛúÖ üÞÖÖë Ûúß ¯Ö×ã֟Öß Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Ûú Ö Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

‹ÛúÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ ÛúÖ üÞÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖÞµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ Ûú´Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. †ŸµÖã¤üßÞÖÖÔ®ÖË (Atyudirnan) - Manifestation of gulma will take place if repeatedly urges of vata-mutra-purisha are obstructed. Obstruction of urges which are produced in severity is not necessary. Hence original reading retained. This is rejected.

¾ÖÖŸÖ- Öæ¡Ö-¯Öã üßÂÖ Ûêú ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖê ÃÖŸÖŸÖ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú ü®ÖÖ ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ´Öë ÛúÖ üÞÖ³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ŸÖß¾ÖΟÖÖ ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ ¬ÖÖ¸üÞÖ •Öºþ üß ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾ÖÖŸÖ- Öæ¡Ö-¯Öã üßÂÖ µÖÖú¾ÖêÝÖÖÓ“Öê ÃÖŸÖŸÖ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú¸ÞÖê ÝÖã» ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö¢ÖßÃÖ ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖß¾ÖΟÖê®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ¾ÖêÝÖÖÓ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ºþÞÖ× (Runaddhi) ü ü- ×®Ö = ®Öß“Öê Ûúß †Öê ü, ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ, ×®Ö¿“ÖµÖ…

In Chikitsasthana 5/4 ¾ÖêÝÖî¹ý¤üßÞÖð×¾ÖÆüŸÖî ü¬ÖÖê ¾ÖÖ ... | It is clearly mentioned - If urges are totally suppressed below (indicating

urges of vata, mutra, purisha). Hence original reading retained.This reading rejected.

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 5/4 ÖëÓ ¾ÖêÝÖî¹ý¤üßÞÖð×¾ÖÆüŸÖî ü¬ÖÖê ¾ÖÖ ... |

ïÖ™üºþ¯Ö ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü - †ÝÖ ü ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ ÖæÞÖÔŸÖ„ ¬ÖÖ üÞÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ ÆüÖê ŸÖÖê (¾ÖÖŸÖ, Öæ¡Ö †Öî ü ¯Öã üßÂÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾ÖêÝÖ)… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 5/4 Ö¬µÖê - ¾ÖêÝÖî¹ý¤üßÞÖð×¾ÖÆüŸÖî¸ü¬ÖÖê ¾ÖÖ .... |

ïÖ™ü¯ÖÞÖêê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü - •Ö ü ¾ÖêÝÖÖÓ“Öê ü¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¬ÖÖ üÞÖ Ûêú»Öê»Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ ü (¾ÖÖŸÖ, ´Öæ¡Ö †Öî ü ¯Öã üßÂÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾ÖêÝÖ)… ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ŸÖé×ÂÖŸÖÖê (Trishito) - Drinking water after food causes vitiation of all doshas.

Charaka in Su. 27/328 mentions

ׯֲÖêµÖã¹ý¤üÛÓú ³Ö㌟¾ÖÖ ŸÖפËüÆü ÛúÞšüÖê ü×ÃÖ ×Ã£ÖŸÖ ÖË | îÖêÆü´ÖÖÆüÖ ü•ÖÓ ÆüŸ¾ÖÖ ³ÖæµÖÖê ¤üÖêÂÖÖµÖ Ûú»¯ÖŸÖê || 328

P a g e | 250

The commentator states “ÃÖÖ¸üÆü®Ö®ÖÓ “Ö •Ö»Öê®ÖÖÆüָîÖêÆÓü ÝÖéÆüߟ¾ÖÖ ÛúÞšüÖê üõ־ÖãÖÖ®ÖÖ¤ü¯ÖÖÛúÖŸÖË ×ÛÎúµÖŸÖêü…” The nutrient part or sneha from food is carried by the water (taken after food) to throat and chest and causes Abhishyanda. So it can be inferred that the body does not get sneha from food, hence dryness is increased in rest of the body leading to vitiation of vata. Samgraha in Su. 6/40 also mentions - Drinking water after food causes vitiation of Kapha in the region above Amashaya. Samgraha in Su. 6/35 mentions - †×ŸÖŒ»Öê¤üÖêƒ×ݮ֮ÖÖ¿Ö®Ö„ | Excess of “Navodaka” after food increases kleda which in turn causes weakness of agni and ultimately leads to gulma. In case of the reading Trushita, Samgraha mentions excess of water (even when thirsty) causes vitiation of Kapha and Pitta (Su. 6/32). The samprapti or manifestation of Gulma is Vata predominant with weakness of Agni. Hence original reading Ati Ashitah is retained. This is rejected.

³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü •Ö»Ö ÖÖ®Ö Ûú ü®ÖÖ ÃÖ³Öß ¤üÖêÂÖÖëÓ ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… “Ö¸üÛú ®Öê ÃÖæ.27 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

ׯֲÖêµÖã¹ý¤üÛÓú ³Ö㌟¾ÖÖ ŸÖפËüÆü ÛúÞšüÖê ü×ÃÖ ×Ã£ÖŸÖ ÖË | îÖêÆü´ÖÖÆüÖ ü•ÖÓ ÆüŸ¾ÖÖ ³ÖæµÖÖê ¤üÖêÂÖÖµÖ Ûú»¯ÖŸÖê ||

™üßÛúÖÛúÖ üÖêÓ ®Öê ÛúÆüÖ Æîü “ÃÖÖ üÆü®Ö®ÖÓ “Ö •Ö»Öê®ÖÖÆüÖ Ã®ÖêÆÓü ÝÖéÆüߟ¾ÖÖ ÛúÞšüÖê üõ־ÖãÖÖ®ÖÖ¤ü¯ÖÖÛúÖŸÖË ×ÛÎúµÖŸÖê…ü” •Ö»Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö †®®Ö ÛúÖ ÃÖÖ ü ³ÖÖÝÖ µÖÖ ×îÖÝ¬Ö ³ÖÖÝÖ ÛúÞšü †Öî ü ˆ¸ü„ãÖÖ®Ö Öë ¯ÖÆãÑ ü“ÖÛú ü †×³Öµ֮¤ü ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê †®Öã ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, ¿Ö üß ü ÛúÖê †®®Ö Ûêú «üÖ¸üÖ Ã®ÖêÆü ®ÖÆüà × Ö»ÖŸÖÖ, ‡ÃÖ×»Ö‹ ¿Ö üß ü Ûêú †®µÖ ³ÖÖÝÖÖë Öë üÖîõµÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÛú ü ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ÃÖÓÝÖÏÆü Öë ³Öß ÛúÆüÖ Æîü Ûúß ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †Ö ÖÖ¿ÖµÖ Ûêú ‰ú¬¾ÖÔ ³ÖÖÝÖ ´Öë Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/40)

ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/35 ´Öë ÛúÆüÖ Æîü - †×ŸÖŒ»Öê¤üÖêƒ×ݮ֮ÖÖ¿Ö®Ö„ | ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë “®Ö¾ÖÖê¤üÛú” ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖê Œ»Öê¤ü Ûúß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖß Æîü, •ÖÖê †×ݮִÖÖÓª Ûú¸üŸÖÖ Æîü †Öî ü וÖÃÖÃÖê ÝÖã» Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… ŸÖé×ÂÖŸÖ Ûêú ²ÖÖ êü ´Öë ÃÖÓÝÖÏÆü ´Öë ÛúÆüÖ Æîü Ûúß, †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö¯ÖÖ®Ö ÃÖê (ŸÖé×ÂÖŸÖ ÆüÖê®Öê ¯Ö ü ³Öß) Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/32)…

ÝÖã»´Ö Ûúß ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ ´Öë ¾ÖÖŸÖ µÖÆü ¯ÖϬÖÖ®Ö ¤üÖêÂÖ †Öî ü †×Ý®Ö ÖÖÓª ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×ŸÖ †×¿ÖŸÖ„ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü •Ö»Ö¯ÖÖ®Ö ÃÖ¾ÖÔ ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö Ûú¸üŸÖê. “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ.27 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ׯֲÖêµÖã¹ý¤üÛÓú ³Ö㌟¾ÖÖ ŸÖפËüÆü ÛúÞšüÖê ü×ÃÖ ×Ã£ÖŸÖ ÖË | îÖêÆü´ÖÖÆüÖ ü•ÖÓ ÆüŸ¾ÖÖ ³ÖæµÖÖê ¤üÖêÂÖÖµÖ Ûú»¯ÖŸÖê ||

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü - “ÃÖÖ üÆü®Ö®ÖÓ “Ö •Ö»Öê®ÖÖÆüָîÖêÆÓü ÝÖéÆüߟ¾ÖÖ ÛúÞšüÖê üõ־ÖãÖÖ®ÖÖ¤ü ÖÖÛúÖŸÖË ×ÛÎúµÖŸÖêü…” •Ö»ÖÖÃÖÆü †®®ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ ü ³ÖÖÝÖ ØÛú¾ÖÖ ×îÖÝ¬Ö ³ÖÖÝÖ ÛúÞšü ¾Öü ˆ ü„ãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê •ÖÖ‰ú®Ö †×³Öµ֮¤ü ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖê. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê †®Öã´ÖÖ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖê Ûúß, ¿Ö üß üÖ»ÖÖ †®®ÖÖ«üÖ ê ü îÖêÆü × ÖôûŸÖ ®ÖÖÆüß ´ÆüÞÖæ®Ö ¿Ö üß üÖ“µÖÖ

P a g e | 251

†®µÖ ³ÖÖÝÖÖ´Ö¬µÖê üÖîõµÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê‰ú®Ö ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓÝÖÏÆüÖŸÖ ÃÖã üÖ ´Æü™ü»Öê †ÖÆê Ûúß ³ÖÖê•Ö®Ö¯Ö¿“ÖÖŸÖ •Ö»ÖÃÖê¾Ö®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ“µÖÖ ‰ú¬¾ÖÔ ³ÖÖÝÖÖŸÖúÛú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖê (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/40). ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/35 Ö¬µÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü - †×ŸÖŒ»Öê¤üÖêƒ×ݮ֮ÖÖ¿Ö®Ö„ | ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ “®Ö¾ÖÖê¤üÛú” ÃÖê¾Ö®ÖÖ®Öê Œ»Öê¤üÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖê, •µÖÖ Öãôêû †×Ý®Ö ÖÖÓª ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÝÖã»´ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ŸÖé×ÂÖŸÖÖÓ“µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ÃÖÓÝÖÏÆüÖŸÖ ´Æü™ü»Öê †ÖÆê Ûúß, †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö¯ÖÖ®Ö Ûêú»µÖÖ¾Ö ü (ŸÖÆüÖ®Ö »ÖÖÝÖ»Öê»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß) Ûú±ú ¾Ö ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖê (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/32). ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ ÆüÖ ¯ÖϬÖÖ®Ö ¤üÖêÂÖ †Ö×ÞÖ †×ݮִÖÖÓª †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü †×ŸÖ †×¿ÖŸÖ„ ´Ö¬µÖê ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

5. †×¬ÖÛú´ÖÖ¡ÖÓ (Adhikamatram) - No change in meaning. Generaly “Ati” and “Heen”

are associated with the word Matra. Hence original retained. This is rejected. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | ÖÏÖµÖ„ “†×ŸÖ“†Öî ü “Æü߮֓µÖê ¤üÖê®ÖÖê ¿Ö²¤ü ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ¯ÖÏÖµÖ„ “†×ŸÖ“¾Ö “Æü߮֓Æêü ¤üÖê®Ö ¿Ö²¤ü ´ÖÖ¡ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ.ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

6.3 †×ŸÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ ¾ÖÖ µÖÖ®Öê®Ö µÖÖ×ŸÖ †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ´Ö´Öª¿ÖÖêÛú¹ýד־ÖÖÔ †×³Ö‘ÖÖŸÖ´Öé“”ûןÖ

¾ÖÖ ×¾ÖÂÖ´ÖÖÃÖ®Ö¿ÖµÖ®ÖãÖÖ®Ö“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖÃÖê¾Öß ¾ÖÖ ³Ö¾Ö×ŸÖ (1) ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 110, 122, 104*, 108*, 116*, 117*, 118*; †×ŸÖõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 109, †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103*,113, Books 202, 204, 207, 213, 214, 203, 205; 2) ×¾ÖÂÖ ÖÖ¿Ö®Ö - ÖÖ Mss. 101, 103, 109, 110, 116, 117, 120, 121, 122, Books 202, 204, 207, 209, 213, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×ŸÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ (Atisankshobhina) - Ati - Over, in excess, Sa - Samantat, altogether, thoroughness, intensity, surrounded. Kshobha i.e. shaking or agitation, Atisankshobhina - shaking or agitation of the whole body to a great extent. Atimatrasankshobhina - same meaning as above. Atikshobhina - excessive agitation. (It may be localised also) Sankshobhina - shaking or agitation of the whole body.

Charaka in Siddhisthana 12/10-11 mentions - ‹ŸÖÖÓ ¯ÖÏÛéúןִ֯ÖÏÖ¯ŸÖ„ ÃÖ¾ÖÔ¾Ö•µÖÖÔ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË | ÖÆüÖ¤üÖêÂÖÛú¸üÖÞµÖ™üÖ×¾Ö´ÖÖ×®Ö ŸÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ……10…… ˆ““Öî³ÖÖÔµÖÓ ü£ÖõÖÖê³Ö´Ö×¾Ö“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖÖÃÖ®Öê |... ŸÖ••ÖÖ„ ¤êüÆüÖꬾÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¬ÖÖê Ö¬µÖ Öß›üÖ´Ö¤üÖêÂÖ•ÖÖ„ | (¸ü£ÖõÖÖê³ÖÖŸÖË ÃÖ¾ÖÔ¤êüÆü¯Öß›üÖ - ™üßÛúÖ) Rathakshobha after shodhana, when the person has not achived his normal state, causes agitation of whole body. Hence Sankshobhina reading is also correct.

P a g e | 252

Ati is associated with most of the viharatmak (behavioural) causes. In vata prakriti person, travelling by vehicle shaking the whole body can cause vitiation of vata. Travel by Vehicle causing excessive shaking is not mandatory. (Travelling in ancient days was either on any animal like horse, camel, elephant or by bullock-cart or chariot, which caused shaki ng of the whole body.) Other readings rejected. †×ŸÖ - †Ö׬֌µÖ ÃÖê, ÃÖÓ - ÃÖ Ö®ŸÖÖŸÖË - ‹Ûú ÃÖÖ£Ö, ¯ÖæÞÖÔŸÖ„, ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ¾µÖÖ¯ŸÖ… õÖÖê³Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ µÖÖ®Öê ¿Ö üß ü Öë ÛÓú Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ µÖÖ ¿Ö üß ü ÛúÖê †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ… †×ŸÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ´Öë †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ÛÓú Ö Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ µÖÖ ¿Ö üß ü ÛúÖê †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ… †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¯Ö üÖêŒŸÖ †£ÖÔ Ûêú ÃÖ´ÖÖ®Ö †×ŸÖõÖÖê׳ÖÞÖÖ - †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ… (µÖÆü ãÖÖ×®ÖÛú ³Öß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü…)

ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¿Ö üß ü ´Öë ÛÓú¯Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ µÖÖ ¿Ö üß ü ÛúÖê ¡ÖÃŸÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ… “Ö¸üÛú ®Öê ×ÃÖ üßãÖÖ®Ö 12/10-11 ´Öë ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü -

‹ŸÖÖÓ ¯ÖÏÛéúןִ֯ÖÏÖ¯ŸÖ„ ÃÖ¾ÖÔ¾Ö•µÖÖÔ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË | ÖÆüÖ¤üÖêÂÖÛú¸üÖÞµÖ™üÖ×¾Ö´ÖÖ×®Ö ŸÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ||10…… ˆ““Öî³ÖÖÔµÖÓ ü£ÖõÖÖê³Ö´Ö×¾Ö“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖÖÃÖ®Öê |... ŸÖ••ÖÖ„ ¤êüÆüÖꬾÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¬ÖÖê Ö¬µÖ Öß›üÖ´Ö¤üÖêÂÖ•ÖÖ„ | (¸ü£ÖõÖÖê³ÖÖŸÖË ÃÖ¾ÖÔ¤êüÆü¯Öß›üÖ - ™üßÛúÖ) ¿ÖÖê¬Ö®Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ü£ÖõÖÖê³Ö, •Ö²Ö ŸÖÛú ¾µÖ׌ŸÖ ®Öê ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüà Ûúß ÆüÖê, ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ÛúÖê ¡ÖÃŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ µÖÆü ¯ÖÖšü ³Öß ×“ÖŸÖ Æîü… †×ŸÖ ¿Ö²¤ü †Ö׬֌µÖ ÃÖê ×¾ÖÆüÖ üÖŸ´ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÏÛéú×ŸÖ ¾ÖÖ»Öê ¾µÖ׌ŸÖ Öë µÖÖ®Ö ÃÖê ´ÖÖÝÖÔÛÎú´ÖÞÖ Ûú ü®Öê ÃÖê ¿Ö üß ü ´Öë ˆŸ¯Ö®®Ö õÖÖê³Ö ÃÖê ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖÖ®Ö ÃÖê ´ÖÖÝÖÔÛÎú´ÖÞÖ Ûú ü®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¿Ö üß ü ´Öë †×ŸÖõÖÖê³Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®ÖÖ •Öºþ üß ®ÖÆüà… (¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖ»Ö ´Öë, µÖÖ¡ÖÖ ÛúÖ ÃÖÖ¬Ö®Ö ‘ÖÖê›üÖ, ‰Ñú™ü, ÆüÖ£Öß µÖÖ ²Öî»ÖÝÖÖ›üß µÖÖ ŸÖÖÓÝÖÖ µÖÆü ÆüÖêŸÖê £Öê…) †×ŸÖ - †Ö׬֌µÖÖ®Öê, ÃÖÓ - ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË - ‹Ûú¡Ö, ¯ÖæÞÖÔŸÖ„, ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ¾µÖÖ¯ŸÖ. õÖÖê³Ö Ûú üÞÖÖ üÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê ÛÓú Ö ×®Ö´ÖÖÔÞÖ Ûú¸üÞÖÖ¸üÖ ØÛú¾ÖÖ ¿Ö ü߸ֻÖÖ †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú¸üÞÖÖ üÖ. †×ŸÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ÛÓú¯Ö Ûú¸üÞÖÖ¸üÖ ØÛú¾ÖÖ ¿Ö üß üÖ»ÖÖ †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú üÞÖÖ üÖ.

†×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¯Ö üÖêŒŸÖ †£ÖÖÔ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê. †×ŸÖõÖÖê׳ÖÞÖÖ - †×¬ÖÛú ¡ÖÃŸÖ Ûú üÞÖÖ üÖ. (Æêü ãÖÖ×®ÖÛú ¤êüÜÖᯙ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê.) ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ - ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê ÛÓú¯Ö ×®Ö ÖÖÔÞÖ Ûú üÞÖÖ üÖ ØÛú¾ÖÖ ¿Ö¸ü߸ֻÖÖ ¡ÖÃŸÖ Ûú¸üÞÖÖ üÖ. “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ×ÃÖ üßãÖÖ®Ö 12/10-11 ´Ö¬µÖê ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü -

‹ŸÖÖÓ ¯ÖÏÛéúןִ֯ÖÏÖ¯ŸÖ„ ÃÖ¾ÖÔ¾Ö•µÖÖÔ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË | ÖÆüÖ¤üÖêÂÖÛú¸üÖÞµÖ™üÖ×¾Ö´ÖÖ×®Ö ŸÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ||10…… ˆ““Öî³ÖÖÔµÖÓ ü£ÖõÖÖê³Ö´Ö×¾Ö“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖÖÃÖ®Öê |... ŸÖ••ÖÖ„ ¤êüÆüÖꬾÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¬ÖÖê Ö¬µÖ Öß›üÖ´Ö¤üÖêÂÖ•ÖÖ„ | (¸ü£ÖõÖÖê³ÖÖŸÖË ÃÖ¾ÖÔ¤êüÆü¯Öß›üÖ - ™üßÛúÖ) ¿ÖÖê¬Ö®Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ü£ÖõÖÖê³Ö, •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ¾µÖ׌ŸÖ ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ ¯ÖÏÖ ŸÖ Ûú üŸÖ ®ÖÖÆüß, ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖ»ÖÖ ¡ÖÃŸÖ Ûú¸üŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö ÃÖÓõÖÖê׳ÖÞÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¤êüÜÖᯙ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

†×ŸÖ ¿Ö²¤ü ¯ÖÏÖ´ÖãܵÖÖ®Öê ×¾ÖÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÏÛéúן֓µÖÖ ¾µÖ׌ŸÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖÆü®ÖÖ®Öê ´ÖÖÝÖÔÛÎú´ÖÞÖ Ûú üÞµÖÖ®Öê ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®®Ö õÖÖê³ÖÖ®Öê ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖÆü®ÖÖ®Öê ´ÖÖÝÖÔÛÎú ÖÞÖ Ûêú»µÖÖ´Öãôêû ¿Ö üß Ö´Ö¬µÖêü †×ŸÖõÖÖê³Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê ÝÖ¸ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß. (¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûß, ‘ÖÖê›üÖ, ‰Óú™ü, Æü¢Öß ØÛú¾ÖÖ ²Öî»ÖÝÖÖ›üß ØÛú¾ÖÖ ™üÖÓÝÖÖ Æüß ¯ÖϾÖÖÃÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö®Öê ÆüÖêŸÖß.)

P a g e | 253

2. ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®Ö (Vishamashanam) - Ashanam Vishamam (†¿Ö®Ö´ÖË ×¾ÖÂÖ Ö´ÖË) causes impairement of Agni (Ch. Su 25/ 40), and vitiation of all three doshas in manifestation of Rajyakshma (Ch. Chi. 8/28). Visham-ashanaja Rajayakshma has obstructive manifestation “ŸÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ¿Ö üß ü Ö®ÖãÃÖéŸµÖ µÖ¤üÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ÖµÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö ¯ÖÏן־ÖÖµÖÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê…” (Ch. Ni. 6/ 10). Gulma has Vata-predominant Samprapti. Hence Vishamasana (improper posture) leading to vitiation of vata is more appropriate. It is rerained. This reading rejected.

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ (“Ö.דÖ.8/28) Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ´Öë ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®Ö, †×ݮ־ÖîÂÖ´µÖ (“Ö.ÃÖæ.25/40) †Öî ü ס֤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü…ü ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®Ö•Ö®µÖ ¸üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ´Öë †¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸ ÖÛú ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… “ŸÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ¿Ö üß ü´Ö®ÖãÃÖéŸµÖ µÖ¤üÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ÖµÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö ¯ÖÏן־ÖÖµÖÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê…” (“Ö.×®Ö.6/10) … ÝÖã» Ö Ûúß ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü… †ŸÖ„ ×¾ÖÂÖ´ÖÖÃÖ®Ö µÖÖêÝµÖ Æîü… ¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ (“Ö.דÖ.8/28) “µÖÖ ˆŸ¯Ö¢Öß´Ö¬µÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®Ö, †×ݮ־ÖîÂÖ µÖ (“Ö.ÃÖæ.25/40) †Ö×ÞÖü ס֤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖê. ×¾ÖÂÖ ÖÖ¿Ö®Ö•Ö®µÖ ¸üÖ•ÖµÖõ´µÖÖ Ö¬µÖê †¾Ö üÖê¬ÖÖŸ´ÖÛú ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ †ÃÖŸÖê. “ŸÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ¿Ö üß ü´Ö®ÖãÃÖéŸµÖ µÖ¤üÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ÖµÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö ¯ÖÏן־ÖÖµÖÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê …” (“Ö.×®Ö.6/10) … ÝÖã»´ÖÖ“Öß ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¾ÖÖŸÖ ¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖÖÃÖ®Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

6.4 †®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ ×¾ÖÂÖ´Ö´ÖןִÖÖ¡ÖÓ ¾µÖÖµÖÖ´Ö•ÖÖŸÖ´ÖÖ ü³ÖŸÖê, ŸÖõÖÖ¯Ö“ÖÖ¸üÖ«üÖŸÖ„

¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……6…… (1) ´ÖÖ¡ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) ŸÖõ֤֟ü Ö“ÖÖ üÖ«üÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 111;

ŸÖõ֤֟ü¯Ö“ÖÖ üÖ«üÖµÖã„ - ¯ÖÖ Ms. 105*, Book 212; ŸÖõÖêŸÖ¤ü¯Ö“ÖÖ¸üÖ«üÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 107; ŸÖõÖÖ Ö“ÖÖ¸üÖ«üÖµÖã„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 108, 110, 122, Books 204, 209, 213; ŸÖõÖÖ Ö“ÖÖ¸üÖ«üÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, Books 202, 203, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖÖ¡ÖÓ (Matram) - Vishamamatram - Vishama Vyayama i.e. improper exercise causes vitiation of vata. Only “vishama exercise” (Visham-Matra) causes vitiation of vata is not true. Excessive exercise also causes vitiation of vata. Hence original reading retained.

To emphasize prominence of Vyayam as a cause, it is mentioned twice.

×¾ÖÂÖ´Ö ÖÖ¡ÖÓ - †µÖÖêÝµÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¾µÖÖµÖÖ´Ö… ×¾ÖÂÖ Ö ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖÖ®Öê †®Öã×“ÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ Ö ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú¸üŸÖÖ Æîü… Ûêú¾Ö»Ö †®Öã×“ÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ Ö ÃÖê ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ ÛúÆü®ÖÖ µÖÖêÝµÖ ®ÖÆüà… †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ¾µÖÖµÖÖ Ö ³Öß ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú¸üŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾µÖÖµÖÖ Ö ÛúÖ ÃÖ³Öß ÛúÖ üÞÖÖë ´Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ¤üÖê ²ÖÖ ü »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

×¾ÖÂÖ´Ö ÖÖ¡ÖÓ - †µÖÖêÝµÖ ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ¾µÖÖµÖÖ Ö. ×¾ÖÂÖ´Ö ¾µÖÖµÖÖ´Ö ´ÆüÞÖ•Öê †®Öã×“ÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖê. Ûêú¾Öôû †®Öã×“ÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ´ÖÖ®Öê ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ´ÆüÞÖÞÖê µÖÖêÝµÖ ®ÖÖÆüß. †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡Öê Ö¬µÖê ¾µÖÖµÖÖ Ö ¤êüÜÖᯙ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 254

¾µÖÖµÖÖ ÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ ÛúÖ¸üÞÖÖÓ´Ö¬Öᯙ ´ÖÆüŸ¾Ö †¬ÖÖê¸êü×ÜÖŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¤üÖê®Ö ¾ÖêôûÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖµÖã„ (Vayu) - Both mean same but vayu is the term generally used for external vayu present in universe, while vata is the term used for vayu from the body. Both are used in both contexts. No change in meaning. Hence original retained.

Tasya Apacharat (ŸÖÃµÖ †¯Ö“ÖÖ¸üÖŸÖË)/Tasya Tat Apacharat (ŸÖÃµÖ ŸÖŸÖË †¯Ö“ÖÖ üÖŸÖË) / Tasya

Etat Apacharat (ŸÖÃµÖ ‹ŸÖŸÖË †¯Ö“ÖÖ üÖŸÖË) all mean same. Hence original reading is retained. ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÖµÖã µÖÆü ÃÖÓ–ÖÖ ²ÖÖÊÃÖé™üß ´Öë ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ¾ÖÖµÖã ÛúÖê ¤üß •ÖÖŸÖß Æîü †Öî ü ¿Ö üß ü ´Öë ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ¾ÖÖµÖã ÛúÖê ¾ÖÖŸÖ ÃÖÓ–ÖÖ ¤üß •ÖÖŸÖß Æîü… ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ¤üÖê®ÖÖë ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ŸÖÃµÖ †¯Ö“ÖÖ üÖ“ÖË / ŸÖÃµÖ ŸÖŸÖË †¯Ö“ÖÖ üÖŸÖË / ŸÖÃµÖ ‹ŸÖŸÖË † Ö“ÖÖ üÖŸÖË ‡®Ö ÃÖ³Öß ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêüü ¯Ö Ó üŸÖã ¾ÖÖµÖã Æüßü ÃÖÓ–ÖÖ ²ÖÖÊÃÖé™üß´Ö¬µÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ¾ÖÖµÖã»ÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖêü †Ö×ÞÖü

¿Ö üß Ö´Ö¬µÖêü ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ¾ÖÖµÖã»ÖÖ ¾ÖÖŸÖ Æüß ÃÖÓ–ÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖêü. ¤üÖê®Æüà“ÖÖ ¤üÖê®Æüà ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖ®Öê ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †£ÖÔÖ Ö¬µÖê ÛúÖÆüßÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖÃµÖ †¯Ö“ÖÖ üÖ“ÖË/ŸÖÃµÖ ŸÖŸÖË †¯Ö“ÖÖ üÖŸÖË /ŸÖÃµÖ ‹ŸÖŸÖË †¯Ö“ÖÖ¸üÖŸÖË µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

7.1 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾ÖÖµÖã´ÖÔÆüÖÄÖÖêŸÖÖꃮÖã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ ¸üÖîõµÖÖŸÖË Ûúךü®Öß³ÖæŸÖ´ÖÖ¯»ÖãŸµÖ ×¯Ö×Þ›üŸÖÖꃾÖãÖÖ®ÖÓ Ûú¸üÖê×ŸÖ Çüפü ²ÖßÖÖî ¯ÖÖÀ¾ÖÔµÖÖê®ÖÖÔ³µÖÖÓ ¾ÖÖ

7.2 ÃÖ ¿Öæ»Ö´Öã¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ ÝÖÏ®£Öà¿“ÖÖ®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖ®ÖË ×¯Ö×Þ›üŸÖ¿“ÖÖ¾ÖןÖšüŸÖê ÃÖ ×¯Ö×Þ›üŸÖŸ¾ÖÖ¤Ëü 'ÝÖã»´Ö' ‡ŸµÖ׳֬ÖßµÖŸÖê… (1) ׯÖ×Þ›üŸÖÖê µÖ¾ÖãÖÖ®ÖÓ- 103, 122; 2) ¯Öפü¿µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 120; “µÖŸÖê - ÖÖ Books 202, 203, 205, 207, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ׯÖ×Þ›üŸÖÖ꯵־ÖãÖÖ®ÖÓ- Ashtang hrudaya and samgraha mention- ׯÖ×Þ›üŸÖŸ¾ÖÖ¤ü´ÖæŸÖÖìS ×¯Ö ´ÖæŸÖÔŸ¾Ö× Ö¾Ö ÃÖÓ×ÁÖŸÖ„„ | which clearly states vata itself is pindita. It is normal for vata to move about with its chala property. But it moves even when it is pindita hence separately mentioned with the word Api. May be accepted as reading. Second opinion is that the bodypart involved hardens. Because of dryness of Vata, the body part becomes dry and glandular. One can also infer with “Vakyashesha tantrayukti” that the dosha involved (Kapha or Pitta) becomes

P a g e | 255

glandular due to drying. As is mentioned in Vatavyadhi chikitsa –Ch. CHi 28/60

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö ×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË || Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

When there is Shosha (decrease\ drying out) of Rasa etc Dhatus, there is diminish of liquid property, then hardness is produced. This implied meaning is not clearly expressed by the word “Ûúšüß×®Ö³ÖæŸÖÓ †Ö¯»Ö㟵֔ †Â™üÖÓÝÖÈü¤üµÖ †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆü Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - ׯÖ×Þ›üŸÖŸ¾ÖÖ¤ü´ÖæŸÖÖìS ×¯Ö ÖæŸÖÔŸ¾Ö× Ö¾Ö ÃÖÓ×ÁÖŸÖ„„ | µÖÆüÖ Ã Ö™ü ºþ¯Ö ÃÖê ÛúÆüÖ Æîü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ Ã¾ÖµÖÓ ×¯Ö×Þ›üŸÖ þֺþ¯Ö Æîü | ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ˆÃÖÛêú “Ö»Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ÃÖÓ“ÖÖ Ûú ü®ÖÖü þÖÖ³ÖÖ×¾ÖÛú Æîü | »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ × Ö×Þ›üŸÖþֺþ¯Ö ´Öë ÆüÖêÛú ü ³Öß ÃÖÓ“ÖÖ Ûú ü®ÖÖü †×¯Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê †»ÖÝÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤ãüÃÖ êü ´ÖŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ , ¿Ö üß ü†¾ÖµÖ¾ÖÖëÛúÖê ÛúÖךüÞµÖ ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖŸÖ Ûêú ºþõÖ ÝÖãÞÖ ÃÖê ¿Ö¸ü߸ü†¾ÖµÖ¾Ö ÛúÖê ºþõÖŸÖÖ †Öî ü × ÖÞ›üÖÛúÖ ü þֺþ¯Ö ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß ÃÖê µÖÆü ÃÖ Ö—ÖŸÖÖ Æîü Ûúß, •ÖÖê ¤üÖêÂÖ ÃÖÆüµÖÖêÝÖß Æîü (×¯Ö¢Ö µÖÖ Ûú±ú) ˆ®ÖÛúÖê ºþõÖŸÖÖ ÃÖê üׯÖÞ›üÖÛúÖ ü þֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß ¾ÖÖŸÖ¾µÖÖ¬Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - “Ö.דÖ. 28-60

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö ×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË || Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

•Ö²Ö ¸üÃÖÖפü ¬ÖÖŸÖæ ÛúÖ ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü (´ÖÖ¡ÖÖ Ûú Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖÖ ÃÖãÜÖ®ÖÖ) ŸÖÖê ¿Ö üß ü ´Öë †Ö¯Ö ¬ÖÖŸÖæ Ûú Ö ÆüÖêÛú ü ÛúÖךüÞµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ÝÖÙ³ÖŸÖ †£ÖÔ “Ûúšüß×®Ö³ÖæŸÖÓ †Ö »Ö㟵֔ ÃÖê ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ïÖ™ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †Â™üÖÓÝÖÈü¤üµÖ ¾Öü ÃÖÓÝÖÏÆü Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüü - ׯÖ×Þ›üŸÖŸ¾ÖÖ¤ü ÖæŸÖÖìS ×¯Ö ´ÖæŸÖÔŸ¾Ö× Ö¾Ö ÃÖÓ×ÁÖŸÖ„„ | µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ã¯Ö™ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ„ ׯÖ×Þ›üŸÖ þֺþ Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö ÝÖãÞÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ“ÖÖ¸ü Ûú üÞÖê þÖÖ³ÖÖ×¾ÖÛú †ÖÆêü. Ö¸ÓüŸÖã ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ×¯Ö×Þ›üŸÖþֺþ ÖÖŸÖ ÃÖÓ“ÖÖ ü, †×¯Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¾ÖêÝÖôûÖ ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. †®µÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü, ¿Ö¸ü߸ü†¾ÖµÖ¾ÖÖÓ®ÖÖ ÛúÖךüÞµÖ ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ ºþõÖ ÝÖãÞÖÖ Öãôêû ¿Ö üß ü†¾ÖµÖ¾ÖÖÓ Ö¬µÖê ºþõÖŸÖÖ ¾Ö ׯÖÞ›üÖÛúÖ ü þֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ÃÖ Ö•ÖŸÖê Ûúß, •Öê ÃÖÆüµÖÖêÝÖß ¤üÖêÂÖ †ÖÆêüŸÖ (× Ö¢Ö ØÛú¾ÖÖ Ûú±ú) ŸµÖÖÓ®ÖÖ ºþõÖŸÖê Öãôê ûׯÖÞ›üÖÛúÖ¸ü þֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. •ÖÃÖê Ûúß ¾ÖÖŸÖ¾µÖÖ¬Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖê Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - “Ö.דÖ. 28-60

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö ×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË || Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

•Öë¾ÆüÖ ¸üÃÖÖפ ¬ÖÖŸÖæÓ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖê ( ÖÖ¡ÖÖ Ûú Öß ÆüÖêÞÖê ØÛú¾ÖÖ ¿ÖÖêÂÖÞÖ ÆüÖêÞÖê) ŸÖë¾ÆüÖ ¿Ö üß üÖŸÖᯙ †Ö¯Ö ¬ÖÖŸÖæ Ûú´Öß ÆüÖê‰ú®Ö ÛúÖךüÞµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ ÝÖÙ³ÖŸÖ †£ÖÔ “Ûúšüß×®Ö³ÖæŸÖÓ †Ö¯»Ö㟵֔ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ à Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ü

2. ¯Öפü¿µÖŸÖê (Upadishyate) - †×³Ö¬ÖßµÖŸÖê (Abhidheeyate) - (†×³Ö + ¬ÖÖ + »µÖã™Ëü) ÛúÆü®ÖÖ, ²ÖÖê»Ö®ÖÖ, ®ÖÖ´Ö üÜÖ®ÖÖ…

P a g e | 256

[†×³Ö¬ÖÖ (†×³Ö ¬ÖÖ Ûú¸üÞÖê ³ÖÖ¾Öê “Ö †’Ëû, ×áֵÖÖÓ ™üÖ ÖË) ®ÖÖ´Ö | ‡×ŸÖ Æêü´Ö“Ö®¦ü„ | ®µÖÖµÖ ÖŸÖê ¿Ö²¤ü¿Ö׌ŸÖ„|

´Öß´ÖÖÓÃÖÖ´ÖŸÖê ×¾Ö׬ÖÃÖ´Ö¾ÖêŸÖ-×¾Ö׬־µÖÖ¯ÖÖ üß³ÖæŸÖ Ö¤üÖ£ÖÔ„ | ŸÖõÖÖ »ÖõÖÞÖÓ “ÃÖ ´ÖãܵÖÖêS£ÖÔÃŸÖ¡Ö ´ÖãܵÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ üÖê‹ÃµÖÖ³Ö¬ÖÖꓵ֟Öê”| ‡×ŸÖ ÛúÖ¾µÖ¯ÖÏÛúÖ¿Ö„ | “

†×³Ö¬ÖÖ®ÖÓ – “¾µÖÖܵÖÖ’ËûÛú †×³Ö¬ÖÖ®Ö “Ö ®ÖÖ Ö¬ÖêµÖ “Ö” ‡ŸµÖ´Ö ü„ | ¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö ˆ¯Ö¤êü¿Ö®Ö ÖË (Upadeshanam) - (ˆ¯Ö + פü¿ÖË + »µÖã™Ëü) - ׿ÖõÖÞÖ ¤êü®ÖÖ, ÖÃÖßÆüŸÖ Ûú ü®ÖÖ… ˆ“µÖŸÖê (Uchyate) - ˆ““ÖÖ üÞÖ´ÖË - ( ¤Ëü + “Ö¸Ëü + ×ÞÖ“ÖË + »µÖã™Ëü) ²ÖÖê»Ö®ÖÖ, Ûú£Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ…

It gets the name gulma because of its glandular form. Abhidhanam means naming.

According to Shabdakalpadruma Abhidhanam is naming or defining. Here in this line the name “gulma” is given and also defined.

Charaka Siddhisthana mentions. “ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ´ÖÖ Here explaination is provided for giving the name Gulma. It is not Direction of

Acharya. Hence original reading is more appropriate, though others are not wrong. Accepted as reading.

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; Ch. Si 12 \ 41- 44

ׯÖÞ›üÖÛúÖ ü ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ‡ÃÖê ÝÖã»´Ö ÃÖÓ–ÖÖ ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †×³Ö¬ÖÖ®Ö´ÖË ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ Ûú ü®ÖÖ…

¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, †×³Ö¬ÖÖ®Ö´ÖË ´ÖŸÖ»Ö²Ö ®ÖÖ ÖÛú üÞÖ µÖÖ ¾µÖÖܵÖÖ Ûú ü®ÖÖ | ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ´Öë ÝÖã» Ö µÖê ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖÛúß ¾µÖÖܵÖÖ Ûúß Æîü |

“Ö¸üÛú®Öê ×ÃÖ׬¤üãÖÖ®Ö Öë ÛúÆüÖ Æîü, “ ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ ÖÖµÖÆüÖ •ÖÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü ¾ÖÖê ÝÖã»´Ö ®ÖÖ Ö ¤êü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖê ÛúÖê‡Ô פü¿ÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê µÖÖ ×±ú ü †Ö“ÖÖµÖÔ ÛúÖ †Ó×ŸÖ Ö ´ÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ †®µÖ ¯ÖÖšü ÝÖ»ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü ×±ú ü ³Öß ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ‡ÃÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûê ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; “Ö.×ÃÖ.12-41-44

ׯÖÞ›üÖÛúÖ ü †ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê µÖÖ»ÖÖ ÝÖã»´Ö Æüß ÃÖÓ–ÖÖ ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖê. †×³Ö¬ÖÖ®Ö´ÖË “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ®ÖÖ ÖÛú¸üÞÖ Ûú üÞÖê. ¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü Ö®ÖãÃÖÖ ü †×³Ö¬ÖÖ®Ö ÖË “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖܵÖÖ Ûú üÞÖê. µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ´Ö¬µÖê ÝÖã»´Ö Æêü ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ Ûêú»Öß †ÖÆêü.

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ×ÃÖ׬¤üãÖÖ®ÖÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü, “ ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ ÖÖµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú»Öê»Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÝÖã»´Ö ®ÖÖ¾Ö ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß †ÖÆêü. Æêü פü¿ÖÖ¤ü¿ÖÔÛú ØÛú¾ÖÖ †Ö“ÖÖµÖÖÕ“Öê †Ó×ŸÖ´Ö ´ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ‡ŸÖ ü ÖÖšü “ÖãÛúß“Öê ®ÖÖÆüßŸÖ ¯Ö Ó üŸÖã ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; “Ö.×ÃÖ.12-41-44

7.3 ÃÖ ´ÖãÆãü¸üÖ¬Ö´Ö×ŸÖ ´ÖãÆãü¸ü»¯ÖŸ¾Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê †×®ÖµÖŸÖ×¾Ö¯Öã»ÖÖÞÖã¾Öê¤ü®Ö¿“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ “Ö»ÖŸ¾ÖÖ«üÖµÖÖê„ ´ÖãÆãü„ ׯ֯Öß×»ÖÛúÖÃÖÓ¯ÖÏ“ÖÖ ü ‡¾ÖÖ’ËûÝÖêÂÖã (1) †Ö¬ ÖÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 120, 121, 122, Books 209, 212; 2) †ÞÖãŸ¾Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102*, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 115*, 116, 117, 118, 119, 121, 122, Books 203, 205, 211, 212, 214; 3) ×¯Ö Öß×»ÖÛúÖÃÖÓ“ÖÖ׸üŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102*, 110; ׯ֯Öß×»ÖÛúÖÃÖÓ ÖÏÛúßÞÖÔ - ¯ÖÖ Mss. 104, 105, 106, 109, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Book 211) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 257

1. †Ö¬Ö´Ö®Ö´ÖË (Aadhamanam) - (†Ö + ¬ÖÖ + Ûú´Ö®Ö®ÖË) - ×®ÖõÖê¯Ö„ ¬Ö Ö®Ö = blowing, †Ö¬Ö´Ö®Ö = blowing towards/near. (†Ö + ¬Ö´ÖË+ Ûú Ö®Ö®ÖËË) †Ö

ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬Ö´Ö®Ö´ÖË ¬ÖÖ- ¤ü¬ÖÖןÖ, ¬ÖÖ¸üÞÖÓ (Shabdakalpadruma) ¬´ÖÖ- †×ݮֵÖãןք †×Ý®ÖÃÖÓµÖÖêÝÖ„, ¬¾Ö×®Ö„ ¿Ö²¤üÖ꟯Ö×¢ÖÆêüŸÖã³ÖÖ¾Ö„ (Shabdakalpadruma) †Ö¬Ö´Ö®Ö´ÖË- (†Ö¬ÖßµÖŸÖê †Ö’Ëû + ¬ÖÖ + Ûú Ö®Ö®ÖË) ²Ö®¬ÖÛÓú | ‡×ŸÖ ôÖéןք | (Shabdakalpadruma) †Ö¬´ÖÖ®Ö´ÖË -¾ÖÖŸÖ¾µÖÖ׬Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ„ | (¾ÖÖµÖã®ÖÖ ÃÖ¾Öê¤ü®Ö Öã¤ü ü¯Ö׸ü ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖÖ¬´ÖÖ®ÖŸ¾ÖÓ ‡×ŸÖ -

¹ý×ݾÖ×®Ö¿“ÖµÖÝÖÏ®£Ö¾µÖÖܵÖÖ®ÖÛéú׫ü•ÖµÖ¸ü×õÖŸÖ„) (Shabdakalpadruma) †Ö¬´ÖÖŸÖ„ - üŸÖ„, ×¾Ö¾ÖÙ¬ÖŸÖ„

†Ö¬´ÖÖ®Ö´ÖË (Aadhmanam) (†Ö + ¬´ÖÖ + »µÖã™Ëü) - ±ãÓúÛú ´ÖÖ¸ü®ÖÖ, ±ãú»ÖÖ¾Ö, ¾Öé× ü,(Apte) puffing, to swell with wind (MW).

(¬´ÖÖ®ÖÖŸÖË ¬Ö´Ö®µÖ„ ÄÖ¾ÖÞÖÖŸÖË ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ) “Ö.ÃÖæ.30/12 (¬ ÖÖ®ÖÖŸÖË ¯Öæ üÞÖÖ¤Ëü ¾ÖÖÊê®Ö üÃÖÖפü®ÖꟵ֣ÖÔ„ - ™üßÛúÖ) (¬´ÖÖ®ÖÖŸÖË ¬Ö´Ö®µÖ„ - ÃÖã.¿ÖÖ.9/3 ™üßÛúÖ)

One opinion is that vitiated vata carries kapha/pitta to the site (of gulma). Nikshepa is to put or throw. Vata is not having any physical form. The form is due to kapha or pitta. Vata blows/ throws kapha and/or pitta to the site. As is mentioned by Chakrapanidatta “ ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Ó ü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî ˆ æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖêןÖ, ¾ÖÖŸÖÝÖã» Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî æ üµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ | ” Second opinion is that vata itself becomes glandular. Vata is formed in intestine. According to peristaltic movements of intestine, it moves further. Again new vayu is formed. Thus every instant it is blowing towards lower opening of intestine.This all is caused by Chala property of Vata. Gulma i.e. vitiated vata increases in size and decreases according to chala property of vata. In this case though vata is becoming glandular, this shape is manifested through Mansa etc dhatu. Vata has to get accumulated (Adhmana) under Mansadhatu to cause glandular shape. Samgrahakara mentions

ïֿÖÖì¯Ö»Ö³µÖ„ ׯÖÞ›üߟ֟¾ÖÖ¤ü ÖæŸÖÖìƒ×¯Ö ÖæŸÖÔŸÖÖ×´Ö¾ÖÖê¯ÖÝÖŸÖÖê ÝÖÏ×®£Öºþ¯ÖêÞÖÖ¾ÖןÖšü ÖÖ®ÖÖê.... ×¾ÖßÖÖ¸üµÖŸÖß¾Ö Ã¾Ö¤êü¿Öê “Ö ÖÔ Ûú¤üÖד֟ÖË Ûú¤üÖד֟ÃÖ’ËûÛúÖê“ÖµÖŸÖß¾Ö.... |

A.Sa.Ni. 11/37 It is clearly mentioned that vata itself becomes glandular, sometimes it causes stretching/expanding and sometimes contracting like sensation. Charaka in Sutrasthana 20 -12 also mentions Vyas (expanding or becoming large) and Sankocha (to contract/ shrink) as symptoms of vatavikar. Aadhamanam is not mentioned in vatavikar. Chal i.e. Spandaü (pulsation) is mentioned. Adhman in a moment and alpatwam in a moment is what happens in spanda. So though both readings carry meaning, Aadhmana seems to be more appropriate reading. So original reading should be reconsidered for reading “Adhman”.

P a g e | 258

‹Ûú ´ÖŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ×¯Ö¢Ö µÖÖ Ûú±ú ÛúÖê (ÝÖã» Ö) ãÖÖ®Ö ´Öë »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü… ×®ÖõÖê¯Ö ÛúÖ †£ÖÔ »Öê •ÖÖ®ÖÖ µÖÖ ±ëúÛú®ÖÖ… ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖæŸÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… Ûú±ú µÖÖ ×¯Ö¢Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ ˆÃÖê ÖæŸÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Öî ü/µÖÖ ×¯Ö¢Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö ´Öë ¬Ö Ö®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… •ÖîÃÖÖ “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öê ÛúÆüÖ Æîü - “ ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Óü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî ˆ æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖêןÖ, ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî æ üµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ | ” †®µÖ ´ÖŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ã¾ÖµÖÓ Æüß ×¯ÖÞ›üþֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖ Öë ÆüÖêŸÖß Æîü | †ÖÓ¡Ö Ûúß ×ÛÎúµÖÖ ÃÖê ¾ÖÖŸÖ †ÖÝÖê ²ÖœüŸÖÖ Æî ü†Öî¸ ×±ú¸ ˆÃÖ •ÖÝÖÆüü ü ®ÖµÖÖ ¾ÖÖŸÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Æü ü ×ÛÎúµÖÖ Ûêú ²ÖÖ¤ü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¯ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖ Ûêú †¬ÖÖê¸Óü¬ÖÐ Ûêú ŸÖ ü±ú †Ö¬Ö Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ¾ÖÖŸÖ Ûêú “Ö»Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖŸÖ Ûêú “Ö»Ö ÝÖãÞÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÝÖã» Ö µÖÖ®Öê Ûúß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¾Öé üß µÖÖ ·ÆÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‹êÃÖß ×ã֟Öß Öë •Ö²Ö ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ×¯ÖÞ›üþֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ¾ÖÆü †ÖÛúÖ ü ´ÖÖÓÃÖ †Öפü ¬ÖÖŸÖã†Öë Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ׯÖÞ›üþֺþ Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖê ´ÖÖÓÃÖ ¬ÖÖŸÖã ´Öë ÃÖÓ×“ÖŸÖ (†Ö¬´ÖÖ®Ö) ÆüÖê®Öê Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖë ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü,

ïֿÖÖì¯Ö»Ö³µÖ„ ׯÖÞ›üߟ֟¾ÖÖ¤ü ÖæŸÖÖìƒ×¯Ö ÖæŸÖÔŸÖÖ×´Ö¾ÖÖê¯ÖÝÖŸÖÖê ÝÖÏ×®£Öºþ¯ÖêÞÖÖ¾ÖןÖšü ÖÖ®ÖÖê.... ×¾ÖßÖÖ¸üµÖŸÖß¾Ö Ã¾Ö¤êü¿Öê “Ö ÖÔ Ûú¤üÖד֟ÖË Ûú¤üÖד֟ÃÖ’ËûÛúÖê“ÖµÖŸÖß¾Ö.... |

†.ÃÖÓ.×®Ö. 11/37 ‹êÃÖÖ Ã¯Ö™ü ºþ Ö ÃÖê ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ Æîü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ Æüß ÝÖÏÓ£Öß Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü… Œ¾Ö×“ÖŸÖ ÃÖ Öë ŸÖÞÖÖ¾Ö/¯ÖÏÃÖÖ üÞÖ •ÖîÃÖß †Öî ü Œ¾Ö×“ÖŸÖ ÃÖÓõÖê¯ÖÞÖ •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… “Ö¸üÛú ®Öê ³Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 20/12 ´Öë ¾µÖÖÃÖ (¯ÖÏÃÖÖ üÞÖ µÖÖ ¾Öé× ü) †Öî ü ÃÖ’ËûÛúÖê“Ö (ÃÖÓõÖê¯ÖÞÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖÖ ×ÃÖÛãú›ü®ÖÖ) ‡®ÖÛúÖ ¾ÖÖŸÖ×¾ÖÛúÖ¸üÖë Öë †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ×¾ÖÛúÖ¸üÖë Öë †Ö¬Ö´Ö®Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà Æîü… “Ö»Ö µÖÖ®Öê Ûúß Ã Ö®¤ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †Ö¬ ÖÖ®Öû Ö»Ö³Ö ü Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü †»¯ÖŸ¾Ö´ÖË ¾ÖÖê ¯Ö»Ö Æîü וÖÃÖ´Öë à ÖÓ¤ü ´Öë Ûãú”û ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ¤üÖê®ÖÖë ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß “†Ö¬´ÖÖ®Ö” µÖÆü ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆü ‡ÃÖÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×¾Ö“ÖÖ ü †Ö¾Ö¿µÖÛú Æïü | ‹ÛúÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ, ×¯Ö¢Ö ØÛú¾ÖÖ Ûú±úÖ»ÖÖ (ÝÖã»´Ö) ãÖÖ®ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê. ×®ÖõÖê¯Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ±êúÛúÞÖê. ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ»ÖÖ ´ÖæŸÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö †ÃÖŸÖ ®ÖÖÆüß. Ûú±ú ØÛú¾ÖÖ × Ö¢ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ»ÖÖ ´Ö æŸÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖŸÖ, Ûú±ú †Ö×ÞÖ/ØÛú¾ÖÖ ×¯Ö¢ÖÖ“Öê ãÖÖ®ÖÖŸÖ ¬Ö´Ö®Ö Ûú üŸÖÖê. •ÖÃÖê “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêüü - “ ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Ó ü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî ˆ¨æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖêןÖ, ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî æ üµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ | ” †®µÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ ü, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ»ÖÖ“Ö × ÖÞ›üþֺþ¯Ö ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ˆŸ Ö¢Öß ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. †ÖŸÖ›ü¶Ö“µÖÖ ×ÛÎúµÖê Öãôêû ¾ÖÖŸÖ ¯Öãœêü ÃÖ üÛúŸÖÖê †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ®Ö¾Öß®Ö ¾ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÖÏŸµÖêÛú ×ÛÎúµÖê®ÖÓŸÖ ü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¯ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖÖ“µÖÖ †¬ÖÖê Óü¬ÖÐÖÛú›êü †Ö¬Ö´Ö®Ö ÆüÖêŸÖê. Æêü ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö ÝÖãÞÖÖ Öãôêû ‘Ö›üŸÖê. ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö ÝÖãÞÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ÝÖã»´Ö ÆüÞÖ•Öê“Ö ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¾Öé üß ØÛú¾ÖÖ ·ÆÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. †¿ÖÖ ×ã֟Öß ´Ö¬µÖê •ÖêÓ¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ×¯ÖÞ›üþֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖê ŸÖë¾ÆüÖ ŸÖÖê †ÖÛúÖ ü ´ÖÖÓÃÖ ‡ŸµÖÖפü ¬ÖÖŸÖãÓ´Öãôêû ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ׯÖÞ›üþֺþ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ»ÖÖ ´ÖÖÓÃÖ ¬ÖÖŸÖã ´Ö¬µÖê ÃÖÓ×“ÖŸÖ (†Ö¬´ÖÖ®Ö) ÆüÖêÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüü,

P a g e | 259

ïֿÖÖì¯Ö»Ö³µÖ„ ׯÖÞ›üߟ֟¾ÖÖ¤ü ÖæŸÖÖìƒ×¯Ö ÖæŸÖÔŸÖÖ×´Ö¾ÖÖê¯ÖÝÖŸÖÖê ÝÖÏ×®£Öºþ¯ÖêÞÖÖ¾ÖןÖšü ÖÖ®ÖÖê.... ×¾ÖßÖÖ¸üµÖŸÖß¾Ö Ã¾Ö¤êü¿Öê “Ö ÖÔ Ûú¤üÖד֟ÖË Ûú¤üÖד֟ÃÖ’ËûÛúÖê“ÖµÖŸÖß¾Ö.... |

†.ÃÖÓ.×®Ö. 11/37 †ÃÖê ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ“Ö ×¯ÖÞ›üþֺþ Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖê. Œ¾Ö×“ÖŸÖ ŸµÖÖ Ö¬µÖê ŸÖÞÖÖ¾Ö/¯ÖÏÃÖ üÞÖÖÃÖÖ üÜÖß ¾Ö Œ¾Ö×“ÖŸÖ ÃÖÓÛúÖê“ÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ †ÃÖŸÖê. “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖã üÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 20/12 ´Ö¬µÖê ¾µÖÖÃÖ ( ÖÏÃÖ¸üÞÖ ØÛú¾ÖÖ ¾Öé× ü) †Ö×ÞÖ ü ÃÖ’ËûÛúÖê“Ö (ÃÖÓõÖê¯Ö ØÛú¾ÖÖ †ÖÛãÓú“Ö®Ö) µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖŸÖ×¾ÖÛúÖ¸üÖÓ Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖŸÖ×¾ÖÛúÖ¸üÖÓ Ö¬µÖê †Ö¬Ö´Ö®Ö “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÖÆüß. “Ö»Ö ´ÆüÞÖ•Öê“Ö Ã Ö®¤ “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. †Ö¬ ÖÖ®Ö ´ÆüÞÖ•Öê õÖÞÖÖ¬ÖÖÔŸÖ ¾Ö †»¯ÖŸ¾Ö ÖË ŸÖÖê õÖÞÖ †ÖÆêü •µÖÖ Ö¬µÖê à ÖÓ¤üÖŸÖ ÛúÖÆüß ‘Ö›üŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ †ÃÖæ®Ö ÃÖã üÖ “†Ö¬ ÖÖ®Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšüÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö“ÖÖ ü †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü..

2. †ÞÖãŸ¾Ö ÖË (Anutvam) -

†ÞÖã (Anu) - ÃÖæõ Ö, »Ö‘Öã, fine, minute, atomic.(†ÞÖ×ŸÖ ÃÖæõ ÖŸ¾ÖÓ ÝÖ“”û×ŸÖ †ÞÖË + ˆ®ÖË »Ö¾Ö»ÖêÃÖ¿ÖÛú»ÖÖ³ÖÖ¾Ö„ ‡ŸµÖ´Ö ü„) †»¯ÖŸ¾Ö´ÖË (Alpatvam) - (†»ÖË ¯Ö) ´ÖÆü¢¾ÖÆüß®Ö, ®ÖÝÖÞµÖ,”ûÖê™üÖ, £ÖÖê›üÖ, ÃÖæõ´Ö, small, minute, trifling, little. ×Ûú× “ÖŸÖË ‡ÔÂÖŸÖË ´Ö®ÖÖÛËú ßÖÖêÛÓ -¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü Öú

Though both carry similar meaning, Anu carries the meaning of microscopic or the size of an atom. That minuteness is not expected here. ‡ÔÂÖŸÖË i.e. slight is appropriate word. So original is retained. This is rejected.

µÖפü ¤üÖê®ÖÖê ¯ÖÖšüÖê ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü, »Öê×Ûú®Ö †ÞÖã ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü †×ŸÖüÃÖæõ´Ö †£Ö¾ÖÖ †ÞÖã Ûêú ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÛúÖ ü¾ÖÖ»ÖÖ | µÖÆüÖ †ÞÖãŸ¾Ö †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | ‡ÔÂÖŸÖË µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß †ÞÖã “ÖÖ †£ÖÔ †×ŸÖÃÖæõ´Ö ØÛú¾ÖÖ †ÞÖ㓵ÖÖ †ÖÛúÖ üÖ“ÖÖ. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÞÖãŸ¾Ö †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ‡ÔÂÖŸÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü

3. ¯ÖÏÛúßÞÖÔ (Prakeerna) - (¯ÖÏ + Ûéú + ŒŸÖ) - ‡¬Ö ü ˆ¬Ö¸ü ײÖÜÖ üÖ Æãü†Ö, †ÃŸÖ¾µÖÃŸÖ - ¾µÖÖ¯ŸÖ„,

Feeling as if the site is covered with ants. ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü„ (Pracharah) (¯ÖÏ + “Ö Ëü + “Ö˜ÖË) - ×¾Ö“Ö üÞÖ Ûú¸ü®ÖÖ, ³ÖÏ ÖÞÖ Ûú¸ü®ÖÖ feeling as if ants are walking over the site. (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ “Ö üÞÖ´ÖË - moving about a lot) ÃÖÓ“ÖÖ ü„ (Sancharah) - (ÃÖ´ÖË + “Ö Ëü + »µÖã™Ëü) •ÖÖ®ÖÖ, ÝÖ Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ… feeling as if ants are walking everywhere (samantat Charanam). ÃÖÓ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü„ – (original reading)- (ÃÖ Ö®ŸÖÖŸÖË ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ “Ö¸üÞÖ ÖË - excessive movement of ants all over) (¯Ö¸üߟք ÝÖŸÖ„ ¯Ö× üÝÖŸÖ„ movement in all directions)

Samgrahakara mentions Pipilikaparigata eva (feeling as if covered with ants) Nidan 6-37. Sampracharah is more pervasive hence retained. Others are accepted as pathabheda.

P a g e | 260

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖë ®Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/37 ´Öë ׯ֯Öß×»ÖÛúÖ Ö× üÝÖŸÖ (Ø“Ö™üßµÖÖ ‘Öã Ö®Öê •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ) ‡¾Ö ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ÃÖÓ ÖÏ“ÖÖ¸ü„ †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖÖÛúß ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖê Æîü|

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/37 Ö¬µÖê × Ö¯Öß×»ÖÛúÖ Ö× üÝÖŸÖ ( ÖãÓݵÖÖ ×±ú ü»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê) ‡¾Ö †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü„ †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ‡ŸÖ¸ü ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»Öê †ÖÆêüŸÖ.

7.4 ŸÖÖê¤ü³Öê¤üñãú¸üÞÖÖµÖÖ´ÖÃÖ’ËûÛúÖê“ÖÃÖãׯŸÖÆüÂÖÔ¯ÖϻֵÖÖê¤üµÖ²ÖÆãü»Ö„ ŸÖ¤üÖŸÖã ü„ ÃÖ擵Öê¾Ö ¿Ö’ËûÛãú®Öê¾Ö “ÖÖ׳ÖÃÖÓ×¾Ö ü´ÖÖŸ´ÖÖ®ÖÓ ´Ö®µÖŸÖê

(1) ¯ÖÏÆüÂÖÔ - ¯ÖÖ Ms. 107; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, Book 212; 3) †×³Ö×¾Ö ü´ÖË - ¯ÖÖ Books 204, 213; †×ŸÖÃÖÓ×¾Ö ü ÖË - ¯ÖÖ Books 203, 205, 209; †×ŸÖ×¾Ö ü´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101*, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 207, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÏÆüÂÖÔ (Praharsha) - Prakarshena Harshah (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÆüÂÖÔ„) - The word Bahulah (much, considerable in quantity), is associated with Tod etc symptoms. Harshabahulah and Praharshah have same meaning. Prakarshena harsha Bahulah carries no additional meaning. So original reading retained.This reading rejected. ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÆüÂÖÔ„ - ²ÖÆãü»Ö„ (†×¬ÖÛú, ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë) µÖÆü ¿Ö²¤ü ŸÖÖê¤ü †Öפü »ÖõÖÞÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… ÆüÂÖÔ²ÖÆãü»Ö„ †Öî¸ü ¯ÖÏÆüÂÖÔ„ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÆüÂÖÔ²ÖÆãü»Ö„ ÃÖê Ûãú”û †×¬ÖÛú –ÖÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÆüÂÖÔ„ - ²ÖÆãü»Ö„ (†×¬ÖÛú, ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ´ÖÖ¡ÖêŸÖ) ÆüÖ ¿Ö²¤ü ŸÖÖê¤ü ‡ŸµÖÖפü »ÖõÖÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. ÆüÂÖÔ²ÖÆãü»Ö„ †Ö×ÞÖü ¯ÖÏÆüÂÖÔ„ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÆüÂÖÔ²ÖÆãü»Ö„ ´Öãôêû ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß †×¬ÖÛú –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2.¾ÖÖ (Va) - Cha is generally used to denote Anuktartha. Here it means similar thing (like Suchi, Shanku) with sharp point which can be used for piercing. With Va this cannot be understood. Hence original reading retained. “Va” reading rejected.

†®Ö㌟ÖÖ£ÖÔ ÛúÖê ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»Ö‹ “Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ÃÖ´ÖÖ®Ö ®ÖãÛúß»Öß ¾ÖßÖã‹Ñ (•ÖîÃÖê ÃÖæדÖ, ¿Ö’ËûÛãú) •ÖÖê Ûúß ¾Öê¬Ö Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ¾ÖÖ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê µÖÆü ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †®Ö㌟ÖÖ£ÖÔ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß “Ö “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖê£Öêü ÃÖ ÖÖ®Ö †ÞÖãÛãú“ÖߤüÖ¸ü ¾ÖßÖã (•ÖÃÖê ÃÖæדÖ, ¿Ö’ËûÛãú) •Öê Ûúß ¾Öê¬Ö Ûú ÞµÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖ µÖÖ ¿Ö²¤Ö®Öê ü Æêü ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 261

3. †×³Ö×¾Ö ü´ÖË (Abhividdham) -

×¾Ö¬ÖË - Vidha- weak form of ‘vyadha’- piercing, penetrating, perforating(MW) Atividdha, Abividdha, Abisamviddha are not mentioned in Shabdakalpadrum or Ayurvediyah Shabdakosha.

×¾Ö ü´ÖË (Viddham) - (¾µÖ¬Ö + ŒŸÖ) ‘ÖÖµÖ»Ö,”ãû üÖ ³ÖÖêÛúÖ Æãü†Ö… ÃÖ´ÖËü (Sam) - ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË, ¯ÖæÞÖÔŸÖ„, ²ÖÆãüŸÖ, †ŸµÖ®ŸÖ… †×³ÖŸÖ„ (Abhitah) - ÃÖ²Ö †Öê¸ü ÃÖê, ×®ÖÛú™ü… (†Ö¯Ö™êü)

Based on these meanings, Samviddha, Abhisamviddha and Atisamviddha can be interpreted as

ÃÖÓ×¾Ö¨ü (Samviddha) - feeling of being pierced everywhere

†×³ÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË (Abhisamviddha) - feeling of being pierced everywhere to a great extend. †×ŸÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË (Atisamviddha) - feeling of being pierced deeply.

Atividdha is being pierced deeply. Abhisamviddha may indicate being pierced at multiple locations and being pierced deply. (Sam- Samantat, Abitah- Bhuri) Since original reading is pervasive it is retained. Atividdham is accepted as reading.

ÃÖÓ×¾Ö¨ü - ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê “Öã³Ö®Öê •ÖîÃÖß

ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ… †×³ÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê “Öã³Ö®Öê

•ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ… †×ŸÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÝÖÆü¸üÖ‡Ô ŸÖÛú “Öã³Ö®Öê •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ…

†×ŸÖ×¾Ö¨ü ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÝÖÆü¸üÖ‡Ô ÃÖê “Öã³Ö®Öê •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ… †×³ÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê †Öî¸ü ÝÖÆü¸üÖ‡Ô ÃÖê “Öã³Ö®Öê •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ… (ÃÖ´ÖË- ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË, †×³ÖŸÖ„- ÃÖ²Ö †Öê¸ü ÃÖê) †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü †×ŸÖ×¾Ö¨ü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓ×¾Ö¨ü - ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß ™üÖê“Ö»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ †×³ÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß

™üÖê“Ö»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ †×ŸÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÜÖÖê»Ö¾Ö¸ü

™üÖê“Ö»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ †×ŸÖ×¾Ö¨ü ´ÆüÞÖ•Öê ÜÖÖê»Ö¾Ö¸ü ™üÖê“Ö»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ. †×³ÖÃÖÓ×¾Ö¨ü´ÖË - ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß

P a g e | 262

™üÖê“Ö»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ. (ÃÖ´ÖË- ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË, †×³ÖŸÖ„ ÃÖÝÖóµÖÖ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß. ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö †×ŸÖ×¾Ö¨ü “ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.5 †×¯Ö “Ö ×¤ü¾ÖÃÖÖ®ŸÖê •¾ÖµÖÔŸÖê ¿ÖãµÖ×ŸÖ “ÖÖõÖÖõִÖË ˆ“”Ëû¾ÖÖÃÖ¿“ÖÖê¯Ö¹ýü¬µÖŸÖê ÇüµÖ×®ŸÖ “ÖÖõÖ

¸üÖê´ÖÖ×ÞÖ ¾Öê¤ü®ÖÖµÖÖ„ ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Öê (1) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 122; 2) ¹ýü¬µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 106, 107, 109, 111, 121; ÃÖ´Öã¯Ö¹ýü¬µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 120*; 3) ÆüÂÖÔ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 120; 4) »ÖÖê ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - With this reading, meaning will be - at the end of day there is fever or dryness of mouth. Where as the expected meaning is - at the end of day there is fever and dryness of mouth, and during pain 1] expiration is difficult, 2] and there is bristling of hair. Hence original reading retained. This is rejected.

µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê, †£ÖÔ ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ - פü®Ö Ûêú †ÓŸÖ Öë •¾Ö ü µÖÖ ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… •Ö²Ö Ûúß †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü - פü®Ö Ûêú †ÓŸÖ ´Öë •¾Ö¸ü †Öî¸ü ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ¾Öê¤ü®ÖÖ Ûêú ¾ÖŒŸÖ 1) ÃÖÛú™ü ˆ“”Ëû¾ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, 2) †Öî¸ü üÖê´ÖÆüÂÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê, פü¾ÖÃÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß •¾Ö¸ü ØÛú¾ÖÖ ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖê, †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸÖ ü †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü - פü¾ÖÃÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß •¾Ö¸ü †Ö×ÞÖ ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×ÞÖ ¾Öê¤ü®ÖÖÃÖ ÖµÖß 1) ÃÖÛú™ü ˆ“”Ëû¾ÖÖÃÖ, 2) †Ö×ÞÖ üÖê´ÖÆüÂÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¹ýü¬µÖŸÖê (Rudhyate) - Breathing is difficult because of pain, it is not totally

obstructed (Rodha). Hence original reading “Upa-rodha” (obstruction to a lesser degree) is retained. Or difficulty in breathing is produced by pain, it presents after (paschat) pain. Hence Uparudhyate is appropriate. This reading rejected.

¾Öê¤ü®ÖÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÃÖÖÓÃÖ »Öê®Öê ´Öë Ûúךü®ÖÖ‡Ô ÆüÖêŸÖß Æîü, ‡ÃÖ Öë ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ †¾Ö üÖê¬Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖš ˆ¯Ö-¸üÖê¬Ö (Ûú´Ö ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †¾Ö¸üÖêü¬Ö)ü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… µÖÖ ×±ú¸ü ÃÖÖÓÃÖ »Öê®Öê ´Öë Ûúךü®ÖÖ‡Ô ¾Öê¤ü®ÖÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü, ¾Öê¤ü®ÖÖ Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË µÖÆü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ˆ Ö¹ý¬µÖŸÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ¾Öê¤ü®Öê´Öãôêû À¾ÖÖÃÖ ‘ÖêÞµÖÖÃÖ Ûú™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ, µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ †¾Ö¸üÖê¬Ö †ÃÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ˆ Ö- üÖê¬Ö (Ûú Öß ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö) ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ØÛú¾ÖÖ À¾ÖÖÃÖ ‘ÖêÞµÖÖÃÖ Ûú™ü ¾Öê¤ü®Öê Öãôêû ÆüÖêŸÖÖŸÖ, ¾Öê¤ü®ÖꓵÖÖ ¯Ö¿“ÖÖŸÖË Æêü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû ¯Ö¹ý¬µÖŸÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ †ÖÆêü.

P a g e | 263

3. ÆüÂÖÔ×ŸÖ (Harshati), 4. »ÖÖê´ÖÖ×®Ö (Lomani) - No change in meaning. Original reading is retained. This reading accepted as pathabheda.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.6 ¯»ÖßÆüÖ™üÖê¯ÖÖ®¡ÖÛæú•Ö®ÖÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖê¤üÖ¾ÖŸÖÖÔ’ËûÝÖ´Ö¤Ôü´Ö®µÖÖ׿ָü„¿Ö’ËûÜÖ¿Öæ»Ö²Öά®Ö¸üÖêÝÖÖ-¿“Öî®Ö´Öã¯Ö¦ü¾Ö×®ŸÖ

(1) †ÖÓ¡ÖÛæú•Ö - ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105*, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 120; 2) ÝÖãÊ - ¯ÖÖ Ms. 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ÖÓ¡ÖÛæú•Ö (Aantrakuja) - No change in meaning. Hence original retained. This is rejected.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÝÖãÊ (Guhya) - Guhyaroga are not mentioned in Charaka. Bradhnaroga is described in Charaka Chikitsasthana 12/94. Besides Bradhna can be caused as Upadrava (complication) of Gulma. Hence original reading retained. This reading is rejected.

“Ö¸üÛú Öë ÝÖãÊ üÖêÝÖÖêÓ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… ²Öά®Ö¸üÖêÝÖÖêÓ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 12/94 Öë †ÖµÖÖ Æîü… †Öî ü ²Öά®Ö üÖêÝÖ ÝÖã»´Ö Ûêú ˆ Ö¦ü¾Ö ÆêüŸÖã †ÖµÖê Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö¸üÛúÖ Ö¬µÖê ÝÖãʸüÖêÝÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. ²Öά®Ö¸üÖêÝÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 12/94 Ö¬µÖê †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ²Öά®Ö¸üÖêÝÖ Æêü ÝÖã» ÖÖ“Öê ¯Ö¦ü¾Ö ´ÆüÞÖæ®Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

7.7 ÛéúÂÞÖÖ¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖŸ¾Ö’Ëû®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖ¿“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “ÖÖÃµÖ ®ÖÖê¯Ö¿Öê üŸÖê ×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ×®Ö “ÖÖê¯Ö¿Öê üŸÖ ‡×ŸÖ ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Ö„……7……

8.1 ŸÖî¸êü¾Ö ŸÖã Ûú¿ÖÔ®Öî„ ÛúÙ¿ÖŸÖõÖÖ´»Ö»Ö¾ÖÞÖÛú™ãüÛúõÖÖ¸üÖêÂÞÖŸÖßõÞÖ¿Ö㌟־µÖÖ¯Ö®®Ö´ÖªÆü׸üŸÖÛú±ú»ÖÖ´»ÖÖ®ÖÖÓ

(Ûú™ãü - ¯ÖÖ Mss. 103, 122, Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 264

Ûú™ãü (Katu) - No change in meaning so original reading is retained. This is rejected.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 8.2 ×¾Ö¤üÖ×Æü®ÖÖÓ “Ö ¿ÖÖÛú¬ÖÖ®µÖ´ÖÖÓÃÖÖ¤üß®ÖÖ´Öã¯ÖµÖÖêÝÖÖ¤ü•ÖßÞÖÖÔ¬µÖ¿Ö®ÖÖ¦üÖîõµÖÖ®ÖãÝÖŸÖê “ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖê

¾Ö´Ö®Ö´Öן־Öê»ÖÓ ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖÓ ¾ÖÖŸÖÖŸÖ¯ÖÖî “ÖÖןÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 121; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 103)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - Dryness of Amashaya is prerequisite for manifestation of gulma. Hence Cha is appropriate. “Va” reading is rejected.

ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö Ûêú ×»Ö‹ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ´Öë ¸üÖîõµÖ ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ •Öºþ¸üß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ “Ö µÖÖêÝµÖ Æîü…

ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ˆŸ Ö¢ÖßÃÖÖšüß †Ö ÖÖ¿ÖµÖÖ Ö¬µÖê üÖîõµÖ †ÃÖÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) - Sandharana or Vatatapa or many times Vamana either of these or all

may be present. Hence Va is more appropriate. But Cha is often used, to just give a list of causes. All causes may not be present in each case. Cha is also used to denote unsaid causes. Here Cha denotes Anukta (unsaid) causes like working in a brick factory, or working as a bus driver (heat from bus-engine, and wind due to speed of bus). Hence Cha is more appropriate. “Va” reading is rejected.

ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ µÖÖ ¾ÖÖŸÖÖŸÖ¯Ö µÖÖ †×¬ÖÛú ²ÖÖ ü ¾Ö´Ö®Ö, ‡®Ö Öë ÃÖê ‹Ûú µÖÖ ÃÖ³Öß »ÖõÖÞÖ ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… †ŸÖ„ ¾ÖÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã “Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×®ÖŸµÖ Æüß, †®ÖêÛú ÛúÖ üÞÖÖëÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… Æü ü ×ãÖ×ŸÖ ´Öë ÃÖ³Öß ÛúÖ üÞÖÖë Ûúß ˆ Ö×ãÖ×ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö ®ÖÆüà Æîü… “Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã†Öë ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ³Öß ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü “Ö ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã •ÖîÃÖê ‡™ü Ûêú ÛúÖ üÜÖÖ®Öê ´Öë ÛúÖ Ö Ûú ü®ÖÖ,¾ÖÖÆü®Ö “ÖÖ»ÖÛú ÛúÖ ÛúÖ´Ö Ûú ü®ÖÖ (ÛúÖ üÜÖÖ®Öê ÃÖê ¯ÖÏÃÖéŸÖ ˆÂÞÖŸÖÖ †Öî ü ¾ÖÖÆü®Ö Ûêú ¾ÖêÝÖ Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ¯ÖϾÖÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö), ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ “Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÖŸÖÖŸÖ Ö ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ¾ÖêôûÖü ¾Ö´Ö®Ö, µÖÖ ÖîÛúß ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ »ÖõÖÞÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã “Ö “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×®ÖŸµÖ †®ÖêÛú ÛúÖ üÞÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖêÛú ¾Öêôûß ÃÖ¾ÖÔ ÛúÖ¸üÞÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö×ã֟Öß †ÃÖÞÖê ÃÖÓ³Ö¾Ö ®ÖÖÆüß. “Ö “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¤êüÜÖᯙ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖê£Öê “Ö “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã •ÖÃÖê ¾Öß™ü³Ö¼üßŸÖ ÛúÖ´Ö Ûú üÞÖê, ¾ÖÖÆü®Ö “ÖÖ»ÖÛúÖ“Öê ÛúÖ´Ö Ûú¸ÞÖê (ÛúÖ üÜÖÖ®µÖÖŸÖᯙ ˆÂÞÖŸÖÖ †Ö×ÞÖü ¾ÖÖÆü®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖêÝÖÖ Öãôêû ¯ÖϾÖÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö), µÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸ÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 265

8.3 ׯ֢ÖÓ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ ÖªŸÖê……8…… 9.1 ŸÖŸÖË ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÓ ´ÖÖ¹ýŸÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖîÛú¤êü¿Öê ÃÖÓ¾ÖŸµÖÔ ŸÖÖ®Öê¾Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ¯ÖÏÛúÖ üÖ®Öã¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ, µÖ

ˆŒŸÖÖ ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê 9.2 ׯ֢ÖÓ Ÿ¾Öê®ÖÓ ×¾Ö¤üÆü×ŸÖ ÛãúõÖÖî Çüªã¸ü×ÃÖÛúÞšêü “Ö ÃÖ ×¾Ö¤üÊ´ÖÖ®Ö„

ÃÖ¬Öæ´Ö×´Ö¾ÖÖê¤ËüÝÖÖ¸ü´ÖãפËüÝÖ¸üŸµÖ´»ÖÖ×®¾ÖŸÖÓ (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 209, 211, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - Pitta is getting vitiated by its own causes in gulma. There is excessive burning sensation by pitta at Kukshi, Hridaya, Urah and Kantha ü. Pitta is of Sara and Aashukari quality. Hence wherever it moves, it causes burning sensation. Cha indicates these other sites where pitta moves. Hence original reading retained. “Va” reading is rejected.

ÝÖã»´Ö ´Öë × Ö¢Ö Ûúß Ã¾ÖÛúÖ üÞÖÖë ÃÖê ¤ã×ü™ü ÆüÖêŸÖß Æîü… Ûãú×õÖ, Çü¤üµÖ, ˆ¸ü„ †Öî ü ÛúÞš ãÖÖ®Ö ´Öë ×¯Ö¢Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ

†ÖŸµÖÓןÖÛú ¤üÖÆü Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ×¯Ö¢Ö ÃÖ ü †Öî ü †Ö¿ÖãÛúÖ üß ÝÖãÞÖ¬Ö´ÖÖí ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÆü ×•Ö®Ö Ã£ÖÖ®ÖÖë¯Ö ü ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú üŸÖÖ Æîü ˆÃÖ Ã£ÖÖ®Ö Ö¸ü ¤üÖÆü Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡®Ö ¤æüÃÖ ê ü ãÖÖ®ÖÖë ÛúÖ, •ÖÆüÖÑ Ö¸ü ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú¸üŸÖÖ Æîü, ×®Ö¤ìü¿Ö “Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê ׯ֢ÖÖ“Öß Ã¾ÖÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. Ûãú×õÖ, Çü¤üµÖ, ˆ ü„ †Ö×ÞÖ ÛúÞš ãÖÖ®ÖÖŸÖ ×¯Ö¢ÖÖ´Öãôêû

†ÖŸµÖÓןÖÛú ¤üÖÆü ÆüÖêŸÖÖê. ×¯Ö¢Ö ÃÖ¸ü †Ö×ÞÖü †Ö¿ÖãÛúÖ üß ÝÖãÞÖÖÓ“Öê †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖê •µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú üŸÖê ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¤üÖÆü ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ãÖÖ®ÖÖÓ“ÖÖ, •µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú¸üŸÖê, ×®Ö¤ìü¿Ö “Ö ®Öê ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

9.3 ÝÖã»´ÖÖ¾ÖÛúÖ¿Ö¿“ÖÖÃµÖ ¤üÊŸÖê ¤æüµÖŸÖê ¬Ö毵֟Öê ‰ú´ÖÖµÖŸÖê ×Ã¾Öª×ŸÖ ×Œ»Öª×ŸÖ ׿Ö×£Ö»Ö ‡¾Ö

ïֿÖÖÔÃÖÆüÖꃻ¯Ö üÖê´ÖÖ˜“Ö¿“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ (1) ´Öé¤ãü ׿Ö×£Ö»Ö ‡¾Ö ïֿÖÖÔÃÖÆü„-103, 120*,122; ´Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾ÖÖïֿÖÔÃÖÆ„-107, 109 , 117*,121; 2) †»¯Ö üÖê ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 108, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾Ö ïֿÖÖÔÃÖÆü„ / ´Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾ÖÖïֿÖÔÃÖÆü„ (MruduShithila Iva-sparsha-asaha/ MruduShithila Iva Asparsha-sahah) – Both readings mean same. But ´Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾ÖÖïֿÖÔÃÖÆü„ is confusi ng. Hence rejected. Pitta causes intolerance of touch as well as scanty hair at the site of gulma.

In Trishothiya Adhyaya Charaka states Piitaja Shotha is ‘Mrudu’.

“ÛéúÂÞÖ¯Öߟ֮Ö߻֟ÖÖ´ÖÏÖ¾Ö³ÖÖÃÖ ÂÞÖÖê Öé¤ãü„

Ûúׯֻ֟ÖÖ ÖÏ üÖê ÖÖ ÂµÖ“Öê ¤æüµÖŸÖê ¬Ö毵֟Öê ‰ú ÖÖµÖŸÖê ×þ֪ŸÖê ׌»ÖªŸÖê ®Ö “Ö Ã¯Ö¿ÖÔ ÖãÂÞÖÓ ÃÖãÂÖæµÖŸÖ (ÃÖÆüŸÖê) ‡×ŸÖ ׯֿ֢ÖÖê£Ö„ |“

P a g e | 266

Charaka in the same chapter states

“µÖÃµÖ ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ÝÖã»´ÖãÖÖ®ÖêS¾ÖןÖšüŸÖê | ¿ÖÖê±Óú ÃÖ¿Öæ»ÖÓ •Ö®ÖµÖ®ÖË ÝÖã»´ÖßÖõÖÖê Ö•ÖÖµÖŸÖê ||

Hence “Mrudu” reading can be accepted as pathabheda.

¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾ÖÖïֿÖÔÃÖÆü„ ³ÖÏÖ ÖÛú »ÖÝÖŸÖÖ Æïü | ‡ÃÖß×»ÖµÖê þÖßÛúÖ ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æïü |ÝÖã»´Ö Ûêú ãÖÖ®Ö ¯Ö ü × Ö¢Ö, ïֿÖÔ ÛúÖ †ÃÖÆüŸ¾Ö †Öî ü †»¯Ö üÖê´ÖŸÖÖ µÖê »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… סֿÖÖê£ÖßµÖ †¬µÖÖµÖ Öë “Ö¸üÛú®Öê ×¯Ö¢Ö•Ö ¿ÖÖê£Ö ÛúÖê “´Öé¤ãü“ÛúÆüÖ Æîü |

“ÛéúÂÞÖ Öߟ֮Ö߻֟ÖÖ ÖÏÖ¾Ö³ÖÖÃÖ ˆÂÞÖÖê Öé¤ãü„

Ûú× Ö»ÖŸÖÖ´ÖϸüÖê´ÖÖ ˆÂµÖ“Öê ¤æüµÖŸÖê ¬Ö毵֟Öê ‰ú´ÖÖµÖŸÖê ×þ֪ŸÖê ׌»ÖªŸÖê ®Ö “Ö Ã¯Ö¿ÖÔ ÖãÂÞÖÓ ÃÖãÂÖæµÖŸÖ (ÃÖÆüŸÖê) ‡×ŸÖ ׯֿ֢ÖÖê£Ö„ |“

“Ö¸üÛú®Öê ÃÖß †¬µÖÖµÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “µÖÃµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ÝÖã»´ÖãÖÖ®ÖêS¾ÖןÖšüŸÖê | ¿ÖÖê±Óú ÃÖ¿Öæ»ÖÓ •Ö®ÖµÖ®ÖË ÝÖã»´ÖßÖõÖÖê Ö•ÖÖµÖŸÖê ||

†ŸÖ„ “´Öé¤ãü“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. Öé¤ãü׿Ö×£Ö»Ö ‡¾ÖÖà ֿÖÔÃÖÆü„ ÝÖÖë¬ÖôûÖŸÖ ™üÖÛúÞÖÖ üÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛéúŸÖ Ûêú»Ö ®ÖÖÆüß. ÝÖã» Ö Ã£ÖÖ®Öß ×¯Ö¢Ö, à ֿÖÔÖÃÖÆüŸ¾Ö †Ö×ÞÖü †»¯Ö üÖê ÖŸÖÖ Æüß »ÖõÖÞÖê ˆŸ Ö®®Ö Ûú ŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

סֿÖÖê£ÖßµÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ×¯Ö¢Ö•Ö ¿ÖÖê£Ö “´Öé¤ãü“ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

“ ÛéúÂÞÖ¯Öߟ֮Ö߻֟ÖÖ ÖÏÖ¾Ö³ÖÖÃÖ ˆÂÞÖÖê Öé¤ãü„

Ûúׯֻ֟ÖÖ´ÖÏ üÖê ÖÖ ˆÂµÖ“Öê ¤æüµÖŸÖê ¬Ö毵֟Öê ‰ú´ÖÖµÖŸÖê ×þ֪ŸÖê ׌»ÖªŸÖê ®Ö “Ö Ã¯Ö¿ÖÔ ÖãÂÞÖÓ ÃÖãÂÖæµÖŸÖ (ÃÖÆüŸÖê) ‡×ŸÖ ׯֿ֢ÖÖê£Ö„ |“

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ŸµÖÖ“Ö †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, “µÖÃµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ÝÖã»´ÖãÖÖ®ÖêS¾ÖןÖšüŸÖê | ¿ÖÖê±Óú ÃÖ¿Öæ»ÖÓ •Ö®ÖµÖ®ÖË ÝÖã»´ÖßÖõÖÖê Ö•ÖÖµÖŸÖê ||

ŸµÖÖ´Öãôêû “´Öé¤ãü“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖü ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †»¯Ö¸üÖê´ÖÖ (Alparoma) - The symptoms from Daha i.e burning sensation to

Alparomancha i.e. slight bristling of hair are associated with Gulmavakasha i.e. site of gulma. Bristling of hair cannot be localised. Scanty body-hair can be localised. This is pitta gulma and pitta causes scanty body-hair. (A.Hr. Sh. 3/90 pitta prakriti person has scanty bodyhair. A.Hr. Sh. 1/48 pitta predominant diet causes khalitya-baldness in offspring.)

Hence original reading should be reconsidered for “AlpaRoma”

¤üÖÆü ÃÖê »ÖêÛú ü †»¯Ö üÖê´ÖÖ “Ö (‡ÂÖŸÖË ¸üÖê´ÖÆüÂÖÔ) ŸÖÛú Ûêú »ÖõÖÞÖ ÝÖã»´ÖÖ¾ÖÛúÖ¿Ö µÖÖ®Öê Ûúß ÝÖã» Ö Ûêú ãÖÖ®Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… ‡ÂÖŸÖË üÖê´ÖÆüÂÖÔ µÖÆü »ÖõÖÞÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú ®ÖÆüà ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ… †»¯Ö üÖê´Ö µÖÆü »ÖõÖÞÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… µÖÆü ×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´Ö Æîü †Öî ü ×¯Ö¢Ö †»¯Ö üÖê´Ö µÖÆü »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… (†.Çü.¿ÖÖ.3/90 - ×¯Ö¢Ö ¯ÖÏÛéú×ŸÖ Ûêú ¾µÖ׌ŸÖµÖÖë Ûêú ¿Ö üß ü Ö¸ü †»¯Ö üÖê´Ö ÆüÖêŸÖê Æîü… †.Çü.¿ÖÖ.1/48 - × Ö¢Ö ¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓŸÖ×ŸÖ ´Öë ÜÖÖ×»ÖŸµÖ -

P a g e | 267

ÝÖÓ•ÖÖ¯Ö®Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü…)†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆü “†»¯Ö¸üÖê Ö“ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×±ú üÃÖê ×¾Ö“ÖÖ ü †Ö¾Ö¿µÖÛú Æïü | ¤üÖÆüÖ ÖÖÃÖæ®Ö ŸÖê †»¯Ö üÖê´ÖÖ “Ö (†»¯Ö üÖê ÖÆüÂÖÔ) ÖµÖÕŸÖ“Öß »ÖõÖÞÖê ÝÖã» ÖÖ¾ÖÛúÖ¿Ö ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ Ã£ÖÖ®ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. †»¯Ö üÖê ÖÆüÂÖÔ Æêü »ÖõÖÞÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú †ÃÖÞÖê ¿ÖŒµÖ ®ÖÖÆüß. †»¯Ö üÖê Ö Æêü »ÖõÖÞÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. ÆüÖ ×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´Ö †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ×¯Ö¢Ö †»¯Ö üÖê´Ö Æêü »ÖõÖÞÖ Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê. (†.Çü.¿ÖÖ.3/90 - ×¯Ö¢Ö ÖÏÛéú×ŸÖ “µÖÖ »ÖÖêÛúÖÓ Ö¬µÖê ¿Ö üß Ö¾Ö ü ü †»¯Ö üÖê´Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. †.Çü.¿ÖÖ.1/48 - × Ö¢Ö ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆüÖ Ö´Öãôêûü ÃÖÓŸÖ×ŸÖ ´Ö¬µÖê ÜÖÖ×»ÖŸµÖ - ×®Ö ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖê.) ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “†»¯Ö üÖê´Ö““ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö“ÖÖ ü †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü..

9.4 •¾Ö¸ü³ÖÏ´Ö¤ü¾Ö£Öã×¯Ö ÖÖÃÖÖÝÖ»ÖŸÖÖ»Öã´ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ¯ÖÏ´ÖÖêÆü×¾Ö›Ëü³Öê¤üÖ¿“Öî®Ö´Öã¯Ö¦ü¾Ö×®ŸÖ;

Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦üŸ¾Ö’Ëû®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖ¿“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ (1) õÖ¾Ö£Öã - ÖÖ Ms. 113; ¾Öê¯Ö£Öã - ÖÖ Mss. 101; ¾Ö´Ö£Öã - ÖÖ Mss. 105, 111, 120; 2) ¾Ö¤ü®Ö - ÖÖ

Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. õÖ¾Ö£Öã (Kshawathu), ¾Öê¯Ö£Öã (Wepathu), ¾Ö´Ö£Öã (Wamathu) – Dawathu is explained by Charaka as Chakshuradishwatyarthataapah (“ÖõÖã¸üÖפü¾֟µÖ£ÖÔŸÖÖ¯Ö„) Kshawathu i.e. sneezing is vata predominant symptom Ch.Chi.28/6 (caused in Ch.Chi.21/30 and Chi 12/10 (excessive heat at eyes etc sites).

Samgrahakara states Chakshuradindriyeshu Dahah (“ÖõÖã üÖ¤üß×®¦üµÖêÂÖã ¤üÖÆü„) Nidan 13/30 (excessive burning sensation of eye and other senses). Burning or daha is pitta symptom.

õÖ¾Ö£Öã„ means sneezing. it is vata predominant symptom. in ch.chi.28/6 (obtain by prana vata.) and Ch.Chi.26/111 ÃÖÓïÖé¿µÖ ´Ö ÖÖÔÞµÖ×®Ö»ÖßÖã ÖæÙ¬®Ö ×¾Ö¾֌¯Ö£Öãք õÖ¾Ö£ÖãÓ Ûú üÖêןօ (vata causes sneezing).

¾Öê¯Ö£Öã„ (Wepathu) i.e. trimmers - ‹Ûú¤êü¿Öê ¾ÖÖŸÖÛú ¯Ö®Ö ÖË - ™üßÛúÖ (Ch. Chi. 24/102) and Ûú´¯Ö„ (Kampah) is vata symptom (Ch. Su. 20/12). This symptom may present as a complication in septicemia. That is it may be present in specific condition, not always.

¾Ö´Ö£Öã„- (Wamathu) is a symptom of kapha in “Prasara” stage (Su. Su. 21/32). Dawathu is more appropriate hence retained. Other readings are rejected. “Ö¸üÛú®Öê “Ö.דÖ.21/30 †Öî ü דÖ. 12/10 ´Öë ¤ü¾Ö£Öã ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “ÖõÖã üÖפü¾֟µÖ£ÖÔŸÖÖ¯Ö„ (®Öê¡Ö †Öפü ãÖÖ®ÖÖë Öë †ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü) ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖë®Öê ×®Ö.13/30 ´Öë “ÖõÖã üÖ¤üß×®¦üµÖêÂÖã ¤üÖÆü„ (®Öê¡Ö †Öî¸ü †®µÖ –ÖÖ®ÖëצüµÖÖë Ûêú ãÖÖ®ÖÖë Öë †ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü)… ¤üÖÆü µÖÆü ×¯Ö¢Ö ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü…

P a g e | 268

õÖ¾Ö£Öã„ µÖÖ®Öê Ûúß Ø”ûÛú®ÖÖ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü… “Ö.דÖ.28/6 (¯ÖÏÖÞÖ ¾ÖÖµÖã Ûúê ÛúÖ üÞÖ ÆüÖê®ÖÖ) †Öî ü “Ö.דÖ. 26/111 - ÃÖÓïÖé¿µÖ ´Ö ÖÖÔÞµÖ×®Ö»ÖßÖã ÖæÙ¬®Ö ×¾Ö¾֌ Ö£Öãք õÖ¾Ö£ÖãÓ Ûú¸üÖê×ŸÖ (¾ÖÖŸÖ Ø”ûÛú ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü…)

¾Öê¯Ö£Öã„ - ‹Ûú¤êü¿Öê ¾ÖÖŸÖÛú´¯Ö®Ö´ÖË - ™üßÛúÖ (“Ö.דÖ.24/102) †Öî ü Ûú´ Ö (“Ö.ÃÖæ.20/12) µÖÆü ¾ÖÖŸÖ Ûêú »ÖõÖÞÖ Æîü… µÖê »ÖõÖÞÖ ¯ÖæµÖÖ꟯֢Öß ´Öë ˆ Ö¦ü¾Ö þֺþ Ö †ÖŸÖÖ Æîü †Öî ü µÖê »ÖõÖÞÖ ×¾Ö׿Öšü ÆüÖ»ÖÖŸÖ ´Öë ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü Æü´Öê¿ÖÖ ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

¾Ö´Ö£Öã„ - µÖÆü Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÃÖ üÖ¾ÖãÖÖ´Öë ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… (ÃÖã.ÃÖæ. 20/12) †ŸÖ„ ¤ü¾Ö£Ö㠆׬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ¯ÖÖšüÖëÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß “Ö.דÖ.21/30 †Ö×ÞÖ ü דÖ. 12/10 ´Ö¬µÖê ¤ü¾Ö£Öã “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “ÖõÖã üÖפü¾֟µÖ£ÖÔŸÖÖ¯Ö„ (®Öê¡Ö †Ö¤üà“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü) †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ×®Ö.13/30 ´Ö¬µÖê “ÖõÖã üÖ¤üß×®¦üµÖêÂÖã ¤üÖÆü„ (®Öê¡Ö †Ö×ÞÖ ‡ŸÖ¸ü –ÖÖ®ÖëצüµÖÖÓ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü). ¤üÖÆü Æêü ü ׯ֢ÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü.

õÖ¾Ö£Öã„ ´ÆüÞÖ•Öê Ø¿ÖÛúÞÖê Æêüü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. “Ö.דÖ.28/6 ( ÖÏÖÞÖ ¾ÖÖµÖã Öãôêû ÆüÖêÞÖê) †Ö×ÞÖ “Ö.דÖ. 26/111 - ÃÖÓïÖé¿µÖ ´Ö ÖÖÔÞµÖ×®Ö»ÖßÖã ÖæÙ¬®Ö ×¾Ö¾֌ Ö£Öãք õÖ¾Ö£ÖãÓ Ûú¸üÖêןօ (¾ÖÖŸÖÖ Öãôêû Ø¿ÖûÛú Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê.)

¾Öê¯Ö£Öã„ - ‹Ûú¤êü¿Öê ¾ÖÖŸÖÛú´¯Ö®Ö´ÖË - ™üßÛúÖ (“Ö.דÖ.24/102) †Ö×ÞÖ Ûú´¯Ö (“Ö.ÃÖæ.20/12) Æüßü ¾ÖÖµÖæ“Öß »ÖõÖÞÖê †ÖÆêüŸÖ. Æêü »ÖõÖÞÖ ¯ÖæµÖÖêŸ Ö¢Öß Ö¬µÖê ˆ¯Ö¦ü¾Ö þֺþ ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ×¾Ö׿Öšü ¯Ö× ü×ã֟ÖßŸÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê, ¯ÖÏŸµÖêÛú ¾Öêôûß ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÃÖŸÖê.

¾Ö´Ö£Öã„ - Æêüü Ûú±úÖ“Öê ¯ÖÏÃÖ üÖ¾ÖÃ£Ö ê Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ êü »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. (ÃÖã.ÃÖæ.20/12)

´ÆüÞÖæ®Ö ¤ü¾Ö£Ö㠆׬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×þÖÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 2. ¾Ö¤ü®Ö (Wadana) – Original reading “Mukhashosha” here indicates “†®ŸÖ´ÖãÔÜÖ¿ÖÖêÂÖ”.

Gala-talu-mukha shosha is a symptom of Trushna. Pitta and Vata are together responsible for this symptom by drying the Rasavahini i.e. channel carrying rasa. (Ch. Chi. 22/5-6). Gala and Talu are separately mentioned. Mukha and Vadana are used as synonyms in text. But here it used in the sense Antarmukha. So vadana reading is rejected.

If the meaning is taken as Wasting of face, neck and palate then it should be present in vataja gulma first. Hence original reading retained.

´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü “†®ŸÖ´ÖãÔÜÖ¿ÖÖêÂÖ” | ÝÖ»Ö-ŸÖÖ»Öã-´ÖãÜÖ ¿ÖÖêÂÖ µÖÆü ŸÖéÂÞÖÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… ¸üÃÖ¾ÖÖ×Æü®Öß (¸üÃÖ ¾ÖÆü®Ö Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»Öê) ÛúÖ ¿ÖÖêÂÖ Ûú¸Ûêú ü×¯Ö¢Ö †Öî ü ¾ÖÖŸÖ µÖê ¤üÖê®ÖÖê Ó ‡ÃÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü (“Ö.דÖ.22/5-6)… ÝÖ»Ö †Öî ü ŸÖÖ»Öã ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ÖãÜÖ †Öî ü ¾Ö¤ü®Ö µÖê ¤üÖê®ÖÖê ¯ÖÖšü¶ ÖãßÖÛú Öë ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÃÖê ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖê •ÖÖŸÖê Æîü | »Öê×Ûú®Ö µÖÆüÖ ´ÖãÜÖ µÖê ¯ÖÖšü †ÓŸÖ´ÖãÔÜÖ †£ÖÔ ÃÖê ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¾Ö¤ü®Ö ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÝÖ¸ü “ÖêÆü üÖ, ´Ö®µÖÖ †Öî ü ŸÖÖ»Öã Ûêú îÖÖµÖã ÛúÖ ¿ÖÖêÂÖ µÖÆü †£ÖÔ ÝÖÏÆüÞÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖµÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´Ö Öë ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 269

´Öæôû ¯ÖÖšü ÖãÜÖ¿ÖÖêÂÖÖ“ÖÖ †£ÖÔî ü “†®ŸÖ´ÖãÔÜÖ¿ÖÖêÂÖ” †ÃÖÖ †ÖÆêü. ÝÖ»Ö-ŸÖÖ»Öã-´ÖãÜÖ ¿ÖÖêÂÖ Æêü ŸÖéÂÞÖÖ ¾µÖÖ׬֓Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ¸üÃÖ¾ÖÖ×Æü®Öß“ÖÖ ( üÃÖÖ“Öê ¾ÖÆü®Ö Ûú üÞÖÖ ê ü) ¿ÖÖêÂÖ Ûúºþ®Ö ü×¯Ö¢Ö †Ö×ÞÖ ü ¾ÖÖŸÖ Æêü ¤üÖê®Æüß Æüß »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸ŸÖÖŸÖ. ü (“Ö.דÖ.22/5-6) ÝÖ»Ö ¾Ö ŸÖÖ»Öã“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖãÜÖ ¾Ö ¾Ö¤ü®Ö Æêü ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤ü ¯ÖÖšü¶ ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÖÔ®Öê ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ¯Ö ÓüŸÖã µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ´ÖãÜÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÓŸÖ´ÖãÔÜÖ µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. •Ö¸ü “ÖêÆü üÖ, ´Ö®µÖÖ †Ö×ÞÖ ŸÖÖ»Öã µÖÖÓ“µÖÖ Ã®ÖÖµÖæÓ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖ ÆüÖü †£ÖÔ ÝÖÏÆüÞÖ Ûêú»ÖÖ ŸÖ¸ü ŸÖÖêü ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´ÖÖ Ö¬µÖê ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾ÖÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

9.5 ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “ÖÖÃµÖ ®ÖÖê¯Ö¿Öê üŸÖê, ×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ®µÖã¯Ö¿Öê üŸÖ ‡×ŸÖ ׯ֢ÖÝÖã»´Ö„……9…… (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 107)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×¾Ö Ö¸üߟÖÖ¾ÖÖê¯Ö¿Öê¸üŸÖ- This va reading could mean viparitani upasherate va, na va. Hence rejected.

¾ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÃÖê ×¾Ö¯Ö üߟÖÖ×®Ö ¯Ö¿Öê üŸÖê ¾ÖÖ, ®ÖÖ ¾ÖÖ µÖê †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾ÖÖ µÖÖ ÖÖšü³Öê¤üÖ®Öê ×¾Ö¯Ö üߟÖÖ×®Ö ˆ Ö¿Öê üŸÖê ¾ÖÖ, ®ÖÖ ¾ÖÖ ÆüÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) - Nidanoktani cha indicates - the causes described in Pittaja gulma will aggravate the symptoms. Also, similar other causes, which vitiate pitta and vata, which are not mentioned in Nidan, will aggravate the symptoms. Cha indicates Ukta (mentioned) as well as “Anukta” (not mentioned) causes. Hence cha is more appropriate. Va is rejected.

×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×Ûú‹ Æãü‹ ÆêüŸÖã »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ¾Öé üß Ûú ü ÃÖÛúŸÖê Æîü, †Öî ü ³Öß †®µÖ ÆêüŸÖã •ÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖê Æîü †Öî ü ×¯Ö¢Ö †Öî ü ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú üŸÖê Æîü ¾Öê »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ¾Öé üß Ûú ü ÃÖÛúŸÖê Æîü, ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “Ö ÃÖê µÖÆü †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… “Ö ÃÖê ˆŒŸÖ †Öî ü †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã ¤ü¿ÖÖÔµÖê •ÖÖŸÖê Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ “Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ÆêüŸÖãÓ´Öãôêû »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ¾Öé üß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖêü, ŸÖÃÖê“Ö †®µÖ ÆêüŸÖã •Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ

¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ®ÖÃÖæ®Ö ×¯Ö¢Ö †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú¸ŸÖÖŸÖ,ü ŸÖê ¤êüÜÖᯙ »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ¾Öé üß Ûúºþ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ, ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “Ö ®Öê ÆüÖü †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. “Ö ´Öãôêû ˆŒŸÖ ¾Ö †®ÖãŒŸÖ ÆêüŸÖã ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö “Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

10.1 ŸÖî¸êü¾Ö ŸÖã Ûú¿ÖÔ®Öî„ ÛúÙ¿ÖŸÖõÖÖŸµÖ¿Ö®ÖÖ¤üןÖ×îÖݬÖÝÖã¹ý´Ö¬Öã ü¿ÖߟÖÖ¿Ö®ÖÖŸÖË (×îÖÝ¬Ö - ¯ÖÖ Mss. 104, 115, 118, 119, 120, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×îÖÝ¬Ö (Snigdha) - Because of Karshana, the agni becomes weak and dryness

is produced. Unless the substances that are extremely Guru (heavy to digest), Snigdha (oily), Madhura (sweet) and Sheeta (cold) by quality and/or

P a g e | 270

quantity are consumed, kapha may not get vitiated. Even in Madatyaya Chikitsa Charaka states Madhurasnigdhagurvashi yah pibatyatimatraya. It should be noted that because agni is weak, though substances that are oily, heavy are consumed, they do not subside vata, they increase kapha. Snigdha substance in small quantity may be digested by weak Agni bringing vata to normal. Hence original reading is retained.

When Snigdha is mentioned as cause, it is “Ati” (excess) by quantity or

quality. Whether it is mentioned or not, it is to be understood. normal snigdha is not a cause.

Ûú¿ÖÔ®ÖÃÖêû †×Ý®Ö ´ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü üÖîõµÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸµÖ׬ÖÛú ÝÖãºþ, ×îÖݬÖ, ´Ö¬Öã ü †Öî¸ü ¿ÖßŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖíÛúÖê ÝÖãÞÖŸÖ„ †Öî ü/µÖÖ ´ÖÖ®ÖŸÖ„ ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú ײ֮ÖÖ Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß ®ÖÆüßÓ ÆüÖêÝÖß… ´Ö¤üÖŸµÖµÖ דÖ×ÛúŸÃÖÖ Öë ³Öß “Ö¸üÛú®Öê ÛúÆüÖ Æîüü - ´Ö¬Öã ü×îÖݬÖÝÖã¾ÖÖÔ¿Öß µÖ„ ׯֲ֟µÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖµÖÖ… †×Ý®Ö ÖÓ¤ü ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ×îÖݬÖ, ÝÖãºþ ¯Ö¤üÖ£ÖÖíÛúÖê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú¸ü®Öê ¯Ö ü ³Öß ¾Öê ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¿Ö´Ö®Ö ®ÖÆüà Ûú ü ÃÖÛúŸÖê, ²Ö×»Ûú Ûú±ú Ûúß ¾Öé üß Ûú¸êÓÝÖê µÖÆü ¬µÖÖ®Ö ´Öë ¸üÜÖ®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †»¯Ö ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ×îÖÝ¬Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê ´ÖÓ¤üÖ×Ý®Ö ˆÃÖÛúÖ ¯ÖÖ“Ö®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü †Öî ü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖê ¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë »ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö²Ö ×îÖÝ¬Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÆêüŸÖã ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÆü ÝÖãÞÖŸÖ„ †Öî ü ´ÖÖ®ÖŸÖ„ †×ŸÖ (†×¬ÖÛú) ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖפü ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®Ö ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, ×±ú ü ³Öß ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü ŒµÖÖë×Ûú ×îÖݬ֟ÖÖ Ûúß ˆ×“ÖŸÖ ÖÖ¡ÖÖ ÆêüŸÖã ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü |

Ûú¿ÖÔ®ÖÖ Öãôêû †×Ý®Ö ´ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö üÖîõµÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê. †ŸµÖ׬ÖÛú ÝÖãºþ, ×îÖݬÖ, ´Ö¬Öã ü †Ö×ÞÖ ¿ÖßŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öê

ÝÖãÞÖŸÖ„ ¾Ö/ØÛú¾ÖÖ ´ÖÖ®ÖŸÖ„ ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ׿־ÖÖµÖ Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêÞÖÖ¸ü ®ÖÖÆüß. Ö¤üÖŸµÖµÖ דÖ×ÛúŸÃÖê´Ö¬µÖê ÃÖã üÖ “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü - Ö¬Öã¸ü×îÖݬÖÝÖã¾ÖÖÔ¿Öß µÖ„ ׯֲ֟µÖןִÖÖ¡ÖµÖÖ. †×Ý®Ö ÖÓ¤ü †ÃÖ»µÖÖ®Öê ×îÖݬÖ, ÝÖãºþ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö •Ö üß Ûêú»Öê ŸÖ üß ŸÖê ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¿Ö´Ö®Ö Ûú üÞÖÖ ü ®ÖÖÆüßŸÖ ŸÖ ü ŸÖê Ûú±úÖ“Öß ¾Öé üß Ûú üŸÖᯙ Æêü »ÖõÖÖŸÖ šêü¾ÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. †» Ö ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ×îÖÝ¬Ö Ö¤üÖ£ÖÖÔ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ ÖÓ¤üÖ×Ý®Ö ŸµÖÖ“Öê ¯ÖÖ“Ö®Ö Ûú¸üŸÖÖê ¾Ö ¾ÖÖŸÖÖ»ÖÖ ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÖÞÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

•Öë¾ÆüÖ ×îÖÝ¬Ö “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÆêüŸÖã †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ŸÖë¾ÆüÖ ŸÖÖê ÝÖãÞÖŸÖ„ ¾Ö ´ÖÖ®ÖŸÖ„ †×¬ÖÛú †ÃÖŸÖÖê. •Ö üß µÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖê ÛúÖ üÞÖ µÖÖêÝµÖ ÖÖ¡ÖêŸÖᯙ ×îÖݬ֟ÖÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß.

10.2 ׯÖ™êüõÖãõÖ߸üןִֻÖÖÂÖÝÖã›ü×¾ÖÛéúןÖÃÖê¾Ö®ÖÖ®´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖ ü׸üŸÖÛúÖן֯ÖÏÞÖ®Ö-

µÖÖ¤üÖ®Öæ¯ÖÖî¤üÛúÝÖÏÖ´µÖ´ÖÖÓÃÖÖןֳÖõÖÞÖÖŸÖË (1) †×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, Book 211;;´Ö®¤üÛú †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË- 104*, 115,

118; Öê¤üÛúÖןÖÛÎúÖ®ŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË-113; ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 102*, 103, 119, 122; ´Ö®¤üÛú´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - 108; ÖªÓ´Öê¤üÛú¯ÖÖ®ÖÖŸÖË- 110; Ö®¤üÛúÖן־µÖÖ¯Ö®®Ö´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË- 101,105, 106,109, 111; 2) Æü× üŸÖÛúÖפü - ÖÖ Mss. 102, 103, 108, 116, 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË (Atikrantamadyapanat) – Some books have translated this line as mandaka dadhi and madyatipana. The reading should be Mandakamady-

P a g e | 271

atipanat. Atimadyapana will not cause vitiation of Kapha-dosha but mandak-madya will. Mandaka madya is madya that is not yet properly formed. Following references will enforce this point

1)Chakrapani in his commentary states - ´Ö®¤üÛú Ö®¤ü•ÖÖŸÖ ÖªÖ¤üß×®Ö - ™üßÛúÖ - Ch.Su. 27/226

2)Charaka states •ÖßÞÖÖÔ´Ö Öª¤üÖêÂÖÖµÖ Öª´Öê¾Ö ÖϤüÖ¯ÖµÖêŸÖË | Ch.Chi.24/110.InJeerna

madya dosha and Aam-madya dosha, madya should be given. Jeerna can be interpreted as madya that is parinata or properly formed and Aam madya as one which is manda or not yet formed. If jeerna and Aam are applied to digestion of madya in body, then once the madya is jeerna i.e. digested, the symptoms of madatyaya will be relieved. Hence jeerna and Aam should be applied to formation of Madya.

3)Charaka in madyataya chikitsa states parinata madya as cause of vitiation of vata.

ºþõÖÓ ¯Ö׸üÞÖŸÖÓ ÖªÓ ×®Ö×¿Ö ×®Ö¦üÖÓ ×¾ÖÆüŸµÖ “Ö | Ûú üÖê×ŸÖ ŸÖÃµÖ ŸÖ“”ûß‘ÖÐÓ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÖµÖÓ ´Ö¤üÖŸµÖµÖ´ÖË | - Ch.Chi.24/90

According to Arthapatti, we can infer that aam or manda madya causes vitiation of kapha. Besides in 24/95 he states ŸÖ¹ýÞÖÓ ´Ö¬Öã ü¯ÖÏÖµÖÓ.....|. Freshly prepared madya causes vitiation of kapha.

Atikrantamadyapanat - If Asuta - kriya i.e. fermentation is proceeded even

after madya is formed, then the properties of madya change. It will become more sour and may cause vitiation of Kapha & pitta due to sour quality.

Ativyapannamadyapanat - intake of soiled alcohol will cause vitiation of all 3

doshas.

Considering above 3 references original reading should be retained. The line should be broken after “ÃÖê¾Ö-ÖÖŸÖË” making “MandakaMadyatipanat” one word. Ûãú”û ¯ÖãßÖÛúÖê ´Öë ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ´Ö®¤üÛú ¤ü×¬Ö †Öî ü ´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖ ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | Ö®¤üÛú ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖŸÖË µÖÆü ¯ÖÖšü ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †×ŸÖ´Öª¯ÖÖ®Ö Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß ®ÖÆüà Ûú ü ÃÖÛúŸÖÖ ¯Ö ü ´Ö®¤üÛú ´Öª Ûú ü ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… •ÖÖê ÖæÞÖÔ ºþ¯Ö ÃÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ®ÖÆüà Æîü ¾ÖÆü ´Ö®¤üÛú ´Öª Æîü… ×®Ö ®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÖí ÃÖê µÖÆü ïÖ™ü ÆüÖêÝÖÖ -

1.“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ®Öê ™üßÛúÖ ´Öë ÛúÆüÖ Æîü - Ö®¤üÛú Ö®¤ü•ÖÖŸÖ ÖªÖ¤üß×®Ö - ™üßÛúÖ - “Ö.ÃÖæ.27/226

2.“Ö¸üÛú ®Öê ÛúÆüÖ Æîü - •ÖßÞÖÖÔ´Ö Öª¤üÖêÂÖÖµÖ ´Öª´Öê¾Ö ¯ÖϤüÖ¯ÖµÖêŸÖË | - “Ö.דÖ.24/110 •ÖßÞÖÔ ´Öª ¤üÖêÂÖ †Öî ü †Ö´Ö

´Öª ¤üÖêÂÖ ´Öë ´Öª Æüß ¤êü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… •ÖßÞÖÔ ÛúÖ †£ÖÔ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¯Ö× üÞÖŸÖ Æãü†Ö µÖÖ µÖ£ÖÖµÖÖêÝµÖ ŸÖîµÖÖ¸ü Æãü†Ö †Öî ü †Ö´Ö ´Öª ÛúÖ †£ÖÔ •ÖÖê ´Ö®¤ü Æîü †Öî ü šüßÛú ŸÖ üÆü ÃÖê ŸÖîµÖÖ ü ®ÖÆüà Æãü†Ö Æîü… †ÝÖ ü •ÖßÞÖÔ †Öî ü †Ö´Ö ÛúÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ¿Ö üß ü ´Öë ´Öª Ûêú ¯ÖÖ“Ö®Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü, ŸÖÖê ´Öª •ÖßÞÖÔ ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü µÖÖ®Öê ¯ÖÖ“Ö®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü Ö¤üÖŸµÖµÖ Ûêú »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ×®Ö¾ÖÖ üÞÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †ŸÖ„ •ÖßÞÖÔ †Öî ü †Ö Ö ‡®Ö ÃÖÓ–ÖÖ†Öë ÛúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Öª ŸÖîµÖÖ ü Ûú ü®Öê Ûúß ¯Ö¤Ëü¬Ö×ŸÖ ÃÖê »ÖÝÖÖ®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹…

3.“Ö¸üÛú ®Öê Ö¤üÖŸµÖµÖ דÖ×ÛúŸÃÖÖ ´Öë ÛúÆüÖ Æîü Ûúß, ¯Ö׸üÞÖŸÖ ´Öª ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖ Æîü - ºþõÖÓ ¯Ö׸üÞÖŸÖÓ ÖªÓ ×®Ö×¿Ö ×®Ö¦üÖÓ ×¾ÖÆüŸµÖ “Ö | Ûú üÖê×ŸÖ ŸÖÃµÖ ŸÖ“”ûß‘ÖÐÓ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÖµÖÓ ´Ö¤üÖŸµÖµÖ´ÖË |

P a g e | 272

- “Ö.דÖ.24/90 †£ÖÖÔ Ö×¢Ö ÃÖê µÖÆü †®Öã ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, †Ö Ö µÖÖ ´Ö®¤ü ´Öª Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ “Ö.דÖ.24/95 ´Öë “Ö üÛú ®Öê ÛúÆüÖ Æîü - ŸÖ¹ýÞÖÓ ´Ö¬Öã¸ü ÖÏÖµÖÓ ..... | ®Ö¾Ö Öª Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß Ûú¸üŸÖÖ Æîü…

†×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË - †ÝÖ¸ü †ÖÃÖãŸÖ ×ÛÎúµÖÖ µÖÖ®Öê ÃÖÓ¬ÖÖ®Ö ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ´Öª Ûêú ŸÖîµÖÖ ü ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ³Öß ÛúÖµÖÔ üŸÖ

¸üÆüß ŸÖÖê Öª Ûêú ÝÖãÞÖ¬Ö´ÖÖí ´Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾ÖÆ †×¬ÖÛú †´»Ö ÆüÖêÝÖÖ †Öî ü †´»Ö¬Ö ÖÔ ÃÖê Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö Ûúß ¤ãü™üß Ûú ü ÃÖÛúŸÖÖ Æîü…ü

†×ŸÖ¾µÖÖ Ö®®Ö Öª¯ÖÖ®Ö - ÜÖ üÖ²Ö Æãü‹ ´Öª Ûêú ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖê ŸÖß®ÖÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü…

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ŸÖß®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÖí ÃÖê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… “ÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË“Ûêú ²ÖÖ¤ü ¿»ÖÖêÛú ÜÖÓ×›üŸÖ Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê †Öî ü “´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖŸÖ“Ë ‹êÃÖÖ ÖÖšü »Öê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ |

ÛúÖÆüßû ¯ÖãßÖÛúÖ Ö¬µÖê µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ´Ö®¤üÛú ¤ü×¬Ö †Öî ü ´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´Ö®¤üÛú ÖªÖ×ŸÖ ÖÖ®ÖÖŸÖË ÆüÖü ¯ÖÖšü †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾ÖÖ. †×ŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖ®Öê Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß, ¯Ö ÓüŸÖãü Ö®¤üÛú ´ÖªÖ®Öê ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. •Öê ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ŸÖµÖÖ ü —ÖÖ»Öê»Öê ®ÖÖÆüß ŸÖêü Ö®¤üÛú Öª ÆüÖêµÖ. ÜÖÖ»Öᯙ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÕ®Öß Æêüü ïÖ™ü ÆüÖê‡Ô»Ö -

1.“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ®Öê ™üßÛêú´Ö¬µÖê Æü™ü»Öê †ÖÆêü Ûúßü - Ö®¤üÛú Ö®¤ü•ÖÖŸÖ ÖªÖ¤üß×®Ö - ™üßÛúÖ - “Ö.ÃÖæ. 27/226

2.“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß Æü™ü»Öê †ÖÆêü Ûúßü - •ÖßÞÖÖÔ´Ö´Öª¤üÖêÂÖÖµÖ Öª Öê¾Ö ÖϤüÖ¯ÖµÖêŸÖË | - “Ö.דÖ.24/110

•ÖßÞÖÔ ´Öª ¤üÖêÂÖ †Ö×ÞÖü †Ö´Ö ´Öª ¤üÖêÂÖÖ´Ö¬µÖê ´Öª“Ö ªÖ¾Öê. •ÖßÞÖÔ “ÖÖ †£ÖÔ ÖæÞÖÔŸÖ„ Ö× üÞÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ØÛú¾ÖÖ µÖ£ÖÖµÖÖêÝµÖ ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê»Öê †Ö×ÞÖü †Ö´Ö ´Öª “ÖÖ †£ÖÔ •Öê Ö®¤ü †ÖÆêü ¾Öü µÖÖêÝµÖ ¸üߟÖß®Öê ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. •Ö ü •ÖßÞÖÔ †Ö×ÞÖ ü †Ö Ö “ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê ´ÖªÖ“Öê ¯ÖÖ“Ö®ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü Öª •ÖßÞÖÔ —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ¯ÖÖ“Ö®Ö —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ´Ö¤üÖŸµÖµÖÖ“µÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ×®Ö¾ÖÖ üÞÖ ¾ÆüÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. ´ÆüÞÖæ®Ö •ÖßÞÖÔ †Ö×ÞÖü †Ö´Ö µÖÖ ÃÖÓ–ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Öª ŸÖµÖÖ ü Ûú üÞµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¤Ëü¬ÖŸÖß¿Öß •ÖÖê›üÖ¾ÖÖ.

3.“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß Ö¤üÖŸµÖµÖ דÖ×ÛúŸÃÖê´Ö¬µÖê Æü™ü»Öê †ÖÆêü Ûúßü, ¯Ö׸üÞÖŸÖ ´Öª ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú¸ŸÖê -

ºþõÖÓ ¯Ö׸üÞÖŸÖÓ ÖªÓ ×®Ö×¿Ö ×®Ö¦üÖÓ ×¾ÖÆüŸµÖ “Ö | Ûú üÖê×ŸÖ ŸÖÃµÖ ŸÖ“”ûß‘ÖÐÓ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÖµÖÓ ´Ö¤üÖŸµÖµÖ´ÖË | - “Ö.דÖ.24/110

†£ÖÖÔ Ö×¢Ö “µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ®Öê †ÃÖê †®Öã ÖÖ®Ö Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö Ûúß, †Ö´Ö ØÛú¾ÖÖ ´Ö®¤ü Öª Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üŸÖê. µÖÖ׿־ÖÖµÖ “Ö.דÖ.24/95 ´Ö¬µÖê “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü - ŸÖ¹ýÞÖÓ ´Ö¬Öã ü¯ÖÏÖµÖÓ ..... | ®Ö¾Ö ´Öª Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üŸÖê.

†×ŸÖÛÎúÖÓŸÖ Öª ÖÖ®ÖÖŸÖË - •Ö¸ü †ÖÃÖãŸÖ ×ÛÎúµÖÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ÃÖÓ¬ÖÖ®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Öª ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ üÆüß ÃÖãºþ“Ö ¸üÖ×Æü»Öß

ŸÖ¸ü ´ÖªÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÖÕ Ö¬µÖê Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖê †×¬ÖÛú †´»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö †Ö×ÞÖü †´»Ö¬Ö ÖÔÖ´Öãôêû Ûú±ú †Ö×ÞÖü × Ö¢ÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûúºþ ¿ÖÛúŸÖê.ü

†×ŸÖ¾µÖÖ Ö®®Ö Öª¯ÖÖ®Ö - ÜÖ üÖ²Ö —ÖÖ»Öê»Öê ÖªÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê.

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ŸÖß®ÖÆüß ÃÖÓ¤ü³ÖÔ »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. “ÃÖê¾Ö®ÖÖŸÖË““µÖÖ ®ÖÓŸÖ ü ¿»ÖÖêÛú ÜÖÓ×›üŸÖ Ûúºþ®Öü “´Ö®¤üÛú ÖªÖ×ŸÖ ÖÖ®ÖÖŸÖ“Ë †ÃÖÖ ÖÖš ‘µÖÖ¾ÖÖ.

2. ¯ÖÖ®ÖÖŸÖË (Panat) - In Atikrantamadyapanat and Ativyapannamadyapanat Ati is placed before Madya, in other instances Ati is placed after Madya (Mandakamadyatipanat). Madya does not increase kapha. If Mandaka madya is consumed in more quantity then it will vitiate kapha hence Atipanat is appropriate.

P a g e | 273

†×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË †Öî ü †×ŸÖ¾µÖÖ Ö®®Ö´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË ´Öë ´Öª ÃÖê ÖÆü»Öêü †×ŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, †®µÖ ãÖÖ®ÖÖê Ó Ö ü †×ŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ´Öª ¿Ö²¤ü Ûêú ²ÖÖ¤ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü (´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖŸÖË)… ´Öª ÃÖê Ûú±ú Ûúß ¾Öé üß ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… †ÝÖ ü Ö®¤üÛú Öª ÛúÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ¾ÖÆü Ûú±ú ÛúÖê ¤ãü™ü Ûú¸üŸÖÖ Æî ü, ‡ÃÖ×»Ö‹ †×ŸÖ ÖÖ®ÖÖŸÖË Æüß µÖÖêÝµÖ Æîü… †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ´Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË †Ö×ÞÖ †×ŸÖ¾µÖÖ Ö®®Ö Öª¯ÖÖ®ÖÖŸÖË Ö¬µÖê ´ÖªÖ“µÖÖ Öæ¾Öá †×ŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêüü, †®µÖ ךüÛúÖÞÖß †×ŸÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ´Öª ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ ®ÖÓŸÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêüü, (´Ö®¤üÛú´ÖªÖן֯ÖÖ®ÖÖŸÖË). ´ÖªÖ Öãôêû Ûú±úÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. •Ö¸ü ´Ö®¤üÛú ´ÖªÖ“ÖÖ †×ŸÖ ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ŸÖ ü ŸÖêü Ûú±úÖ»ÖÖ ¤ãü™ü Ûú üŸÖêü, ÆüÞÖæ®Ö †×ŸÖ¯ÖÖ®ÖÖŸÖË µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. Æü× üŸÖÛúÖפü (Haritakadi) - Substances like palandu (onion) from haritavarga if

consumed in varsha rutu to a great extent may cause vitiation of kapha.

Charaka states ¿ÖãÂÛúÖ×ÞÖ Ûú±ú¾ÖÖŸÖ‘®ÖÖ®µÖêŸÖÖ®µÖêÂÖÖÓ ±ú»ÖÖ×®Ö “Ö | Ch. Su. 27/177 It can be inferred from this that fresh fruits of this varga, (which will not be dry)

when consumed in excess in varsha rutu, (when dampness is prevalent in environment) may cause increase of kapha. Secondly charaka does not mention varga with the word Aadi even in

Shadavirechashritiya. But Sushruta and Vagbhata describe Gana with the word Aadi like Sarivadi, Surasadi etc. Hence Haritakatipranayanad is more appropriate. “Æü× üŸÖÛúÖפü” reading is rejected. ÆüÖ× üŸÖ¾ÖÝÖÔ Ûêú ¯Ö»ÖÖÞ›ãü (¯µÖÖ•Ö) •ÖîÃÖê ¦ü¾µÖ, ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã ´Öë †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖê¾Ö®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü…

“Ö¸üÛú ®Öê ÛúÆüÖ Æîü - ¿ÖãÂÛúÖ×ÞÖ Ûú±ú¾ÖÖŸÖ‘®ÖÖ®µÖêŸÖÖ®µÖêÂÖÖÓ ±ú»ÖÖ×®Ö “Ö | - “Ö.ÃÖæ.27/177 ‡ÃÖÃÖê µÖÆü †®Öã ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã Öë ‡ÃÖ ¾ÖÝÖÔ Ûêú †Ö¦Ôü ±ú»Ö (•Ö²Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö üÞÖ Öë †Ö¦ÔüŸÖÖ ÛúÖ †×¬ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…) †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖê¾Ö®Ö ×Ûú‹ •ÖÖ‹ ŸÖÖê Ûú±ú Ûúß ¾Öé üß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü… †Öî¸ü “Ö¸üÛú ®Öê ¾ÖÝÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê ÃÖ ÖµÖ †Öפü ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æî, ÂÖ×›Ëü¾Ö¸êü“Ö®Ö¿ÖŸÖÖ×ÁÖŸÖßµÖ´Ö¬µÖÖµÖÓ ´Öë ³Öß ®ÖÆüà… ¯Ö ÓüŸÖã ÃÖãÁÖãŸÖ †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê ÝÖÞÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ †Öפü ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æî, •ÖîÃÖê ÃÖÖ× ü¾ÖÖפü, ÃÖã üÃÖÖפü †Öפü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Æüü× üŸÖÛúÖן֯ÖÏÞÖ®ÖµÖÖ¤Ëü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

ÆüÖ× üŸÖ¾ÖÝÖÔÖ´Ö¬Öᯙ ¯Ö»ÖÖÞ›ãü (ÛúÖÓ¤üÖ) ÃÖÖ üÜÖß ¦ü¾µÖê, ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß Æü™ü»Öê †ÖÆêüü - ¿ÖãÂÛúÖ×ÞÖ Ûú±ú¾ÖÖŸÖ‘®ÖÖ®µÖêŸÖÖ®µÖêÂÖÖÓ ±ú»ÖÖ×®Ö “Ö | - “Ö.ÃÖæ.27/177 µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê †®Öã ÖÖ®Ö Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Öü Ûúß, ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã Ö¬µÖê µÖÖ ¾ÖÝÖÔÖŸÖᯙ †Ö¦Ôü ±úôÖÓ“Öê (•Öê¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö üÞÖÖ Ö¬µÖê

†Ö¦ÔüŸÖê“Öê †×¬ÖŒµÖ †ÃÖŸÖê.) †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»Öê †ÃÖŸÖÖü Ûú±úÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ¾ÖÝÖÖÕ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ †Öפ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß,

ÂÖ×›Ëü¾Ö¸êü“Ö®Ö¿ÖŸÖÖ×ÁÖŸÖßµÖ´Ö¬µÖÖµÖÓ ´Ö¬µÖê ¤êüÜÖᯙ ®ÖÖÆüß. ¯Ö ÓüŸÖã ÃÖãÁÖãŸÖ †Ö×ÞÖ ü ¾ÖÖݳ֙ü µÖÖÓ®Öß ÝÖÞÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖ®ÖÖ †Öפ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, •ÖÃÖê ÃÖÖ׸ü¾ÖÖפü, ÃÖã üÃÖÖפü ‡. ´ÆüÞÖæ®Ö Æüü× üŸÖÛúÖ×ŸÖ ÖÏÞÖ®ÖµÖÖ¤Ëü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

10.3 ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖÖ¤ü²Öã³ÖãõÖÃµÖ “ÖÖן֯ÖÏÝÖÖœü´Öã¤ü¯ÖÖ®ÖÖŸÖË ÃÖÓõÖÖê³ÖÞÖÖ«üÖ ¿Ö üß üÃµÖ ¿»Öê´ÖÖ ÃÖÆü

´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……10……

P a g e | 274

(1) ¾ÖêÝÖÃÖ®¬ÖÖ üÞÖÖ¤Ë ü- ¯ÖÖ Ms. 120; 2) †üןÖÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 122, Books 202, 204, 205, 207, 209, 212, 213; †×ŸÖÃÖã׳ÖõÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 106, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 118, 119, Book 211; 3) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 101, 103, 106, 111, 121; 4) ¤üÛú¯ÖÖ®ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 106, 109, 110*, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 206, 207, 209, 211, 212, 213; 5) ÃÖÓõÖÖê³ÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖêÝÖÃÖ®¬ÖÖ¸üÞÖÖ¤Ëü (Vegasandharanad) - No change in meaning. So original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †üןÖÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ (Atisuhitasya) - (ÃÖã×ÆüŸÖ - ŸÖéׯŸÖ„), †×ŸÖÃÖã׳ÖõÖÃµÖ - (׳ÖõÖË - ¯ÖÏÖ£ÖÔ®ÖÖ Ûú ü®ÖÖ, ÖÖÓÝÖ®ÖÖ;

ÃÖã׳ÖõÖ - ÃÖã²Ö¢ÖÖ) both words mean feeling of fullness. ²Öã³Öã×õÖŸÖ (Bubhukshita) - õÖã¬ÖÖ¯Öß×›üŸÖ, ³ÖæÛú Ö üÖ, †²Öã³Öã×õÖŸÖ, Not properly hungry.

Drinking excessive water causes weakness of agni. Ch.Chi.19/8 Drinking excessi ve water when hungry causes Aam. A.Sam. Su.11/8

Drinking excessive water will vitiate kapha in any condition. 1) drinking

excessive water before food, (Ashtanga Samgraha 6/40) by causing Agninash i.e. loss of digestive power; 2) when hungry (Kashyapa Bhojanakalpadhyaya, Kshemkutuhal); 3) drinking excessive water when not hungry(see below); 4) drinking excessive water when thirsty or not thirsty (A. Sam.Su.6/32-33); 5) drinking excessive water, after consuming food (Ch.Su.27/328) The nutrient part or sneha from food is carried by the water (taken after food) to throat and chest and causes Abhishyanda. Hence Kapha gets increased at these places. Samgraha in Su. 6/40 also mentions - Drinking water after food causes

vitiation of Kapha in the region above Amashaya. Excessive water when (stomach) is full will definitely cause kapha prakopa,

but drinking water when not hungry will also cause kapha-prakopa. This ref. has been given only by Charaka. It can be inferred in following way. Abubhukshita means when one is not hungry. It may not mean fullness of

stomach. It could be Ajeerna or rasasheshajeerna also. (Ajeerna is the cause of Kapha prakopa A.Hr.Ni.1/18). •Ö»Ö´ÖË ¯ÖÖ®ÖÖŸÖË †×¬ÖÛúÖŸÖË--†•ÖßÞÖÔÃµÖ ÃÖ´¯ÖÏÖ¯ŸÖÖî ¯Ö“Ö®ÖÃµÖ ®Ö †®®Öõօ Su.Su.46/500. Hence original reading retained. This is accepted as pathabheda. Suhita - Sauhitya, words are used in texts at other instances. Subhiksha is

not. ¯Öê™ü ³Ö üÖ Æãü†Ö ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖê®ÖÖ ‹êÃÖÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ Æîü… ²Öã³Öã×õÖŸÖ - õÖã¬ÖÖ¯Öß×›üŸÖ, ³ÖæÛú´Ö üÖ, †²Öã³Öã×õÖŸÖ

P a g e | 275

†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †×Ý®Ö ÛúÖê ÖÓ¤ü Ûú¸üŸÖÖ Æîü… - “Ö.דÖ.19/8 õÖã׬֟ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë, †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê †Ö´Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… - †.ÃÖÓ.ÃÖæ.11/8

†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ×ÛúÃÖß ³Öß †¾ÖãÖÖ Öë Ûú±ú Ûúß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖ Æî … 1) ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ¯Öæ¾ÖÔ ü†×¬ÖÛú

´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö (†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/40) †×ݮ֮ÖÖ¿Ö Ûú üŸÖÖ Æîü, 2) õÖã׬֟ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö (ÛúÖ¿µÖ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ - ³ÖÖê•Ö®ÖÛú»¯ÖÖ¬µÖÖµÖü, õÖê´ÖÛãúŸÖãÆü»Ö), 3) †²Öã³Öã×õÖŸÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö (×®Ö“Öê ¤êüÜÖÖê), 4) ŸÖé×ÂÖŸÖ µÖÖ †ŸÖé×ÂÖŸÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö (†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/32-33), 5) ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü ü†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö | (“Ö.ÃÖæ.27/328) †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÖÖêÂÖÛúÖÓ¿Ö µÖÖ Ã®ÖêÆü •Ö»Ö (ÜÖÖ®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ×»ÖµÖÖ Æãü†Ö) ÃÖê × Ö»ÖÛú¸,ü ÝÖ»Ö †Öî ü ˆ ü„ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü †×³ÖµÖÓ¤ü ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ÃÖ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë Ûú±ú ²ÖœüŸÖÖ Æîü |

³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü •Ö»ÖÃÖê¾Ö®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Ûêú ˆ¯Ö ü¾ÖÖ»Öê ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë Ûú±ú ÖÏÛúÖê Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/40 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

†Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ÖæÞÖÔ ºþ Ö ÃÖê ³Ö üÖ ÆüÖê®Öê ¯Ö¸ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú±ú ÛúÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖ Æî Ö¸ÓüŸÖã †²Öã³Öã×õÖŸÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ³Öß Ûú±ú ÛúÖ ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖ Æî… µÖÆü ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Ûêú¾Ö»Ö “Ö¸üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™ü Æîü… ‡ÃÖÛúÖ †®Öã´ÖÖ®Ö ×®Ö´®ÖÖêŒŸÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü - †²Öã³Öã×õÖŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ³ÖæÛú Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ®Ö ÆüÖê®ÖÖ… ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ †Ö ÖÖ¿ÖµÖ ÖæÞÖÔ ºþ¯Ö ÃÖê ³Ö üÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ‹êÃÖÖ ®ÖÆüà… ¾ÖÆü †•ÖßÞÖÔ µÖÖ ¸üÃÖ¿ÖêÂÖÖ•ÖßÞÖÔ ³Öß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… (†•ÖßÞÖÔ µÖÆü Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê Ö ÛúÖ ‹Ûú ÛúÖ¸üÞÖ Æîü… - †.Çü.×®Ö. 1/18) •Ö»Ö´ÖË ¯ÖÖ®ÖÖŸÖË †×¬ÖÛúÖŸÖË-- †•ÖßÞÖÔÃµÖ ÃÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖî ¯Ö“Ö®ÖÃµÖ ®Ö †®®Öõօ - ÃÖã.ÃÖæ.46/500 †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖã×ÆüŸÖ - ÃÖÖî×ÆüŸµÖ µÖê ¿Ö²¤ü ÝÖÏÓ£Ö Öë †»ÖÝÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¯ÖϵÖãŒŸÖ ×ÛúµÖê ÝÖµÖê Æîü… ÃÖã׳ÖõÖ ®ÖÆüà…

¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ¤ü ü ¯ÖæÞÖÔ ³Ö¸ü»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ“Öß •ÖÖÞÖß¾Ö †ÃÖÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. ²Öã³Öã×õÖŸÖ - õÖã¬ÖÖ¯Öß×›üŸÖ, ³ÖæÛú´Ö üÖ, †²Öã³Öã×õÖŸÖ

†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö †×ݮֻÖÖ ÖÓ¤ü Ûú üŸÖê. - “Ö.דÖ.19/8 õÖã׬֟ÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê, †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê †Ö´ÖÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. - †.ÃÖÓ.ÃÖæ.11/8

†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö Ûãúšü»µÖÖÆüß †¾ÖãÖê Ö¬µÖê Ûú±úÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú ŸÖê. 1) ³ÖÖê•Ö®ÖÖ¯Öæ¾Öá ü†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö

ÃÖê¾Ö®Ö (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/40) †×ݮ֮ÖÖ¿Ö Ûú üŸÖê, 2) õÖã׬֟ÖÖ¾ÖãÖê Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö (ÛúÖ¿µÖ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ - ³ÖÖê•Ö®ÖÛú»¯ÖÖ¬µÖÖµÖü, õÖê ÖÛãúŸÖãÆü»Ö), 3) †²Öã³Öã×õÖŸÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö, 4) ŸÖé×ÂÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ †ŸÖé×ÂÖŸÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.6/32 -33), 5) ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö¸ü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö (“Ö.ÃÖæ.27/328).†ÖÆüÖ üÖŸÖᯙ ÖÖêÂÖÛúÖÓ¿Ö ØÛú¾ÖÖ Ã®ÖêÆü •Ö»ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö (³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê)ü ÝÖ»Ö ¾Ö ˆ ü„ ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö×ÞÖ †×³ÖµÖÓ¤ü Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ.ŸµÖÖ Öãôêû ŸÖê£Öê Ûú±ú ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖê

³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü •Ö»ÖÃÖê¾Ö®ÖÖ Öãôêû †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ“µÖÖ ¾Ö üᯙ ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê Ö ÆüÖêŸÖÖê. †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÓÝÖÏÆü ÃÖæ.6/40 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü.

†Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ÖæÞÖÔŸÖ„ ³Ö ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö ×®Ö׿“ÖŸÖ ºþ¯ÖÖ®Öê Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖê, ¯Ö ÓüŸÖã †²Öã³Öã×õÖŸÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»Ö ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖã üÖ Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖê. ÆüÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Ûêú¾Öôû “Ö üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖê´Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü †ÖÆêü. µÖÖ¾Öºþ®Ö ÜÖÖ»Ö߻֯ÖÏÛúÖ¸êü †®Öã´ÖÖ®Ö Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Öü -

†²Öã³Öã×õÖŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ³ÖæÛú ®ÖÃÖÞÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ¯ÖæÞÖÔ ÖÞÖê ³Ö¸»Öê»Öê †ÃÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ŸÖê †•ÖßÞÖÔ ØÛú¾ÖÖ üÃÖ¿ÖêÂÖÖ•ÖßÞÖÔ ¤êüÜÖᯙ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. (†•ÖßÞÖÔ Æêüü Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê¯ÖÖ“Öê ‹Ûú ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêü - †.Çü.×®Ö.1/18) •Ö»Ö´ÖË ¯ÖÖ®ÖÖŸÖË †×¬ÖÛúÖŸÖË-- †•ÖßÞÖÔÃµÖ ÃÖ´ ÖÏÖ ŸÖÖî ¯Ö“Ö®ÖÃµÖ ®Ö †®®Öõօ - ÃÖã.ÃÖæ.46/500 ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖã×ÆüŸÖ - ÃÖÖî×ÆüŸµÖ Æêü ¿Ö²¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖêÝÖóµÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ ¯ÖϵÖãŒŸÖ Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖã׳ÖõÖ ®ÖÖÆüß.

3. ¾ÖÖ (Va) - with “va” reading the interpretation will be- Drinking excessive

water when 1) controlling urges or 2) when not hungry.

P a g e | 276

With Cha reading - drinking excessive water when 1)controlling urges or 2) when not hungry or 3) when hungry, is increasing kapha, which is more appropriate hence retained. Va reading rejected.

¾ÖÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêÝÖÖü - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö 1) •Ö²Ö ¾ÖêÝÖ ÛúÖ ¬ÖÖ üÞÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê µÖÖ ×±ú ü 2)

†²Öã³Öã×õÖŸÖ †¾ÖãÖÖ Öë “Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêÝÖÖ - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë •Ö»Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö •Ö²Ö 1) ¾ÖêÝÖ ÛúÖ ¬ÖÖ üÞÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê µÖÖ ×±ú ü 2)

†²Öã³Öã×õÖŸÖ †¾ÖãÖÖ µÖÖ ×±ú ü 3) õÖã×¬ÖŸÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë, Ûú±ú Ûúß ¾Öé׬¤ü Ûú¸üŸÖÖ Æîü µÖÆü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ¾ÖÖ ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö 1) •Öë¾ÆüÖ ¾ÖêÝÖÖ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ Ûêú»Öê †ÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ 2) †²Öã³Öã×õÖŸÖ

†¾ÖãÖê´Ö¬µÖê “Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ •Ö»ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö 1) •Öë¾ÆüÖ ¾ÖêÝÖÖ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ Ûêú»Öê †ÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ 2)

†²Öã³Öã×õÖŸÖ †¾ÖãÖê´Ö¬µÖê ØÛú¾ÖÖ 3) õÖã×¬ÖŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ Ûú±úÖ“Öß ¾Öé üß Ûú üŸÖÖê Æêü •ÖÖÃŸÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¾ÖÖ “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ¤üÛú¯ÖÖ®ÖÖŸÖË (Udakapanat) - ˆ¤ü®ÖË (ˆ®¤ü + Ûú×®Ö®ÖË = ˆ¤üÛú ‡ŸµÖÃµÖ ˆ¤ü®ÖË †Ö¤êü¿Ö„ ) - •Ö»Ö.

ÃÖ´ÖÖÃÖ Öë †×®ŸÖ´Ö ®ÖË ÛúÖ »ÖÖê Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü ˆ¤üÖ- ¤ü׬Ö, õÖß üÖê¤ü) ˆ¤üÛú´ÖË (ˆ®¤ü + Þ¾Ö»ÖË ×®Ö. ÖÏ»ÖÖê¯Ö„) [According to the Paninis Sutra- ®Ö »ÖÖê¯Ö„ ¯ÖÏÖן֯ÖפüÛúÖ®ŸÖÃµÖ | 8 | 2 | 7 ¯ÖÏÖן֯ÖפüÛú ÃÖÓ–ÖÛÓú µÖŸ¯Ö¤Óü ŸÖ¤ü®ŸÖÃµÖ ®ÖÃµÖ »ÖÖê¯Ö„ | ÃÖÜÖÖ |]

So ˆ¤ü¯ÖÖ®ÖÖŸÖË (udapanat) is retained.

(¯ÖÖ×ÞÖ®Öß Ûêú ÃÖæ¡Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü - ®Ö »ÖÖê Ö„ ¯ÖÏÖן֯ÖפüÛúÖ®ŸÖÃµÖ | 8 | 2 | 7 ¯ÖÏÖן֯ÖפüÛú ÃÖÓ–ÖÛÓú µÖŸ¯Ö¤Óü ŸÖ¤ü®ŸÖÃµÖ ®ÖÃµÖ »ÖÖê¯Ö„ | ÃÖÜÖÖ |) †ŸÖ„ ˆ¤ü¯ÖÖ®ÖÖŸÖË ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

(¯ÖÖ×ÞÖ®Öß“µÖÖ ÃÖæ¡ÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü - ®Ö »ÖÖê¯Ö„ ¯ÖÏÖ×ŸÖ ÖפüÛúÖ®ŸÖÃµÖ | 8 | 2 | 7

¯ÖÏÖן֯ÖפüÛú ÃÖÓ–ÖÛÓú µÖŸ¯Ö¤Óü ŸÖ¤ü®ŸÖÃµÖ ®ÖÃµÖ »ÖÖê¯Ö„ | ÃÖÜÖÖ |) ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¤ü¯ÖÖ®ÖÖŸÖË ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | 11.1 # Extra line in Mss 102 which is more or less repitation of

10.3 11.2 ŸÖÓ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÓ ´ÖÖ¹ýŸÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖîÛú¤êü¿Öê ÃÖÓ¾ÖŸµÖÔ ŸÖÖ®Öê¾Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ¯ÖÏÛúÖ üÖ®Öã¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ µÖ ˆŒŸÖÖ

¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê (1) ´Ö¹ýŸÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) ÃÖÓ¾Ö¢µÖÔ - ¯ÖÖ Ms. 114, Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´Ö¹ýŸÖÓ (Marutam) - Here Maruta is the subject. It carries the prakupita (vitiated) Kapha to a part of Amashay and leads to various pains. “ŸÖÓ ” is second nominative form used for Kapha. Gangadhar explains “´ÖÖ¹ýŸÖ„ ÛúŸÖÖÔ” (is the subject).

Hence Marutam (which is second nominative form) is rejected.

P a g e | 277

µÖÆüÖ Ö¹ýŸÖ µÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Æîü | µÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ Ûú±ú ÛúÖê †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ´Öë »Öê •ÖÖÛú ü ¾Öê¤ü®ÖÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ŸÖÓ ‡ÃÖ ×«üŸÖßµÖ ÛúŸÖÖÔÛúÖ üÛú ÛúÖ Ûú±ú Ûêú ×»ÖµÖê ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “´ÖÖ¹ýŸÖ„ ÛúŸÖÖÔ” | †ŸÖ„ ´Ö¹ýŸÖÓ (•ÖÖê ׫üŸÖßµÖ ÛúŸÖÖÔÛúÖ¸üÛú Æîü |) ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ´Ö¹ýŸÖ ÆüÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ Ûú±úÖÃÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖê. ŸÖÓ ÆüÖ ×«üŸÖßµÖ ÛúŸÖÖÔÛúÖ üÛú Ûú±úÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü. ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß, “´ÖÖ¹ýŸÖ„ ÛúŸÖÖÔ” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Ö¹ýŸÖÓ (•ÖÖê ׫üŸÖßµÖ ÛúŸÖÖÔÛúÖ¸üÛú †ÖÆêü) “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÃÖÓ¾Ö¢µÖÔ (Samvartya) - No change in meaning.Hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

11.3 ¿»Öê´ÖÖ Ÿ¾ÖÃµÖ ¿Öߟ֕¾Ö¸üÖ¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ’ËûÝÖ´Ö¤ÔüÆüÂÖÔÇü¦üÖêÝÖ“”ûÙ¤ü×®Ö¦üÖ»ÖõÖßÖî×´ÖŸµÖÝÖÖî ü¾Ö-׿ָüÖê׳֟ÖÖ¯ÖÖ®Öã¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ

(1) †ÓÝÖ Ö§Ôü - ¯ÖÖ Mss. 103, 108, 114, 122, Book 209; 2) ×¿Ö üÖꃒËûÝÖŸÖÖ¯ÖÖ®ÖË - ¯ÖÖ Book 203; 3) •Ö®ÖµÖ×ŸÖ - ÖÖ Mss. 104, 108, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ÓÝÖ´Ö§Ôü (Angamardda) - No change in meaning hence original retained. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×¿Ö üÖꃒËûÝÖŸÖÖ¯ÖÖ®ÖË (Shirongatapan) - Angamarda i.e. body pain is already

mentioned. So Angatapah i.e. various pains of body will be a repetition. Hence Shirobhitap is more appropriate.This reading is rejected.

†’ËûÝÖ´Ö¤Ôü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÆü»Öê Æüß ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ †’ËûÝÖŸÖÖ¯ÖÖ„ µÖÖ®Öê ¿Ö üß ü Ûúß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ‹Ñ Ûúß

¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖêÝÖß. ‡ÃÖ×»Ö‹ ×¿Ö üÖê׳֟ÖÖ¯Ö µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

†’ËûÝÖ´Ö¤Ôü “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖ¯Öæ¾Öá“Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö †’ËûÝÖŸÖÖ¯ÖÖ„ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ¿Ö üß üÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ “Öß ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö ×¿Ö üÖê׳֟ÖÖ¯Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. •Ö®ÖµÖ×ŸÖ (Janayati) - Gulma is caused by Vata predominant three doshas.

Shoola - Pain is a prime symptom in Gulma. In Kaphaja Gulma all pains described in vataja are present along with pains caused by kapha. Since Vata is prominent, pains caused by kapha are additional/appendage/subordinate. Hence Upajanayati is more appropriate.

P a g e | 278

¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö ×¡Ö¤üÖêÂÖ ÃÖê ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… ¿Öæ»Ö - ¾Öê¤ü®ÖÖ µÖÆü ÝÖã» Ö ÛúÖ ´ÖãÜµÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… Ûú±ú•Ö ÝÖã»´Ö Öë, ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´Ö Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ÃÖ³Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ‹Ñ †Öî ü Ûú±ú ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ‹Ñ ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… •Ö²Ö Ûúß ¾ÖÖŸÖ ¯Ö Ï²Ö»Ö ¤üÖêÂÖ Æîü, Ûú±ú ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ‹Ñ †×ŸÖ× üŒŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ˆ¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö ×¡Ö¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ÝÖã»´ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ¿Öæ»Ö - ¾Öê¤ü®ÖÖ Æêüü ÝÖã»´ÖÖ“Öê ÖãÜµÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. Ûú±ú•Ö

ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê, ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã» ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾Öê¤ü®ÖÖ †Ö×ÞÖ Ûú±úÖ®Öê ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖŸÖ ÆüÖ ¯ÖϲÖôû ¤üÖêÂÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê, Ûú±úÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ †×ŸÖ× üŒŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ˆ¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

11.4 †×¯Ö “Ö ÝÖã»´ÖÃµÖ Ã£ÖîµÖÔÝÖÖî¸ü¾ÖÛúÖךü®µÖÖ¾ÖÝÖÖœüÃÖ㯟֟ÖÖ„ ŸÖ£ÖÖ ÛúÖÃÖÀ¾ÖÖÃÖ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÖ®ÖË

¸üÖ•ÖµÖõ´ÖÖÞÖÓ “ÖÖן֯ÖϾÖé ü„ (1) ÝÖã» ÖüÖ¾ÖÛúÖ¿ÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 117, 122; 2) µÖõ´ÖÖÞÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122; 3) †×ŸÖ¾Öé¤Ëü¬Ö„ - ¯ÖÖ

Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÝÖã»´ÖüÖ¾ÖÛúÖ¿ÖÃµÖ (Gulmavakashasya) - Kapha has Sthiraü (stable), Mandaü (slow acting) properties and is having Murti (form). The kaphaja gulma will show the same properties. It is mentioned by Chakrapanidatta in Charaka Chikitsashtana 5

- “ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Ó ü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî

ˆ æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú¸üÖêןÖ, ¾ÖÖŸÖÝÖã» Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî ˆ¨æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã» ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ |”

Hence in case of kaphaja gulma the accumulated kapha is of stable property and having some form. So the symptoms mentioned above are of kaphaja gulma and not the space occupied by gulma. In case of Pittaja gulma, pitta being of Sara (flowing), drava (liquid) and Aashukari quality (fast acting), It may move to different places in body and cause burning etc symptoms. Dahana, Swedana etc. symptoms will be present at places wherever pitta moves. Pitta does not have Murti (hard form) as its quality nor is it stable (Sthira). Hence the symptoms are of the space occupied by gulma. In case of Vataja gulma, vata is not having any form. Vitiated vata drags kapha and pitta from their site and carries them at the site of Sthana-Samshraya. It creates granthi i.e. glands from these normal kapha and pitta. Though vata is not having any form, because of kaphapitta, the gulma is having some form, and the symptoms “Toda”- pricking pain, “Bheda” bursting pain etc. are present in gulma and not at the space occupied by gulma (gulmavakasha). This reading rejected. ×ãָü, ´Ö®¤ü µÖÆü Ûú±ú Ûêú ÝÖãÞÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÆü ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Ûú±ú•Ö ÝÖã»´Ö ³Öß ÃÖ´ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖÖêÓ ÃÖê µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 5 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü - “ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Ó ü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî ˆ¨æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã» ÖÓ Ûú üÖêןÖ,

P a g e | 279

¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî ˆ¨æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã» ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ |” ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûú±ú•Ö ÝÖã»´Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ÃÖÓ×“ÖŸÖ Ûú±ú ×Ã£Ö ü ÝÖãÞÖ ÛúÖ †Öî ü ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ Ûú±ú•Ö ÝÖã» Ö Ûêú Æîü ®Ö Ûúß ÝÖã»´Ö †¾ÖÛúÖ¿Ö Ûêú… ×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë, × Ö¢Ö ÃÖ ü, ¦ü¾Ö †Öî ü †Ö¿ÖãÛúÖ üß ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ, ¾ÖÆü ¿Ö üß ü Ûêú ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖÝÖÖë Öë ÃÖÓ“ÖÖ¸ü Ûú ü ÃÖÛúŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¤üÖÆü †Öפü »ÖõÖÞÖ ×®Ö ÖÖÔÞÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü… ×•Ö®Ö Ã£ÖÖ®ÖÖë ¯Ö ü ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú üŸÖÖ Æîü, ˆ®Ö ãÖÖ®ÖÖë ¯Ö ü ¤üÆü®Ö, þÖê¤ü®Ö †Öפü »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü… ×¯Ö¢Ö ´ÖæŸÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö ÛúÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖÛêú ÝÖãÞÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×Ã£Ö ü ³Öß ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ µÖê »ÖõÖÞÖ ÝÖã» Ö¾µÖÖ¯ŸÖ †¾ÖÛúÖ¿Ö Ûêú Æîü… ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë, ¾ÖÖŸÖ ÛúÖê ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö ÛúÖê †¯Ö®Öê ãÖÖ®ÖÖêÓ ÃÖê ÜÖà“ÖÛú¸ ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö Öë »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡®Ö ¯ÖÏÖÛéúŸÖ Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö Ûêú ÃÖÆüÖµµÖ ÃÖê ¾ÖÆü ÝÖÏÓ£Öß ×®Ö´ÖÖÔÞÖ Ûú üŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ, Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ÝÖã»´Ö ÛúÖê †ÖÛúÖ ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ŸÖÖê¤ü, ³Öê¤ü †Öפü »ÖõÖÞÖ ÝÖã» Ö ´Öë ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ®Ö Ûúß ÝÖã» Ö †¾ÖÛúÖ¿Ö ´Öë… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

×ãָü, ´Ö®¤ü Æêü Ûú±úÖ“Öê ÝÖãÞÖ †ÖÆêüŸÖ †Ö×ÞÖü ŸÖÖê ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö †ÖÆêü. Ûú±ú•Ö ÝÖã»´Ö ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖÖÓ®Öß µÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 5 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêüü - “ŸÖ¡Ö Ûú±ú•Öê þ֮֟¡ÖÖê ¾Öé ü Ûú±ú„ ׯ֢֕Öê þÖÆêüŸÖã¾Öé Óü þ֮֟¡ÖÓ ×¯Ö¢ÖÓ, ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê “Ö µÖ£ÖÖÖÖî ÝÖãÞÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖî ˆ æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖêןÖ, ¾ÖÖŸÖÝÖã»´Öê ŸÖã þ֮֟¡Ö„ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏüÛéúןÖãÖÖî Ûú±úׯ֢ÖÖî ˆ¨æüµÖ ¾ÖÖµÖã„ ÝÖã»´ÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ |” ´ÆüÞÖæ®Ö Ûú±ú•Ö ÝÖã» ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ ÃÖÓ×“ÖŸÖ Ûú±ú ×ãָü ÝÖãÞÖÖŸ´ÖÛú †Ö×ÞÖü ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö †ÃÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖê ÝÖã»´Ö †¾ÖÛúÖ¿ÖÖ“Öß ®ÖÃÖæ®Ö Ûú±ú•Ö ÝÖã»´ÖÖ“Öß †ÖÆêüŸÖ.

×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ, ×¯Ö¢Ö Æêü ÃÖ ü, ¦ü¾Ö †Ö×ÞÖü †Ö¿ÖãÛúÖ üß ÝÖãÞÖÖÓ“Öê †ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê, ŸÖêü ¿Ö¸ü߸֓µÖÖüú ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖÝÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûúºþü ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ †Ö×ÞÖü ¤üÖÆÖפü »ÖõÖÞÖê ×®Ö´ÖÖÔÞÖ Ûú üŸÖê. •µÖÖ •µÖÖ Ã£ÖÖ®Öß × Ö¢Ö ÃÖÓ“ÖÖ ü Ûú¸ŸÖê, ŸµÖÖ ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖßü ¤üÆü®Ö, þÖê¤ü®Ö †Öפü »ÖõÖÞÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ×¯Ö¢Ö ´ÖæŸÖÔ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖê ×ãָü Æüß ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Æüß »ÖõÖÞÖê ÝÖã»´Ö¾µÖÖ¯ŸÖ †¾ÖÛúÖ¿ÖÖ“Öß †ÖÆêüŸÖ. ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã» ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ, ¾ÖÖŸÖÖ»ÖÖ ´ÖæŸÖÔþֺþ¯Ö ®ÖÃÖŸÖê. ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Ö×ÞÖü ׯ֢ÖÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ Ã£ÖÖ®ÖÖŸÖæ®Ö ÜÖê“Öæ®Ö ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ÖÏÖÛéúŸÖ Ûú±ú †Ö×ÞÖ × Ö¢ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ®Öê ŸÖÖê ÝÖÏÓ£Öß ×®Ö´ÖÖÔÞÖ Ûú¸ŸÖÖê. ¾ÖÖŸÖÖ»ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖê“Ö ÖæŸÖÔþֺþ Ö ®ÖÃÖŸÖê, Ûú±ú †Ö×ÞÖ ×¯Ö¢ÖÖ Öãôêû ÝÖã» ÖÖ»ÖÖ †ÖÛúÖ ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×ÞÖü ŸÖÖê¤ü, ³Öê¤ü ‡.ü»ÖõÖÞÖê ÝÖã» ÖÖ Ö¬µÖê †ÃÖŸÖÖŸÖ, ÝÖã»´Ö †¾ÖÛúÖ¿ÖÖ´Ö¬µÖê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. µÖõ´ÖÖÞÖÓ (Yakshmanam) - Rajayakshma and Yakshma mean same. (Ch. chi. 8\

11,12). So original retained. Accepted as pathabheda.

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ †Öî ü µÖõ´ÖÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… (“Ö.דÖ.8/11,12) ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, †Öî ü ‡ÃÖê ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ †Ö×ÞÖ µÖõ´ÖÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü.(“Ö.דÖ.8/11,12) ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †×ŸÖ¾Öé¤Ëü¬Ö„ (Ativriddhah) - In the commentary on sutra “×®Ö¤üÖ®ÖÖ£ÖÔÛú üÖê ¸üÖêÝÖÖê

¸üÖêÝÖõÖÖ¯µÖã¯Ö»Ö³µÖŸÖê |” Chakrapanidatta explains “•¾Ö¸üÛúÖ¸üÞÖÖ®µÖê¾Ö ×Æü ˆÂÞÖÖ¤üß®µÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ×ÞÖ •¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸµÖÔ üŒŸÖׯִ֢Ö× Ö ÛúÖ üÞÖÖ®ŸÖ ü¾ÖÙ¬ÖŸÖ¿ÖŒŸÖß×®Ö •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ..|” Unless the cause i.e. Kapha along with vata is increased/vitiated to a great extent, it will not cause kasa etc symptoms. Hence original reading †×ŸÖ¯ÖϾÖé ü„ – †×ŸÖ + (¯ÖÏ + ¾Öé¬ÖË + ŒŸÖ„) retained.The reading “†×ŸÖ¾Öé¤Ëü¬Ö„” rejected.

“×®Ö¤üÖ®ÖÖ£ÖÔÛú¸üÖê üÖêÝÖÖê ¸üÖêÝÖõÖÖ¯µÖã¯Ö»Ö³µÖŸÖê |” ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Ûúß ™üßÛúÖ Öë “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

“•¾Ö¸üÛúÖ¸üÞÖÖ®µÖê¾Ö ×Æü ÂÞÖÖ¤üß®µÖןִÖÖ¡ÖÖ×ÞÖ •¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸµÖÔ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ö× Ö ÛúÖ üÞÖÖ®ŸÖ ü¾ÖÙ¬ÖŸÖ¿ÖŒŸÖß×®Ö •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ

P a g e | 280

..|” †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆêüŸÖã µÖÖ®Öê Ûú±ú Ûúß ¾ÖÖŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ¾Öé üß/¤ãü™üß ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß ŸÖ²Ö ŸÖÛú ¾ÖÆü ÛúÖÃÖ µÖÆü »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ®ÖÆüà Ûú¸ü ÃÖÛúŸÖÖ… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…†×ŸÖ¯ÖϾÖé ü„ – †×ŸÖ + (¯ÖÏ + ¾Öé¬ÖË + ŒŸÖ„)•ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “†×ŸÖ¾Öé¤Ëü¬Ö„” ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“×®Ö¤üÖ®ÖÖ£ÖÔÛú¸üÖê üÖêÝÖÖê üÖêÝÖõÖÖ¯µÖã¯Ö»Ö³µÖŸÖê |” µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ™üßÛêú´Ö¬µÖê “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

“•¾Ö¸üÛúÖ¸üÞÖÖ®µÖê¾Ö ×Æü ÂÞÖÖ¤üß®µÖןִÖÖ¡ÖÖ×ÞÖ •¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸµÖÔ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ö× Ö ÛúÖ üÞÖÖ®ŸÖ ü¾ÖÙ¬ÖŸÖ¿ÖŒŸÖß×®Ö •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ ..|” †×¬ÖÛú ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ÆêüŸÖã ´ÆüÞÖ•Öê“Ö Ûú±úÖ“Öß ¾ÖÖŸÖÖÃÖÆü ¾Öé üß/¤ãü™üß •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ŸÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ŸÖÖê ÛúÖÃÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú ŸÖ ®ÖÖÆüß.ü ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. †×ŸÖ¯ÖϾÖé ü„ – †×ŸÖ + (¯ÖÏ + ¾Öé¬ÖË + ŒŸÖ„) ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. “†×ŸÖ¾Öé¤Ëü¬Ö„” “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

11.5 À¾ÖÖÓ Ÿ¾Ö’Ëû®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖêÂÖæ¯Ö•Ö®ÖµÖ×ŸÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “ÖÖÃµÖ ®ÖÖê¯Ö¿Öê üŸÖê

×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ×®Ö “ÖÖê¯Ö¿Öê üŸÖ ‡×ŸÖ ¿»Öê´ÖÝÖã»´Ö„……11…… (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - The causes which are mentioned in manifestation of kaphaja gulma, and also other similar causes will cause aggravation of symptoms while opposite of mentioned causes and similar causes will relieve the symptoms. Hence original reading (“Ö) retained. “Va” is rejected.

Ûú±ú•Ö ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ÆêüŸÖã †Öî ü †®µÖ ÃÖ ÖÖ®Ö ÆêüŸÖã »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ¾Öé üß Ûú ëüÝÖê, •Ö²Ö Ûúß ˆ®ÖÛêú

×¾Ö¸üÖê¬Öß ÆêüŸÖã †Öî¸ü ŸÖŸÃÖ´ÖÖ®Ö ÆêüŸÖã »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ˆ Ö¿Ö Ö Ûú ëüÝÖê… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü (“Ö) ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¾ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

Ûú±ú•Ö ÝÖã»´ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ ÆêüŸÖã †Ö×ÞÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ®Ö †®µÖ ÆêüŸÖã »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ¾Öé üß Ûú üŸÖÖŸÖ ŸÖ ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Öß ÆêüŸÖã ¾Ö ŸÖŸÖË ÃÖ´ÖÖ®Ö ÆêüŸÖã »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö¿Ö Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü (“Ö) ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

12.1 ס֤üÖêÂÖÆêüŸÖã×»Ö’ËûÝÖÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê ŸÖã ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛÓú ÝÖã»´Ö´Öã¯Öפü¿Ö×®ŸÖ Ûãú¿Ö»ÖÖ„… 12.2 ÃÖ ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ¤üÃÖÖ¬µÖÖê ×®Ö“ÖµÖÝÖã»´Ö„……12…… (×¾Ö¹ý¨üÖêê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ¤Ë - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×¾Ö¹ý¨üÖêê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ¤Ë (Viruddhopakramatvad) - (×¾Ö + ¯ÖÏןÖ×ÂÖ ü) (¯ÖÏןÖ×ÂÖ ü -¯ÖÏ×ŸÖ + ×ÃÖ¬ÖË + ŒŸÖ) ¯ÖÏןÖ×ÂÖ ü - ¾ÖÙ•ÖŸÖ, ×®Ö×ÂÖ ü ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ ü (Vipratishiddh) - totaly contraindicated.

Commentator Chakrapanidatta has explained the term

Vipratishiddhopakramatvad as “¯Ö¸üÃ¯Ö Ó ü ¾ÖÖŸÖÖפü×¾Ö¹ý üÖê ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË | ‡Æü “Ö ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾Ö´ÖË ×¾ÖÛéúןÖ×¾ÖÂÖ´ÖÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖê®Ö ²ÖÖê ü¾µÖ´ÖË…”. Since he has explained the term, original reading is retained. ×¾Ö¹ý¨üÖêê ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ¤Ë provides specific cause of contradiction of treatment. This reading is accepted as pathabheda.

P a g e | 281

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË ÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú üÞÖ “¯Ö üà ָÓü ¾ÖÖŸÖÖפü×¾Ö¹ý üÖê ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖŸÖË | ‡Æü “Ö ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾Ö´ÖË ×¾ÖÛéúןÖ×¾ÖÂÖ ÖÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê®Ö ²ÖÖê ü¾µÖ ÖË…”… ‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê פüµÖÖ Æîü… “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö Ûêú «üÖ üÖ ‡ÃÖÛúÖ Ã Ö™üßÛú üÞÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…†®µÖ£ÖÖ ×¾Ö¹ý¨üÖê¯ÖÛÎú´Ö ïÖ™ü ºþ¯Ö ÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖ×®ÖÂÖê¬Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ²ÖŸÖÖŸÖÖ Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ÖÖšü³Öê¤ü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß ×¾Ö ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖŸÖË “Öê à Ö™üßÛú üÞÖ “¯Ö üà ָÓü ¾ÖÖŸÖÖפü×¾Ö¹ý üÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË | ‡Æü “Ö ×¾Ö ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾Ö ÖË ×¾ÖÛéúןÖ×¾ÖÂÖ´ÖÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê®Ö ²ÖÖê ü¾µÖ´ÖË…” †ÃÖê פü»Öê †ÖÆêü. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê“Ö Ã¯Ö™üßÛú üÞÖ Ûêú»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¹ý üÖê ÖÛÎú´Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ×®ÖÂÖê¬ÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ ÃÖÖÓÝÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê Ö Öšü³Öê¤ü þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

13.1 ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖã»´ÖßÖã ÜÖ»Öã ×áֵÖÖ ‹¾Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ ®Ö ¯Öã¹ýÂÖÃµÖ ÝÖ³ÖÔÛúÖêšüÖŸÖÔ¾ÖÖÝÖ´Ö®Ö¾Öî¿ÖêµÖÖŸÖË… 13.2 ¯ÖÖ¸üŸÖ®¡µÖÖ¤ü¾Öî¿ÖÖ¸üªÖŸÖË ÃÖŸÖŸÖ´Öã¯Ö“ÖÖ üÖ®Öã¸üÖê¬ÖÖ«üÖ ¾ÖêÝÖÖ®Öã¤üßÞÖÖÔ®Öã¯Ö¹ý®¬ÖŸµÖÖ †Ö´ÖÝÖ³Öì

¾ÖÖƒ¯µÖדָü¯Öן֟Öꃣ־ÖÖƒ¯µÖדָü¯ÖÏ•ÖÖŸÖÖµÖÖ ŠúŸÖÖî ¾ÖÖ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÞÖÖ®µÖÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÖµÖÖ„ 13.3 ×õÖ¯ÖÏÓ ¾ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……13……

(1) ÃÖ®ŸÖŸÖ´ÖË - ¯ÖÖ Books 202, 211; 2) “Öý- ¯ÖÖ Ms. 107; 3) †×“Ö Ö¾Ö¯Öן֟Öê - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119; 4) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101; 5) ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö®ÖÖꌟÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 106, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 108; 105*, Book 211*; 6) ¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÖµÖÖ„ - ÖÖ Mss. 101*, 105,106*, 107*, 109*, 111*, 114*, 120, 121*, 7) ÛúÖê¯Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 105, 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖ®ŸÖŸÖ´ÖË (Santatam) - Literary both mean same. “Satata” is a widely used word. “Santata” is used in text with a specific sense. (which carries different meaning). Hence original retained. Santata is rejected.

¿Ö²¤ü¿Ö„ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | “ÃÖŸÖŸÖ “ µÖê ÖÖš ²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ ü ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü

»Öê×Ûú®Ö“ÃÖ®ŸÖŸÖ “µÖê ÖÖšü ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ×¾Ö׿Öšü ÆêüŸÖã ÃÖê ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |(וÖÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö †»ÖÝÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü) ü†ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖ®ŸÖŸÖ ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿Ö²¤ü¿Ö„ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “ÃÖŸÖŸÖ “ÆüÖ ¯ÖÖšü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ¾ÖêôûÖ ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¯Ö ÓüŸÖã “ÃÖ®ŸÖŸÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ×¾Ö׿Öšü ÛúÖ¸üÞÖÖÓ®Öß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. (•µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖêÝÖôûÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê.) ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ÃÖ®ŸÖŸÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. “Ö (Cha) - Here Va means either Garbhasrava or Garbhapata. Hence Va is

appropriate.

µÖÆüÖ Ö¸ü ¾ÖÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÝÖ³ÖÔÄÖÖ¾Ö µÖÖ ÝÖ³ÖÔ¯ÖÖŸÖ… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÖ ×“ÖŸÖ Æîü… µÖê£Öê ¾ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ ÝÖ³ÖÔÄÖÖ¾Ö ØÛú¾ÖÖ ÝÖ³ÖÔ ÖÖŸÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. †×“Ö¸Ö¾Ö Öן֟Öê (Achiravapatite) - Though “Garbha-patana” and “Garbha-

avapatana” both mean same, the term “Garbha-patana” is generally used in texts. “Garbha-avapatana” is not used. Hence original reading retained. This reading is rejected.

P a g e | 282

“ÝÖ³ÖÔ-¯ÖŸÖ®Ö” †Öî ü “ÝÖ³ÖÔ-†¾Ö¯ÖŸÖ®Ö” ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü, ×±ú¸ü ³Öß “ÝÖ³ÖÔ- ÖŸÖ®Ö” ‡ÃÖü ÃÖÓ–ÖÖ ÛúÖ ¯ÖÖšü Öë ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, “ÝÖ³ÖÔ - †¾Ö¯ÖŸÖ®Ö” ÛúÖ ®ÖÆüß… †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“ÝÖ³ÖÔ-¯ÖŸÖ®Ö” †Ö×ÞÖü “ÝÖ³ÖÔ-†¾Ö¯ÖŸÖ®Ö” ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ •Ö¸üß ÃÖ ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖü, ŸÖ¸üß “ÝÖ³ÖÔ- ÖŸÖ®Ö” µÖÖ ÃÖÓ–Öê“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü, “ÝÖ³ÖÔ - †¾Ö ÖŸÖ®Ö” “ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ¾ÖÖ (Va) - Athava/ Va - both mean same.

†£Ö¾ÖÖ/¾ÖÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü…

†£Ö¾ÖÖ/¾ÖÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. 5. ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÞÖÖ×®Ö (Vataprakopanani) / ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê Ö®ÖÖꌟÖÖ×®Ö (Vataprakopanoktani) -

Vataprakopanani will mean anything that will vitiate vata (though not mentioned here). Vataprakopanoktani wi ll mean only those things that are mentioned here as causing vitiation of vata. Hence original reading retained.This reading rejected.

¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê ÖÞÖÖ×®Ö ÛúÖ †£ÖÔ •ÖÖê ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖ Æîü ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ (µÖÆüÖ ¯Ö ü ¾ÖÙÞÖŸÖ ®Ö ÆüÖê®Öê ¯Ö¸ü ³Öß)…

¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê Ö®ÖÖꌟÖÖ×®Ö ÛúÖ †£ÖÔ Ûêú¾Ö»Ö µÖÆüÖ ¯Ö ü ¾ÖÙÞÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öê ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê ÖÞÖÖ×®Ö “ÖÖ †£ÖÔ •Öê ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üŸÖÖŸÖ ŸÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê (‡£Öê •Ö üß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß). ŸÖ¸ü ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê Ö®ÖÖꌟÖÖ×®Ö “ÖÖ †£ÖÔ Ûêú¾Öôû ‡£Öê ¾ÖÙÞÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üÞÖÖ ê ü †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

6. †ÖÃÖê¾Ö ÖÖ®ÖÖµÖÖ„ (Aasevamanayah) / ˆ¯ÖÃÖê¾Ö ÖÖ®ÖÖµÖÖ„ (Upsevamanayah) - †Ö - ´ÖµÖÖÔ¤üÖ (limit)/†»¯ÖÖ£ÖÔ¾ÖÖ“Öß (slight) e.g. †ÖÛú´¯Ö = ´Öé¤ãü Ûú´ Ö ˆ¯Ö - ×®ÖÛú™üŸÖÖ (ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö ÖË - ¯Ö + ÃÖê¾ÖË + »µÖã™Ëü) ×»Ö¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ (×¾ÖÂÖµÖ), be addicted, frequent.

In all the condition namely Garbhasrava, Garbhapata, recently delievered, or Ritukala vata is already increased. Even slight vata-increasing diet or behaviour will lead to prakopa - vitiation of vata. Adhrance to vata-increasing diet or behaviour is not necessary. Hence original reading retained. This is rejected. ÝÖ³ÖÔÄÖÖ¾Ö, ÝÖ³ÖÔ¯ÖÖŸÖ, ÃÖãןÖÛúÖ ØÛú¾ÖÖ ŠúŸÖãÛúÖ»Ö ‡®Ö ÃÖ³Öß †¾ÖãÖÖ†Öë Öë ¯ÖÆü»ÖêÃÖêÆüß ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûúß ¾Öé üß Æãü‡Ô ÆüÖêŸÖß Æîü. ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ Öë †»¯Ö ¾ÖÖŸÖ ¾Öé üßÛú ü †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü ³Öß ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö - ¤ãü™üß ÛúÖ ÛúÖ¸üÞÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ ¾Öé üßÛú ü †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ü ÛúÖ ÃÖÖŸÖŸµÖ •Öºþ üß ®ÖÆüà… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ÝÖ³ÖÔÄÖÖ¾Ö, ÝÖ³ÖÔ¯ÖÖŸÖ, ÃÖãןÖÛúÖ ØÛú¾ÖÖ ŠúŸÖãÛúÖ»Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †¾ÖãÖÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß †Ö¬Öß“Ö ¾Öé üß —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ †¾ÖãÖê Ö¬µÖê †»¯Ö ¾ÖÖŸÖ ¾Öé üßÛú¸ü †ÖÆüÖ ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ü ¤êüÜÖᯙ ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö - ¤ãü™üß Ûú üÞµÖÖÃÖ ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¾ÖÖŸÖ ¾Öé üßÛú ü †ÖÆüÖ¸ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü “Öê ÃÖÖŸÖŸµÖ •Öºþ üß ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 283

7. ÛúÖê¯Ö´ÖË (Kopam) - Vata has to be increased/vitiated to a great extent (prakopa) to cause gulma. Slight increase/vitiation will not cause gulma. Hence prakopa is appropriate. Kopa is accepted as Pathabheda.

ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖê®ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú Æîü… ¾ÖÖŸÖ Ûúß †» Ö ¾Öé üß µÖÖ ¤ãü™üß ÝÖã» Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûú ü®Öê Öë ÃÖ´Ö£ÖÔ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ ˆŸ Ö¢ÖßÃÖÖšüß ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ †×¬ÖÛú ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÆüÖêÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÃÖŸÖê. ¾ÖÖŸÖÖ“Öß †» Ö ¾Öé üß ØÛú¾ÖÖ

¤ãü™üß ÝÖã» ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûú üÞµÖÖÃÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ †ÃÖŸÖê. ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

14.1 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê µÖÖê×®Ö´ÖãÜÖ´Ö®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖÖŸÖÔ¾Ö´Öã Ö¹ýÞÖ× ü ´ÖÖ×ÃÖ ´ÖÖ×ÃÖ ŸÖ¤üÖŸÖÔ¾Ö´Öã¯Ö¹ý¬µÖ´ÖÖ®ÖÓ

Ûãú×õÖ´Ö׳־֬ÖÔµÖןօ 14.2 ŸÖõÖÖ„ ¿Öæ»ÖÛúÖÃÖÖŸÖßÃÖÖ¸ü“”ûªÔ¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ’ËûÝÖ´Ö¤Ôü×®Ö¦üÖ»ÖõÖßÖî×´ÖŸµÖÛú±ú¯ÖÏÃÖêÛúÖ„

ÃÖ´Öã¯Ö•ÖÖµÖ®ŸÖê 14.3 ßֵ֮ÖÖê¿“Ö ÃŸÖ®µÖ´ÖË †ÖêšüµÖÖê„ ÃŸÖ®Ö´ÖÞ›ü»ÖµÖÖê¿“Ö ÛúÖÂÞµÖÔ´ÖË †ŸµÖ£ÖÕ Ý»ÖÖ×®Ö¿“ÖõÖãÂÖÖê„

´Öæ“”ûÖÔ Çü»»ÖÖÃÖ„ ¤üÖêÆü¤ü„ À¾ÖµÖ£Öã¿“Ö ¯ÖÖ¤üµÖÖê„ (¤üÖîǤü„ü - ¯ÖÖ Mss. 113*, 101, 105, 114, 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¤üÖîǤü„ü (Dauhridah) - Commentator has explained the difference between Dohada and Dauhrida. ¤üÖêÆü¤ü¿Ö²¤êü®ÖêÆü ®ÖÖµÖÖÔ ““ÖÖ¾Ö“Ö³ÖÖ¾ÖŸÖéÂÞÖÖµÖÖêÝÖÖê ¤üÖêÆü¤üÖ׳֬ÖÖ®ÖÖê –ÖêµÖ„ | Both mean desire, but in Dauhrida it is because of two hearts. No chetana or life is present in Shonitagulma. Dohada are the desires produced due to (false) belief of being pregnant by women. Hence original reading retained. This reading is rejected.

™üßÛúÖÛúÖ üÖë®Öê ¤üÖêÆü¤ü †Öî ü ¤üÖîÇü¤ ‡®ÖÛêú ²Öß“Ö ÛúÖ ±ú üÛú ïÖ™ü ×ÛúµÖÖ Æîü… ¤üÖêÆü¤ü¿Ö²¤êü®ÖêÆü ®ÖÖµÖÖÔ ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö³ÖÖ¾ÖŸÖéÂÞÖÖµÖÖêÝÖÖê ¤üÖêÆü¤üÖ׳֬ÖÖ®ÖÖê –ÖêµÖ„ | ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ‡“”ûÖ ‹êÃÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¤üÖîÇü¤ ´Öë ¾ÖÆü ¤üÖê Çü¤üµÖÖë Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖã»´Ö ´Öë •Öß¾Ö µÖÖ “ÖêŸÖ®ÖÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… ¤üÖêÆü¤ü ´Öë ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ‡“”ûÖ, áÖß Öë ÝÖ³ÖÔ¬ÖÖ üÞÖÖ Ûêú (—Öæšê)ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ¤üÖêÆü¤ü †Ö×ÞÖ ¤üÖîÇü¤ µÖÖ´Ö¬Öᯙ ±ú¸üÛú ïÖ™ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¤üÖêÆü¤ü¿Ö²¤êü®ÖêÆü ®ÖÖµÖÖÔ ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö³ÖÖ¾ÖŸÖéÂÞÖÖµÖÖêÝÖÖê ¤üÖêÆü¤üÖ׳֬ÖÖ®ÖÖê –ÖêµÖ„ | ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ‡“”ûÖ †ÃÖÖ †ÖÆêüü Ö¸ÓüŸÖã ¤üÖîÇü¤Ö´Ö¬µÖê ŸÖê ü¤üÖê®Ö Çü¤üµÖÖÓ´Öãôêû ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖã»´ÖÖ Ö¬µÖê •Öß¾Ö ØÛú¾ÖÖ “ÖêŸÖ®ÖÖ ®ÖÃÖŸÖê. ¤üÖêÆü¤üÖ Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ üß ‡“”ûÖ Ã¡Öß “µÖÖ ÝÖ³ÖÔ¬ÖÖ¸üÞÖꓵÖÖ (ÜÖÖê™ü¶Ö)×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ´Öãôêû †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

14.4 ‡ÔÂÖ““ÖÖê¤ËüÝÖ´ÖÖê ¸üÖê´Ö üÖ•µÖÖ„ µÖÖꮵÖÖ¿“ÖÖ™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË †×¯Ö “Ö µÖÖꮵÖÖ

¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ´ÖÖÄÖÖ¾Ö¿“ÖÖê¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (1)»ÖÖêê Ö¸üÖ•µÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 101*, 102*, 104*, 105*, 106*, 107, 108*, 109*, 111*, 113*, 114*, 115*, 116*, 117*, 118*, 119*, 120*,121*, Books 203*, 205, 211*; 2) †ÖµÖŸÖŸ¾Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 106, 111; 3) •ÖÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 114, 121)

P a g e | 284

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. »ÖÖêê´Ö üÖ•µÖÖ„ (Lomarajyah) - Loma = Roma. There is no change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÔÖ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †ÖµÖŸÖŸ¾Ö ÖË (Aayatatvam) - ¤üß‘ÖÔ´ÖË (†Ö + µÖ´ÖË + ŒŸÖ) »Ö´²ÖÖ, †×ŸÖ×¾ÖßÖéŸÖ, †ÖµÖŸÖÖÛúÖ ü| †™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË - ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö ÖË †™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË |

Commentator Chakrapanidatta has explained - †Ö™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö ÖË; µÖÖê×®Ö×¾ÖßÖÖ êüÞÖ “Ö ¸üÖê Ö üÖ•µÖÖ †×¯Ö ×¾ÖÃŸÖ üÞÖÓ ×¾ÖŸÖ®µÖ´ÖÖ®Ö“Ö ÖÔ üÖê´ÞÖÖ “Öî¾ÖÖê Ö¯Ö®®Ö´ÖË | Since he has explained the word, original reading retained.

™üßÛúÖÛúÖ¸ “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - †Ö™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö ÖË; µÖÖê×®Ö×¾ÖßÖÖ ê üÞÖ “Ö üÖê Ö üÖ•µÖÖ †×¯Ö ×¾ÖÃŸÖ üÞÖÓ ×¾ÖŸÖ®µÖ´ÖÖ®Ö“Ö´ÖÔ¸üÖê´ÞÖÖ “Öî¾ÖÖê Ö¯Ö®®Ö´ÖË | ˆ®ÆüÖê®Öê ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - †Ö™üÖ»ÖŸ¾Ö´ÖË ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö´ÖË; µÖÖê×®Ö×¾ÖßÖÖ¸êüÞÖ “Ö ¸üÖê´Ö üÖ•µÖÖ †×¯Ö ×¾ÖÃŸÖ üÞÖÓ ×¾ÖŸÖ®µÖ ÖÖ®Ö“Ö´ÖÔ üÖê´ÞÖÖ “Öî¾ÖÖê Ö¯Ö®®Ö´ÖË | ŸµÖÖÓ®Öß ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) - To be produced or originate in addition, become visible. Jayate - Come into existence, originate.

Along with hairline appearance and widening of Yoni, faul smell and discharge from yoni may also be produced in addition. It may be inferred from the word Upajayate (†®Ö®ŸÖ ü ÖË •ÖÖµÖŸÖê, •ÖÖµÖŸÖê ¾ÖÖ ®Ö ¾ÖÖ •ÖÖµÖŸÖê) that discharge and faul smell from yoni are secondary symptoms and may not be invariably present. With the word “jayate” hairline appearance and widening of Yoni will be invariably present. It is the opinion of gynaecologist that faul smell and discharge from yoni may or may not be present. So Upajayate rather than jayate is correct. “Jayate” reading is rejected.

¸üÖê Ö üÖ•Öß Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ‹¾ÖÓ µÖÖê®Öß ÛúÖ ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö Æüß ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ †Öî¸ü †ÖÄÖÖ¾Ö µÖê »ÖõÖÞÖ ³Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü… ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ‹êÃÖÖ †®Öã ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ †Öî ü †ÖÄÖÖ¾Ö µÖê »ÖõÖÞÖ ¤ãüµµÖ´Ö »ÖõÖÞÖ Æîü †Öî ü ¾Öê ×®ÖµÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æüß Æîü ‹êÃÖÖ ®ÖÆüà… •ÖÖµÖŸÖê µÖÆü ¿Ö²¤ü, ¸üÖê´Ö üÖ•Öß Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ‹¾ÖÓ µÖÖê®Öß ÛúÖ ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö µÖê »ÖõÖÞÖ ×®ÖµÖŸÖ ºþ Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü… ¤üÖîÝÖÔ¬µÖ †Öî ü µÖÖê®Öß ÄÖÖ¾Ö µÖê »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü µÖÖ ®ÖÆüß µÖê •ÖÖ®Ö®Öê Ûêú ×»ÖµÖê áÖß üÖêÝÖŸÖ–Ö ÛúÖ ÖŸÖ »Öê®ÖÖ •Öºþ üß Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê µÖê ¯ÖÖšü •ÖÖµÖŸÖê ÃÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ¸üÖê Ö üÖ•Öß“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ¾Ö µÖÖê®Öß “Öê ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö µÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ²Ö üÖê²Ö ü“Ö ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ †Ö×ÞÖü †ÖÄÖÖ¾Ö Æüß »ÖõÖÞÖê ¤êüÜÖᯙ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê µÖÖ ¿Ö²¤üÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê †®Öã ÖÖ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖê Ûúß ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ †Ö×ÞÖ †ÖÄÖÖ¾Ö Æüß ¤ãüµµÖ´Ö »ÖõÖÞÖê †ÖÆêüŸÖ †Ö×ÞÖ ŸÖß ×®ÖŸµÖ ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ“Ö †ÃÖê ®ÖÖÆüß. •ÖÖµÖŸÖê ÊÖ ¿Ö²¤Ö®Öêü, ¸üÖê Ö üÖ•Öß“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ¾Ö µÖÖê®Öß “Öê ×¾ÖßÖéŸÖŸ¾Ö Æüß »ÖõÖÞÖê ×®ÖŸµÖ ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ¤üÖîÝÖÕ¬µÖ †Ö×ÞÖ

P a g e | 285

µÖÖê®Öß ÄÖÖ¾Ö Æüß »ÖõÖÞÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ Ûúß ®ÖÖÆüß Æêü •ÖÖÞÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ã¡Öß üÖêÝÖŸÖ–ÖÖÓ“Öß ´Ö¤üŸÖ ‘ÖêÞÖê ÝÖ¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê ÆüÖ ÖÖšü •ÖÖµÖŸÖê¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

14.5 Ûêú¾Ö»Ö¿“ÖÖõÖÖ ÝÖã»´Ö„ ׯÖ×Þ›üŸÖ ‹¾Ö ï֮¤üŸÖê ŸÖÖ´ÖÝÖ³ÖÖÕ ÝÖÙ³ÖÞÖß×´ÖŸµÖÖÆãü´ÖæÔœüÖ„……14…… (¯ÖÏï֮¤üŸÖê / ¯ÖÏïÖÓ¤üŸÖê - ÖÖ Mss. 103, 105, 110, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯ÖÏï֮¤üŸÖê (Praspadate) - Commentator Chakrapanidatta explains “Ûêú¾Ö»ÖÓ Ã¯Ö®¤üŸÖ ‡×ŸÖ ®ÖîÛú¤êü¿Öê®Ö, ÝÖ³ÖÖì ÊêÛú¤êü¿Öê®ÖÖ×¯Ö Ã¯Ö®¤üŸÖê |” Since there is no Chetana in gulma original reading is retained.

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - “Ûêú¾Ö»ÖÓ Ã¯Ö®¤üŸÖ ‡×ŸÖ ®ÖîÛú¤êü¿Öê®Ö, ÝÖ³ÖÖì ÊêÛú¤êü¿Öê®ÖÖ×¯Ö Ã¯Ö®¤üŸÖê

|” ÝÖã»´Ö Öë “ÖêŸÖ®ÖÖ ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüü - “Ûêú¾Ö»ÖÓ Ã¯Ö®¤üŸÖ ‡×ŸÖ ®ÖîÛú¤êü¿Öê®Ö, ÝÖ³ÖÖì ÊêÛú¤êü¿Öê®ÖÖ×¯Ö Ã¯Ö®¤üŸÖê

|” ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê “ÖêŸÖ®ÖÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 15.1 ‹ÂÖÖÓ ŸÖã ÜÖ»Öã ¯Ö˜“ÖÖ®ÖÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÖÝÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê׸ü´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ

(1) ŸÖêÂÖÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 104, 105*, 110, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, Book 211; 2) ºþ ÖÖ×ÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 211) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖêÂÖÖÓ (Tesham) - The current topic is Gulma. Hence “Esham” is more appropriate. Besides in sutra 16 “ÃÖ¾Öì¾Ö× Ö ÜÖ»¾ÖêŸÖêÂÖã ÝÖã»´ÖêÂÖã” the word “Eteshu” is used and not “Teshu”. Hence “ŸÖêÂÖÖÓ” reading is rejected.

¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ ÝÖã» Ö ÛúÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ “‹ÂÖÖ´ÖË” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ. 16 “ÃÖ¾Öì¾Ö×¯Ö ÜÖ»¾ÖêŸÖêÂÖã

ÝÖã»´ÖêÂÖã” ´Öë ³Öß “‹ŸÖêÂÖã” ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ®Ö Ûúß “ŸÖêÂÖã” ÛúÖ… †ŸÖ„ “ŸÖêÂÖÖÓ” ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ ÝÖã»´ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “‹ÂÖÖ ÖË” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ. 16 “ÃÖ¾Öì¾Ö×¯Ö ÜÖ»¾ÖêŸÖêÂÖã ÝÖã»´ÖêÂÖã” Ö¬µÖê ¤êüÜÖᯙ “‹ŸÖêÂÖã” µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü “ŸÖêÂÖã” “ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “ŸÖêÂÖÖÓ” “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ºþ¯ÖÖ×ÞÖ (Rupani) /¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ×ÞÖ (Purvarupani) - Prag Abhinirvritteh (¯ÖÏÖÝÖË †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê„) = prior to presentation / emergence (of gulma).

Symptoms (Rupani) that emerge prior to presentation of disease (here gulma) are termed Purvarupa.

Once the words Prag Abhinirvritteh are used, again mention of the word Purvarupa seems repetition. But it is not incorrect. So Rupani is accepted as pathabheda. ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ×ÞÖ - ¯ÖÏÖÝÖË †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê„ = ¾µÖŒŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ¯Öæ¾ÖÔ (ÝÖã»´Ö Ûêú)…

P a g e | 286

¾Öê »ÖõÖÞÖ (ºþ¯Ö) •ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö (µÖÆüÖÑ Ö¸ü ÝÖã»´Ö) Ûúß ¾µÖ׌ŸÖ ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ®Æëü Öæ¾ÖÔºþ Ö ‹êÃÖÖ ÛúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…

¯ÖÏÖÝÖË †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê„ ÛúÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ¯Öã®Ö„ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú¸ü®ÖÖ ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖêÝÖß… ¯Ö¸ü ¾ÖÆü ÝÖ»ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ºþ¯ÖÖ×ÞÖ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ×ÞÖ - ¯ÖÏÖÝÖË †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê„ = ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêÞµÖÖ Öæ¾Öá (ÝÖã»´Ö)

¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ´ÆüÞÖ•Öê •Öß »ÖõÖÞÖê ¾µÖÖ׬֓µÖÖ (µÖê£Öê ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ) ¾µÖŒŸÖÖ¾ÖãÖꓵÖÖú¯Öæ¾Öá ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖÝÖË †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ¢Öê„ µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ü ¯Öã®ÆüÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú ÞÖê ´ÆüÞÖ•Öê Öã®Ö¸üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö ÓŸÖãü ŸÖêü “ÖãÛúß“Öê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ºþ¯ÖÖ×ÞÖ “ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü µÖÖ Ã¾Öºþ ÖÖ´Ö¬µÖê þÖßÛúÖ¸ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

15.2 ŸÖª£ÖÖ †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÂÖÞÖ´ÖË † üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî †×ݮ־ÖîÂÖ´µÖÓ ×¾Ö¤üÖÆüÖê ³Ö㌟ÖÃµÖ ¯ÖÖÛúÛúÖ»Öê

“ÖÖµÖ㌟µÖÖ ”ûªãÔ¤ËüÝÖÖ¸üÖî ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖ¾ÖêÝÖÖ®ÖÖÓ “ÖÖ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö„ (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 107, 108, 110, 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - No emergence of Urge of Either vata or mutra or purisha. Cha - No emergence of Urge of all three vata and mutra and purisha.

Due to vitiation of vata and impairment of agni, generally all three urges are not produced. Cha may also mean no emergence of shukravega. Hence original reading retained.

¾ÖÖ - ¾ÖÖŸÖ µÖÖ Öæ¡Ö µÖÖ ¯Öã üßÂÖ ‡®Ö ŸÖß®ÖÖë Öë ÃÖê ×ÛúÃÖß ³Öß ¾ÖêÝÖ Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ®Ö ÆüÖê®ÖÖ… “Ö - ¾ÖÖŸÖ †Öî ü Öæ¡Ö †Öî ü ¯Öã¸üßÂÖ ‡®Ö ŸÖß®ÖÖë Ûêú ¾ÖêÝÖ Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ®Ö ÆüÖê®ÖÖ…

¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß †Öî ü †×Ý®Ö ¾ÖîÂÖ µÖ ÃÖê ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ŸÖß®ÖÖë ¾ÖêÝÖ Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß… “Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê ¿ÖãÛÎú¾ÖêÝÖ Ûúß ³Öß †¯ÖϾÖé×¢Ö ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾ÖÖ - ¾ÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ Öæ¡Ö ØÛú¾ÖÖ ¯Öã üßÂÖ µÖÖ ŸÖß®Ö ÖîÛúß ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¾ÖêÝÖÖ“Öß ¯ÖϾÖé¢Öß ®Ö ÆüÖêÞÖê. “Ö - ¾ÖÖŸÖ †Ö×ÞÖü Öæ¡Ö †Ö×ÞÖ Öã üßÂÖ µÖÖ ŸÖß®ÖÆüß ¾ÖêÝÖÖÓ“Öß ÖϾÖé¢Öß ®Ö ÆüÖêÞÖê.

¾ÖÖŸÖ ¤ãü™üß †Ö×ÞÖ ü †×Ý®Ö ¾ÖîÂÖ´µÖÖ Öãôêû ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ŸÖß®ÖÆüß ¾ÖêÝÖÖÓ“Öß †¯ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖ ê. “Ö ¿Ö²¤Ö®Öêü ¿ÖãÛÎú¾ÖêÝÖÖ“Öß ¤êüÜÖᯙ †¯ÖϾÖé¢Öß †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

15.3 ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖæÔŸÖÖ®ÖÖÓ “ÖÖ¯ÖϾÖé×¢Ö üßÂÖ¤üÖÝÖ´Ö®ÖÓ ¾ÖÖ ¾ÖÖŸÖ¿Öæ»ÖÖ™üÖê¯ÖÖ®¡ÖÛæú•Ö®ÖÖ¯Ö× üÆüÂÖÔÞÖÖן־Öé¢Ö¯Öã üßÂÖŸÖÖ„

†²Öã³ÖãõÖÖ ¤üÖî²ÖÔ»µÖÓ ÃÖÖî×ÆüŸµÖÃµÖ “ÖÖÃÖÆüŸ¾Ö×´Öןօ…15……

(1) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 110, 121; 2) †Ö®¡ÖÛæú•Ö / †ÖÓ¡ÖÛæú•Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 107, 108, 109, 111, 113*,115, 121; 3) †×³Ö¾ÖéŸÖ¯Öã üßÂÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 116, 120*; †×³Ö¾Öé¢Ö¯Öã¸üßÂÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 117, 118, 119, Books 211, 212*; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ 102, 110; 4) ÝÖã» Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 118, 119, 211; ÝÖã»´Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 108, 110, 116, 117, 120, 122*, Books 202, 203, 204, 207, 213, 214, 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - If at all emergence of urge is there, then elimination is slight or no

elimination is there. Cha indicates emerged as well as non emerged urges. Hence retained. “Va” is rejected.

P a g e | 287

†ÝÖ¸ü ¾ÖêÝÖ Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ Æãü‡Ô ŸÖÖê ³Öß ´Ö»Ö ÛúÖ ×®Ö„ÃÖ üÞÖ †»¯Ö µÖÖ Ûãú”û ³Öß ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖÖ… “Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê ¾ÖêÝÖ Ûúß ¯ÖϾÖé¢Öß †Öî ü †¯ÖϾÖé¢Öß ÛúÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æî | †ŸÖ„ ü ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… •Ö¸üß ¾ÖêÝÖÖ“Öß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ —ÖÖ»Öß ŸÖ üßÆüß ´Ö»ÖÖ“Öê ×®ÖÃÃÖ üÞÖ †»¯Ö ØÛú¾ÖÖ †×•Ö²ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. “Ö ¿Ö²¤üÖ®Öê ¾ÖêÝÖÖ“Öß ¯ÖϾÖé¢Öß ¾Öü † ÖϾÖé¢Öß ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †Ö®¡ÖÛæú•Ö /†ÖÓ¡ÖÛæú•Ö (Aantrakuja) - No change in meaning, hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †×³Ö¾ÖéŸÖ¯Öã üßÂÖŸÖÖ/†×³Ö¾Öé¢Ö Öã üßÂÖŸÖÖ (Abhivrittapurishata) - The difference is only in upasarga Ati and Abhi.

Abhi - Ûúß †Öê ü (towards), †×¬ÖÛúŸÖÖ ÃÖê, ²ÖÆãüŸÖ (in excess /severity), ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ (severity)

Ati - ²ÖÆãüŸÖ, †×¬ÖÛú¯ÖÏ ÖãÜÖ ÁÖêšüŸÖ ü, †×ŸÖ ÖŸµÖÔ„ - ÖŸµÖÔ´ÖË †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ„ The stool is converted to small hard, round balls due to increased dryness.

Ati and Abhi both mean same (Adhikata/bahulya). One more meaning of ati is atikranta, (i.e.It goes beyond round shape). The

stool turns into small balls with protubarances due to excessive dryness. So original retained. µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †×ŸÖ †Öî ü †×³Ö ‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÃÖÝÖÖí ÛúÖ Æüß Ûêú¾Ö»Ö ±ú üÛú Æîü…

†×³Ö - Ûúß †Öê ü (towards), †×¬ÖÛúŸÖÖ ÃÖê, ²ÖÆãüŸÖ (in excess/severity), ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ (severity)

†×ŸÖ - ²ÖÆãüŸÖ, †×¬ÖÛú¯ÖÏ´ÖãÜÖ ÁÖêšüŸÖ¸ü, †×ŸÖ´ÖŸµÖÔ„ - ´ÖŸµÖÔ ÖË †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ„ ¸üÖîõµÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öã üßÂÖ ¾Öé¢Ö †Öî¸ü ÛúšüßÞÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü… †×ŸÖ †Öî¸ü †×³Ö ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æüß Æîü

(†×¬ÖÛúŸÖÖ/²ÖÖÆãü»µÖ)… †×ŸÖ ÛúÖ †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ µÖÆü ³Öß ‹Ûú †£ÖÔ Æîü (µÖÖ®Öê ¾Öé¢ÖÖÛúÖ ü Ûêú ¯Ö¸êü †ÖÛúÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü)… †×¬ÖÛú üÖîõµÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¯Öã üßÂÖ ¾Öé¢ÖÖÛúÖ ü ‹¾ÖÓ ˆŸÃÖê¬ÖµÖãŒŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

µÖê£Öê †×ŸÖ †Ö×ÞÖ †×³Ö µÖÖ ¤üÖê®Ö ˆ ÖÃÖÝÖÖÕ“ÖÖ“Ö Ûêú¾Öôû ±ú üÛú †ÖÆêü. †×³Ö - “µÖÖ Ûú›êü (towards), †×¬ÖÛú, •ÖÖÃŸÖ (in excess /severity), ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ (severity) †×ŸÖ - •ÖÖßÖ, †×¬ÖÛ, ¯ÖÏ ÖãÜÖ ÁÖêšüŸÖ ü, †×ŸÖ ÖŸµÖÔ„ - ÖŸµÖÔ´ÖË †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ„ ¸üÖîõµÖÖ´Öãôêû ¯Öã üßÂÖ ¾Öé¢ÖÖÛúÖ ü †Ö×ÞÖü ÛúšüßÞÖ ÆüÖêŸÖê. †×ŸÖ †Ö×ÞÖ ü †×³Ö µÖÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö“Ö †ÖÆêüü

(†×¬ÖÛúŸÖÖ/²ÖÖÆãü»µÖ). †×ŸÖ “ÖÖ †×ŸÖÛÎúÖ®ŸÖ ÆüÖü ¤êüÜÖᯙ ‹Ûú †£ÖÔ †ÖÆêü.ü (´ÆüÞÖ•Öê ¾Öé¢ÖÖÛúÖ¸Ö ÖêõÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖü †ÖÛúÖ ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê). †×¬ÖÛú

¸üÖîõµÖÖ´Öãôêû ¯Öã üßÂÖ ¾Öé¢ÖÖÛúÖ ü ŸÖÃÖê“Ö ˆŸÃÖê¬ÖµÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

16.1 ÃÖ¾Öì¾Ö×¯Ö ÜÖ»¾ÖêŸÖêÂÖã ÝÖã»´ÖêÂÖã ®Ö Ûú׿“Ö«üÖŸÖÖ¥üŸÖê ÃÖÓ³Ö¾Ö×ŸÖ ÝÖã»´Ö„… (³Ö¾Ö×ŸÖ - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

³Ö¾Ö×ŸÖ (Bhavati) - ÃÖ´ÖË (Sam) - Ûêú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»ÖÛú ü | Together with.

P a g e | 288

In Kaphaja and Pittaja type of gulma, Kapha or pitta get vitiated along with vata. In vataja gulma also, vitiated vata carries Prakrita (normal) Kapha and pitta to the site of gulma and forms granthi. So vata along/together with Kapha and/or pitta causes gulma. The gulma can occur anywhere in Maha-Srotasa and can be one gulma or multiple. Hence rather than Bhavati, Sambhavati is more appropriate.

Ûú±ú•Ö †Öî ü × Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´Ö ´Öë, Ûú±ú µÖÖ × Ö¢Ö ¾ÖÖŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ¤ãü™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´Ö ´Öë ³Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖÛéúŸÖ Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö ÛúÖê ÝÖã»´Ö Ã£ÖÖ®Ö ´Öë ÜÖà“ÖÛú¸ü »ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü ÝÖÏÓ£Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú µÖÖ × Ö¢Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö/ÃÖÆü ÝÖã»´Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… ÝÖã»´Ö Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ´ÖÆüÖÄÖÖêŸÖÃÖ ´Öë ÛúÆüß ³Öß ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî¸ü ¾Öê ÃÖÓܵÖÖ ´Öë ‹Ûú µÖÖ †®ÖêÛú ÆüÖêŸÖê Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ³Ö¾Ö×ŸÖ ÃÖê ÃÖÓ³Ö¾Ö×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

Ûú±ú•Ö †Ö×ÞÖ ×¯Ö¢Ö•Ö ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê, Ûú±ú ØÛú¾ÖÖ ×¯Ö¢Ö ¾ÖÖŸÖÖÃÖÆü ¤ãü™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖŸÖ•Ö ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖÛéúŸÖ Ûú±ú †Ö×ÞÖ ü × Ö¢ÖÖ»ÖÖ ÝÖã» Ö Ã£ÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê ÜÖê“Öæ®Ö †ÖÞÖŸÖÖê †Ö×ÞÖü ÝÖÏÓ£Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú ŸÖÖê. ÝÖã»´ÖÖ“Öß ˆŸ Ö¢Öß ´ÖÆüßÄÖÖêŸÖÃÖÖŸÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×šüÛúÖÞÖß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸÖê ÃÖÓܵÖê®Öê ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ †®ÖêÛú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖŸÖ, Ûú±ú ØÛú¾ÖÖ ×¯Ö¢ÖÖÃÖÆü ÝÖã»´Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ ¯ÖêõÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

16.2 ŸÖêÂÖÖÓ ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛú´ÖÃÖÖ¬µÖÓ –ÖÖŸ¾ÖÖ ®Öî¾ÖÖê¯ÖÛÎú´ÖêŸÖ ‹Ûú¤üÖêÂÖ•Öê ŸÖã µÖ£ÖÖþִÖÖ ü´³ÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË ÃÖÓÃÖé™üÖÓßÖã ÃÖÖ¬ÖÖ üÞÖê®Ö Ûú´ÖÔÞÖÖê Ö“Ö¸êüŸÖË…

(1) ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖ•Ö´ÖË - ÖÖ Mss. 104, 115, 116, 118, 119, Books 203, 204, 205, 207, 213, 214, 117*, 113*, Book 211*; 2) ¤üÖêÂÖ•Öê - ÖÖ Mss. 102, 107, 110, 113; 3) ÃÖÓ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 110*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ•Ö´ÖË (Sannipatajam) - No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 2. ¤üÖêÂÖ•Öê (Doshaje) - may mean caused by one, two or three doshas. Since there

is separate mention of Sannipataika and Dwidoshaja (Samsrishta) gulma, Ekdoshaja is more appropriate.

¤üÖêÂÖ•Öê ÛúÖ †£ÖÔ ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê µÖÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖëÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü†Ö ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛú †Öî¸ü ׫ü¤üÖêÂÖ•Ö

(ÃÖÓÃÖé™ü) ÝÖã»´ÖÖêÓ, ÛúÖ †»ÖÝÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ‹Ûú¤üÖêÂÖ•Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ¤üÖêÂÖ•Öê “ÖÖ †£ÖÔ ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê ØÛú¾ÖÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖêü. ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛú †Ö×ÞÖü

׫ü¤üÖêÂÖ•Ö (ÃÖÓÃÖé™ü) ÝÖã»´ÖÖÓ“Öê ¾ÖêÝÖôêû ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê, ‹Ûú¤üÖêÂÖ•Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖÓ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË (Sampranayet) - (Sam- Samyak - appropriate, Pranayanam - ÃÖÓ“ÖÖ»Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ, »ÖÖ®ÖÖ)

Yathasvam is already there. So again Samyak is not necessary. This reading rejected.

¯ÖÆü»ÖêÃÖê Æüß µÖ£ÖÖþִÖË ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ¯Öã®Ö„ ÃÖ µÖÛËú Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖê£Öê µÖ£ÖÖÃ¾Ö ÖË †ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê ¯Öã®ÆüÖ ÃÖ µÖÛËú “Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 289

16.3 µÖ““ÖÖ®µÖ¤ü¯µÖ×¾Ö¹ý Óü ´Ö®µÖêŸÖ ŸÖ¤ü¯µÖ¾Ö“ÖÖ¸üµÖê׫ü³Ö•µÖ ÝÖã¹ý»ÖÖ‘Ö¾Ö´Öã Ö¦ü¾ÖÖÞÖÖÓ

ÝÖãºþ®Öã¯Ö¦ü¾ÖÖÓß¾Ö¸ü´ÖÖÞÖ׿“Ö×ÛúŸÃÖê••Ö‘Ö®µÖ×´ÖŸÖ¸üÖ®ÖË… (1) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 118, 119, 121,

Books 203, 211; 2) ‹¾Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 120, 121; “Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 116, 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) 2. ‹¾Ö (Eva) - The treatment mentioned for doshas is to be followed and along with it, anything else that is not contradictory can also be used. Hence original reading retained. Other readings rejected.

¤üÖêÂÖÖë Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æãü‡Ô דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ¯ÖÖ»Ö®Ö Ûú¸ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ †Öî ü ˆÃÖÛêú ÃÖÖ£Ö †®µÖ •ÖÖê ³Öß ˆÃÖÛêú ×¾Ö¸üÖê¬Öß ®Ö ÆüÖê ˆÃÖÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú ü ÃÖÛúŸÖê Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¤üÖêÂÖÖÓÃÖÖšüß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê“Öê ¯ÖÖ»Ö®Ö Ûú¸Ö¾Öê ŸÖÃÖê“Öü †®µÖ •Öê ÛúÖÆüß ŸµÖÖ“µÖÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ®ÖÃÖê»Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûúºþ ¿ÖÛúŸÖÖê.ü ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

16.4 Ÿ¾Ö¸ü´ÖÖÞÖßÖã ×¾Ö¿ÖêÂÖ´Ö®Öã¯Ö»Ö³Ö´ÖÖ®ÖÖê ÝÖã»´Öê¾ÖÖŸµÖ×µÖÛêú Ûú´ÖÔ×ÞÖ ¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË 16.5 îÖêÆüþÖê¤üÖî ¾ÖÖŸÖÆü üÖî îÖêÆüÖê¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ “Ö ´Öé¤ãü ×¾Ö¸êü“Ö®ÖÓ ²ÖßÖà¿“Ö; †´»Ö»Ö¾ÖÞÖ´Ö¬Öã¸üÖÓ¿“Ö

¸üÃÖÖ®ÖË µÖ㌟µÖÖƒ¾Ö“ÖÖ¸üµÖêŸÖË…

(1) ˆ Ö²ÖéÓ×ÆŸÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 121; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 108; 3) ×¾Ö êüÛÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105*, 120; 4) µÖã׌ŸÖŸÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, Books 202, 204, 207, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆ¯Ö²ÖéÓ×ÆüŸÖ (Upabrinhita)

ÃÖÓ×ÆüŸÖ - (ÃÖ ÖË + ¬ÖÖ + ŒŸÖ, + ×Æü, †Ö¤êü¿Ö„) - ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö ¸üÜÖÖ Æãü†Ö, × Ö»ÖÖ Æãü†Ö, ÃÖÓµÖ㌟Ö, ÃÖ Ö®Öã¹ý¯Ö, µÖ㌟Ö

²ÖéÓ×ÆüŸÖ - (²ÖéÓÆËü + ŒŸÖ) ²ÖœüÖ Æãü†Ö Upabruhana is to make strong or powerful. Sneha is added in virechana/

basti dravya to control vata and not to add to the effect of virechana/basti. Hence Upasamhita (i.e. put together) is the right reading. This reading is rejected.

ˆ¯Ö²ÖéÆüÞÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö µÖÖ ¿Ö׌ŸÖ¿ÖÖ»Öß ²Ö®ÖÖ®ÖÖ | ×¾Ö êü“Ö®Ö µÖÖ ²Ö×ÃŸÖ ¦ü¾µÖÖë ´Öë ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ îÖêÆü × Ö»ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü ®Ö Ûúß ×¾Ö ê ü“Ö®Ö µÖÖ ²Ö×ÃŸÖ Ûúß ÛúÖ´ÖãÔÛúŸÖÖ ²ÖœüÖ®Öê Ûêú ×»Ö‹… ˆ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯Ö²ÖéÆüÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ØÛú¾ÖÖ ¿Ö׌ŸÖ¿ÖÖ»Öß ²Ö®Ö¾ÖÞÖê. ×¾Ö êü“Ö®Ö ØÛú¾ÖÖ ²Ö×ÃŸÖ ¦ü¾µÖÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öê ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ã®ÖêÆ ¾ÖÖ Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ØÛú¾ÖÖ ²Ö×ÃŸÖ “Öß ÛúÖ ÖãÔÛúŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ®ÖÖÆüß. ˆ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêüü, ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖü ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 290

2. ¾ÖÖ (Va) - Snehana, swedana, basti, snigdha - virechana and any other vata -pacifying treatment, all are to be used to get relief from gulma in emergency. Hence Cha is more appropriate. reading “Va” is rejected.

îÖêÆü®Ö, þÖê¤ü®Ö, ²Ö×ßÖ, ×îÖÝ¬Ö ×¾Ö¸êü“Ö®Ö †Öî ü ¾ÖÖŸÖ ¿ÖÖ´ÖÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖ, µÖê ÃÖ³Öß ˆ¯ÖÖµÖ †ÖŸµÖ×µÖÛú †¾ÖãÖÖ

´Öë ÝÖã»´Ö ÃÖê ¯Ö¿ÖµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖãŒŸÖ ×ÛúµÖê •ÖÖŸÖê Æîü… †ŸÖ„ ““Ö“ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü “¾ÖÖ“ ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

îÖêÆü®Ö, þÖê¤ü®Ö, ²Ö×ßÖ, ×îÖÝ¬Ö ×¾Ö êü“Ö®Ö †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖ ¿ÖÖ ÖÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖ, Æêü ÃÖ¾ÖÔ ˆ¯ÖÖµÖ †ÖŸµÖ×µÖÛú †¾ÖãÖê´Ö¬µÖê ÝÖã»´Ö ¯ÖÖÃÖæ®Ö ˆ¯Ö¿ÖµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖϵÖãŒŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû ““Ö“†×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö “¾ÖÖ““ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ×¾Ö¸êüÛÓ (Virekam) 4. µÖã׌ŸÖŸÖÖê (Yuktito) - No change in meaning. Hence original

is retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 16.6 ´ÖÖ¹ýŸÖê Êã¯Ö¿ÖÖ®ŸÖê þֻ¯Öê®ÖÖ×¯Ö ¯Öϵ֟®Öê®Ö ¿ÖŒµÖÖꃮµÖÖêƒ×¯Ö ¤üÖêÂÖÖê ×®ÖµÖ®ŸÖãÓ

ÝÖã»´Öê×¾Öןօ…16…… (µÖŸ®Öê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 121, 122, Books 209,

212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - µÖŸ®Öê®Ö (Yatnena) - µÖŸ®Ö - “Öê™üÖ ÖϵÖÖÃÖ, ¯Öϵ֟®Ö - ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ µÖŸ®Ö

¯ÖϾÖé×¢ÖßÖã “Öê™üÖ ÛúÖµÖÖÔ£ÖÖÔ; ÃÖî¾Ö ×ÛÎúµÖÖ, Ûú ÖÔ, µÖŸ®Ö„ ÛúÖµÖÔÃÖ ÖÖ ü´³Ö¿“Ö | “Ö ×¾Ö 8\ 77

¯Öϵ֟®ÖÖפü Ûú ÖÔ “Öê×™üŸÖ´Ö㓵֟Öê | “Ö. ÃÖæ. 1\ 49

‡“”ûÖ «êüÂÖ„ ÃÖãÜÖÓ ¤ãü„ÜÖÓ ¯Öϵ֟®Ö¿“ÖêŸÖ®ÖÖ ¬Öéןք .. ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ¯Ö ü ÖÖŸ´Ö®Ö„ | “Ö. ¿ÖÖ. 1\ 72

Literaly Both carry same meaning, but Prayatna is a technical term used in Ayurveda. So it is retained. Yatna is accepted as Pathabheda.

¯ÖÏÖµÖ„ ¤üÖê®ÖÖëÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ÖµÖã¾Öì¤ü ´Öë ¯Öϵ֟®Ö µÖê ÖÖšü ŸÖÖÓסÖÛú¥ü™üß ÃÖê ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„

µÖê ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü µÖŸ®Ö ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏÖµÖ„ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. †ÖµÖã¾Öì¤üÖ Ö¬µÖê ¯Öϵ֟®Ö ÆüÖ ÖÖšü ŸÖÖÓסÖÛú¥ü™ü¶Ö ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ

¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖŸ®Ö “ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 17.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 106*, Book 211)

P a g e | 291

Generaly “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” is used to provide additional information about current

topic. while “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” is used to comprehend matter discussed in chapter. Here comprehension is done but not of the whole adhyay but only of a paragraph. Sti ll “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” seems appropriate. No additional information is provided. Hence “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” should be reconsidered for “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” .

“³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Ûêú ²ÖÖ ê ü Öë †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” ÃÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Öë •ÖÖê ÃÖÖ üÖÓ¿Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü ¾ÖÆü ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖ Æîü | µÖÆüÖÑ Öæ üÖ †¬µÖÖµÖ ®ÖÆüß ÃÖ Ö•Ö ´Öë †ÖŸÖÖ Æîü ×ÃÖ±Ôú µÖê ¯Ö׸ü“”êû¤ü ÃÖ´Ö•ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü, ×±ú ü ³Öß “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” ˆ×“ÖŸÖ Æîü | µÖÆüÖÑ Ûãú”û †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” Ûúß •ÖÝÖÆ “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” ü»Öê®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×¾Ö“ÖÖ ü †Ö¾Ö¿µÖÛú Æîü |

“³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” ÆüÖ ÖÖšü ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †×¬ÖÛú ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †Ö×ÞÖü “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖŸÖ •ÖÖê ÃÖÖ üÖÓ¿Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¯ÖæÞÖÔ †¬µÖÖµÖ ÃÖ Ö•Öæ ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß ±úŒŸÖ ÆüÖ ¯Ö׸ü“”êû¤ü ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ŸÖ üßÆüß “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.µÖê£Öê †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß × ÖôûŸÖ ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôê “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” ‹ê¾Ö•Öß “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî” Ã¾ÖßÛúÖ¸üÞµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü.

17.2 ÝÖã×»´Ö®ÖÖ´Ö×®Ö»Ö¿ÖÖ×®ŸÖ¹ý¯ÖÖµÖî„ ÃÖ¾ÖÔ¿ÖÖê ×¾Ö׬־֤üÖ“Ö× üŸÖ¾µÖÖ… 17.3 ´ÖÖ¹ýŸÖê ʾÖו֟ÖꃮµÖ´Öã¤üßÞÖÕ ¤üÖêÂÖ´Ö»¯Ö´Ö×¯Ö Ûú´ÖÔ ×®ÖÆü®µÖÖŸÖË……17…… (1) ŸÖã - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 111; 2) ×¾Ö×®ÖÆü®µÖÖŸÖË - ÖÖ Mss. 107, 113)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖã (Tu) - Hi- indeed, assuredly, on account of Tu- ¯Ö¸ü®ŸÖã, ÁÖêšü ÝÖãÞÖ µÖÖ ²Ö»ÖŸ ÖÛú †¾µÖµÖ (†Ö Ö™êü), but (MW), †¾Ö¬ÖÖ¸üÞÖ´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

Hi and Tu both carry same meaning. Hence original retained. ×Æü †Öî¸ü ŸÖã ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ×Æüü ¾Ö ŸÖã ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×¾Ö×®ÖÆü®µÖÖŸÖË (Vinihanyat) - Visheshena Nihsheshena hanyat. Once vata is controlled, other vitiated dosha can be destroyed with even little action. No great efforts are required. Hence Nihanyat – nihsheshena hanyat is appropriate. “×¾Ö×®ÖÆü®µÖÖŸÖË” is rejected.

¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ Ûú ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ×±ú ü †»¯Ö Öϵ֟®ÖÖë ÃÖê †®µÖ ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ¿Ö Ö®Ö Ûú ü ÃÖÛúŸÖê Æîü… ˆ®ÖÛúÖ

×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ †×¬ÖÛú Öϵ֟®ÖÖë Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… ‡ÃÖ×»Ö‹ ×®ÖÆü®µÖÖŸÖË - ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ Æü®µÖÖŸÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… “×¾Ö×®ÖÆü®µÖÖŸÖË” ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 292

¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ¾Ö¸ü ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ®ÖÓŸÖ ü ‡ŸÖ ü ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ¿Ö Ö®Ö †»¯Ö ¯Öϵ֟®ÖÖÓ®Öß ¤êüÜÖᯙ Ûú üŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß †×¬ÖÛú ¯Öϵ֟®ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖŒŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®ÖÆü®µÖÖŸÖË - ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ Æü®µÖÖŸÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “×¾Ö×®ÖÆü®µÖÖŸÖË” “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

18.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ 18.2 ÃÖÓܵÖÖ ×®Ö×´Ö¢ÖÓ ºþ¯ÖÖ×ÞÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö´Ö£ÖÖ×¯Ö “Ö… (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - Here “Cha” indicates line of treatment (“¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË”),

Sadhyasadhyaatwa (curability) etc. along with no. of types(samkhya), causes, symptoms, pre-symptoms. Hence “Cha” is more appropriate. “¾ÖÖ” reading is rejected.

µÖÆüÖÑ ¯Ö ü “Ö ÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖÃÖæ¡Ö (“¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË”), ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖŸ¾Ö †Öפü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÖÏÛúÖ ü (ÃÖÓܵÖÖ), ÆêüŸÖã, ºþ Ö, Öæ¾ÖÔºþ Ö ÛúÖ ³Öß ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü. ‡ÃÖ×»Ö‹ ““Ö“ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… “¾ÖÖ“ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖê£Öê “Ö ®Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖÃÖæ¡Ö (“¾ÖÖŸÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¯ÖÏÞÖµÖêŸÖË”), ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖŸ¾Ö ‡ŸµÖÖ¤üà ÃÖÆü ¯ÖÏÛúÖ¸ü (ÃÖÓܵÖÖ), ÆêüŸÖã, ºþ¯Ö, ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö “ÖÖ ¤êüÜÖß»Ö ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ““Ö“†×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “¾ÖÖ““ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

18.3 פü™Óü ×®Ö¤üÖ®Öê ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖ´ÖêÛú¤êü¿Ö¿“Ö Ûú´ÖÔÞÖÖ´ÖË……18……

(¥üü™Óü - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 106, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 207, 209, 211, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¥üü™Óü (Drishtam) - ¥ü™ü - (¥ü¿ÖË) ¤êüÜÖÖ Æãü†Ö, •ÖÖ®ÖÖ Æãü†Ö

פü™ü - (פü¿ÖË) - פüÜÖ»ÖÖ®ÖÖ, ÖϤüÙ¿ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ, ¯ÖÏßÖãŸÖ Ûú ü®ÖÖ Here causes, symptoms etc of gulma have been described to students. Hence Dishta (Dish) is more appropriate. “¥üü™Óü” reading is rejected.

µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ÝÖã»´Ö Ûêú ÆêüŸÖã, ºþ¯Ö †Öפü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¿ÖµÖÖë Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ פü™ü (פü¿ÖË) †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… “¤ãü™Óü ü“ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖê£Öê ÝÖã»´ÖÖ“Öê ÆêüŸÖã, ºþ¯Ö ‡ŸµÖÖؤü“Öêü ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¿ÖµÖÖÓÃÖÖšüß Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö פü™ü (פü¿ÖË) †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

“¤ãü™Óü““ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 19.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê ÝÖã»´Ö×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö

ŸÖéŸÖßµÖÖꃬµÖÖµÖ„…

P a g e | 293

(1) †×ݮ֟µÖÖ¤üß - ¯ÖÖ Ms. 116; †×ݮ֟µÖ¤üß - ¯ÖÖ Ms. 117; 2) ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü - ¯ÖÖ Ms. 120; 3) ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110, 114, 120; 4) ×®Ö¤üÖ®Öê - ¯ÖÖ Ms. 120; 5) ÝÖã»´Ö×®Ö¤üÖ®ÖÖµÖ - ¯ÖÖ Ms. 114)

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” carry no significance here. “ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” carries meaning in present context, but original reading provides the information with regard to the author and the pratisanskarta. Hence it is retained and others are rejected.

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” ‡®Ö ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü | “ÁÖß“Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” ÛúÖê µÖÆüÖ †£ÖÔ

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯Ö ÓüŸÖã Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÃÖê ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ †Öî ü ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ Ûêú ²ÖÖ êü Öë •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” µÖÖ ÖÖšüÖÓ“Öê µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß. “ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” »ÖÖ µÖÖ

ךüÛúÖÞÖß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¯Ö Ó üŸÖã Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ ¾Ö ¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 96

1. •¾Ö ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ 1.1 ¯ÖÏ£Ö´ÖÖꃬµÖÖµÖ„

(†£ÖÖŸÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÓ - Mss. 117, 116 & 118 with corrections)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

None of the Mss. we considered have this text. All the books have this text.

Since this Patha aids in identifying the Adhyaya, the reading though not present in

any mss, is retained. All the Mss. start with Mangalacharan.

In Vedic times the words “Atha” and “Atah” were considered auspicious/bliss. (As in

Sushruta, Vagbhata, Ashtang Samgraha, Kashyapa, Bhelasamhita). Idol worship was

not practised in vedic times. In the times of Purana, worship of different deities was

firmly rooted. Manuscripts written in those times begin with varied mangalacharan - with

the aim of paying tribute to the deity and seeking its bliss for unhurdled completion of

work. (Presently available Haritsamhita, RajNighantu, VishnuPuran, Ganeshpuran etc)

We may infer that the Mss. available are approximately from Purankala (times).

In the later period it was a common custom in Sanskrit texts to start with 'Mangala'

(“a verse praising the deity”) for hustle-free and early completion of work. In ancient

times the print media was unavailable and the text had to be hand written. Perhaps to

boost moral support, the need for 'Mangala' was intensely felt. The debate whether

'Mangala' really helps the task of completion of work is age old. 'Mangala' written and

yet the work incomplete, 'Mangala' written and work complete, 'Mangala' not written

and yet work complete, mangala not written and the work incomplete all these instances

are observed. The deity worshiped is generally family deity or deity of Acharya i.e.

teacher.

Hence with the words “buddhay tasmei namah” saluting Buddha have raised the

controversy about Vagbhatas faith in bauddhik religion / bauddhik persuation.

P a g e | 97

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüßÓ … ×Ûú®ŸÖã “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Ûúß ¯ÖÏÖ ŸÖ ÃÖ³Öß

†Ö¾Öé×¢ÖµÖÖë Öê µÖÆü ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü …

µÖÆü ÖÖšü †¬µÖÖµÖ ÖÆü“ÖÖ®Ö Ûêú ×»ÖµÖê ÃÖãÛú üŸÖÖ »ÖÖŸÖÖ Æïü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë Öë ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ‡ÃÖÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü

| ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ÛúÖ ¯ÖÏÖ Ó ü³Ö ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö üÞÖ ÃÖê Æãü†Ö Æîü

¾Öê¤üÛúÖ»Ö ´Öë '†£Ö' †Öî ü '†ŸÖ„' ‡®Ö ¤üÖê ¿Ö²¤ÖêÓ ÛúÖü ´ÖÓÝÖ»Öþֺþ¯ÖÖŸ ÖÛú ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ (ÃÖÓ¤ü³ÖÔ - ÃÖãÁÖãŸÖ, ¾ÖÖݳ֙ü,

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆü, ÛúÖ¿µÖ¯Ö, ³Öê»ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ) … ¾Öê¤üÛúÖ»Ö ´Öë ÖæŸÖá¯Öæ•ÖÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüßÓ £Öß … ¯Öã üÖÞÖÛúÖ»Ö ´Öë •Ö²Ö ×³Ö®®Ö ׳֮®Ö

¤êü¾ÖŸÖÖ†Öë Ûúß Öæ•ÖÖ Ûú¸ü®Öê Ûúß ¯Ö¬¤üןֵÖÖë ÛúÖ ÖÏÖ Ó ü³Ö Æãü†Ö … ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ×•Ö®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Ó Ûúß ×®ÖÙ ÖŸÖß Æã‡Ô ˆ®ÖÛêú ÖÏÖ Óü³Ö

´Öë, ‡ÔÀ¾Ö¸Ã´Ö üÞÖ ‡ÃÖ ÆêüŸÖãÃÖê ׳֮®Ö ׳֮®Ö ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö üÞÖÖêÓ Ûúß ¸ü“Ö®ÖÖ ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖê ®Öê Ûúß ÆüÖêÝÖß ‹êÃÖß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Æîü … (ÃÖª ÛúÖ»Ö

´ÖêÓ ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖ üߟÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ, ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™ãü, ×¾ÖÂÞÖã¯Öã üÖÞÖ, ÝÖÞÖê¿Ö¯Öã¸üÖÞÖ †Öפü) … †ŸÖ„ ‡®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖêÓ Ûúß ¸ü“Ö®ÖÖ ¯Öã üÖÞÖÛúÖ»Ö

Ûúß ÆüÖê®Öê Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Æîü …

ˆ¢Ö üÖê¢Ö ü ÛúÖ»Ö ´Öê ÃÖÓÃÛéúŸÖ ÝÖÏÓ£Ö ×²Ö®ÖÖ ×ÛúÃÖß ×¾Ö‘®Ö Ûêú ¯ÖæÞÖÔ ÆüÖê ‡ÃÖ ÆêüŸÖã ÃÖê ÝÖÏÓ£Ö Ûêú ¯ÖÏÖ Ó ü³Ö ´Öê ´ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö üÞÖ Ûúß

¯Ö¬¤üŸÖß ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖê ÝÖµÖß … ˆÃÖ ÛúÖ»Ö Öê ´Öã¦üÞÖ Ûúß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ÝÖÏÓ£Ö Ûúß ü“Ö®ÖÖ ÆüÖ£Ö ÃÖê ×»Ö×ÜÖŸÖ Ã¾Ö¹ý¯Ö

´ÖêÓ ¯ÖÖµÖß •ÖÖŸÖß £Öß … ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Ö®ÖÖê²Ö»Ö ÛúÖµÖ Ö üÜÖ®Öê Ûêú ×»Ö‹ ´ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö üÞÖ Ûúß µÖÖê•Ö®ÖÖ Ûúß ÆüÖêÝÖß … ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ Ûúß

Ûãú»Ö¤êü¾ÖŸÖÖ ¾ÖÖ †Ö“ÖÖµÖÔ Ûúß Ûãú»Ö¤êü¾ÖŸÖÖ ÛúÖê ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ´Öë ¾ÖÓ¤ü®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ … ‡ÃÖ×»Ö‹, “²Öã üÖµÖ ŸÖôÖî ®Ö´Ö„” ‡®Ö ¿Ö²¤üÖëÃÖê

¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÔ ¾ÖîפüÛú ²ÖÎÖÉÞÖ £Öê µÖÖ ²ÖÖî ü £Öê µÖÆü ×¾Ö¾ÖÖ¤ü Ÿ¯Ö®®Ö Æãü†Ö …

†Ö´Æüß ²Öבֻ֟Ö껵ÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬Öê ÆüÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ´ÖÖ¡Ö ÆüÖ ¯ÖÖš ü†ÖÆêü.

†¬µÖÖµÖ †ÖêôûÜÖÞµÖÖÃÖÖšüß µÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬Öê ®ÖÃÖæ®ÖÆüß ŸÖÖê †Ö´Æüß šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖ¾ÖÔ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ´ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö üÞÖÖ®Öê —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

¾Öê¤üÛúÖôûÖ Ö¬µÖê ’†£Ö' †Ö×ÞÖ '†ŸÖ„' Æêü ¿Ö²¤ü ´ÖÓÝÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛú ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ( ¤üÖ.- ÃÖãÁÖãŸÖ, ÛúÖ¿µÖ¯Ö,

³Öê»ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ). ŸµÖÖÛúÖôûß ´ÖæŸÖá¯Öæ•Öê“Öß ¯ÖÏ£ÖÖ ºþœ ®Ö¾ÆüŸÖß. Öã üÖÞÖÛúÖôûÖ Ö¬µÖê •Öê¾ÆüÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¤êü¾ÖŸÖÖÓ“Öß ¯Öæ•ÖÖ Ûú üÞµÖÖ“Öß ¯ÖÏ£ÖÖ

ºþœü —ÖÖ»Öß ŸµÖÖ¾Öêôûß •µÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ“Öß ×®ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»Öß, ŸµÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ“µÖÖÖ ¯ÖÏÖ Ó ü³Öß ‡ÔÀ¾Ö¸Ã´Ö üÞÖ µÖÖ ÆêüŸÖæ®Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö

´ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö¸üÞÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÛúÖ üÖÓ®Öß ×»Ö×Æü»Öß †ÃÖÖ¾ÖߟÖ. (ÃÖ¬µÖÖ ˆ Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»Öß ÆüÖ üߟÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ, üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™ãü,

×¾ÖÂÞÖã¯Öã üÖÞÖ, ÝÖÞÖê¿Ö¯Öã üÖÞÖ ‡.) µÖÖ¾Öºþ®Ö Æüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê †Ó¤üÖ•Öê ¯Öã üÖÞÖÛúÖôûÖŸÖᯙ †ÃÖÖ¾ÖߟÖ.

®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ, ÃÖÓÃÛéúŸÖ ÝÖÏÓ£ÖÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ, ÝÖÏÓ£Ö »Ö¾ÖÛú¸ü ¾Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×¾Ö‘®ÖÖ׿־ÖÖµÖ ¯Öã üÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ‘´ÖÓÝÖ»Ö’

×»Ö×ÆüÞµÖÖ“Öß ¯Ö üŸÖ ¯Ö›ü»Öß. ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûß ”û¯ÖÖ‡Ô ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê, ÝÖÏÓ£Ö ØÛú¾ÖÖ ŸµÖÖ“Öß ¯ÖÏŸÖ Æüß ÆüÖŸÖÖ®Öê“Ö ×»ÖÆæü®Ö ÛúÖœüÖ¾Öß

»ÖÖÝÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. Ûú¤üÖד֟ÖË ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö ´Ö®ÖÖ“Öê ¯ÖÖšü²Öôû ¾ÖÖœüÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓÝÖ»ÖÖ“Ö¸üÞÖÖ“Öß ÝÖ ü•Ö ³ÖÖÃÖ»Öß †ÃÖÖ¾Öß. ´ÖÓÝÖ»ÖÖ“ÖÖ ÛúÖÆüß

P a g e | 98

ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ÆüÖêŸÖÖê ÛúÖ ®ÖÖÆüß ÆüÖ •Öã®ÖÖ“Ö ¾ÖÖ¤ü †ÖÆêü. ÖÓÝÖ»Ö †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ÝÖÏÓ£Ö »Ö¾ÖÛú¸ü ¾Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×¾Ö‘®ÖÖ׿־ÖÖµÖ Öã üÖ —ÖÖ»ÖÖ,

´ÖÓÝÖ»Ö ®ÖÖÆüß †Ö×ÞÖ ÝÖÏÓ£Ö »Ö¾ÖÛú¸ü ¾Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×¾Ö‘®ÖÖ׿־ÖÖµÖ ¯Öã üÖ —ÖÖ»ÖÖ, ´ÖÓÝÖ»Ö †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ÝÖÏÓ£Ö ¯Öã üÖ —ÖÖ»ÖÖ ®ÖÖÆüß, ´ÖÓÝÖ»Ö

®ÖÖÆüß †Ö×ÞÖ ÝÖÏÓ£Ö ¯Öã¸üÖ —ÖÖ»ÖÖ ®ÖÖÆüß †¿Öß ÃÖÝÖôûß ˆ¤üÖÆü üÞÖê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ, ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ ÖÞÖê ÝÖÏÓ£ÖÛúŸµÖÖÔ“Öß Ûãú»Ö¤êü¾ÖŸÖÖ ØÛú¾ÖÖ

†Ö“ÖÖµÖÖÕ“µÖÖ Ûãú»Ö¤êü¾ÖŸÖê»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¾ÖÓ¤ü®Ö Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö “²Öã üÖµÖ ŸÖôÖî ®Ö´Ö„” µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÔ ¾ÖîפüÛú

²ÖÎÖÉÞÖ ÆüÖêŸÖê ÛúÖ ²ÖÖî ü ÆüÖêŸÖê ÆüÖ ¾ÖÖ¤ü Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»ÖÖ.

1.2 †£ÖÖŸÖÖê •¾Ö¸ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1……

(1) †Ö¤üÖî - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 118, 2) ŸÖ¡Ö ¯ÖÏ£Ö´ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 108, 3) ×®Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ÖÖ Ms. 104)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †Ö¤üÖî (Aadau) and

2. ŸÖ¡Ö ¯ÖÏ£Ö ÖÓ (Tatra prathamam) - According to Sanskrit and even in context of Ayurveda

these words carry meaning. But none of the treatises of Ayurveda (Brihat-trayee,

Laghu-trayee, Kashyap Samhita), begin with these words. They generally begin with

“Athato”. Hence Original retained. These readings rejected.

ÃÖÓÃÛéúŸÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖã¾Öì¤ü Ûêú ¥ü×™üÛúÖê®Ö ÃÖê ³Öß µÖê ¿Ö²¤ü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ Æïü… ¯Ö ü®ŸÖã ×ÛúÃÖß ³Öß †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ÝÖÏÓ£ÖÖë´Öë (²ÖéÆüŸ¡ÖµÖß,

»Ö‘Öã¡ÖµÖß, ÛúÖ¿µÖ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ) ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÃÖê †¬µÖÖµÖ ÛúÖ †Ö¸Óü³Ö פüÜÖÖµÖß ®ÖÆüßÓ ¤êüŸÖÖ… †×¬ÖÛúŸÖ¸ü “†£ÖÖŸÖÖê” ‹êÃÖÖ Æüß ×¤üÜÖÖµÖß ¤êüŸÖÖ †Ö Óü³Ö Æî…

ÃÖÓÃÛéúŸÖ ¥ü™ü¶Ö ¾Ö †ÖµÖã¾Öì¤üÖ“µÖÖ ¥ü™üß®ÖêÆüß µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê

(²ÖéÆüŸÖË-¡ÖµÖß, »Ö‘Öã¡ÖµÖß, ÛúÖ¿µÖ¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ) †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü †¬µÖÖµÖÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖß ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÖ®Öê “†£ÖÖŸÖÖê” †¿Öß“Ö †ÖÆêü.

3. ×®Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ (Nivyakhyasyamah) - ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ |

×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ = without omitting any part.

ÛúÖê‡Ô ³Öß †Ó¿Ö ײ֮ÖÖ ”ûÖê›êü

Ûãúšü»ÖÖÆüß †Ó¿Ö ®Ö ÃÖÖê›üŸÖÖ

P a g e | 99

According to Sanskrit these words carry meaning. But none of the treatises of

Ayurveda (Brihat-trayee, Laghu-trayee, Kashyap Samhita) mention it. The treatise

primarily use “Vyakhyasyamah”.

Vagbhat has used the word “Ashesh” twice. Once while mentioning symptoms of

doshas in Su. Adhyaya 12 \ 54

“‡ŸµÖ¿ÖêÂÖÖ ÖµÖ¾µÖÖ×¯Ö µÖ¤ãüŒŸÖÓ ¤üÖêÂÖ»ÖõÖÞÖ ÖË |”

He states he has given symptoms of doshas which encompass each and every

disease. No disease symptom is left untouched.

Secondly he has used it in the beginning of tantra in first Adhyaya Su. 1

“¸üÖÝÖÖפü¸üÖêÝÖÖ®ÖË ÃÖŸÖŸÖÖ®ÖãÂÖŒŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÛúÖµÖ¯ÖÏÃÖéŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÖ®ÖË |”

The Raga etc diseases afflict each and every one, human, animals and plants. No

body is left. Hence Ashesh.

Giving information “Ashesha” (in totality without omitting even slightest bit) about all

the diseases is not possible. The present context is Nidana of Jwara. Though

measure part of Jwara will be explained here, some part is explained in Chikitsa

sthana in that context. Information is provided according to context. Hence Original

reading retained. This is rejected.

ÃÖÓÃÛéúŸÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖã¾Öì¤ü Ûêú ¥ü×™üÛúÖê®Ö ÃÖê ³Öß µÖê ¿Ö²¤ü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ Æïü… ¯Ö ü®ŸÖã ×ÛúÃÖß³Öß †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ÝÖÏÓ£ÖÖë´Öë (²ÖéÆüŸÖË

¡ÖµÖß, »Ö‘Öã¡ÖµÖß, ÛúÖ¿µÖ¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ) ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü †¬µÖÖµÖ †Ö¸Óü³Ö פüÜÖÖµÖß ®ÖÆüßÓ ¤êüŸÖÖ… †×¬ÖÛú´ÖÖ¡ÖÖ´Öë “¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” ‹êÃÖÖ Æüß †Ö Óü³Ö Æîü… ¾ÖÖݳ֙ü®Öê †¿ÖêÂÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¤üÖê ²ÖÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü. ¤üÖêÂÖÖë Ûêú »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖŸÖê ¾ÖŒŸÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 12\ 54

´Öë

“‡ŸµÖ¿ÖêÂÖÖ ÖµÖ¾µÖÖ×¯Ö µÖ¤ãüŒŸÖÓ ¤üÖêÂÖ»ÖõÖÞÖ´ÖË |”

ˆ®ÆüÖê®Öê ÛúÆüÖ Æïü Ûúß ¤üÖêÂÖÖë Ûêú »ÖõÖÞÖ ˆ®ÆüÖê®Öë פüµÖê Æïü •ÖÖê Æü ü ‹Ûú üÖêÝÖ Ûêú »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú ëüÝÖê | ÛúÖê‡Ô ³Öß

»ÖõÖÞÖ ”ãû™êüÝÖÖ ®ÖÆüß |

P a g e | 100

ÃÖæ¡ÖãÖÖ®ÖÛêú ¯ÖÆü»Öê †¬µÖÖµÖ Öë ŸÖ®¡Ö Ûêú ¿Öã¹ý¾ÖÖŸÖ´Öë ˆ®ÆüÖê®Öë ‡ÃŸÖê ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æïü |

“¸üÖÝÖÖפü üÖêÝÖÖ®ÖË ÃÖŸÖŸÖÖ®ÖãÂÖŒŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÛúÖµÖ¯ÖÏÃÖéŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÖ®ÖË |”

¸üÖÝÖÖפü üÖêÝÖ ÃÖ²ÖÛúÖê ¡ÖÃŸÖ Ûú üŸÖê Æïü Ö®ÖãµÖ, ¯ÖÏÖÞÖß, ŸÖ£ÖÖ ¾Ö®Öà ֟Öß ÃÖ²ÖÛúÖê | ‡×ÃÖ×»ÖµÖê †¿ÖêÂÖ |

ÃÖ²Ö ×¾ÖÛúÖ üÖëÓ Ûúß †¿ÖêÂÖ •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¤êü®ÖÖ ÃÖ ³Ö¾Ö ®ÖÆüà Æïü | µÖÆü †×¬ÖÛú üÞÖ •¾Ö ü ×®Ö¤üÖ®Ö ÛúÖ Æïü | †×¬ÖÛúÖÓ¿Ö •¾Ö¸ü Ûúß

•ÖÖ®ÖÛúÖ üß ŸÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¤üß •ÖÖµÖêÝÖß | ´ÖÝÖ ü Ûãú”û •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö ´Öë, דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ÆüÖêÝÖß |

ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ûêú ®ÖÃÖÖ ü •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¤üß Æïü| ‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æïü |

ÃÖÓÃÛéúŸÖ ¥ü™ü¶Ö ¾Ö †ÖµÖã¾Öì¤üÖ“µÖÖ ¥ü™üß®ÖêÆüß µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü. ¯Ö Ó üŸÖã ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬Öê (²ÖéÆüŸÖË-

¡ÖµÖß, »Ö‘Öã¡ÖµÖß, ÛúÖ¿µÖ ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ) µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸êü ˆ»»ÖêÜÖ †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ÝÖÏÓ£ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ ÖãܵÖÖ®Öê ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ †ÃÖÖ“Ö

ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆêü.

¾ÖÖݳ֙üÖ®Öê †¿ÖêÂÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¤üÖê®Ö¤üÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.¤üÖêÂÖÖÓ“Öß »ÖõÖÞÖê ÃÖÖÓÝÖŸÖÖ®ÖÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 12-54 ´Ö¬Öê ‹Ûú¤üÖ

“‡ŸµÖ¿ÖêÂÖÖ´ÖµÖ¾µÖÖ× Ö µÖ¤ãüŒŸÖÓ ¤üÖêÂÖ»ÖõÖÞÖ´ÖË |”

ÃÖ¾ÖÔ üÖêÝÖÖÓ®ÖÖ ¾µÖÖ ÖÞÖÖ¸üß ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß »ÖõÖÞÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ‹ÛúÆüß ×¾ÖÛúÖ ü ÃÖã™üÞÖÖ ü ®ÖÖÆüß.

¤ãüÃÖ êü- ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ Ö¬Öê ŸÖ®¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ.

“¸üÖÝÖÖפü¸üÖêÝÖÖ®ÖË ÃÖŸÖŸÖÖ®ÖãÂÖŒŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÛúÖµÖ¯ÖÏÃÖéŸÖÖ®Ö¿ÖêÂÖÖ®ÖË |”

¸üÖÝÖÖפü ¸üÖêÝÖ ¯ÖÏŸµÖêÛú ¿Ö üß üÖ»ÖÖ ´Ö®ÖãµÖ, ¯ÖÏÖÞÖß ¾Ö®Öï֟Öß, ÃÖ¾ÖÖÕ®ÖÖ ¾µÖÖ¯Öæ®Ö †ÖÆêüŸÖ. ÛãúÞÖßÆüß ÃÖã™ü»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö

†¿ÖêÂÖ.

µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ÃÖ¾ÖÔ ×¾ÖÛúÖ üÖÓ“Öê †¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¤êüÞÖê ¿ÖŒµÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖÃÖê“Ö Æêü †×¬ÖÛú üÞÖ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ“Öê †ÖÆêü. •Ö üß •¾Ö üÖ“Öß

¯ÖÏÖ´ÖãܵÖÖ®Öê ÖÖ×ÆüŸÖß ‡£Öê פü»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß ÛúÖÆüß ³ÖÖÝÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ, דÖ×ÛúŸÃÖꓵÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ®ÖãÃÖÖ ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„ ……2……

(‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆãü¸üÖ¡ÖêµÖÖ¤üµÖÖê ´ÖÆüÂÖÔµÖ„ - ¯ÖÖ Book 211) (Abs in mss105,108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 101

‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆãü üÖ¡ÖêµÖÖ¤üµÖÖê ´ÖÆüÂÖÔµÖ„ (Iti ha Smahuratreyadayo Maharshaya) - The word Æü & ôÖÖÆü

were used in Vedakala as well as Bramhinkala.

None of the Mss. we acquired have this reading. The books contain this reading.

Agnivesh being the author it is unlikely that this is his reading. In the later period the

scribes might have added this reading.

Atreyadi i.e. 1) Atreya and his contemporary Acharya or 2) Atreya Punarvasu,

Agnivesha etc Acharyas, by maukhik parampara (oral tradition).

In Ashtanga Samgraha and Ashtanga Hrudaya we come across this type of Uhan.

Hence the Mss. belong to a later time than these treatises. Origin of knowledge of

Ayurveda is devine. This knowledge got transferred to the next generation by “Apta

Pramana” Hence this sentence might have been introduced as a tribute to Atreya

tradition of Rushis (sages). This is accepted as Pathabheda. Original retained.

Æü †Öî ü ôÖÖÆü ‡®Ö ¿Ö²¤üÖêÓ ÛúÖ ¾Öê¤üÛúÖ»Ö ´Öë †Öî ü ²ÖÎÖÉÞÖÛúÖ»Ö Öë ³Öß ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ…

‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆãü¸üÖ¡ÖêµÖÖ¤üµÖÖê ´ÖÆüÂÖÔµÖ„ = ´Öæ»Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê´Öë ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ üÛúÖ ¯ÖÖšü ®ÖÆüßÓ Æîü… ¯ÖãßÖÛúÖë´Öë †ÖµÖÖ Æîü… †×ݮ־Öê¿Ö

µÖÆü ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ µÖÆü ÖÖšü ˆ®ÖÛúÖ ÆüÖê®Öê Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ®ÖÆüà… ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ÛúÖ»Ö Öë ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÛúÖ üÖê Ó®Öê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü

Ûúß µÖÖê•Ö®ÖÖ Ûúß •ÖÖ®Öê Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Æîü…

†Ö¡ÖêµÖÖפü †£ÖÖÔŸÖË 1) †Ö¡ÖêµÖ Ûêú ÃÖ´ÖÛúÖ»Öß®Ö †®µÖ †Ö“ÖÖµÖÔ µÖÖ 2) †Ö¡ÖêµÖ ¯Öã®Ö¾ÖÔÃÖã, †×ݮ־Öê¿Ö †Öפü †Ö“ÖÖµÖÔ, ÖÖî×ÜÖÛú

¯Ö¸Óü Ö üÖÃÖê

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆü ‹¾ÖÓ †Â™üÖÓÝÖÇü¤üµÖ Öë ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ‰úÆü®Ö פüÜÖÖµÖß ¤êüŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ÛúÖ ÛúÖ»Ö

‡®ÖÛêú Ö¿“ÖÖŸÖË ÆüÖêÝÖÖ… †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ –ÖÖ®Ö ÛúÖ ˆ¤ËüÝÖ´Ö †ÖÝÖ´Ö µÖÆü Æîü †Öî ü ¾ÖÆü –ÖÖ®Ö †Ö¯ŸÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ÃÖê Æü ü ‹Ûú Ößœüß Öë

¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»ÖµÖê †Ö¡ÖêµÖÖפü Šú×ÂÖ Ö¸Óü¯Ö üÖ ÛúÖ Ã´Ö üÞÖ Ûú ü®Öê ÆêüŸÖã µÖÆü »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖêÝÖÖ…

Æü †Ö×ÞÖ Ã´ÖÖÆü Æêü ¿Ö²¤ü ¾Öê¤üÛúÖôûÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÎÖÉÞÖÛúÖôûÖŸÖÆüß ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×®Ö¿“ÖµÖÖ®Öê †ÃÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖæ®Ö

¬¾Ö×®ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. - (Monier Williams)

‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆãü¸üÖ¡ÖêµÖÖ¤üµÖÖê ´ÖÆüÂÖÔµÖ„ = ´Öæôû ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬Öê µÖÖ¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. ¯ÖãßÖÛúÖ Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†×ݮ־Öê¿Ö ÆüÖ ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ †ÃÖ»µÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“µÖÖ ŸÖÖë›üß ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß. ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ÛúÖôûÖ Ö¬µÖê ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÛúÖ¸üÖ®Öê

‘ÖÖŸÖ»ÖÖ †ÃÖÞµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 102

†Ö¡ÖêµÖÖפü †£ÖÖÔŸÖË 1) †Ö¡ÖêµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ ÖÛúÖ»Öß®Ö ‡ŸÖ ü †Ö“ÖÖµÖÔ ØÛú¾ÖÖ 2) †Ö¡ÖêµÖ ¯Öã®Ö¾ÖÔÃÖã, †×ݮ־Öê¿Ö †Öפü †Ö“ÖÖµÖÔ,

´ÖÖî×ÜÖÛú ¯Ö Óü¯Ö ê ü®Öê.

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆü ¾Ö †Â™üÖÓÝÖÇü¤üµÖÖ´Ö¬µÖê µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ “ÖÖü ¯ÖÖšü †ÖœüôŸÖÖêê, ŸµÖÖ´Öãôêû Æüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ ¸ü“Ö»Öß

ÝÖê»Öß †ÃÖÞÖÖ¸ü. †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ –ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ ˆ¤ËüÝÖ Ö †ÖÝÖ´Ö ÆüÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸÖê –ÖÖ®Ö †Ö¯ŸÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ®Öê ¯ÖÏŸµÖêÛú × Öœüß Ö¬µÖê ÃÖÓÛÎúÖ×´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ

ÝÖê»Öê. ŸµÖÖ Öãôêû“Ö †Ö¡ÖêµÖÖ¤üß ŠúÂÖß Ö¸Óü¯Ö ê ü“Öê Ã´Ö üÞÖ Ûú¸üÞµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖã®Öê †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ.

3.1 ‡Æü ÜÖ»Öã ÆêüŸÖãÙ®Ö×´Ö¢Ö´ÖÖµÖŸÖ®ÖÓ ÛúŸÖÖÔ ÛúÖ üÞÖÓ ¯ÖÏŸµÖµÖ„ ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÓ ×®Ö¤üÖ®Ö×´ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË…

(1) †£ÖÖÔ®ŸÖ¸ü ÖË - ¯ÖÖ Mss. 116, 119, 2) Ûú ÖÔ - ÖÖ Ms. 107 - addition)

(×®Ö¤üÖ®Ö× ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË - ×®Ö¤üÖ®Ö ÖË ‡×ŸÖ †®ÖË †£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †£ÖÖÔÓŸÖ ü´ÖË (Arthantaram) - The word ‘Arthantaram’ is used instead of ‘Anarthantaram’ in

Mss. 116, 119. ‘Arthantaram’ is alteration in meaning while ‘Anarthantaram’ is no

change or alteration in meaning. Here though the synonyms carry slight change in

meaning they refer to the same meaning as original word and not altogether different

meaning. Hence ‘Anarthantaram’ is more appropriate. This reading is rejected.

‘†®Ö£ÖÖÕÓŸÖ¸Óü’ Ûúß •ÖÝÖÆü ¯Ö ü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 116, 119 Öë ‘†£ÖÖÔÓŸÖ ü´ÖË’ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü … •ÖÆüÖÑ

¿Ö²¤üÖë ÛúÖ †£ÖÔ ×³Ö®®Ö Æîü ¾ÖÆüÖÑ †£ÖÖÔÓŸÖ ü´ÖË ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü … ²Ö×»Ûú •ÖÆüÖÑ ¿Ö²¤ ÖµÖÖÔµÖ ²Ö®ÖÛú ü וÖÃÖ

‹Ûú †£ÖÔ Ûêú ²ÖÖê¬ÖÛú ÆüÖêŸÖê Æîü ˆ®Æêü ˆÃÖ ¿Ö²¤ Ûêú †®Ö£ÖÖÕÓŸÖ Ó ü ÛúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü … µÖÆüÖÑ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¿Ö²¤ÖêÓ Ûêú †£ÖÔ ØÛúד֟ÖË

׳֮®Ö ÆüÖê®Öê ¯Ö ü ³Öß ¾Öê ´Öæ»Ö ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ ÃÖê ÃÖÖ¬Ö µÖÔ üÜÖŸÖê Æîü, ®Ö Ûúß ×³Ö®®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏן֯ÖÖפüŸÖ Ûú üŸÖê Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ †®Ö£ÖÖÕŸÖ Óü

†×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

‘†®Ö£ÖÖÕÓŸÖ¸Óü’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ‹ê¾Ö•Öß ‘†£ÖÖÔÓŸÖ ü´ÖË’ †ÃÖÖ ¿Ö²¤ü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 116, 119 ´Ö¬µÖê ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü. ו֣Öê

¿Ö²¤üÖÓ“Öê ׳֮®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ×ŸÖ£Öê †£ÖÖÕŸÖ ü´ÖË µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¿Ö²¤üÖÓ“Öê †£ÖÔ ®Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ

‹Ûú ÖêÛúÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖß ¿Ö²¤ü µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ •Ö ü ¿Ö²¤ü †Ö»Öê ŸÖ ü †®Ö£ÖÖÕŸÖ Ó ü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö ü ÆüÖêŸÖÖê. ‡£Öê ¯ÖµÖÖÔµÖß ¿Ö²¤üÖÓ“Öê

†£ÖÔ ØÛúד֟ÖË ×³Ö®®Ö †ÃÖ»Öê ŸÖ üß ŸÖê ´Öæô ¿Ö²¤üÖ£ÖÖÔ¿Öß ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ¤üÖÜÖ¾ÖŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖŸÖæ®Ö ¾ÖêÝÖôÖ †£ÖÔ ×®Ö‘ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôê

†®Ö£ÖÖÕŸÖ Óü Æêü“Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖê.

2. Ûú´ÖÔ (Karma) – Charaka in Vimansthana 8 / 69 states

P a g e | 103

“ŸÖ¡Ö ÛúÖ¸üÞÖÓ ®ÖÖ Ö ŸÖ¤Ëü µÖŸÖË Ûú üÖêןÖ, ÃÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖã„, ÃÖ ÛúŸÖÖÔ ||”

Karta is one who acts and is considered Hetu (cause) of Karya.

Karta and Karma are different entities. Karma cannot be considered as synonym of

Hetu (cause). Where Karta and Karma are same only then it can be considered as

hetu.

In this sense Karma is mentioned as cause of disease in Charaka Sharirsthana

1/116

×®ÖÙ¤ü™Óü ¤îü¾Ö¿Ö²¤êü®Ö Ûú ÖÔ µÖŸÖË ÖÖî¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú ÖË |

ÆêüŸÖãß֤ü× Ö ÛúÖ»Öê®Ö üÖêÝÖÖÞÖÖ Öã Ö»Ö³µÖŸÖê || “Ö.¿ÖÖ.1/116

Soul is considered as the cause of all the actions

But these are exceptional examples. Otherwise Karta and Karma are different

entities. So this reading is rejected and original retained

In Ashtang Samgraha Karaka, Yoni, Mula are mentioned additionaly. Though

Charaka has mentioned these many synonyms in the verse, other synonyms like

Prakritih, Mukha, Prerana, Utpatti, Mula, Yoni are also mentioned in text. Types of

causes like Pratyasannahetu, Karakahetu, Nimittakarana, Jnapakahetu are also

mentioned.

“Ö¸üÛú ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 8\69 Öë ÛúÆüŸÖê Æï -

“ŸÖ¡Ö ÛúÖ¸üÞÖÓ ®ÖÖ Ö ŸÖ¤Ëü µÖŸÖË Ûú üÖêןÖ, ÃÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖã„, ÃÖ ÛúŸÖÖÔ ||”

•ÖÖê ÛúÖµÖÔ Ûú üŸÖÖ Æïü ÃÖê ÛúŸÖÖÔ ÛúÆüŸÖê Æü‹ë ˆÃÖêÆüß ÆêüŸÖã ÛúÆüŸÖê Æïü |

ÛúŸÖÖÔ ŸÖ£ÖÖ Ûú ÖÔ ¤üÖê®ÖÖê ׳֮®Ö Æïü | Ûú´ÖÔ ÆêüŸÖã ÛúÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ®ÖÆüà ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ | •ÖÆüÖï ÛúŸÖÖÔ †Öî¸ü Ûú ÖÔ ‹ÛúÆüß Æïü ¾ÖÆüÖï ÆüÖê

ÃÖÛúŸÖÖ Æïü |

P a g e | 104

‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê Ûú´ÖÔ ÛúÖ üÖêÝÖ ÛúÖ ÆêüŸÖã ‡ÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë “Ö.¿ÖÖ.1/116 Öë, ×®Ö¤ìü¿Ö Æãü†Ö Æîü…

Ûú´ÖÖÔ“ÖÖ, üÖêÝÖÖ“ÖÖ ÆêüŸÖã ´ÆüÞÖæ®Ö ˆ»»ÖêÜÖ “Ö.¿ÖÖ.1/116 Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. –

×®ÖÙ¤ü™Óü ¤îü¾Ö¿Ö²¤êü®Ö Ûú´ÖÔ µÖŸÖË ¯ÖÖî¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú ÖË |

ÆêüŸÖãß֤ü×¯Ö ÛúÖ»Öê®Ö üÖêÝÖÖÞÖÖ´Öã¯Ö»Ö³µÖŸÖê || “Ö.¿ÖÖ.1/116

†ÖŸ´ÖÖ ÛúÖê ÃÖ¾ÖÔ Ûú´ÖÖíÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯Ö¸ÓüŸÖã µÖÆü Ûãú”û ×ÝÖ®Öê ˆ¤üÖÆü üÞÖ Æïü | †Ö´Ö ŸÖÖî ü üÃÖê ÛúŸÖÖÔ †Öî ü ÛúÖ üÞÖ ×³Ö®®Ö Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæôû ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ

Æïü |

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸®Öê ÆêüŸÖã Ûêú, ÛúÖ üÛú, µÖÖê×®Ö †Öî ü Öæ»Ö µÖê ŸÖß®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †×¬ÖÛú ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æîü … ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ´ÖêÓ,

ÆêüŸÖã Ûêú Ûêú¾Ö»Ö ‡®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖêÓ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî…ü ¯Ö ÓüŸÖã,ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ®Öê ¯Öæ êü ÝÖÏÓ£Ö Öë ¯ÖÏÛéúןք, ´ÖãÜÖ, ÖÏê¸üÞÖ,

ˆŸ¯Ö×¢Ö, ãÖÖ®Ö, Öæ»Ö †Öî ü µÖÖê×®Ö ‡®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖêÓ ÛúÖ ³Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ÛúÖ üÞÖ Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü •ÖîÃÖê ¯ÖÏŸµÖÖÃÖ®®Ö ÆêüŸÖã, ÛúÖ üÛú

ÆêüŸÖã, ×®Ö×´Ö¢Ö ÛúÖ üÞÖ, –ÖÖ¯ÖÛú ÆêüŸÖã ‡®ÖÛúÖ ³Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî …ü

“Ö¸üÛú ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 8\69 Ö¬Öê ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ -

“ŸÖ¡Ö ÛúÖ¸üÞÖÓ ®ÖÖ Ö ŸÖ¤Ëü µÖŸÖË Ûú üÖêןÖ, ÃÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖã„, ÃÖ ÛúŸÖÖÔ ||”

•ÖÖê ÛúÖµÖÔ Ûú üŸÖÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ÛúŸÖÖÔ ¾Ö ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ÆêüŸÖæ †ÃÖê ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ.

ÛúŸÖÖÔ ¾Ö Ûú ÖÔ ¤üÖê®Æüß ×³Ö®®Ö †ÖÆêüŸÖ. Ûú´ÖÔ ÆêüŸÖã“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß. ו֣Öê ÛúŸÖÖÔ ¾Ö Ûú ÖÔ ‹Ûú“Ö †ÖÆêüŸÖ ן֣Öê“Ö

ÆüÖê‰ú ¿ÖÛêú»Ö.

µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸êü Ûú´ÖÖÔ“ÖÖ ¸üÖêÝÖÖ“ÖÖ ÆêüŸÖã ÆüÞÖæ®Ö »»ÖêÜÖ “Ö.¿ÖÖ.1/116 ´Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. –

×®ÖÙ¤ü™Óü ¤îü¾Ö¿Ö²¤êü®Ö Ûú´ÖÔ µÖŸÖË ¯ÖÖî¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú ÖË |

ÆêüŸÖãß֤ü×¯Ö ÛúÖ»Öê®Ö üÖêÝÖÖÞÖÖ´Öã¯Ö»Ö³µÖŸÖê || “Ö.¿ÖÖ.1/116

†ÖŸ´µÖÖ»ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ Ûú ÖÖÕ“ÖÖ ÛúÖ¸üÞÖ ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü.

P a g e | 105

¯Ö¸ÓüŸÖã Æüß ÛúÖÆüß ´ÖÖê•ÖÛúß ˆ¤üÖÆü üÞÖê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖÖ ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê ÛúŸÖÖÔ ¾Ö ÛúÖ üÞÖ ×³Ö®®Ö †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ÛúÖ¸üÛú, µÖÖê×®Ö ¾Ö Öæ»Ö †ÃÖê ŸÖß®Ö †×¬ÖÛú ¯ÖµÖÖÔµÖ ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ‹¾Öœêü“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ×¤ü»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¯ÖÏÛéúןք, ÖãÜÖ, ¯ÖÏê¸üÞÖ, ˆŸ Ö×¢Ö, ãÖÖ®Ö, ´Öæ»Ö,

µÖÖê×®Ö µÖÖÓ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏŸµÖÖÃÖ®®ÖÛúÖ¸üÞÖ, ÛúÖ üÛúÆêüŸÖã, –ÖÖ¯ÖÛúÆêüŸÖã, ×®Ö× Ö¢ÖÛúÖ üÞÖ †ÃÖê ÖÏÛúÖ üÆüß †Ö»Öê

†ÖÆêüŸÖ.

1) ÖÏÛéúןք - ¯ÖÏŸµÖÖÃÖ®®ÖÓ ÛúÖ üÞÖÓ ¾ÖÖŸÖÖפü„ - “Ö.ÃÖæ.20/3

2) ÖãÜÖÖ×®Ö ŸÖã ÜÖ»¾ÖÖÝÖ®ŸÖÖê®ÖÔÜÖ¤ü¿Ö®Ö-----×®Ö•ÖÃµÖ ŸÖã ´ÖãÜÖ´ÖË ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÞÖÖÓ ¾ÖîÂÖ µÖ ÖË || “Ö.ÃÖæ.20/4

3) «üµÖÖêßÖã ÜÖ»¾ÖÖÝÖ®ŸÖã×®Ö•ÖµÖÖê„ ÖÏ ê üÞÖ´ÖË--- | “Ö.ÃÖæ.20/5

4) ¯ÖϾÖé×¢Ö„ ˆ³ÖµÖõ֟Öã | “Ö.ÃÖæ. 1/44 (--- ‹¾ÖÓ³ÖæŸÖÖ ÖϾÖé×¢Ö„ ¬ÖÖŸÖãÃÖÖ ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖµÖÖê¾Öé Ô× üÆüÖÔÃÖê ÛúÖ üÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ -

™üßÛúÖ)

5) ŸÖÃµÖ Öæ»Ö ÖË †¬Ö´ÖÔ„, ŸÖ® Öæ»Ö ÖË “ÖÖÃÖŸÛú´ÖÔ ¯Öæ¾ÖÔÛéúŸÖÓ--| “Ö.×¾Ö.3/20

6) ¯Ö “Öü ³ÖŒŸÖõÖÖ®Ö¿Ö®ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖׯ֢Ö----| “Ö.ÃÖæ.19/4 (ãÖÖ®Ö× Ö¾Ö Ã£ÖÖ®ÖÓ ÛúÖ¸üÞÖÓ - ™üßÛúÖ)

3.2 ŸÖן¡Öü×¾Ö¬Ö´ÖË--†ÃÖÖŸ´µÖê×®¦üµÖÖ£ÖÔÃÖÓµÖÖêÝÖ„, ¯ÖÏ–ÖÖ¯Ö¸üÖ¬Ö„, Ö׸üÞÖÖ´Ö¿“Öêןօ

4.1 †ŸÖ×áÖ×¾Ö¬ÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖ„ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÔ¾Ö×®ŸÖ-- †ÖÝ®ÖêµÖÖ„, ÃÖÖî´µÖÖ„, ¾ÖÖµÖ¾µÖÖ¿“Ö; ׫ü×¾Ö¬ÖÖ¿“ÖÖ¯Ö¸êü--

¸üÖ•ÖÃÖÖ„, ŸÖÖ´ÖÃÖÖ¿“Ö……4……

(סÖ×¾ÖÛú» ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 113, ס֬ÖÖ - ¯ÖÖ Book 209, סÖ×¾Ö¬Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖ - ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118, 120, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

סÖ×¾ÖÛú» ÖÖ (Trivikalpa), ס֬ÖÖ (Tridha), סÖ×¾Ö¬Ö×¾ÖÛú» ÖÖ (Trividhavikalpa) - Vikalpa word

denotes Utkarsh-apakarsha rupa Anshashbala. Vikalpa word is also used in the sense Bheda (× ¾ÖÛú»¯ÖÖê ®Ö ŸÖã †ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖÓ ch. Su. 10). Here it is used in the sense Bheda.

P a g e | 106

None of these words add meaning to the original word. Hence we have maintained

the original word.

×¾ÖÛú»¯Ö ¿Ö²¤ü ˆŸÛúÂÖÔ †¯ÖÛúÂÖÔ ºþ Ö †Ó¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖÖ Æïü | ×¾ÖÛú»¯Ö ³Öê¤ü †£ÖÔ ´Öë ³Öß ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æïü •ÖîÃÖê

µÖÆüÖï ×ÛúµÖÖ Æïü | ‡®Ö Öë ÃÖê ×ÛúÃÖß ³Öß ¿Ö²¤ ÃÖê ´Öæ»Ö ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ ÛúÖê ˆ¯Ö²ÖéÓ×ÆüŸÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö ¿Ö²¤ ÛúÖ

þֹý¯Ö ²Ö¤ü»ÖÖ ®ÖÆüß ÝÖµÖÖ…

×¾ÖÛú»¯Ö ¿Ö²¤ü ˆŸÛúÂÖÔ †¯ÖÛúÂÖÔ ºþ Ö †Ó¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö ªÖêŸÖÛú †ÖÆêü. ×¾ÖÛú»¯Ö ³Öê¤ü µÖÖ †£Öá ¯ÖÞÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê •ÖÃÖÖ ŸÖÖê ‡ŸÖê

¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ¯ÖîÛúß ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¿Ö²¤üÖ®Öê ´Öæôû ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ †£ÖÖÔ»ÖÖ ˆ¯Ö²ÖéÓ×ÆüŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¿Ö²¤ü

ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

5.1 ŸÖ¡Ö ¾µÖÖ׬ָüÖ´ÖµÖÖê ÝÖ¤ü †ÖŸÖ’ËûÛúÖê µÖõ´ÖÖ •¾Ö üÖê ×¾ÖÛúÖ üÖê ¸üÖêÝÖ ‡ŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË……5……

(1) †¡Ö - ÖÖ Books 203, 205; 2) ÝÖ¤ü¿“ÖÖŸÖ’ËûÛúÖî- ÖÖ mss. 122; 3) †£ÖÖÕŸÖ Ó - ¯ÖÖ Ms. 109)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †¡Ö (Atra) -.

The word “Atra” With Adhikaran Tantrayukti, restricts the application of information

mentioned, to current Adhyaya or sthana or Tantra. It is not so. Hence this reading is

rejected.

“†¡Ö” ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú üÞÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖÃÖê, •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ µÖÖ Ã£ÖÖ®Ö µÖÖ ŸÖ®¡Ö Öë ÃÖß× ÖŸÖ Ûú üŸÖß Æïü | ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Öë

‹êÃÖÖ ®ÖÆüß. Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÆüß Æïü |

“†¡Ö” ¿Ö²¤Ö®Öêü †×¬ÖÛú üÞÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ®ÖãÃÖÖ¸ü פü»Öê»Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ¯Öã üŸÖß, ãÖÖ®ÖÖ¯Öã üŸÖß ØÛú¾ÖÖ ŸÖ®¡ÖÖ Öã üŸÖß ÃÖß×´ÖŸÖ

ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖß־ÖÖŸÖ ŸÖÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÖÆüß.

2. ÝÖ¤ü¿“ÖÖŸÖ’ËûÛúÖî - No change in meaning. Cha is usally placed after each entity from list or

placed at end to indicate its association with each entity from list. Here none is true

hence rejected.

†£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß. †Ö Ö ŸÖÖî üÃÖê “Ö ÖÏŸµÖêÛú ³ÖÖ¾Ö ÃÖê •Öã›üÖ •ÖÖŸÖÖ Æïü µÖÖ †®ŸÖ ´Öë ‹Ûú ²ÖÖ¸ü| µÖÆü†Öï ¤üÖê®ÖÖê ³Öß ®ÖÆüß.

‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÆüà Æïü |

P a g e | 107

†£ÖÖÔŸÖ ÛúÖÆüß“Ö ±ú üÛú ¯Ö›üŸÖ ®ÖÖÆüß. “Ö ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê ¯ÖÏŸµÖêÛú ³ÖÖ¾ÖÖ»ÖÖ •ÖÖê›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ØÛú¾ÖÖ ÃÖÝÖóµÖÖŸÖ ¿Öê¾Ö™üß. µÖÖ¯ÖîÛúß

ÛúÖÆüß“Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÖÆüß.

3. †£ÖÖÕŸÖ¸Ó (Arthantaram) - Though different synonyms carry different meanings, that

meaning which refers to original word is considered. In this context the word

‘Anarthantaramü’ is more appropriate. The words do have different shades of

meaning but all refer to original meaning of word.

Vagbhata has mentioned Duhkha, Papma, Gada and Aabadha additionaly.

‘¯ÖµÖÖÔµÖ’ ¿Ö²¤ Ûêú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü…ú ®Ö´ÖëÓ ÃÖê •ÖÖê ´Öæ»Ö ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ ÃÖê ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü ˆÃÖü †£ÖÔ

ÛúÖ ÝÖÏÆüÞÖ Ûú¸ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë “†®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ¿Ö²¤üÖë Ûêú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ Æîü ¯Ö ü ÃÖ³Öß Öæ»Ö

¿Ö²¤üÖ£ÖÔ ÃÖê ÃÖÖ¬Ö µÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖê Æîü…

¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ¤ãü„ÜÖ, ¯ÖÖ¯ ÖÖ, ÝÖ¤ü, †Ö²ÖÖ¬Ö µÖê ¯ÖµÖÖÔµÖ †×¬ÖÛú ÛúÆêü Æîü…

‘¯ÖµÖÖÔµÖ’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öê †®ÖêÛú †£ÖÔ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖᯙ ´Öæôû¿Ö²¤üÖ“ÖÖ •ÖÖê †£ÖÔ †ÖÆêü ŸµÖÖ»ÖÖ †®ÖãÃÖºþ®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖßü

¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÝÖéÆüßŸÖ ¬Ö üÖ¾ÖÖ. µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ “†®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ¸ü ÖË” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¿Ö²¤üÖÓ“µÖÖ †£ÖÖÕ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ”û™üÖ †ÖÆêüŸÖü

¯Ö¸ÓŸÖãü ŸÖê ÃÖ¾ÖÔ Öæôû ¿Ö²¤üÖ£ÖÔÖ¿Öß ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ¤üÖÜÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ¤ãü„ÜÖ, ¯ÖÖ¯ ÖÖ, ÝÖ¤ü, †Ö²ÖÖ¬Ö Æêü ÖµÖÖÔµÖ †×¬ÖÛú ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ.

6.1 ŸÖõÖÖê¯Ö»Öײ¬ÖÙ®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖÖê¯Ö¿ÖµÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖŸÖ„……6……

(1) ºþ¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 108, 114, 121; 2) ¯Ö“ÖµÖ - ¯ÖÖ Mss. 115, 118)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ºþ¯Ö (Rupa) - Rupa generally is restricted to symptoms which are perceived by eyes.

Linga is more pervasive.

Chakrapanidatta states “Utpannavyadheh Swarupam” as linga. Hence original

reading is retained.This reading is rejected

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ºþ Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “ÖõÖã¯ÖÏŸµÖõÖ »ÖõÖÞÖÖë Ûêú ×»Ö‹ ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü…

“ÖÛÎú¯ÖÖÞÖߤü¢Ö Ûêú ´ÖŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ˆŸ Ö®®Ö ¾µÖÖ¬Öß Ûêú þֺþ¯Ö ÛúÖê Æüß Ø»ÖÝÖ ÛúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ²Ö¤ü»Ö

®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 108

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê ºþ¯Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü “ÖõÖã ÖÏŸµÖõÖ »ÖõÖÞÖÖÓ®ÖÖ ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú

¾µÖÖ¯ÖÛú †ÖÆêü. “ÖÛÎú¯ÖÖÞÖߤü¢ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ¾µÖÖ¬Öß “µÖÖ Ã¾Öºþ ÖÖ»ÖÖ“Ö Ø»ÖÝÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû

¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ˆ¯Ö“ÖµÖ (Upachay) –.

Kaviraj Avinashchandra from West Bengal in his English translation of Nidansthana

uses word ‘Upachay’ instead of ‘Upashay’. Monier Williams mentions Upachay as –

“to promote or advance the prosperity of (Utkarsha) “. Hence use of medicine, food

and behaviour to enhance health can be one meaning. Hence accepted as

pathabheda.

¯Ö׿“Ö´Ö ²ÖÓÝÖÖ»Ö Ûêú Ûú×¾Ö üÖ•Ö †×¾Ö®ÖÖ¿Ö“ÖÓ¦ü ®Öê ˆ®ÖÛêú †ÓÝÖÏê•Öß †®Öã¾ÖÖ¤ü ´Öë ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ‘ ¯Ö¿ÖµÖ’ Ûúß •ÖÝÖÆü

‘ ¯Ö“ÖµÖ’ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü … µÖÆü ÖÖšü 115 †Öî¸ü 118 ‡®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öê ˆ Ö»Ö²¬Ö Æîü … ÖÖê×®Ö† ü

×¾Ö»µÖ´ÃÖ ®Öê ‘ ¯Ö“ÖµÖ’ ÛúÖ ‹Ûú †£ÖÔ ‘to promote or advance the prosperity of’ (ˆŸÛúÂÖÔ) ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

‡ÃÖ×»Ö‹ †ÖîÂÖ¬Öê, †®®Ö †Öî ü ×¾ÖÆüÖ ü ÛúÖ †Ö üÖêݵ־Öé üß Ûêú ×»Ö‹ ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûú ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ‘ ¯Ö“ÖµÖ’ ÛúÖ †£ÖÔ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü…

¯Ö׿“Ö´Ö ²ÖÓÝÖÖ»Ö´Ö¬Öᯙ †®Öã¾ÖÖ¤üÛú Ûú×¾Ö üÖ•Ö †×¾Ö®ÖÖ¿Ö“ÖÓ¦ü µÖÖÓ®Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ“µÖÖ ‡ÓÝÖÏ•Öß †®Öã¾ÖÖ¤üÖ Ö¬µÖê

‘ ¯Ö¿ÖµÖ’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ‹ê¾Ö•Öß ‘ ¯Ö“ÖµÖ’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ“Ö ¯ÖÖšü 115 †Ö×ÞÖ 118 µÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê

†ÖœôüŸÖÖê. ´ÖÖê×®Ö†¸ü ×¾Ö»µÖ ÃÖ®Öê ‘ ¯Ö“ÖµÖ’ µÖÖ“ÖÖ ‹Ûú †£ÖÔ ‘to promote or advance the prosperity of’

(ˆŸÛúÂÖÔ) †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖîÂÖ¬Öê, †®®Ö †Ö×ÞÖ ×¾ÖÆüÖ¸ü µÖÖÓ“ÖÖ †Ö üÖêݵ־Öé üßÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûú üÞÖê †ÃÖÖ ˆ Ö“ÖµÖ

µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

7.1 ŸÖ¡Ö ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ÛúÖ¸üÞÖ×´ÖŸµÖ㌟ִÖÝÖÏê……7……

8.1 ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÓ ¯ÖÏÖÝÖ㟯Ö×¢Ö »ÖõÖÞÖÓ ¾µÖÖ¬Öê„……8……

¾µÖÖ¬Öê„ ˆŸ¯Ö×¢Ö„ ¯ÖÏÖÝÖË- ¯Öæ¾ÖÔ´ÖË µÖ¤Ëü »ÖõÖÞÖ´ÖË (³Ö×¾Öµ֤Ëü ¾µÖÖ¬Öê„) ŸÖŸÖË ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö´ÖË |

9.1 ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖæÔŸÖ»ÖõÖÞÖÓ ¯Öã®ÖÙ»Ö’ËûÝÖ´ÖË…9||

9.2 ŸÖ¡Ö ×»Ö’ËûÝÖ´ÖÖÛéúןֻÖÔõÖÞÖÓ ×“ÖÅ®ÖÓ ÃÖÓãÖÖ®ÖÓ ¾µÖ˜•Ö®ÖÓ ºþ¯Ö×´ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË……9……

P a g e | 109

10.1 ˆ¯Ö¿ÖµÖ„ ¯Öã®ÖÆìüŸÖã¾µÖÖ׬Ö×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ®ÖÖÓ ×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ£ÖÔÛúÖ× üÞÖÖÓ “ÖÖîÂÖ¬ÖÖÆüÖ ü×¾ÖÆüÖ üÖÞÖÖ´Öã¯ÖµÖÖêÝÖ„

ÃÖãÜÖÖ®Öã²Ö®¬Ö„……10……

(1) ˆ Ö“ÖµÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 115, 118; 2) ÃÖãÜÖÖ®Öã²ÖÓ¬ÖÖêµÖÖêÝÖ„-¯ÖÖ mss. 106,111)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯Ö“ÖµÖ„ (Upachaya) - The Pathabheda Upachaya has been already considered in

sutra no. 6.1. Upashaya is a means/mode to gain knowledge about disease which is not

clearly manifested.

¯ÖÖšü³Öê¤ü ˆ¯Ö“ÖµÖ Ûêú ²ÖÖ¸êü Öê Ó ¿»ÖÖêÛú ÛÎú. 6.1 Öë ×™ü¯ÖÞÞÖß Ûúß ÝÖµÖß Æîü… ×•Ö®Ö ¾µÖÖ׬ֵÖÖë ÛúÖ »ÖõÖÞÖ †Ã¯Ö™ü Æî, ˆ®ÖÛúÖ

–ÖÖ®Ö ˆ¯Ö¿ÖµÖ Ûêú ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü…ü

ˆ¯Ö“ÖµÖ µÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤üÖ“ÖÖ ¿»ÖÖêÛú 6.1 ´Ö¬µÖê ×¾Ö“ÖÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÝÖæœüØ»ÖÝÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ –ÖÖ®ÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö¿ÖµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ

ÆüÖêŸÖÖê.

1) ÃÖãÜÖÖ®Öã²ÖÓ¬ÖÖêµÖÖêÝÖ„- µÖÖêÝÖ„- ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö„, ÛúÖ´Ö Öë »ÖÝÖÖ®ÖÖ, ÖϵÖÖêÝÖ, ±ú»Ö, ¯Ö× üÞÖÖ Ö, ¯Ö“ÖÖ ü

Yogah implies application of food, behavioural-restriction etc in patient by Vaidya

which gives relief. Upashay necessarily may not be prescribed by vaidya, but

observed by patient. Hence original retained and this is accepted as reading.

µÖÖêÝÖ ¿Ö²¤üÃÖê -¾Öîª Ûêú «üÖ üÖ †®®Ö †ÖîÂÖ¬Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖŸÖÔÖ¾Ö ÛúÖ ¹ýÝÞÖ ´Öë ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ •ÖÖê »ÖÖ³Ö ¤êüŸÖÖ Æïü -‹êÃÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖߟÖ

ÆüÖêŸÖÖ Æïü | ˆ¯Ö¿ÖµÖ ¿ÖÖµÖ¤ü ¾Öîª Ûêú «üÖ üÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ ®ÖÆüà ÆüÖêÝÖÖ | ¹ýÝÞÖ ®Öê ÜÖã¤ü ×ÛúµÖÖ ÆüÖêÝÖÖ | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæôû ¯ÖÖšü

þÖßÛéúŸÖ Æïü |

µÖÖêÝÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê - ¾ÖîªÖ®Öê †®®Ö †ÖîÂÖ¬Ö ¾Ö ¾ÖÖÝÖÞÖãÛúß¾Ö¸ü ‘ÖÖ»ÖŸÖê»Öß ²ÖÓ¬Ö®Öê •Öß »ÖÖ³ÖÛúÖ üÛú šü¸üŸÖÖŸÖ- †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‰ú

¿ÖÛúŸÖÖê. ¯Ö¿ÖµÖ ¾ÖîªÖ®Öê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ¹ýÝÖÞÖÖ®Öê þ֟ք Æüß ¯ÖÖôû»Öê †ÃÖê»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ

†ÖÆêü.

P a g e | 110

11.1 ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ•ÖÖÔ×ŸÖ üÖÝÖןÖ׸üŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ¸Óü ¾µÖÖ¬Öê„……

(1) †ÖÝÖן֕ÖÖÔןք - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 114, 121; 2) †ÖÝÖןֵÖÖÔ×ŸÖ - ÖÖ Ms. 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ÖÝÖן֕ÖÖÔןք (Agatirjati) - Literal meaning of the word Agati is arrival/return/origination

while Jati is birth. Agati is the proceed/course of the disease-causative-factor, to

disease manifestation (Aa- up to, Gati- movement) while Jati includes only the

disease manifestation. Even in Sharir sthana ‘jata’ word is used to denote birth of

child.. Hence Agati should come prior to Jati. Otherwise there is no change in

meaning.

Ashtang Samgraha mentions Nirvrittih and Nishpattih as synonyms of

Sampraptih. Ja tih is birth. The meaning conveyed by words Sampraptih, Jatih,

Agatih is pathogenesis of disease.

†ÖÝÖ×ŸÖ ÛúÖ ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ †ÖÝÖ Ö®Ö/¯Öã®Ö¸üÖÝÖ´Ö®Ö/ˆŸ Ö×¢Ö Æîü •Ö²Ö Ûúß •ÖÖ×ŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ •Ö®´Ö Æîü … †ÖÝÖןÖ, ¾µÖÖ×¬Ö Ÿ¯ÖÖ¤üÛú

ÛúÖ üÞÖÖë Ûúß ¾µÖÖ×¬Ö •Ö®Ö®Ö ÖµÖÕŸÖ Ûúß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Æîü … •Ö²Ö Ûúß •ÖÖ×ŸÖ ÃÖê Ûêú¾Ö»Ö ¾µÖÖ׬֮֕ Ö ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü …

¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö ´Öë ³Öß ‘•ÖÖŸÖ’ µÖê ¿Ö²¤ü ²ÖÖ»ÖÛú ÛúÖ •Ö® Ö ‡ÃÖ †£ÖÔ Öë ¯ÖϵÖãŒŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü … †ÖŸ´ÖÖ ÛúÖ ‹Ûú ¿Ö üß ü ÃÖê

¤æüÃÖ êü ¿Ö üß ü ´Öë ÃÖÓÛÎú´ÖÞÖ µÖÖ×ŸÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü (“Ö.¿ÖÖ.3/35)… ‡ÃÖÃÖê µÖÆü ÛúÆü ÃÖÛúŸÖê Æîü Ûúß †ÖÝÖןÖ

ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ •ÖÖ×ŸÖ ÃÖê ¯ÖÆü»Öê Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … †®µÖ£ÖÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ±ú üÛú ®ÖÆüà Æîü…

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ®Öê ×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö †Öî ü ×®Ö¯Ö×¢Ö„ µÖê ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æîü … •ÖÖ×ŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ •Ö®´Ö Æîü …

ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ, •ÖÖןք †Öî ü †ÖÝÖ×ŸÖ ‡®Ö ¿Ö²¤üÖë ÃÖê ‘¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ Ö×¢Ö Ûúß ÖÏ×ÛÎúµÖÖ’ µÖÆü †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü …

†ÖÝÖ×ŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¿Ö²¤ü¿Ö„ †£ÖÔ †ÖÝÖ Ö®Ö/¯Öã®Ö üÖÝÖ´Ö®Ö/ˆŸ¯Ö¢Öß †ÃÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ×ŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ •Ö®´Ö †ÃÖÖ

ÆüÖêŸÖÖê. †ÖÝÖ×ŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÛúÖ¸üÞÖÖÓ¯ÖÖÃÖæ®Ö ¾µÖÖ¬Öß •Ö®´ÖÖ ÖµÖÕŸÖ“Öß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ÆüÖêµÖ. ŸÖ ü •ÖÖ×ŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¾µÖÖ¬Öß•Ö® Ö

ÆüÖêµÖ. ¿ÖÖ üß üãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖêÆüß ‘•ÖÖŸÖ’ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ²ÖÖ»ÖÛúÖ“ÖÖ •Ö®´Ö µÖÖ†£Öá ¯ÖϵÖãŒŸÖ Ûêú»ÖÖ. †ÖŸ µÖÖ“ÖÖ ‹ÛúÖ ¿Ö¸ü߸üÖŸÖæ®Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖü

¿Ö üß üÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓÛÎú´ÖÞÖ µÖÖ×ŸÖ ¿Ö²¤Ö®Öê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê (“Ö.¿ÖÖ.3/35). ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÝÖ×ŸÖ “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ •ÖÖ×ŸÖ ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ †Ö¬Öß

Ûêú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. †®µÖ£ÖÖ †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ÛúÖÆüß ±ú¸üÛú ®ÖÖÆüß.

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ÖÓü®Öß ×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö †Ö×ÞÖü ×®Ö¯Ö×¢Ö †ÃÖê ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. •ÖÖן֓ÖÖ †£ÖÔ •Ö® Ö †ÃÖÖ

†ÖÆêü. ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ, •ÖÖ×ŸÖ †Ö×ÞÖü †ÖÝÖ×ŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ‘¾µÖÖ×¬Ö Ÿ¯Ö¢Öß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ’ †ÃÖÖ †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

P a g e | 111

2. †ÖÝÖןֵÖÖÔ×ŸÖ (Agatiryati) - Agati is arrival/return/origination. Yati is used to denote

transmigration of soul from one body to other. Ch.Sh.3\35. It is also mentioned in Chi. 30 \ 327 “×®Ö¾Öé¢ÖÖêƒ×¯Ö ¯Öã®Ö¾µÖÖÔ׬ք þֻ¯Öê®ÖÖµÖÖ×ŸÖ ÆêüŸÖã®ÖÖ |” (The disease, though subsided,

comes again, even with slight cause.) Ayati is to come again, Yati is to come. So this

word can be used as synonym of the word Samprapti. Is accepted as Pathabheda.

†ÖÝÖ×ŸÖ ÛúÖ ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ †ÖÝÖ Ö®Ö/¯Öã®Ö üÖÝÖ´Ö®Ö/ˆŸ¯Ö×¢Ö Æîü… †ÖŸ´ÖÖ Ûê ‹Ûú ¿Ö üß ü ÃÖê ¤ãüÃÖ êü ¿Ö ü߸ü ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö ÛúÖê

ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ‘µÖÖן֒ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü (“Ö.¿ÖÖ.2/35)… “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 30\27 ´Öë ³Öß

‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ Æïü “×®Ö¾Öé¢ÖÖêƒ×¯Ö ¯Öã®Ö¾µÖÖÔ׬ք þֻ¯Öê®ÖÖµÖÖ×ŸÖ ÆêüŸÖã®ÖÖ |” †ÖÝÖ×ŸÖ ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æïü ×±ú üÃÖê †Ö®ÖÖ| µÖÖ×ŸÖ ÛúÖ

´ÖŸÖ»Ö²Ö Æïü †Ö®ÖÖ | ÃÖ ¯ÖÏÖׯŸÖ ¿Ö²¤ü Ûúê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ´Öë ‡ÃÖÛúÖ ‡ÃŸÖê´ÖÖ»Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æïü … µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ…

†ÖÝÖ×ŸÖ “ÖÖ ¿Ö²¤¿Ö„ †£ÖÔ †ÖÝÖ´Ö®Ö/¯Öã®Ö¸üÖÝÖ´Ö®Ö/ˆŸ¯Ö×¢Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. †ÖŸ µÖÖ“ÖÖ ‹ÛúÖ ¿Ö üß üÖŸÖæ®Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö üß üÖŸÖ

¯ÖϾÖê¿Ö Ûú¸üÞµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×ÛÎúµÖêÃÖ ‘µÖÖן֒ †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê (“Ö.¿ÖÖ.2/35). “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 30\27 Ö¬Öê µÖÖ“ÖÖ

ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆêü. “×®Ö¾Öé¢ÖÖêƒ×¯Ö ¯Öã®Ö¾µÖÖÔ׬ք þֻ¯Öê®ÖÖµÖÖ×ŸÖ ÆêüŸÖã®ÖÖ |” †ÖÝÖ×ŸÖ ´ÆüÞÖê•Ö ¯Ö üŸÖ µÖêÞÖê µÖÖ×ŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê µÖêÞÖê ŸµÖÖ´Öãôêû

ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ

¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ‘•ÖÖן֒ ¾ÖÝÖôûÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

12.1 (1) ÃÖÖ ÃÖÓܵÖÖ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ×¾Ö׬Ö×¾ÖÛú» Ö²Ö»ÖÛúÖ»Ö×¾Ö¿ÖêÂÖîÙ³ÖªŸÖê……(1)……

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

Mss. 104, 108, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120 have omitted the word ‘Sa’.

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 104, 108, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120 Öë ‘ÃÖÖ’ ¿Ö²¤ü †®ŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 104, 108, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120 Ö¬µÖê ‘ÃÖÖ’ ¿Ö²¤ü ®ÖÖÆüß.

12.1 (2) ÃÖÓܵÖÖ ŸÖÖ¾Öª£ÖÖ--†Â™üÖî •¾Ö¸üÖ„, ¯Ö˜“Ö ÝÖã»´ÖÖ„, ÃÖ¯ŸÖ ÛãúšüÖ®µÖê¾Ö´ÖÖפü„……(2)……

(‡×ŸÖ-¯ÖÖ mss. 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 122, book 209)

P a g e | 112

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -‡×ŸÖ is used to denote end of sentence, list etc. Evam Aadih – and similar such

others also. Sankhya (count) of various diseases (their types) is given in Ashtodariya

Adhyaya- Ch. Su. 19-3. The list does not end at Kushtha. Hence Evam Adih is

appropriate.

‡×ŸÖ -¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¾ÖÖŒµÖ ÛúÖ †®ŸÖ µÖÖ ÃÖæ×“Ö ÛúÖ †®ŸÖ ªÖêŸÖÛú Æïü | ‹¾Ö´ÖË †Öפü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‡ÃÖ ŸÖ üÆü Ûêú †Öî ü ³Öß |

×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾ÖÛúÖ¸üÖë Ûúß ÃÖÓܵÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ®ÖÛêú ¯ÖÏÛúÖ üÖë Ûúß •ÖÖ®ÖÛúÖ üß †Â™üÖê¤ü¸üÖµÖ †¬µÖÖµÖ Öë ¤üß Æïü | (“Ö. ÃÖæ. 19-3) µÖÆü ÃÖæדÖ

Ûãúšü ¯Ö ü ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‹¾Ö´ÖË †Öפü ÖµÖÖÔ¯ŸÖ Æïü |

‡×ŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¾ÖÖŒµÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ØÛú¾ÖÖ ÃÖæד֓µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß ªÖêŸÖÛú †ÖÆêü. ‹¾Ö ÖË †Ö¤üß “ÖÖ †£ÖÔ µÖÖÃÖÖ üÜÖê

‡ŸÖ¸üÆüß. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾ÖÛúÖ üÖÓ“Öß ÃÖÓܵÖÖ ¾Ö ¯ÖÏÛúÖ ü µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †Â™üÖê¤ü üßµÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ ×¤ü»Öß †ÖÆêü. (“Ö. ÃÖæ 19-3) ŸÖß µÖÖ¤üß

ÛãúšüÖ¯ÖÖ¿Öß £ÖÖÓ²ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ‹¾Ö ÖË †Öפü ¯ÖÖšü µÖÖêݵÖ.

The word ‘Tawad’ is omitted in Mss. 103, 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120

and in book 211. While the whole line is absent in Ms. 105.

The word ‘Yatha’ is omitted in Mss. 101, 102, 106, 107, 108, 110, 111, 121 and

books 204, 213.

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎÓú. 103, 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120 †Öî¸ü ÖãßÖÛú ÛÎÓú. 211 ´Öë, ‘ŸÖÖ¾Ö¤Ëü’ ¿Ö²¤ü

†®ŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… •Ö²Ö Ûúß, ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎÓú. 105 ´Öë ¯ÖæÞÖÔ ¯ÖÓ׌ŸÖ ÛúÖ Æüß ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà Æîü…

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎÓú. 101, 102, 106, 107, 108, 110, 111, 121 †Öî¸ü ÖãßÖÛú ÛÎÓú. 204, 213 ´Öë, “µÖ£ÖÖ” ¿Ö²¤ü

†®ŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÆßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎÓú. 103, 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120 †Ö×ÞÖ ¯ÖãßÖÛú ÛÎÓú. 211 Ö¬µÖê ŸÖÖ¾Ö¤Ëü ¿Ö²¤ü

®ÖÖÆüß, ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ 105 Ö¬µÖê ¯ÖæÞÖÔ †Öêôû ®ÖÖÆüß.

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎÓú. 101, 102, 106, 107, 108, 110, 111, 121 †Ö×ÞÖ ¯ÖãßÖÛú ÛÎÓú. 204, 213 ´Ö¬µÖê “µÖ£ÖÖ” ¿Ö²¤ü

®ÖÖÆüß.

12.1 (3) ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÓ ¯Öã®Ö¤üÖìÂÖÖÞÖÖÓ ŸÖ¸üŸÖ´ÖÖ³µÖÖ´Öãã¯Ö»Ö³µÖŸÖê…

ŸÖ¡Ö «üµÖÖêßָü„, סÖÂÖã ŸÖ´Ö ‡×ŸÖ……(3)……

P a g e | 113

(ŸÖ¸üŸÖ´ÖµÖÖêÝÖê®Ö - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 107, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122; ŸÖ¸üŸÖ´ÖÖ³µÖÖ´ÖË µÖÖêÝÖê®Ö- 202,203,204,207,213,214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ¸üŸÖ ÖµÖÖêÝÖê®Ö (Taratamayogena) - When 2 doshas are increased the one which is at higher

level. Amongst them is termed as ‘Tara’ and when all the 3 doshas are increased then

the one which is at highest level is termed as ‘Tama’ & the one which is slightly at lower

level than ‘Tama’ but higher than third is termed as ‘Tara’.

‘Yoga’ means application/employment/use /vehicle./ accordance.

As stated above, Doshik predominance is understood in accordance with the degree of

vitiation (Tara, Tama) of each of the 3 doshas. Besides the commentator uses the

words ‘Taratamabhyam’. Hence original reading retained. Ashtanga Samgraha

mentions ‘Taratamabhyamyogadva Doshanam’. Taratamabhyamyogena and

Taratamayogena are accepted as readings.

Some examples of Taratama -

In Raktapitta, Pitta is Predominant dosha which is followed by Kapha or Vata.

×¾Ö¸êü“Ö®ÖÓ ŸÖã × Ö¢ÖÃµÖ .........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¿»Öê´ÖÖ ........…

¾Ö´Ö®ÖÓ ×Æü ®Ö × Ö¢ÖÃµÖ ........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¾ÖÖµÖã ........…

In Gulma it is Vata predominant followed by Pitta or Kapha.

ׯ֢ÖÓ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

or

¿»Öê´ÖÖ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

P a g e | 114

¤üÖê ¤üÖêÂÖÖêÓ Ûúß ¾Öé× ü ÆüÖê®Öê ¯Ö ü •ÖÖê ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏ²Ö»Ö Æîü ˆÃÖê ‘ŸÖ ’ü ‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †Öî ü •Ö²Ö ŸÖà®ÖÖê ¤üÖêÂÖ ¾Öé ü

ÆüÖêŸÖê Æîü ŸÖ²Ö ÃÖ²ÖÃÖê ¯ÖÏ²Ö»Ö ¤üÖêÂÖ ÛúÖê ‘ŸÖ´Ö’ †Öî ü ˆÃÖÃÖê Ûú Ö ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ¯Ö ÓüŸÖã ןÖÃÖ êü ¤üÖêÂÖ ÃÖê †×¬ÖÛú Ûãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖê ‘ŸÖ ’ü

‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…

‘µÖÖêÝÖ’ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¯ÖϵÖÖêÝÖ/×®ÖµÖã׌ŸÖ/ˆ ÖµÖÖêÝÖ/ÃÖÖ¬Ö®Ö… ŸÖ ü †Öî ü ŸÖ Ö ‡®Ö ÃÖÓ–ÖÖ†ÖëÛêú ÖϵÖÖêÝÖ ÃÖê ¤üÖêÂÖ ˆ»²ÖÞÖŸÖÖ ÛúÖ –ÖÖ®Ö

ÆüÖêŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ ¾Öê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ˆ»²ÖÞÖŸÖÖ ÛúÖê ÃÖ´Ö—Ö®Öê ÛúÖ ÃÖÖ¬Ö®Ö ²Ö®Ö •ÖÖŸÖê Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ‘ŸÖ üŸÖ´ÖµÖÖêÝÖê®Ö’ µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú

ÃÖæ“ÖÛú Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã ™üßÛúÖÛúÖ¸üÖê Ó®Öê ‘ŸÖ üŸÖ ÖÖ³µÖÖ´ÖË’ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆÛúÖ üÖë ü®Öê ³Öß ‘ŸÖ üŸÖ´ÖµÖÖêÝÖÖ«üÖ ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË’‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

ŸÖ¸üŸÖ´Ö Ûêú Ûãú”û ˆ¤üÖÆü üÞÖ -

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Öë ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ Ûú±ú µÖÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûúß † ÖêõÖÖ ¾Öé üŸÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

×¾Ö¸êü“Ö®ÖÓ ŸÖã × Ö¢ÖÃµÖ .........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¿»Öê´ÖÖ ........…

¾Ö´Ö®ÖÓ ×Æü ®Ö × Ö¢ÖÃµÖ ........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¾ÖÖµÖã ........…

ÝÖã»´Ö Öë ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ×¯Ö¢Ö µÖÖ Ûú±ú ¤üÖêÂÖ Ûúß † ÖêõÖÖ ¾Öé üŸÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ׯ֢ÖÓ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

†£Ö¾ÖÖ

¿»Öê´ÖÖ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

¤üÖêÂÖ¤ãü™üß®Öê ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß´Ö¬µÖê ¤üÖê®Ö ¤üÖêÂÖ †ÃÖŸÖᯙ ŸÖ¸ü •ÖÖê ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏ²Ö»Ö †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ‘ŸÖ ’ü ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö×ÞÖ

•Öê¾ÆüÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ †ÃÖŸÖᯙ ŸÖê¾ÆüÖ ÃÖ¾ÖÖÔ׬ÖÛú ¯ÖÏ²Ö»Ö ¤üÖêÂÖÖÃÖ ‘ŸÖ´Ö’ †Ö×ÞÖ Ûú Öß ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ¯Ö ÓüŸÖã ןÖÃÖ·µÖÖü ¤üÖêÂÖÖ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú

Ûãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖÃÖ ‘ŸÖ ’ü ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

‘µÖÖêÝÖ’ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ Æîü ¯ÖϵÖÖêÝÖ/×®ÖµÖã׌ŸÖ/ ¯ÖµÖÖêÝÖ/ÃÖÖ¬Ö®Ö †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü †Ö×ÞÖ ŸÖ Ö ¿Ö²¤üÖ®Öê ¤üÖêÂÖ ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÖ“Öê –ÖÖ®Ö

ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖê ¤üÖêÂÖ ÖϬÖüÖ®µÖÖ“Öê –ÖÖ®Ö ÆüÖêÞµÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö®Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ‘ŸÖ¸üŸÖ´ÖµÖÖêÝÖê®Ö’ ÆüÖü ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. Ö¸ÓüŸÖã

P a g e | 115

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ‘ŸÖ¸üŸÖ´ÖÖ³µÖÖ ÖË’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. †Â™üÖÓÝÖ

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®ÖßÃÖã üÖ ‘ŸÖ¸üŸÖ´ÖµÖÖêÝÖÖ«üÖ ¤üÖêÂÖÖÞÖÖ ÖË’ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖ¸üŸÖ´ÖÖ“Öß ÛúÖÆüß ¤üÖÆü üÞÖê -

¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ´Ö¬µÖê ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ, Ûú±ú †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö †ÃÖŸÖÖê.

×¾Ö¸êü“Ö®ÖÓ ŸÖã × Ö¢ÖÃµÖ .........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¿»Öê´ÖÖ ........…

¾Ö´Ö®ÖÓ ×Æü ®Ö × Ö¢ÖÃµÖ ........…

µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¾ÖÖµÖã ........…

ÝÖã»´ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ×¯Ö¢Ö ØÛú¾ÖÖ Ûú±ú ¤üÖêÂÖÖ ÖêõÖÖ ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö †ÃÖŸÖÖê.

ׯ֢ÖÓ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

ØÛú¾ÖÖ

¿»Öê´ÖÖ ÃÖÆü ´ÖÖ¹ýŸÖê®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê…

12.1 (4) ×¾Ö׬֮ÖÖÔ´Ö--׫ü×¾Ö¬ÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖÖê ×®Ö•ÖÖÝÖ®ŸÖã³Öê¤êü®Ö, סÖ×¾Ö¬ÖÖ×á֤üÖêÂÖ³Öê¤êü®Ö, “ÖŸÖãÙ¾Ö¬ÖÖ„

ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖ´Öé¤ãü¤üÖ¹ýÞÖ³Öê¤êü®Ö…… (4)……

(1) ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 111, 121; 2) ׫ü×¾Ö¬ÖÖ - additional with change of position; 3) †ÖÝÖ®ŸÖãÛú -122; 4) ¤üÖêÂÖ³Öê¤êü®Ö - ¯ÖÖ Mss. 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖ (Vividha) - Vidhi is rule or law. Diseases are classified according to various

criteria or rules. The different categories of diseases, based on various criteria, other

than those included under Samkhya and Pradhanya Sampraptih are included in

Vidhi Sampraptih.

Vividha means manyfold. Diseases are of manyfold types.They are classified on

the bases of type of cause, predominance of Dosha etc. As the criteria of

P a g e | 116

classification change; the catagories change. This pathabheda is present in only two

Mss.Here the category mentioned is “Nija-Agantu”, according to which, diseases can

be classified under two groups. Hence the original word is retained.

×¾Ö×¬Ö ÛúÖ †£ÖÔ ×®ÖµÖ Ö Æî… ü¾µÖÖ׬ֵÖÖë ÛúÖ ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ üÖÓŸÖÖêÓ µÖÖ ×®ÖµÖ ÖÖë Ûêú †Ö¬ÖÖ ü ¯Ö ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×¾Ö×¾Ö¬Ö

×ÃÖ üÖÓŸÖÖêÓ Ûêú †Ö¬ÖÖ ü Ö¸ Ûúß ÝÖµÖß ü¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÁÖêÞÖßµÖÖë ÛúÖ, •ÖÖê Ûúß ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ †Öî ü ÃÖÓܵÖÖ ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ ´Öë †®ŸÖ³ÖæÔŸÖ

®ÖÆüß Æîü, ×¾Ö×¬Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Öë †®ŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

¾µÖÖ×¬Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûêú ÆüÖêŸÖê Æîü… ÛúÖ¸üÞÖÖë Ûêú ¯ÖÏÛúÖ , ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ †Ö׬֌µÖ †Ö¤üß Ûêú †Ö¬ÖÖ ü ¯Ö¸ü ®ÖÛúÖ ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ

×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ×ÃÖ üÖ®ŸÖÖë Ûêú ²Ö¤ü»Ö •ÖÖ®Öê ¯Ö ü ÁÖêÞÖß ´Öë ³Öß ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖÆüÖÑ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú¾Ö»Ö ¤üÖê ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë

´Öë Æüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü | µÖÆü†Öï ¾µÖÖ׬ֵÖÖë Ûú Ö ¾Ö‘ÖáÛú üÞÖ ×®Ö•Ö †Öî¸ü †ÖÝÖ®ŸÖã ‡®Ö ¤üÖê Æüß ´Öë ×ÛúµÖÖ Æïü | ‡ÃÖÛêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö

¯ÖÖšü Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü…

×¾Ö×¬Ö “ÖÖ †£ÖÔ ×®ÖµÖ´Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ¬Öà“Öê ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ üÖÓŸÖÖÓ“µÖÖ ØÛú¾ÖÖ ×®ÖµÖ´ÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö ü Ûêú»Öê

•ÖÖŸÖê. ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ ¾Ö ÃÖÓܵÖÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß´Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ®Ö ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ; ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ üÖÓŸÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ üÖ¾Ö ü Ûêú»Ö껵ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ

×¾Ö×¾Ö¬Ö ÁÖêÞÖà“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö, ×¾Ö×¬Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê.

¾µÖÖ¬Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ¸“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÛúÖ üÞÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ , ¤üÖêÂÖÖ“Öê †×¬ÖŒµÖ ‡ŸµÖÖ¤üà“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê.

×ÃÖ üÖÓŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ÁÖêÞÖß ´Ö¬µÖê ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖê. ‡£Öê Ûêú¾Öôû ¤üÖê®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê“Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü ¯Ö»Ö²¬Ö. ‡£Öê

¾µÖÖ¬Öà“Öê ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ×®Ö•Ö ¾Ö †ÖÝÖ®ŸÖã †ÃÖê Ûêú¾Öôû ¤üÖê®Ö“Ö ¯ÖÏÛúÖ üÖŸÖ †ÖÆêü ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

2) †ÖÝÖ®ŸÖãÛú- No change in meaning. But Agantu is technical term used in Ayurveda

hence retained. Agantuka is not much used in texts hence rejected.

†£ÖÔ ´Öê ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüà | †ÖÝÖ®ŸÖã µÖÆü ¿Ö²¤ü †ÖµÖã¾Öì¤ü¿ÖÖÃ¡Ö ´Öë †×¬ÖÛúŸÖ ü ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æïü | ‡ÃÖÛêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö

¯ÖÖšü Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü… †ÖÝÖü®ŸÖãÛú ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ †Ö Ö ŸÖÖî ü¯Öê ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ |

†£ÖÖÔ Ö¬Öê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. †ÖÝÖ®ŸÖã “ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü †ÖµÖã¾Öì¤ü ¿ÖÖáÖÖ Ö¬Öê †®ÖêÛú¾ÖêôûÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. †ÖÝÖ®ŸÖãÛú “ÖÖ ×ŸÖŸÖÛúÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3) ¤üÖêÂÖ³Öê¤êü®Ö- The disease can be classified on basis of doshas in many types due to

Taratamayoga. Here only the broad classification based on three dosha is

referenced. Hence this reading is rejected.

P a g e | 117

¤üÖêÂÖÖë Ûêú ŸÖ üŸÖ Ö³Öê¤üÛêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾ÖÛúÖ ü †®ÖêÛú ÖÏÛúÖ ü ´Öë ×¾Ö³Ö×•ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æïü | µÖÆüÖï Ûêú¾Ö»Ö ãÖæ»Ö ºþ¯ÖÃÖê

ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖëÛêú †Ö¬ÖÖ ü ¯Ö ü ³Öê¤ü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ Æïü | †£Ö„ µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÆüà Æïü |

¸üÖêÝÖÖ“Öê ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ŸÖ¸üŸÖ´Ö³Öê¤üÖ®ÖãÃÖÖ ü †®ÖêÛú ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ‡£Öê ±úŒŸÖ ãÖæ»Ö ºþ ÖÖ®Öê ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ®ÖãÃÖÖ¸ü ³Öê¤ü

†¯Öê×õÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÖÆüß.

12.1 (5) ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ¯Öã®Ö¤üÖìÂÖÖÞÖÖ´ÖÓ¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖê ×¾ÖÛú»¯ÖÖêƒ×ô֮®Ö£Öì……(5)……

(1) ¯Öé£ÖÛËú Öé£ÖÛËú/¯Öé£ÖŒ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101,103; ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö - ÖÖ Book 204; 2) ×¾ÖÛú»¯ÖÖê - ®ÖÖÆüß Mss. 101, 102, 104, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Book 214; 3) ‡×ŸÖ-¯ÖÖ mss. 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ (Prithak Prithak Samavetanam)\ ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö - Prithak

Prithak Samavetanam implies that each dosha has vitiated with its own cause

independently and then the doshas have come together. Prithak Prithak

Samavetanam cha - because of “cha” it implies that doshas have vitiated

independently as well as together. Hence “Prithak Samavetanam cha” is more

appropriate. Commentator has explained the word “Samavetanam” as one or two

or three doshas vitiated together

Examples of ‘Vikalpa’ can be cited as - When Vata is vitiated, it may sometime

vitiate with cold quality, sometime with light, sometime with dry, sometimes with light

and dry etc. According to variation in causes there is variation in grade of vitiation

(increase or decrease) of different qualities. For e.g. in Gulma vata-dosha is

increased with dry property, in Prameha Kapha is increased with liquid property.

Æü¸ü ¤üÖêÂÖ † Ö®Öê † Ö®Öê ÛúÖ üÞÖÖë ÃÖê þ֟ÖÓ¡Ö ºþ¯Ö ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêÛú ü ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ‹Ûú¡Öß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖê Æî, µÖÆ †£ÖÔü ¯Öé£ÖÛËú

¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ÃÖê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… •Ö²Ö Ûúß ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ““Ö” ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¤üÖêÂÖÖêÓ ÛúÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ºþ Ö ÃÖê ‹¾ÖÓ

‹Ûú×¡ÖŸÖ ºþ Ö ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ… ™üßÛúÖÛúÖ üÖêÓ ÛúÖê ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ - ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê µÖÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ‹Ûúס֟Ö

ºþ¯Ö ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ ‹êÃÖÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ Æîü •ÖÖê Ûúß †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú Æîü… †ŸÖ„ ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö µÖÆü Ö¤ü †×¬ÖÛú

ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú Æîü…

P a g e | 118

×¾ÖÛú»¯Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú Ûú×ŸÖ ÖŸÖ ˆ¤üÖÆü üÞÖ - •Ö²Ö ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÆü Ûú³Öß ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖ ÃÖê, Ûú³Öß

»Ö‘Öã, Ûú³Öß ºþõÖ, Ûú³Öß »Ö‘Öã †Öî ü ºþõÖ ¤üÖê®ÖÖë ÝÖãÞÖÖêÓ ÃÖê ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖë Öë ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ו֮֟Öê

†Ó¿Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ˆ®Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ó¿ÖÖê Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… •ÖîÃÖê Ûúß ÝÖã» Ö ¾µÖÖ×¬Ö ´Öë, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ

Ûúß ¤ãü™üß ºþõÖ ÝÖãÞÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü, ÖÏ ÖêÆü ¾µÖÖ×¬Ö Öë, Ûú±ú ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü…

¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖ Ã¾ÖŸÖ„“µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö üߟµÖÖ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ÆüÖê‰ú®Ö üŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü ‹Ûú¡Öß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖÖ †£ÖÔü ¯Öé£ÖÛËú

¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ®Öê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü ¯Öé£ÖÛËú ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ““Ö” “ÖÖ †£ÖÔ, ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ºþ ÖÖ®Öê ŸÖÃÖê“Ö ‹Ûúס֟Ö

ºþ¯ÖÖ®Öê ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. ™üßÛúÖÛúÖ¸üÖÓ®ÖÖ, ÃÖ Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ - ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê ØÛú¾ÖÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê

‹Ûú×¡ÖŸÖ ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê †ÃÖÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü, •ÖÖê †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öé£ÖÛËú ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö Æêü Ö¤ü †×¬ÖÛú

ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú ³ÖÖÃÖŸÖê.

×¾ÖÛú»¯Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ “Öê ˆ¤üÖÆü üÞÖ - •Öê¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê, ŸÖê¾ÆüÖ Ûú¬Öß ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖ®Öê, Ûú¬Öß »Ö‘Öã, Ûú¬Öß

ºþõÖ, Ûú¬Öß »Ö‘Öã †Ö×ÞÖ ºþõÖ ¤üÖê®Æüà ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏÛúÖê ÖÛú ÛúÖ¸üÞÖÖÓ´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú •Öê¾Öœêü †Ó¿Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ,

ŸÖê¾Öœü¶Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ó¿ÖÖÓ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖãÞÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÃÖê, ÝÖã»´Ö ¾µÖÖ¬ÖßŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß ºþõÖ ÝÖãÞÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖêü,

¯ÖÏ´ÖêÆü ¾µÖÖ¬Öß ´Ö¬µÖê Ûú±ú ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖêü.

1. ×¾ÖÛú»¯ÖÖê (Vikalpo) - The commentator has explained the meaning of term

‘Vikalpasamprapti’ with the word ‘Vikalpa’. It may be inferred from this that vikalpa

was a familiar term then. Since he uses it, though many Mss. do not have this word,

(Mss. 103 and 110 have it), it should be retained.

™üßÛúÖÛúÖ üÖêÓ®Öê ‘×¾ÖÛú» ÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ’ ÛúÖ †£ÖÔ ‘×¾ÖÛú»¯Ö’ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú üÛêú à Ö™ü ×ÛúµÖÖ Æîü … ‡ÃÖÃÖê µÖÆü †®Öã ÖÖ®Ö

×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, ×¾ÖÛú»¯Ö µÖÆü ÃÖÓ–ÖÖ ÃÖê ¾Öê Ö× ü×“ÖŸÖ £Öê… †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖêÓ Öë µÖÆü ¿Ö²¤ü ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß

‡ÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë×Ûú ™üßÛúÖÛúÖ¸üÖêÓ®Öê ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ‘×¾ÖÛú»¯ÖÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ’ “ÖÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü Ûú üŸÖÖ®ÖÖ ‘×¾ÖÛú»¯Ö’ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê

†®Öã´ÖÖ®Ö Ûú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö Ûúß, ×¾ÖÛú»¯Ö ¿Ö²¤ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×®ÖŸµÖ ¯Ö× ü“ÖµÖÖ“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ

†ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê, †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ÆÖü ¿Ö²¤ ®Ö µÖê‰ú®ÖÆüß ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ‘ÖêÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆê.ü

2. ×¾ÖÛú»¯ÖÖê ‡×ŸÖ- Iti has no significance here hence rejected.

‡×ŸÖ ÛúÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖŸÖ»Ö²Ö ®ÖÆüß

P a g e | 119

‡×ŸÖ “ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖÆüß †£ÖÔ ®ÖÖÆüß.

12.1 ²Ö»ÖÛúÖ»Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ„ Öã®Ö¾µÖÖÔ¬Öß®ÖÖ´Ö韾ÖÆüÖê üÖ¡ÖÖÆüÖ üÛúÖ»Ö×¾Ö׬Ö×¾Ö×®ÖµÖŸÖÖê ³Ö¾Öןօ…12……

(×¾Ö׬Ö×®ÖµÖŸÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 121, Books 202, 203, 211; ×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 102; ×¾Ö×®ÖµÖ ÖŸÖÖê - ¯ÖÖ Ms. 103; ×¾Ö׬Ö×¾Ö×®ÖµÖŸÖ - ÖÖ Mss. 104, 107, 108, 114, Books 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

Commentator Chakrapanidatta explains the above line. He has exemplified it as

“Vasantaritu” is the specific time-period according to season, Morning time according to

time-period of day, and time immediately after food, when Kaphaja type of fever is

aggravated or strong.

Commentator has explained the term Viniyata as “Visheshena niyata”. (“Vidhi -

Viniyata” is very specific time period according to type of disease.) He makes no

comment about other readings. This means the other Patha must have been introduced

later or were not retained then.

“Vidhiniyata” is definite time period according to Vidhi (i.e. type of disease).

“Viniyamata” is restricted (the regulated or fixed time period according to type of

season etc). “Vidhiyate” - Monier Williams states “Vidhi” as altering or changing. (The

aggravation of disease changes according to season etc).

Though the reading are varied they carry same meaning. Upasarga “Vi” only

emphasizes the meaning of original word “niyat”. It carries no independent meaning. So

this change in meaning is literal only.

Ashtang Samgrahakar has explained “Balasamprapti” and “Kalasamprapti”

separately. According to him the Dosha-Bala is directly related to the causes. The

vitiation of doshas, due to season etc, which is a dependent type (Paratantryena) of

vitiation is Kalavishesha.

P a g e | 120

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öë ˆ Ö¸üÖêŒŸÖ ÖÓ׌ŸÖ ÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú üÞÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… ˆ®ÆüÖë®Öê ‡ÃÖÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú¸üÞÖ ×®Ö ®Ö ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê

×ÛúµÖÖ Æîü - •ÖîÃÖê Ûú±ú•Ö •¾Ö ü Ûúß ¾Öé× ü ¾ÖÃÖÓŸÖ ŠúŸÖã ´Öë (•ÖÖê ŠúŸÖã ÛúÖ Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê ÖÛú ×¾Ö׿Ö™ü ÛúÖ»Ö Æîü), ¯ÖÏÖŸÖ„ÛúÖ»Ö ´Öë (•ÖÖê

פü®Ö ÛúÖ Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ×¾Ö׿Ö™ü ÛúÖ»Ö Æîü) †Öî ü ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú ŸÖã¸ü®ŸÖ ²ÖÖ¤ü (•ÖÖê †ÖÆüÖ ü ÛúÖ Ûú±ú ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ×¾Ö׿Ö™ü ÛúÖ»Ö Æîü)

ÆüÖêŸÖß Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ ü ®Öê ×¾Ö×®ÖµÖŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ×®ÖµÖŸÖ ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü… ( “×¾Ö×¬Ö ×¾Ö×®ÖµÖŸÖ” ÛúÖ †£ÖÔ Æîü - ¾µÖÖ×¬Ö Ûêú

¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖê †®ÖãÛæú»Ö ÛúÖ»Ö ÛúÖ ×¾Ö׿Ö™ü ³ÖÖÝÖ) †®µÖ ¯ÖÖšüÖë Ûêú ²ÖÖ êü Öë ®ÆüÖë®Öê ™üßÛúÖ ®ÖÆüà Ûúß Æîü… ‡ÃÖÃÖê µÖÆü ÛúÆü ÃÖÛúŸÖê Æîü

Ûúß †®µÖ ¯ÖÖšüÖêÓ ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ÛúÖ»Ö ´Öë ×ÛúµÖÖ ÆüÖêÝÖÖ µÖÖ ×±ú ü ¾Öê ¯ÖÖšü ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüß Æãü‹… ×¾Ö×¬Ö (¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ÖÏÛúÖ )

Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ ü “×¾Ö׬Ö×®ÖµÖŸÖ” ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ×®Ö׿“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö… ‘×¾Ö×®ÖµÖ´ÖŸÖÖ’ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÖµÖÖÔפüŸÖ (ŠúŸÖã ÛúÖ ×®ÖµÖ× ÖŸÖ µÖÖ ×®Ö¬ÖÖÔ üߟÖ

ÛúÖ»Ö †Ö¤üß)… ‘×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê’ - ´ÖÖê®Ö߆¸ü ×¾Ö»ÖßµÖ´ÃÖ Ûêú ´ÖŸÖ ÃÖê ×¾Ö¬Öß ÛúÖ †£ÖÔ Æîü - ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö (ŠúŸÖã †®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö

×¾Ö׳֮®Ö ºþ Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü…) ˆ Ö¸üÖêŒŸÖ ¯ÖÖšü ¯Ö¸üÃ¯Ö ü ׳֮®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ‹Ûú Æüß †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ Ûú üŸÖê Æîü… ‘×¾Ö’ ˆ¯ÖÃÖÝÖÔ

´Öæ»Ö ¿Ö²¤ü ×®ÖµÖŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Ûêú¾Ö»Ö †×¬ÖÛú à Ö™ü Ûú üŸÖÖ Æîü… ˆÃÖê ÛúÖê‡Ô þ֟ÖÓ¡Ö †£ÖÔ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ µÖÆü †£ÖÔ ´Öë ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ

²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö Ûêú¾Ö»Ö ¿ÖÖײ¤üÛú Æîü…

†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü ®Öê ’²Ö»ÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ’ †Öî¸ ‘ÛúÖ»ÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ’ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ¯Öé£ÖÛËú à Ö™üßÛú üÞÖ ×¤üµÖÖ Æîü… ˆ®ÖÛúÖ ´ÖÖ®Ö®ÖÖ Æîü Ûúß

ÛúÖ üÞÖ †Öî ü ¤üÖêÂÖ²Ö»Ö ÛúÖ ¯Ö üà ָü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¤üÖêÂÖÖÓê ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö •ÖÖê Ûúß ŠúŸÖã †Öפü ¯Ö ü ×®Ö³ÖÔ ü Æîü ˆÃÖêü ¯Ö üŸÖÓ¡Ö Ã¾Öºþ Ö

ÛúÖ ÖÏÛúÖê Ö ÛúÆüŸÖê Æîü †Öî ü ¾ÖÆüß ÛúÖ»Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö µÖÖÓ®Öß ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ †Öêôûß“Öê ïÖ™üßÛú¸üÞÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß µÖÖ“Öê à Ö™üßÛú üÞÖ ÜÖÖ»Öᯙ ¯ÖÏÛúÖ ê

Ûêú»Öê †ÖÆêü. Ûú±ú•Ö •¾Ö üÖ“Öß ¾Öé üß ¾ÖÃÖÓŸÖ ŠúŸÖæŸÖ (Ûú±ú ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ×¾Ö׿Ö™ü ŠúŸÖã) ÃÖÛúÖôûß (פü¾ÖÃÖÖ“ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê ÖÛú

ÛúÖ»Ö) †Ö×ÞÖ •Öê¾ÖÞÖÖ®ÖÓŸÖ ü »ÖÝÖê“Ö (†ÖÆüÖ üÖ“ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü Ûú±ú¯ÖÏÛúÖê ÖÛú ÛúÖ»Ö) ÆüÖêŸÖê.

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ×¾Ö×®ÖµÖŸÖ ¿Ö²¤üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ×®ÖµÖŸÖ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. (“×¾Ö×¬Ö ×¾Ö×®ÖµÖŸÖ” µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ

¯ÖÏÛúÖ üÖ»ÖÖ †®ÖãÛæú»Ö ÛúÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü ³ÖÖÝÖ) †®µÖ ¯ÖÖšüÖÓ×¾ÖÂÖµÖß ŸµÖÖÓ®Öß ™üßÛúÖ Ûêú»Öß ®ÖÖÆüß. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ´ÆüÞÖŸÖÖ µÖêŸÖê Ûúß

‡ŸÖ¸ü ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ŸÖê ¯ÖÖšü ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ —ÖÖ»Öê ®ÖÖÆüߟÖ. ×¾Ö×¬Ö (¾µÖÖ¬Öß“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü)

®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö׬Ö×®ÖµÖŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ×®Ö׿“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö. ×¾Ö×®Ö ÖµÖŸÖÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´ÖµÖÖÔפüŸÖ (ŠúŸÖã “ÖÖ ×®ÖµÖ×´ÖŸÖ /×®Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ÛúÖ»Ö).

‘×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê’ - ´ÖÖê×®ÖµÖ ü ×¾Ö»µÖ ÖÃÖ “µÖÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¬Öß “ÖÖ †£ÖÔ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. (ŠúŸÖã ®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ׬֯ÖÏÛúÖê¯Ö ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ

þֺþ¯ÖÖŸÖ ‘Ö›üŸÖÖê). ¾Ö üᯙ ¯ÖÖšü ¯Ö üÃ Ö ü ×¾Ö¹ý ü ¾ÖÖ™ü»Öê ŸÖ üß ¤üÖê®ÆüàŸÖæ®Ö ‹Ûú“Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ‘×¾Ö’ ˆ¯ÖÃÖÝÖÔ ´Öæôû ¿Ö²¤ü

×®ÖµÖŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ Ûêú¾Öôû †×¬ÖÛú ïÖ™ü Ûú üŸÖÖêü. ŸµÖÖ»ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †£ÖÔ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ †£ÖÔÖ Ö¬µÖê ÆüÖêÞÖÖ üÖ ²Ö¤ü»Ö

Ûêú¾Öôû ¿ÖÖײ¤üÛú †ÖÆêü.

P a g e | 121

†Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ²Ö»ÖÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß ¾Ö ÛúÖ»ÖÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß µÖÖ ¤üÖê®Æüß“Öê ïÖ™üßÛú¸üÞÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê ÛúÖ üÞÖ

†Ö×ÞÖ ¤üÖêÂÖ²Ö»Ö µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö üà ָü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö •ÖÖê ŠúŸÖã ‡. ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÖÆêü, ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Ö üŸÖÓ¡Öºþ¯Ö ¯ÖÏÛúÖê Ö

´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸÖÖê“Ö ÛúÖ»Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ ÆüÖêµÖ.

13.1 ŸÖôÖÖ¤Ëü¾µÖÖ¬Öß®ÖË ×³ÖÂÖÝÖ®Öã¯ÖÆüŸÖÃÖ¢¾Ö²Öã× üÆìüŸ¾ÖÖפü׳ֳÖÖÔ¾ÖîµÖÔ£ÖÖ¾Ö¤ü®Öã²Öã¤Ëü¬µÖêŸÖ……13……

14.1 ‡ŸµÖ£ÖÔÃÖÓÝÖÏÆüÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖõÖÖêקü™üÖê ³Ö¾Öןօ

ŸÖÓ ×¾ÖßָêüÞÖÖê¯Öפü¿Ö®ŸÖÖê ³ÖæµÖßָü´ÖŸÖÖꃮÖã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……14……

(1) ×®Ö¤üÖ®ÖÃµÖ - ¯ÖÖ mss. 114; 2) ˆ Öפü™üÖê - ÖÖ Mss. 105, 106, 107, 111, 113, 114, 120, 121)

1) ×®Ö¤üÖ®ÖÃµÖ – Commentator has explained the term “×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖõÖê×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ¾µÖÖ׬Ö×®Ö¤üÖ®Öõ֔. Hence

original retained.

™üßÛúÖÛúÖ ü®Öê ïÖ™üü ×ÛúµÖÖ Æîü - “×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖõÖê×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ¾µÖÖ׬Ö×®Ö¤üÖ®Öõ֔.| †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æïü |

™üßÛúÖÛúÖ üÖ®Öê “×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖõÖê×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ¾µÖÖ׬Ö×®Ö¤üÖ®Öõ֔.†ÃÖê à Ö™üßÛú üÞÖ ×¤ü»Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2) ˆ¯Öפü™üÖê (Upadishto) -

Uddishta = mentioned, described [ˆ¤Ëü + פü¿ÖË + ŒŸÖ] ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ Ö ÃÖê ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ…

Upa-dishta = specified, mentioned, taught, instructed according to Monier-williams.

[ˆ¯Ö + פü¿ÖË + ÂÖ ÖË]. ×¾Ö׿Ö™ü ×®Ö¤ìü¿Ö.

3) ˆ¯Öפü™üÖê (Upadishto) =

a. We first checked for meanings of both the words

¯ÖÏ£Ö´Ö Æü´Ö®Öê ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤üÖêÛêú †£ÖÔ ¤êüÜÖë |

¯ÖÏ£Ö´Ö †Ö´Æüß ¤üÖê®ÖÆüß ¿Ö²¤üÖÓ“Öê †£ÖÔ ¯ÖÖ×Æü»Öê.

Uddishta = mentioned, described [ˆ¤Ëü + פü¿ÖË + ŒŸÖ] ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ…

Upa-dishta = specified, mentioned, taught, instructed according to Monier-

williams. [ˆ¯Ö + פü¿ÖË + ÂÖ ÖË]. ×¾Ö׿Ö™ü ×®Ö¤ìü¿Ö.

P a g e | 122

The change was only in Upasarga namely ˆ¤Ëü and ˆ¯Ö.

±ú¸üÛú Ûêú¾Ö»Ö ˆ ÖÃÖÝÖÔ Öë £ÖÖ |

±ú¸üÛú Ûêú¾Öôû ¯ÖÃÖÝÖÖÔŸÖ ÆüÖêŸÖÖ.

ˆ¤Ëü - ¯ÖÏÖ´ÖãÜµÖ (importance), ¿Ö׌ŸÖ (capacity)

ˆ¯Ö- ×®ÖÛú™üŸÖÖ (viscinity). ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ (inference).

Both seemed appropriate.

¤üÖê®ÖÖë ³Öß µÖÖêÝµÖ »ÖÝÖŸÖê £Öë |

¤üÖê®ÖÆüß µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™ü»Öê.

Then we checked for their instance in book.

In Charaka Siddhisthana 12 \ 41- 44 Tantrayukti are mentioned. There both

the words Uddishta and Upadishta are mentioned. Commentator has defined

and explained them.

×±ú¸ü Æü´Ö®Öê ×ÛúŸÖÖ²Ö Öë ®ÖÛúÖê œãÓ ü›üÖ |

´ÖÝÖ ¯ÖãßÖÛúÖŸÖ ŸÖê Ûãúšêü †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸÖê ¿ÖÖê¬Ö»Öê.

“ˆ§êü¿ÖÖê ®ÖÖ´Ö

“

ÃÖÓõÖê¯ÖÖ׳֬ÖÖ®ÖÓ ” ; µÖ£ÖÖ “ÆêüŸÖã×»Ö’ËûÝÖÖîÂÖ¬Ö–ÖÖ®ÖÓ” (ÃÖã. †. 1)

ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖê ®ÖÖ´ÖÖ

Vagbhat has used the term Anushasan in Sharirsthana adhyaya 3\49

¯ŸÖÖ®Öã¿ÖÖÃÖ®ÖÓ; µÖ£ÖÖ Ã®ÖêÆü´ÖÝÖÏê ¯ÖϵÖ㘕ÖßŸÖ ŸÖŸÖ„ þÖê¤ü Ö®Ö®ŸÖ ü´ÖË ” (ÃÖã. †. 12)

¾ÖÖݳ֙ü ®Öê †®Öã¿ÖÖÃÖ®Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 3 ´Öê ×ÛúµÖÖ Æïü |

¾ÖÖݳ֙üÖ®Öê †®Öã¿ÖÖÃÖ®Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ ŸÖß®Ö ´Ö¬Öê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“†®®ÖÃµÖ ¯ÖŒŸÖÖ × Ö¢ÖÓ ŸÖã ¯ÖÖ“ÖÛúÖܵÖÓ ¯Öã ê ü׸üŸÖ´ÖË |

¤üÖêÂÖ¬ÖÖŸÖã´Ö»ÖÖ¤üß®ÖÖ Öæ´ÖꟵÖÖ¡ÖêµÖ¿ÖÖÃÖ®Ö ÖË ||”

™üßÛúÖÛúÖ ü®Öê à Ö™ü ×ÛúµÖÖ Æïü - “¿ÖÖÃÖ®ÖÓ -†Ö–ÖÖ”.

™üßÛúÖÛúÖ Öü®Öê ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü - “¿ÖÖÃÖ®ÖÓ -†Ö–ÖÖ”.

P a g e | 123

In the present case it is firm believe.

¾ÖŸÖÔ´ÖÖ®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÔ´Öë ˆÃÖÛúÖ †£ÖÔ “¥üœü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ“ Æïü.

¾Ö¸üᯙ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ “¥üœü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ“ †ÖÆêü.

From the above definations it is clear – 1) Where the subject is explained in short, ”Uddishta” is used

2) Where it is firm opinion of Acharya and is to be followed after

understanding it, “Upadesha” is used.

In the present context Nidan of all the diseases is explained in short. Sankshepa

(comprehension) is there. Hence Uddishta is appropriate. It is retained and Upadishta is

rejected

ˆ¯Ö ü ¤üß ÝÖµÖß ¾µÖÖܵÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü µÖÆü ïÖ™ü Æîü-

1)•ÖÆüÖï ×¾ÖÂÖµÖ Ã¯Ö™ü ×ÛúµÖÖ Æïü “ קü™ü” ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æïü |

2) •ÖÆüÖï †Ö“ÖÖµÖÔ Ûúß ×®Ö׿“ÖŸÖ üÖµÖ Æïü †Öî ü ˆÃÖÛúÖê ÃÖ Ö—Ö®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ¯ÖϵÖÖêÝÖ ´Öë »ÖÖ®ÖÖ Æïü, ¾ÖÆüÖï ˆ Ö¤êü¿Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

×ÛúµÖÖ Æïü |

¾ÖŸÖÔ ÖÖ®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ÃÖ³Öß üÖêÝÖÖëÛúÖ ×®Ö¤üÖ®Ö ÃÖÓõÖê Ö ´Öê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ÃÖÓõÖê¯Ö Æïü ‡ÃÖ×»ÖµÖê קü™ü ¿Ö²¤ü µÖÖêÝµÖ Æïü |

¾Ö¸üᯙ ¾µÖÖܵÖê®ÖãÃÖÖ ü Æêü à Ö™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß

1) ו֣Öê ÃÖÓõÖê¯ÖÖ®Öê ÃÖÖÓ×ÝÖ»ÖŸÖê •ÖÖŸÖê ן֣Öê “ קü™ü” ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü.

2) ו֣Öê †Ö“ÖÖµÖÖÕ“Öê šüÖ Ö ´ÖŸÖ †ÖÆêü ¾Ö •Öê ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘Öê‰ú®Ö ¾ÖÖ Ö¸üÖµÖ“Öê †ÖÆêü ן֣Öê ¯Ö¤êü¿Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

¾Ö¸üᯙ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖ¾ÖÔ üÖêÝÖÖÓ“Öê ×®Ö¤üÖ®Ö ÃÖÓõÖê ÖÖ®Öê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓõÖê Ö Ûêú»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê קü™ü ¿Ö²¤ü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

15.1, 15.2 ŸÖ¡Ö ¯ÖÏ£Ö´ÖŸÖ ‹¾Ö ŸÖÖ¾Ö¤üÖªÖÑ»»ÖÖê³ÖÖ׳֦üÖêÆüÛúÖê¯Ö¯Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî¾µÖÖ¬Öß×®®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖìÞÖ ÛÎú´ÖêÞÖ

¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„, ŸÖ£ÖÖ ÃÖæ¡ÖÃÖÓÝÖÏÆü´ÖÖ¡ÖÓ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖµÖÖ„… דÖ×ÛúןÃÖŸÖêÂÖã “ÖÖê¢Ö üÛúÖ»ÖÓ

µÖ£ÖÖê¯Öד֟Ö×¾ÖÛúÖ üÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……15……

(1) »ÖÖê³ÖÖן֦üÖêÆ- ÖÖ mss. 209; 2)ü †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ -¯ÖÖ mss. 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214; 3) µÖ£ÖÖêד֟ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 111, 116, 117; µÖ£ÖÖד֡ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 108, 109,

P a g e | 124

113, 114, 115, 118, 119, 121, 120*, Books 202, 211 µÖ£ÖÖêקü™Óü - ÖÖ Books 207, 209, 212, 214 µÖ£ÖÖê Öד֟ÖÓ - ÖÖ Ms. 105, Books 203, 204, 205, 206, 208, 210, 213; 4) ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ -¯ÖÖ mss 104, 115, 116, 117, 118, 119, Books- 203, 205, 206, 208, 209, 210, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1) »ÖÖê³ÖÖן֦üÖêÆ – Ati means “in excess” while Abhi has both meanings “in excess” as well

as (†×³ÖŸÖ„ - “from all sides”). Hence it is retained.

†×ŸÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü •ÖÖ¤üÖ | †×³Ö Öê ¤üÖê®ÖÖê †£ÖÔ Æïü | •µÖÖ¤üÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ²Ö †Öê¸üÃÖê | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ×ÛúµÖÖ

Æî ü |

†×ŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †×¬ÖÛú. †×³Ö µÖÖ“Öê ¤üÖê®ÖÆüß †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖŸÖ 1) †×¬ÖÛú 2) ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•Öæ®Öß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2) †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„- The eight diseases described in Nidansthana are the one’s that came

into existence first.(psychosomatic diseases. Lobha etc psychological diseases

were produced from end of Krutayuga- Ch. Viman. 3-24). (Ch. Ni. 8- 11 “ŸÖ×ô֮ÖË ×Æü

¤üõÖÖ¬¾Ö¸ü¬¾ÖÓÃÖê ¤êü×Æü®ÖÖÓ .. ÝÖã»´ÖÖ꟯Ö×¢Ö¸ü³ÖæŸÖË, .. •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք ... | ”). The other

diseases are described later in Chikitsasthana.

“Anu” means after. Hence “Vyakhyasyamah” for diseases described in

Nidanasthana and “Anu-Vyakhyasyamah” for those described in Chikitsasthana is

appropriate. Anuvyakhyasyamh reading is rejected.

×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë •ÖÖê †Öšü ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÆê ÝÖµÖê ¾ÖÆü ¯ÖÏ£Ö Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü‹ | (¿ÖÖ üß ü´ÖÖ®ÖÃÖ ¾µÖÖ×¬Ö | »ÖÖê³Ö Öפü ´ÖÖ®ÖÃÖ üÖêÝÖ

ÛéúŸÖµÖãÝÖ Ûêú †®ŸÖ ´Öë ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü‹ | (“Ö. ×¾Ö. -24) (“Ö ×®Ö. 8-11 - “ŸÖ×à ֮ÖË ×Æü ¤üõÖÖ¬¾Ö ü¬¾ÖÓÃÖê ¤êü×Æü®ÖÖÓ ..

ÝÖã»´ÖÖ꟯Ö×¢Ö¸ü³ÖæŸÖË, .. •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü Öϳ־ք ... | ”). ²ÖÖÛúß Ûêú ×¾ÖÛúÖ¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö´Öê ²ÖÖ¤ü ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö

×ÛúµÖê •ÖÖµÖëÝÖê |

†®Öã µÖÖ®Öê ²ÖÖ¤ü Öë | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ üÖêÝÖÖë Ûêú ×»ÖµÖê “¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” †Öî ü דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öê ¾ÖÙÞÖŸÖ

¸üÖêÝÖÖë Ûêú ×»ÖµÖê “†®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” ×“ÖŸÖ Æïü | †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÆüà Æïü |

×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ Ö¬Öê •Öê †Öšü ¾µÖÖ×¬Ö ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸÖê ¯ÖÏ£Ö Ö ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê. (¿ÖÖ üß ü´ÖÖ®ÖÃÖ¾µÖÖ׬Ö. »ÖÖê³ÖÖפü´ÖÖ®ÖÃÖ üÖêÝÖ

ÛéúŸÖµÖãÝÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê (“Ö. ×¾Ö. 3-24) (“Ö ×®Ö. 8-11 “ŸÖ×à ֮ÖË ×Æü ¤üõÖÖ¬¾Ö ü¬¾ÖÓÃÖê ¤êü×Æü®ÖÖÓ ..

P a g e | 125

ÝÖã»´ÖÖ꟯Ö×¢Ö¸ü³ÖæŸÖË, .. •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք ... | ”). ²ÖÖÛúß“Öê ¸üÖêÝÖ ®ÖÓŸÖ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê

†ÖÆêüŸÖ.

†ÞÖã ´ÆüÞÖ•Öê ®ÖÓŸÖ ü. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ¸üÖêÝÖÖÓÃÖÖšüß “¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„” ¾Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

Ûêú»Ö껵ÖÖ üÖêÝÖÖÓÃÖÖšüß “†®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ ¯ÖÖšü šêü¾Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3) µÖ£ÖÖêד֟ÖÓ / µÖ£ÖÖד֡ÖÓ / µÖ£ÖÖêקü™Óü/ µÖ£ÖÖê¯Öד֟ÖÓ-

“Yathochitam” - Accordant with priority (of disease) or equity, suitable.

“Yathachitram” - As per the picture (of disease).

“Yathoddishtam” - As mentioned or described, as directed by.

“Upachitam” - to gather together, increase, heap up.

µÖ£ÖÖêד֟ÖÓ (Yathochitam) - Though Yakshma did not originate during destruction of

Adhvar, but due to excessive sexual indulgence, it being prime disease, is described

here in nidansthana.

µÖ£ÖÖד֡ÖÓ- (Yathachitram)- The diseases in nidan-Sthana are described principally or

theoretically. In Chikitsa-sthana, they are described according to the picture in

patient. For e.g. symptoms of “Dvandvaja Jwara” in nidan are stated to be of two

doshas which cause the fever (“Prakritisamasamavaya”), but in Chikitsa-sthana they

are mentioned separately. Considering this point “Yathachitram” seems appropriate.

µÖ£ÖÖêדִ֟ÖË (“Yathochitam”)/ µÖ£ÖÖêקü™ü ÖË (“Yathoddishtam”) - After describing the first 8

diseases, “Kshatahksheena” is described. Due to “Apasmara” suffering person falls

from height which may result in wound in lungs, and lead to “Kshatahksheena”. As

well as in “Shotha” injury to Marma or vital points is common. So it is described next.

Thus the order of diseases is as per suitability or “Yathoddishtam” - The diseases

are described in Chikitsasthana, according to their order of description in

Nidansthana. This reading is also appropriate.

P a g e | 126

ˆ¯Öדִ֟ÖË - (“Upachitam”) - The disease is formed by upachaya or heaping up of

dosha. Not only heaping of doshas, but the manner in which they accumulate is

more important. Hence rather than Upachitam, Yathopchitam is more appropriate.

Original reading is retained and others are accepted as Pathabheda.

µÖõ´ÖÖ Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ¤üõÖ µÖ–Ö Ûêú ˆ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ ÃÖê ®ÖÆüß Æãü‡Ô ²Ö×»Ûú †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖ Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Æãü‡Ô Æîü ×±ú¸ü ³Öß ¯ÖϬÖÖ®Ö ¾µÖÖ׬Ö

ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÆüÖÑ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

µÖ£ÖÖê×“ÖŸÖ ÖË - ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü (¾µÖÖ×¬Ö Ûêú)/ÃÖ ÖÖ®ÖŸÖÖ/µÖ£ÖÖµÖÖêݵÖ

µÖ£ÖÖדִ֡ÖË - þֺþ¯ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü (¾µÖÖ×¬Ö Ûêú)

µÖ£ÖÖêקü™ü ÖË - •ÖîÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü

ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË - ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ, ¾ÖéØ üÝÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖÖ ¯Öã™ü ÆüÖê®ÖÖ

×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¾µÖÖ׬ֆÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ŸÖÖן¾ÖÛúºþ Ö ÃÖê µÖÖ ÃÖî üÖ×®ŸÖÛúºþ¯Ö ÃÖê ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… •Ö²Ö Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öë

¾µÖÖ¾ÖÆüÖ× üÛú ºþ¯Ö ÃÖê ˆ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü… •ÖîÃÖê Ûúß «ü®«ü•Ö •¾Ö ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¯ÖÏÛéúןÖÃÖ ÖÃÖ´Ö¾ÖÖµÖ Ûêú

†®ÖãÃÖÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü •Ö²Ö Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öë ˆ®ÖÛúÖ ¯Öé£ÖÛú ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖ£ÖÖ×“Ö¡Ö ÖË ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

³Öß ˆ×“ÖŸÖ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †Öšü ¾µÖÖ׬ֆÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü õÖŸÖõÖßÞÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †¯ÖôÖÖ ü ÃÖê Öß×›üŸÖ ¾µÖ׌ŸÖ •Ö²Ö ˆ““Ö

ãÖÖ®Ö ÃÖê ¯Ö×ŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃÖÛêú ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ã¾Öºþ¯Ö ±ãú°±ãúÃÖ Öë õÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü •ÖÖê õÖŸÖõÖßÞÖ Öë

¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… ÃÖß ŸÖ üÆü, ¿ÖÖê£Ö Öë ´Ö ÖÔãÖÖ®ÖÖë ÛúÖ †Ö‘ÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ºþ¯Ö ÃÖê פüÜÖÖµÖß ¤êüŸÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÆü

õÖŸÖõÖßÞÖ Ûêú ²ÖÖ¤ü ¾ÖÙÞÖŸÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾µÖÖ׬ֆÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖ£ÖÖµÖÖêÝµÖ / µÖ£ÖÖê×“ÖŸÖ ÛÎú´Ö ÃÖê ¯ÖÏßÖãŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ‹êÃÖê ÛúÆü

ÃÖÛúŸÖê Æîü…

µÖ£ÖÖêקü™ü ÖË - ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö Öë וÖÃÖ ÛÎú Ö ÃÖê ¸üÖêÝÖÖëÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü ˆÃÖß ÛÎú Ö ÃÖê ˆ®ÖÛúÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö

×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü “ÖßŸÖ Æîü…

ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË - ¸üÖêÝÖ Ûúß ×®ÖÙ ÖŸÖß ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ˆ¯Ö“ÖµÖ ÃÖê µÖÖ †×¬ÖŒµÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü… ¸üÖêÝÖ Ûúß ×®ÖÙ ÖŸÖß ´Öë Ûêú¾Ö»Ö ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ

†×¬ÖŒµÖ ÛúÖ üÞÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ²Ö×»Ûú ¾Öê וÖÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê ÃÖÓ×“ÖŸÖ Æãü‹ Æîü ¾ÖÆü ³Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ Æîü… †ŸÖ„ µÖ£ÖÖê¯Ö×“ÖŸÖ ÖË,

ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË ÃÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

µÖõ´ÖÖ ¸üÖêÝÖÖ“Öß ˆŸ Ö¢Öß ¤üõÖ ¯ÖÏ•ÖÖ ÖŸÖß“µÖÖ µÖ–ÖÖ“µÖÖ ˆ¬¾ÖÓÃÖÖŸÖæ®Ö —ÖÖ»Öß ®ÖÖÆüß ŸÖ ü †×ŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖÖŸÖæ®Ö —ÖÖ»Öß. ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖϬÖÖ®Ö

¸üÖêÝÖ †ÃÖ»µÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ‡£Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü.

P a g e | 127

µÖ£ÖÖê×“ÖŸÖ ÖË - ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ØÛú¾ÖÖ µÖ£ÖÖµÖÖêݵÖ

µÖ£ÖÖדִ֡ÖË - þֺþ¯ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü (¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ)

µÖ£ÖÖêקü™ü ÖË - •ÖÃÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ¸

ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË - ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê, ¾ÖÖœüÞÖê

×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¬Öà“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ŸÖÖן¾ÖÛúºþ¯ÖÖ®Öê ØÛú¾ÖÖ ÃÖî üÖÓןÖÛú þֺþ¯ÖÖ®Öê Ûêú»Öê †ÖÆê,ü ´ÖÖ¡Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê

¾ÖÞÖÔ®Ö ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ× üÛú ºþ ÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. «ü®«ü•Ö •¾Ö üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¯ÖÏÛéúןÖÃÖ´ÖÃÖ´Ö¾ÖÖµÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ Ûêú»Öê †ÖÆêü.

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê þ֟ÖÓ¡Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖ£ÖÖדִ֡ÖË ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸üÆüß µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.

†Öšü ¾µÖÖ¬Öà“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü õÖŸÖõÖßÞÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. † ÖôÖÖ¸üÖ®Öê ¯Öß×›üŸÖ ¾µÖŒŸÖß •Öê¾ÆüÖ ˆÓ“ÖÖ¾Öºþ®Ö ¯Ö›üŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ

ŸµÖÖ“µÖÖ Ö× üÞÖÖ´Öþֺþ¯Ö ±ãú¯±ãúÃÖÖŸÖ õÖŸÖ ÆüÖêÞµÖÖ“Öß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ÆüÖêŸÖê, ŸµÖÖ“Öê“Ö ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö õÖŸÖõÖßÞÖÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê.

ŸµÖÖ“Ö ÖÏ ÖÖÞÖê ¿ÖÖê£ÖÖŸÖ Ö´ÖÔãÖÖ®ÖÖÓ¾Ö ü †Ö‘ÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖºþ ÖÖŸÖ ×¤üÃÖŸÖÖê ´ÆüÞÖæ®Ö ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö õÖŸÖõÖßÞÖÖ®ÖÓŸÖ ü Ûêú»Öê †ÖÆêü.

´ÆüÞÖæ®Ö ¾µÖÖ¬Öà“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖ£ÖÖµÖÖêÝµÖ ÛÎú´ÖÖ®Öê Ûêú»Öê †ÖÆêü †ÃÖê ´ÆüÞÖŸÖÖ µÖêŸÖê.ü

µÖ£ÖÖêקü™ü ÖË - ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ •µÖÖ ÛÎú ÖÖ®Öê üÖêÝÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆê ŸµÖÖ“Öü ÛÎú´ÖÖ®Öê ŸµÖÖÓ“Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆÖü ¯ÖÖšü ÃÖã üÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË - ¸üÖêÝÖÖÓ“Öß ×®ÖÙ ÖŸÖß ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö“ÖµÖÖ®Öê ØÛú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ †×¬ÖŒµÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖê. ¸üÖêÝÖÖÓ“µÖÖ ×®ÖÙ´ÖŸÖß ´Ö¬µÖê Ûêú¾Öôû

¤üÖêÂÖÖÓ“Öê †×¬ÖŒµÖ ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ®ÖÃÖŸÖê ŸÖ ü •µÖÖ ¯Ö üŸÖß®Öê ŸÖê ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê ÃÖã üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö

µÖ£ÖÖê¯Ö×“ÖŸÖ ÖË, ¯Ö×“ÖŸÖ ÖË ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

16.1 ‡Æü ÜÖ»Öã •¾Ö ü ‹¾ÖÖ¤üÖî ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖ´Öã¯Öפü¿µÖŸÖê, ŸÖŸ¯ÖÏ£Ö´ÖŸ¾ÖÖ“”ûÖ¸üß üÖÞÖÖ´ÖË……16……

(1) ŸÖã - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 113, 115, 118, 119, 120, Books 202, 203, 205, 207, 211,214, ®Öã - ÖÖ Mss. 108; 2) ¿Ö üß üÖÞÖÖ ÖË Ë / ¿Ö üß üÖüÞÖÖÓ -¯ÖÖ mss. 104, 105, 107, 108, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 122; ¿Ö üß׸üÞÖÖ ÖËË / ¿Ö üß× üÞÖÖÓ-¯ÖÖ mss. -101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1) ŸÖã, ®Öã (Tu, Nu) - Tu, Nu both are used for emphasis. They do not add to meaning.

Hence original reading retained. pathabheda. †×¬ÖÛú ïÖ™ü Ûú ü®Öê Ûêú ÆêüŸÖã ŸÖã †Öî ü ®Öã ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê Ûãú”û †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß…

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 128

†×¬ÖŒµÖÖ®Öê ïÖ™ü Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ŸÖã ¾Ö ®Öã “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû †£ÖÖÔ Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ³Ö ü ¯Ö›üŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö

´Öæôû ¯ÖÖšÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2) ¿Ö üß üÖÞÖÖ´ÖËË / ¿Ö¸ü߸üÖüÞÖÖÓ; ¿Ö üß× üÞÖÖ´ÖËË / ¿Ö¸üß× üÞÖÖÓ.

¿ÖÖ üß ü- bodily, corporeal, relating or belonging to or being in or produced from or

connected with the body. (MW) ¿Ö üß ü - support or supporter, the body, that which is easily destroyed or dissolved.

¿Ö üß× ü®ÖË - Having a body, corporeal, an embodied spirit.

¿ÖÖ üß ê üÂÖã ×¾ÖÛúÖ êüÂÖã / ¿ÖÖ üß üÖÞÖÖ ÖË ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖ ÖË •¾Ö¸ü„ ¯ÖÏ£Ö Ö„ ŸÖôÖÖŸÖË ¯ÖÏ£Ö Ö„ ˆ¯Öפü¿µÖŸÖê | (Shaarir = in

relation to body.) Amongst the bodily (somatic) diseases, we first describe Jwar.

¿Ö üß× üÞÖÖ´ÖË - Bhutatma or living beings.

No change in meaning. Hence original retained. †£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔŸÖ ÛúÖÆüß ±ú üÛú ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

17.1 †£Ö ÜÖ»¾Ö™üÖ³µÖ„ ÛúÖ¸üÞÖê³µÖÖê •¾Ö ü„ ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê ´Ö®ÖãµÖÖÞÖÖÓ;

17.2 ŸÖª£ÖÖ--¾ÖÖŸÖÖŸÖË, ׯ֢ÖÖŸÖË, Ûú±úÖŸÖË, ¾ÖÖŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖÓ, ¾ÖÖŸÖÛú±úÖ³µÖÖÓ, ׯ֢ÖÛú±úÖ³µÖÖÓ,

¾ÖÖŸÖׯ֢ÖÛú±êú³µÖ„, †ÖÝÖ®ŸÖÖê¸ü™ü´ÖÖŸÖË ÛúÖ üÞÖÖŸÖË……17……

(¾ÖÖŸÖ¿»Öê ֳµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 107, 108, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 122, Books 202, 203, 205, 211, 101*, 109*, 119*, 120*; × Ö¢Ö¿»Öê´ֳµÖÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, Book 202, 203, 205, 207, 209, 211, 214, 113*, 119*, 120*; ¿»Öê´Ö× Ö¢ÖÖ³µÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122; ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ֳµÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 108, 113, 115, 116, 117, 118, Books 202, 203, 204, 205, 207, 213, 211, 214, 106*, 107*, 109*, 111*, 114*, 121*, 122*, Book 209*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 129

¿»Öê ÖÖ (Shleshma) – Here the Jwar is classified on basis of doshik predominance. The

qualities with which the dosha is increased is not considered here. Only the Proximate

causes are mentioned here. Though subtypes of Agantu (according to causative factor

like getting struck) are present, they are grouped under one category, due to the

common feature - preceding pain, Jwar (Fever) in other species may not be of 8 types.

It is known by different names, like in elephants it is termed “Pakala”, in horses

“Abhitapa”, in kakura “Alarka”, in amphibian “Indramada”, in medicinal plants “Jyotih”, in

food-grains “Choornakah”, in water “Neelika” and in land “Usharah”.

“Shleshma” word is used instead of Kapha in most of the Mss. and Books at least at

one instance. Though the derivation of both the words is different [Kapha - “Kena Ja lena

Vardhati Iti” i.e. which increases by jala (water) mahabhuta. “Shleshma” is “Shlisha

Alingane” i.e. which embraces or holds together], it carries no significance here. In the

texts shleshma and kapha are many times used as synonyms. Perhaps to keep

uniformity of word in one disease, the word kapha has been used in original text.

In Charaka Sutrasthana chapter 17/117 it is mentioned “Prakritastu Balam shleshma

Vikrito Mala Uchyate” which means when Kapha in normalcy is termed “Shleshma” and

waste when disturbed. The discussion is about causes of jwar-fever. Hence Kapha

seems to be the right word.

µÖÆüÖï •¾Ö üÛêú ¤üÖêÂÖÖ׬֌µÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ³Öê¤ü ²ÖŸÖÖµÖê Æïü | וÖÃÖ ÝÖãÞÖÖëÃÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¾Öé× ü Æãü‡Ô Æïü ˆ®ÖÛúÖ ×¾Ö“ÖÖ ü µÖÆüÖï ®ÖÆüß

×ÛúµÖÖ Æïü | †ÖÃÖ®®Ö ÛúÖ üÞÖÖë ÛúÖ Æüß Ûêú¾Ö»Ö µÖÆüÖÑ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ÖÝÖ®ŸÖã •¾Ö ü Ûêú ˆ Ö¯ÖÏÛúÖ ü(ÛúÖ üÞÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü

•ÖîÃÖê †×³Ö‘ÖÖŸÖ †Öפü) ³Öß Æîü ¯Ö¸ü ¾Öê¤ü®ÖÖ µÖÆü ÃÖÖ ÖÖ®µÖ ¯ÖÏÖ£Ö× ÖÛú »ÖõÖÞÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¾Öê ‹Ûú Æüß ÁÖêÞÖß ´Öë †®ŸÖ³ÖæÔŸÖ ×ÛúµÖê

ÝÖµÖê Æîü… †®µÖ ¯ÖÏ•ÖÖןֵÖÖë ´Öë •¾Ö ü †Öšü ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ Æüß ÆüÖêÝÖÖ ‹êÃÖê ®ÖÆüßÓ ÛúÆü ÃÖÛúŸÖê… ¾ÖÆü †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ®ÖÖ´ÖÖë ÃÖê •ÖÖ®ÖÖ

•ÖÖŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê ÆüÖ×£ÖµÖÖë ´Öê ¯ÖÖÛú»Ö, †À¾ÖÖë ´Öë †×³ÖŸÖÖ¯Ö, ÛúÛãú¸üÖë ´Öë †»ÖÛÔú, •Ö»Ö•Ö ¯ÖÏÖ×ÞÖµÖÖë ´Öë ‡Ó¦ü Ö¤ü, †ÖîÂÖ×¬Ö ¾Ö®ÖïÖןֵÖÖë

´Öë •µÖÖêןÖ, ¬ÖÖ®µÖ ´Öë “ÖæÞÖÔÛú, •Ö»Ö Öë ®Öß×»ÖÛúÖ, ³Öæ× Ö ´Öë ‰úÂÖ ü…

†×¬ÖÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë †Öî ü ÖãßÖÛúÖë Öë Ûú±ú Ûúß •ÖÝÖÆü ¯Ö ü ¿»Öê ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú ²ÖÖ ü ŸÖÖê ×ÛúµÖÖ Æüß ÝÖµÖÖ Æîü…

Ûú±ú ¿Ö²¤ü Ûúß ×®Öºþ׌ŸÖ ‘Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ¾Ö Ôü×ŸÖ ‡×ŸÖ’ (•Ö»Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ÃÖê וÖÃÖÛúß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖß Æîü…) ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü Æîü †Öî ü ¿»Öê´ÖÖ

¿Ö²¤ü Ûúß ×®Öºþ׌ŸÖ ‘׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê’ (‹ÛúÃÖÓ¬Ö ¸üÜÖ®ÖÖ) ‹êÃÖß Æîü… »ÖÝÖ³ÖÝÖ ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë †Öî¸ü ÖãßÖÛúÖë ´Öë ‹Ûú¤üÖêÂÖ•Ö

•¾Ö¸ü Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë Ûú±ú ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †Öî ü ÃÖÓÃÖÝÖÔ•Ö µÖÖ ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛú •¾Ö ü Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü… Ûú¤üÖ×“ÖŸÖ ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ •¾Ö üÛúÖ üÛú ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ †Ö®ÖÖ ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖãŒŸÖ ×ÛúµÖÖ

P a g e | 130

ÝÖµÖÖ ÆüÖêÝÖÖ… ˆÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖãßÖÛúÖê´Öë ¿»Öê´ÖÖ †Öî ü Ûú±ú ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ‹Ûú

¤æüÃÖ êü Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖ Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖϵÖãŒŸÖ Æãü‹ Æîü… ‹Ûú Æüß ¾µÖÖ×¬Ö ´Öë ¿Ö²¤üÖë Ûúß ÃÖ´Öºþ¯ÖŸÖÖ ¸üÜÖ®Öê Ûêú ×»Ö‹ Ûú¤üÖ×“ÖŸÖ Ûú±ú ¿Ö²¤ü

ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö.ÃÖæ.17/117 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü - ¯ÖÏÖÛéúŸÖßÖã ²Ö»ÖÓ ¿»Öê ÖÖ ×¾ÖÛéúŸÖÖê ´Ö»Ö ˆ“µÖŸÖê… ×•ÖÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü •Ö²Ö Ûú±ú ¤üÖêÂÖ

¯ÖÏÖÛéúןÖÛú †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃÖê ¿»Öê´ÖÖ ‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü •Ö²Ö ¾ÖÆü ×¾ÖÛéúŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ÃÖê ´Ö»Ö

ÛúÆüŸÖê Æîü… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü •¾Ö¸ü üÖêÝÖ Ûêú ÛúÖ¸üÞÖÖëÛúß “Ö“ÖÖÔ ÆüÖê üÆüß Æîü… †ŸÖ„ Ûú±ú ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×“ÖŸÖ Æîü…

Ûêú¾Öôû †ÖÃÖ®®Ö ÛúÖ üÞÖÖÓ“ÖÖ“Ö ‡£Öê ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. †×³Ö‘ÖÖŸÖÖפ ÛúÖ üÞÖÖÓ®ÖãÃÖÖ ü †ÖÝÖ®ŸÖã •¾Ö¸üÖ“Öê ˆ¯Ö¯ÖÏÛúÖ ü

¯Ö›üŸÖÖŸÖ Ö¸ÓüŸÖã ¾Öê¤ü®ÖÖ Æêü ¯ÖÏÖ£Ö× ÖÛú »ÖõÖÞÖ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ‹ÛúÖ“Ö ¯ÖÏÛúÖ¸üÖ®Öê Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ‡ŸÖ ü

¯ÖÏ•ÖÖŸÖàŸÖ •¾Ö ü †Öšü ¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ“Ö †ÃÖê»Ö †ÃÖê ÃÖÖÓÝÖŸÖÖ µÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖê£Öê ŸÖÖê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ®ÖÖ¾ÖÖÓ®Öß †ÖêôûÜÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •ÖÃÖê

Æü¢ÖàŸÖ ¯ÖÖÛú»Ö, ‘ÖÖê›ü¶ÖÓŸÖ †×³ÖŸÖÖ¯Ö, Ûãú¡µÖÖÓŸÖ †»ÖÛÔú, •Ö»Ö•Ö ¯ÖÏÖÞµÖÖÓŸÖ ‡Ó¦ü´Ö¤ü, †ÖîÂÖ¬Öß ¾Ö®Öï֟ÖàŸÖ •µÖÖêŸÖß, ¬ÖÖ®µÖÖÓŸÖ “ÖæÞÖÔÛú,

¯ÖÖÞµÖÖ»ÖÖ ®Öß×»ÖÛúÖ, •Ö×´Ö®Öß»ÖÖ ‰úÂÖ¸ü.

†®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê ¾Ö ¯ÖãßÖÛúÖÓŸÖ Ûú±úÖ“µÖÖ •ÖÖÝÖß ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú¤üÖ ŸÖ üß Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. Ûú±ú ¿Ö²¤üÖ“Öß

×®Ö¹ý׌ŸÖ ‘Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ¾Ö Ô ü×ŸÖ ‡×ŸÖ’ ´ÆüÞÖ•Öê †Ö¯Ö ÖÆüÖ³ÖæŸÖÖ®Öê •µÖÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖê †Ö×ÞÖ ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öß ×®Öºþ׌ŸÖ ‘׿»ÖÂÖ

†Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê’ (‹Ûú´ÖêÛúÖ®ÖÖ ×“ÖÛú™æü®Ö ¸üÖÆüÞÖê) †¿Öß †ÖÆêü. ²ÖÆãüŸÖêÛú ÃÖ¾ÖÔ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê ¾Ö ¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ‹Ûú¤üÖêÂÖ•Ö •¾Ö¸üÖ“µÖÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ Ûú±ú ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †Ö×ÞÖü ÃÖÓÃÖÝÖÔ•Ö ØÛú¾ÖÖ ÃÖÖ×®®Ö ÖÖןÖÛú •¾Ö üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ ¿»Öê ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ

†ÖÆêü. Ûú¤üÖ×“ÖŸÖ ¿»Öê ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ •¾Ö üÛúÖ¸üÛú ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ‹Ûú¡Ö µÖêÞÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. ŸµÖÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖ Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê ¿»Öê´ÖÖ †Ö×ÞÖ Ûú±ú ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ‹Ûú ¤æüÃÖ·µÖÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ

´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖϵÖãŒŸÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ‹ÛúÖ“Ö ¾µÖÖ×¬Ö Ö¬µÖê ¿Ö²¤üÖÓ´Ö¬µÖê ‹Ûúºþ¯ÖŸÖÖ üÖÜÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûú¤üÖ×“ÖŸÖ Ûú±ú ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Öæôû

¯ÖÖšüÖŸÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ.

“Ö.ÃÖæ.17/117 ´Ö¬µÖê ÖÏÖÛéúŸÖßÖã ²Ö»ÖÓ ¿»Öê´ÖÖ ×¾ÖÛéúŸÖÖê ´Ö»Ö ˆ“µÖŸÖê… †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ •Öê¾ÆüÖ Ûú±ú

¯ÖÏÖÛéúŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ¿»Öê ÖÖ ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê ¾Ö ×¾ÖÛéúŸÖÖ¾ÖãÖêŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ Ö»Ö ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ‡£Öê •¾Ö¸üÖ“µÖÖ

ÛúÖ üÞÖÖÓ“Öß “Ö“ÖÖÔ “ÖÖ»Öæ †ÖÆêü ´ÆüÞÖæ®Ö Ûú±ú ÆüÖ“Ö ¿Ö²¤ü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

18.1 ŸÖÃµÖ ×®Ö¤üÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖÖê¯Ö¿ÖµÖÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……18……

(1) ¯Öæ¾ÖÔ - ¯ÖÖ Mss. 115, 117, 118, Book 206; 2) ¾Öê¤ü®ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102*, 107, 108*, 109, 110*, 114, 120, 121; 3) ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 116, 117, 118, 120, Books 202, 202; 4) ˆ¯Ö¿Ö´Ö - ÖÖ Ms. 110; 5) ˆ Ö¤êüõµÖÖ Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 116, 117, 119, Books 202, 204; 6) ˆ¯Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 107)

P a g e | 131

×¾Ö´Ö¿ÖÔ„ -

1. ¯Öæ¾ÖÔ (Purva) – “Purva is a prefix and carries meaning with respect to the word to which

it is applied as in “Purva-Rupa. Just purva has no significance here. Hence rejected.

¯Öæ¾ÖÔ µÖÆü ¯ÖÏŸµÖµÖ Æîü †Öî ü וÖÃÖ ¿Ö²¤üÛêú †ÖÝÖê ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ˆÃÖ ¿Ö²¤ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ˆÃÖÛúÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê Ûúß

¯Öæ¾ÖÔºþ Ö. ×ÃÖ±Ôú ¯Öæ¾ÖÔ ÛúÖ µÖÆüÖï ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà Æïü |

¯Öæ¾ÖÔ ÆüÖ ÖÏŸµÖµÖ †ÖÆêü. •µÖÖ ¿Ö²Öê¤üÖ»ÖÖ •ÖÖê›ü»ÖÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. •ÖÃÖê ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü. ±úŒŸÖ

¯Öæ¾ÖÔ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ»ÖÖ ‡£Öê †£ÖÔ ®ÖÖÆüß.

2. ¾Öê¤ü®ÖÖ (Vedana) - The word “Vedana” in Mss. 107,109, 114, 120 and 121 is replacing

the original word “Linga”. The root “Vid” means to perceive or to be conscious of.

“Vedana” is used in the sense of Pain. “Linga” word is more pervasive. Hence where

“Vedana” replaces “Linga”, “Linga” should be retained.

In Mss. 102, 108, 110 “Vedana”, is in addition to the word “Linga”. This type of

“Patha” (“reading“) is present at other instances like –

a) ¸üÖêÝÖÖÞÖÖÓ ÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Öê ¾µÖ¯ÖÝÖŸÖÃÖÓ¤êüÆÖü„… Ch.Su. 29/7

b) ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖê³µÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ....… Ch.Ni 3/5

The commentator states in diseases like Gulma, pain is a prime symptom, giving

specific knowledge about disease. Hence it is mentioned in addition to “Linga”, c) †¿ÖÔÃÖÖÓ ×«ü×¾Ö¬ÖÓ •Ö® Ö ¯Öé£ÖÝÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “Ö…

ãÖÖ®ÖÃÖÓãÖÖ®Ö×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖ×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ„…

Ch.Chi 14/249

In Arsha the “samsthana” (shape) gives special information about disease type

hence it is mentioned in addition to “Linga”.

Considering these instances “Samutthanapurvarupalingavedanopashaya” can be

considered as another reading rather than a error.

P a g e | 132

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 107, 109, 114, 120 †Öî ü 121 ´Öë Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü Ûêú ãÖÖ®Ö Ö¸ü ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö¤Ëü ¬ÖÖŸÖã ÛúÖ †£ÖÔ Æîü - •ÖÖ®Ö®ÖÖ, Ûêú ²ÖÖ êü ´Öë ÃÖÓ¾Öê¤ü®Ö¿Öᯙ ÆüÖê®ÖÖ… ¤ü¤Ôü ‡ÃÖ †£ÖÔ ÃÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ ÛúÖ †£ÖÔ †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Æüß ˆ×“ÖŸÖ Æîü…

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 102, 108, 110 ´Öë Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤ü Ûêú ÃÖÖ£Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ³Öß ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ ŸÖ üÆü

ÛúÖ ÖÖšü ÝÖÏÓ£Ö Öë †®µÖ ãÖÖ®Ö ¯Ö ü ˆ Ö»Ö²¬Ö Æîü, •ÖîÃÖê -

†. ¸üÖêÝÖÖÞÖÖÓ ÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Öê ¾µÖ¯ÖÝÖŸÖÃÖÓ¤êüÆÖü„… - “Ö.ÃÖæ.29/7 ²Ö. ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖê³µÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ....… - “Ö.×®Ö.3/5

™üßÛúÖÛúÖ Öê Ó Ûêú ÖŸÖ ÃÖê, ÝÖã»´Ö ¾µÖÖ¬Öß Öë ¿Öæ»Ö µÖÆü ¯ÖÏ ÖãÜÖ »ÖõÖÞÖ Æîü •ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ²ÖÖ¸êü ´Öë ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¤êüŸÖÖ Æîü…

†ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ø»ÖÝÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

Ûú. †¿ÖÔÃÖÖÓ ×«ü×¾Ö¬ÖÓ •Ö® Ö ¯Öé£ÖÝÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “Ö…

ãÖÖ®ÖÃÖÓãÖÖ®Ö×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖ×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ„… - “Ö.דÖ.14/249

†¿ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß Öë ÃÖÓãÖÖ®Ö (†ÖÛéúןÖ) ¿Ö²¤ü ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ²ÖÖ ê ü Öë ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¤êüŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ˆÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ø»ÖÝÖ Ûêú

ÃÖÖ£Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÖí ÃÖê, ÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖØ»ÖÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê, ÝÖ»ÖŸÖ ®Ö ÃÖ Ö—ÖŸÖê Æãü‹ ¤æüÃÖ¸êü ¯ÖÖšü Ûêú þֺþ Ö Öë

‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹…

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 107, 109, 114, 120, 121 ´Ö¬µÖê Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤üÖ‹ê¾Ö•Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. “×¾Ö¤Ëü” ¬ÖÖŸÖæ“ÖÖ

†£ÖÔ •ÖÖÞÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ÃÖÓ¾Öê¤ü®Ö¿Öᯙ †ÃÖÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¤ãü„ÜÖ µÖÖ †£Öá †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. Ø»ÖÝÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü

†×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö“Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü ÖêõÖÖ Ø»ÖÝÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü“Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú. 102, 108, 110 Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤üÖ²Ö üÖê²Ö ü“Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ¯ÖÖšü ‡ŸÖ ü

ךüÛúÖÞÖßÆüß †ÖœüôûŸÖÖê. ¤üÖ;

†. ¸üÖêÝÖÖÞÖÖÓ ÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Öê ¾µÖ¯ÖÝÖŸÖÃÖÓ¤êüÆÖü„… - “Ö.ÃÖæ.29/7 ²Ö. ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö Öæ¾ÖÔºþ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖê³µÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ÝÖã»´ÖÖ®ÖÖÓ ....… - “Ö.×®Ö.3/5

P a g e | 133

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®ÖãÃÖÖ ü ÝÖã» ÖÖÃÖÖ üܵÖÖ ¾µÖÖ¬Öß´Ö¬µÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ Æêü ¯ÖÏ´ÖãÜÖ »ÖõÖÞÖ †ÃÖæ®Ö ŸÖê ¾µÖÖ¬Öß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö Ûúºþ®Ö ¤êüŸÖê.

´ÆüÞÖæ®Ö“Ö ŸµÖÖ“ÖÖ Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö üß®Öê »»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

Ûú. †¿ÖÔÃÖÖÓ ×«ü×¾Ö¬ÖÓ •Ö®´Ö Öé£ÖÝÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö “Ö…

ãÖÖ®ÖÃÖÓãÖÖ®Ö×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖ×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ„… - “Ö.דÖ.14/249

†¿ÖÖÔ Ö¬µÖê ÃÖÓãÖÖ®Ö (†ÖÛúÖ¸ü) ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¾µÖÖ¬Ö߯ÖÏÛúÖ üÖ“Öß ×¾Ö׿Ö™ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß Ûúºþ®Ö ¤êüŸÖÖê ´ÆüÞÖæ®Ö Ø»ÖÝÖ ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ

²Ö¸üÖê²Ö üß®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆêü.

¾Ö¸üᯙ ˆ¤üÖÆü üÞÖÖÓ¾Öºþ®Ö ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖØ»ÖÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ µÖÖ»ÖÖ “ÖæÛú †ÃÖê ®Ö ÖÖ®ÖŸÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö ×¾Ö“ÖÖ ü

Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

3) ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ (“Samprapti” ) - The word “samprapti” is missing here.

In sutra 6 the word Samprapti is used as a means of “Vyadhidnaopaya” (means to

gain knowledge of disease) of any disease. This can also be applied to present sutra

by Atidesh Tantrayukti. But the explanation provided by the commentator may be misleading to present day student. They may miss out the details of samprapti in

Jwar. Hence this reading should be added to original text.

The commentator Chakrapanidatta mentions ‘Even though Samprapti as specific

to each type of fever is described in this chapter, still it is not enumerated in this

sutra because its classification has already been described in 12 th sutra. Samprapti

as specific to each type of Jwara, mentioned here is identical except perhaps the

Doshas taking part in it.

In our view specific information about samprapti is given like in Pittaja Jwar it is mentioned Pitta increases with “Drava”- liquid property, which is an example of

“Vikalpasamprapti”.

P a g e | 134

ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ Öã ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö׸üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ ÖÖ®Ö Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ ¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ

ׯ֬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ ..

Another instance is Abhishangaja fever is caused by vitiation of Vata & Pitta Dosha.

This is specific to jwara as general sutra is

ŸÖ¡ÖÖ׳֑ÖÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã®ÖÖ ¤ãü™ü¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖ׬ÖšüÖ®Öê®Ö, †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö„ Öã®Ö¾ÖÖÔŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖ ÖË … 30

All 3 doshas get vitiated due to Abhishanga.

ÛúÖ Ö¿ÖÖêÛú³ÖµÖÖŸÖË ¾ÖÖµÖã„ ÛÎúÖê¬ÖÖŸÖË ×¯Ö¢ÖÓ ¡ÖµÖÖê ´Ö»ÖÖ„ ³ÖæŸÖÖ׳ÖÂÖ’ËûÝÖÖŸÖË Ûãú¯µÖ×®ŸÖ…

In spite of this, Samprapti does not find mention in sutra.

In ‘Charaka samhiita’ Edited by Yadavaji Acharya of Nirnayasagar Press

1933 ‘Samprapti’ word is included. So “Samprapti” reading should be reconsidered.

µÖÆüÖï “ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ” ¿Ö²¤ü ®ÖÆüß Æïü | ¿»ÖÖêÛú ÛÎú´ÖÖÓÛú 6 ´Öë ×ÛúÃÖß ³Öß ¸üÖêÝÖ Ûêú ¾µÖÖ׬֖ÖÖ®ÖÖê¯ÖÖµÖ Ûêú ×»ÖµÖê ÃÖÖ¬Ö®Ö Ã¾Öºþ Ö

ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ¿Ö²¤ ÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |ü †×ŸÖ¤êü¿ÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖÃÖê ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Öë ³Öß ¾ÖÆü »Öê ÃÖÛúŸÖê Æïü | Ö¸ÓüŸÖã, ÃÖ´ÖßõÖÛú®Öê

•ÖÖê ˆÃÖÛêú ²ÖÖ¸êü´Öë ×»ÖÜÖÖ Æïü, ˆÃÖÃÖê, †Ö•ÖÛêú ×¾ÖªÖÙ£ÖµÖÖë ´Öë ÝÖ»ÖŸÖ±úÆêü ü× Ö ÆüÖê ÃÖÛú×ŸÖ Æïü | •¾Ö¸üÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú •ÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ

Æïü ÃÖ¯Ö ü ×¾ÖªÖÙ£Ö ¬µÖÖ®Ö ®Ö ¤êü®Öê Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖÛúÖ ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê |

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öê ×»ÖÜÖÖ Æïü - •¾Ö¸ü Ûêú ÖÏÛúÖ¸ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ Öë ¤üß Æïü ×±ú¸ü ³Öß ÃÖÛúÖê µÖÆüÖï ×ÝÖ®ÖÖ

®ÖÆüß Æïü, ŒµÖæÓÛúß ÃÖÛêú ÖÏÛúÖ¸ü ²ÖÖ üÆü¾Öê ¿»ÖÖêÛú Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ Æïü | ŸÖ£ÖÖ µÖÆüÖï •ÖÖê •¾Ö¸üü Ûêú ÖÏÛúÖ üÖ®Öãºþ¯Ö ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ Æïü,

ˆÃÖ Öë ×ÃÖ±Ôú ÃÖÆü³ÖÖÝÖß ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ®ÖÖ Ö ”ûÖê›üÛú ü †»ÖÝÖ Ûãú”û ®ÖÆüß Æïü |

Æü´ÖÖ üß ¸üÖµÖ ´Öë ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ²ÖŸÖÖµÖê Æïü •ÖîÃÖê ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸ü ´Öë ²ÖŸÖÖµÖÖ Æïü ×Ûú ×¯Ö¢Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ²ÖœüŸÖÖ Æïü -•ÖÖê

Ûúß ×¾ÖÛú»¯Ö ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ÛúÖ ¤üÖÆü üÞÖ Æïü |

ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ Öã ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö׸üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ ÖÖ®Ö Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ ¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ

ׯ֬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ ..

¤æüÃÖ üÖ - †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö •¾Ö ü ¾ÖÖŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æïü |

P a g e | 135

µÖÆü †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö •¾Ö¸ü Ûêú ×»ÖµÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ Æïü ŒµÖÖë Ûúß ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ¿»ÖÖêÛúú Æïü

ŸÖ¡ÖÖ׳֑ÖÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã®ÖÖ ¤ãü™ü¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖ׬ÖšüÖ®Öê®Ö, †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö„ Öã®Ö¾ÖÖÔŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖ ÖË … 30

ŸÖß®ÖÖë ¤üÖêÂÖ †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ ÃÖê Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æïü |

ÛúÖ Ö¿ÖÖêÛú³ÖµÖÖŸÖË ¾ÖÖµÖã„ ÛÎúÖê¬ÖÖŸÖË ×¯Ö¢ÖÓ ¡ÖµÖÖê ´Ö»ÖÖ„ ³ÖæŸÖÖ׳ÖÂÖ’ËûÝÖÖŸÖË Ûãú¯µÖ×®ŸÖ…

‡ÃÖÛêú ²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ÛúÖ »»ÖêÜÖ ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Öë ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æïü. †Ö“ÖÖµÖÔ µÖÖ¤ü¾Ö•Öß ×¡ÖÛú Ö•Öß®Öê ÃÖÓ¯ÖÖפüŸÖ 1933

Ûêú “Ö¸üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ´Öë ÃÖ ¯ÖÏÖׯŸÖ ¿Ö²¤ü Æïü. ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö ´Öë »Öê®Öê Ûêú ÛúÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú ü®ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú Æïü |

‡£Öê ÃÖ´ ÖÏÖ× ŸÖ ¿Ö²¤ü ®ÖÖÆüß. ¿»ÖÖêÛú ÛÎú´ÖÖÓÛú 6 ´Ö¬Öê ¾µÖÖ׬֖֮ÖÖê¯ÖÖµÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö®Ö ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü —ÖÖ»ÖÖ

†ÖÆêü. †×ŸÖ¤êü¿ÖŸÖ®¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ŸÖÖê ¿Ö²¤ü ‡£ÖêÆüß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ™üßÛúÖÛúÖ üÖ®Öê µÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß •Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö Ûêú»Öê

†ÖÆêü, ŸÖê †Ö•Ö“µÖÖ ×¾ÖªÖ£µÖÖÓ“Öß ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö Ûú üÞÖÖ êü †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. •¾Ö¸üÃÖ´ ÖÏÖׯŸÖ“Öê •Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÛú›êü ¤ãü»ÖÔõÖ ÆüÖê‰ú

¿ÖÛúŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ´Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬Öê ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú üÖ¾ÖÖ.

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê ×»Ö×Æü»Öê †ÖÆêü - •¾Ö¸üÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖ®ÖãÃÖÖ ü ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ •Ö¸üß µÖÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÃÖ»Öß, ŸÖ¸üß µÖÖ

¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ×ŸÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÖÆüß, ÛúÖ üÞÖ ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ×ŸÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúºþ®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ‡£Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö

Ûêú»Ö껵ÖÖ •¾Ö üÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸üÖ®Öãºþ Ö ÃÖ ¯ÖÏÖׯŸÖ Ö¬Öê, ÃÖÆü³ÖÖÝÖß ¤üÖêÂÖ ÃÖÖê›ü»µÖÖÃÖ ¾ÖêÝÖôêû ÛúÖÆüß“Ö ®ÖÖÆüß.

†Ö´Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ •ÖÃÖê ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸üÖ´Ö¬Öê ×¯Ö¢Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ®Öê ¾ÖÖœüŸÖê - •Öê Ûúß

×¾ÖÛú»¯ÖÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ“Öê ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü.

ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ Öã ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö׸üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ ÖÖ®Ö Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ ¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ

ׯ֬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ ..

¤ãüÃÖ ê ü ÆüÖÆü üÞÖ- †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö •¾Ö ü ¾ÖÖŸÖ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖÖê.

ÆüÖ ¤üÖêÂÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •¾Ö üÖÃÖÖšüß“Ö †ÖÆêü ÛúÖ üÞÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ¿»ÖÖêÛú †ÖÆêü -

ŸÖ¡ÖÖ׳֑ÖÖŸÖÖê ¾ÖÖµÖã®ÖÖ ¤ãü™ü¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖ׬ÖšüÖ®Öê®Ö, †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö„ Öã®Ö¾ÖÖÔŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖ ÖË … 30

†×³ÖÂÖ’ËûÝÖÖ®Öê ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

ÛúÖ Ö¿ÖÖêÛú³ÖµÖÖŸÖË ¾ÖÖµÖã„ ÛÎúÖê¬ÖÖŸÖË ×¯Ö¢ÖÓ ¡ÖµÖÖê ´Ö»ÖÖ„ ³ÖæŸÖÖ׳ÖÂÖ’ËûÝÖÖŸÖË Ûãú¯µÖ×®ŸÖ…

P a g e | 136

†ÃÖê †ÃÖæ®ÖÆüß ÃÖ´¯ÖÏÖׯŸÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. †Ö“ÖÖµÖÔ µÖÖ¤üü¾Ö•Öß µÖÖÓ®Öß ÃÖÓ¯ÖÖפüŸÖ Ûêú»Ö껵ÖÖ 1933 “µÖÖ

†Ö¾Öé×¢Ö Ö¬Öê ÆüÖ ¿Ö²¤ü †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü ¾ÆüÖ¾ÖÖ.

3. ˆ¯Ö¿Ö´Ö (Upashama) - “Upashama” is to become calm or quiet, pacify or alleviate.

It is a Kriya (action) and is limited to reducing Doshas. This word is used in Atisaar

Chikitsa in the context of treatment. (“Pragutpattinimittalakshnopashamanani” .....

Ch.Chi 19/3) - It is used mainly in the context of treatment.

Upashaya is the effect. Here Upashay is more appropriate. Upasham is rejected.

ˆ¯Ö¿Ö´Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¿ÖÖÓŸÖ ÆüÖê®ÖÖ, ¿Ö´Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ, ×®Ö¾ÖÖ¸üÞÖ Ûú ü®ÖÖ… ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ¿Ö´Ö®Ö Ûêú ×»Ö‹ †ÖîÂÖ¬Ö, †ÖÆüÖ ü µÖÖ

×¾ÖÆüÖ ü Ûêú ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÛúÖê ˆ¯Ö¿Ö´Ö ‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… †×ŸÖÃÖÖ üדÖ×ÛúŸÃÖÖ ´Öë ˆ¯Ö¿Ö Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

דÖ×ÛúŸÃÖÖ ‡ÃÖ †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… (¯ÖÏÖÝÖ㟯Ö×¢Ö×®Ö×´Ö¢Ö»ÖõÖÞÖÖê Ö¿Ö Ö®ÖÖ×®Ö.....… “Ö.דÖ.19/3)… Öãܵ֟ք ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ

¯ÖϵÖÖêÝÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ‡ÃÖ †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ˆ¯Ö¿Ö´Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¿ÖÖÓŸÖ ÆüÖêÞÖê, ¿Ö Ö®Ö Ûú üÞÖê, ×®Ö¾ÖÖ üÞÖ Ûú¸üÞÖê. ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ¿Ö´Ö®ÖÖ£ÖÔ †ÖîÂÖ¬Ö, †ÖÆüÖ¸ü ØÛú¾ÖÖ

×¾ÖÆüÖ ü µÖÖÓ“µÖÖ µÖÖê•Ö®Öê»ÖÖ ˆ¯Ö¿Ö Ö †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. †×ŸÖÃÖÖ üדÖ×ÛúŸÃÖê´Ö¬µÖê ˆ¯Ö¿Ö´Ö ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

דÖ×ÛúŸÃÖÖ µÖÖ †£Öá Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. (¯ÖÏÖÝÖ㟠Ö×¢Ö×®Ö× Ö¢Ö»ÖõÖÞÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®ÖÖ×®Ö.....… “Ö.דÖ.19/3). ¯ÖÏÖ ÖãܵÖÖ®Öê µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ

ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ µÖÖ †£Öá Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ˆ¯Ö¤êüõµÖÖ´Ö„, ˆ Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ (Upadekshyamah, Upavyakhyasyamah) -

(ˆ¯Ö + פü¿ÖË) indicate, specify, explain.

“Anuvyakhyasyamah” (†®Öã + ×¾Ö + †Ö + ܵÖÖ + »µÖã™Ëü) ¾ÖÞÖÔ®Ö, à Ö™üßÛú üÞÖ (Apte) To explain

further, to illustrate difficult text or obscure statement. †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ (†®Öã + ×¾Ö + †Ö + ܵÖÖ + »µÖã™Ëü) ¾ÖÞÖÔ®Ö, à Ö™üßÛú üÞÖ (†Ö Ö™êü) ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †ÖÝÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ,

ÛúšüßÞÖ ÖÖšü µÖÖ †ÃÖÓ²Ö ü ¾ÖÖŒµÖ ÛúÖê ïÖ™ü Ûú ü®ÖÖ…

†®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ (†®Öã + ×¾Ö + †Ö + ܵÖÖ + »µÖã™Ëü) ¾ÖÞÖÔ®Ö, ïÖ™üßÛú üÞÖ (†Ö¯Ö™êü) “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¯Öãœêü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÞÖê,

ÛúšüßÞÖ ÖÖšü ØÛú¾ÖÖ †ÃÖÓ²Ö ü ¾ÖÖŒµÖ à Ö™ü Ûú üÞÖê.

“Upavyakhyasyamah” - explanation or interpritation.

P a g e | 137

Upadekshyamah means to indicate while Anuvyakhyasyamah is to explain

further. Here the Nidan Panchak is not just indicated but given in detail. Hence Anuvyakhyasyamah is more appropriate. Upavyakhyasyamah is not used any where

else in text. Hence not considered.

ˆ¯Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖ Ã Ö™üßÛú üÞÖ…

ˆ¯Ö¤êüõµÖÖ´Ö„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ •Ö²Ö Ûúß †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †ÖÝÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú ü®ÖÖ… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü

×®Ö¤üÖ®Ö¯ÖÓ“ÖÛú ÛúÖ Ûêú¾Ö»Ö ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, ²Ö×»Ûú ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„

†×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü… ¯Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ ÛúÖ ¯ÖÖšü ´Öë †®µÖ ×ÛúÃÖß ³Öß Ã£ÖÖ®Ö ¯Ö ü ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü †ŸÖ„ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü

‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ˆ¯Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¾ÖÞÖÔ®Ö ØÛú¾ÖÖ Ã Ö™üßÛú üÞÖ.

ˆ¯Ö¤êüõµÖÖ´Ö„ “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü ŸÖ ü †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¯Öãœêü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üÞÖê. ‡£Öê

×®Ö¤üÖ®Ö¯ÖÓ“ÖÛúÖ“ÖÖ Ûêú¾Öôû ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö ŸµÖÖ“Öê ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ †×¬ÖÛú

µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ˆ¯Ö¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ “ÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê ‡ŸÖ ü¡Ö ÛãúšêüÆüß ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖê£Öê µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü

Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

19.1 ºþõÖ»Ö‘Öã¿Öߟ־ִ֮Ö×¾Ö êü“Ö®ÖÖãÖÖ¯Ö®Ö×¿Ö üÖê×¾Ö êü“Ö®ÖÖןֵÖÖêÝÖ

¾µÖÖµÖÖ´Ö¾ÖêÝÖÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖÖ®Ö¿Ö®ÖÖ׳֑ÖÖŸÖ¾µÖ¾ÖÖµÖÖê«êüÝÖ¿ÖÖêÛú¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÂÖêÛú

•ÖÖÝÖ¸üÞÖ×¾ÖÂÖ´Ö¿Ö¸üß ü®µÖÖÃÖê³µÖÖêƒ×ŸÖÃÖê×¾ÖŸÖê³µÖÖê

19.2 ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……19……

(1) ŸÖª£ÖÖ – mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 116, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 207, 209, 213, 214; 2) ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 105, 106, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 119, 120, 121, Books 202, 211; ¾ÖêÝÖ¬ÖÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 102; 3) ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛú - ÖÖ Mss.101, 104, 105, 106*, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 121, 122, Books 202, 211; 4) üÖס֕ÖÖÝÖ üÞÖ- mss. 107,113; 5) ¾ÖÖŸÖ„- ÖÖ mss. 101, 106, 107, 109, 111, 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 138

1. ŸÖª£ÖÖ - “ŸÖª£ÖÖ” precedes the present sutra. Generaly if information about a particular

topic is to be given in only single shloka then “ŸÖª£ÖÖ” is used. (e.g. 1) “‡Æü ÜÖ»Öã .. ןÖÄÖ

‹ÂÖÞÖÖ„ ³Ö¾Ö×®ŸÖ | ŸÖª£ÖÖ ¯ÖÏÖÞÖîÂÖÞÖÖ ¬Ö®ÖîÂÖÞÖÖ ¯Ö¸ü»ÖÖêÛîúÂÖÞÖê×ŸÖ |” ; 2) “ŸÖ¡ÖÖê ÖÛú üÞÖÖê¯ÖÖµÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„, ŸÖª£ÖÖ -

Ûéú×ÂÖ¯ÖÖ¿Öã ÖÖ»µÖ .. |”) Here not only Hetu (causes) but also Purvarupa, Linga, Upashay,

Samprapti is to be narrated. Hence this reading is not accepted.

ŸÖª£ÖÖ ¿»ÖÖêÛú Ûêú ¯Öæ¾ÖÔ †ÖŸÖÖ Æïü | ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ×ÛúÃÖß ×¾ÖÂÖµÖ Ûúß •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ‹Ûú Æüß ¿»ÖÖêÛú´Öë ¤êü®Öß ÆüÖê ŸÖÖê “ŸÖª£ÖÖ” ÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ

×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æïü | •ÖîÃÖê Ûúß

“‡Æü ÜÖ»Öã .. ןÖÄÖ ‹ÂÖÞÖÖ„ ³Ö¾Ö×®ŸÖ | ŸÖª£ÖÖ ÖÏÖÞÖîÂÖÞÖÖ ¬Ö®ÖîÂÖÞÖÖ Ö¸ü»ÖÖêÛîúÂÖÞÖê×ŸÖ |” ; 2) “ŸÖ¡ÖÖê¯ÖÛú¸üÞÖÖê¯ÖÖµÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„,

ŸÖª£ÖÖ - Ûéú×ÂÖ¯ÖÖ¿Öã¯ÖÖ»µÖ .. |”)

µÖÆüÖï ÆêüŸÖãÆüß ®ÖÆüß ²Ö»Ûúß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö, ×»Ö’ËûÝÖ, ˆ Ö¿ÖµÖ ÃÖ ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú ²ÖÖ êü ´Öë ³Öß ²ÖŸÖÖ®ÖÖ Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ

Æïü |

“ŸÖª£ÖÖ” ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá µÖêŸÖÖê. ÃÖÖ ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê ‹ÜÖÖªÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ‹ÛúÖ“Ö ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ªÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü “ŸÖª£ÖÖ” ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê.

“‡Æü ÜÖ»Öã .. ןÖÄÖ ‹ÂÖÞÖÖ„ ³Ö¾Ö×®ŸÖ | ŸÖª£ÖÖ ÖÏÖÞÖîÂÖÞÖÖ ¬Ö®ÖîÂÖÞÖÖ Ö¸ü»ÖÖêÛîúÂÖÞÖê×ŸÖ |” ; 2) “ŸÖ¡ÖÖê¯ÖÛú¸üÞÖÖê¯ÖÖµÖÖ®Ö®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„,

ŸÖª£ÖÖ - Ûéú×ÂÖ¯ÖÖ¿Öã¯ÖÖ»µÖ .. |”)

‡£Öê ÆêüŸÖã“Ö ®ÖÖÆüß ŸÖ¸ü Öæ¾ÖÔºþ Ö, ×»Ö’ËûÝÖ, ¯Ö¿ÖµÖ, ÃÖ´ ÖÏÖׯŸÖ µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ÃÖÖÓÝÖÖµÖ“Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ (Sandharana) - Sandharana means Vegsandharana.

In Charaka VimanaSthana 8 \3 the qualities of good science are mentioned.

“..†®Ö¾Ö Öןֲֿ֟¤üÛú™ü¿Ö²¤Óü ..ÛÎú ÖÖÝÖŸÖÖ£ÖÔ£ÖÔŸÖ¢¾Ö×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ¯ÖϬÖÖ®ÖÓ .. †Ö¿Öã¯ÖϲÖÖê¬ÖÛÓú | ”. There should not be

any space for speculation “whether the word under consideration realy means this

or does it carry a different meaning?” The words should make sense easily and

instantly. So to avoid any confusion on part of students, the word “¾ÖêÝÖÃÖ®¬ÖÖ üÞÖ” is

retained and Sandharana is rejected.

ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¾ÖêÝÖÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ…

“Ö¸üÛú ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8\ 3 Öë ¢Ö´Ö ¿ÖÖÃ¡Ö Ûêú »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖê Æïü | “..†®Ö¾Ö Öןֲֿ֟¤üÛú™ü¿Ö²¤Óü

..ÛÎú´ÖÖÝÖŸÖÖ£ÖÔ£ÖÔŸÖ¢¾Ö×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ ÖϬÖÖ®ÖÓ .. †Ö¿Öã¯ÖϲÖÖê¬ÖÛÓú | ”. ‡ÃÖ ²ÖÖ¸êü Öë ÃÖÓ¤êüÆü ®ÖÖ ÆüÖê Ûúß ×•ÖÃÖ ¿Ö²¤ü Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ ü Ûú ü üÆêü Æïü,

P a g e | 139

ˆÃÖÛúÖ ÃÖÆüß †£ÖÔ µÖÆüß Æïü µÖÖ †Öî ü Ûãú”û | ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖã»Ö³ÖŸÖÖÃÖê ŸÖ£ÖÖ ŸÖŸÛúÖ»Ö ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê | ×¾ÖªÖÙ£ÖµÖÖë Ûêú ´Ö®Ö Öë ÃÖÓ¤êüÆü

®ÖÖ ÆüÖê ‡ÃÖ×»Ö‹ “¾ÖêÝÖÃÖ®¬ÖÖ¸üÞÖ” ¯ÖÖšü Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüßÓ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æïü }

ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ “ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖêÝÖÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. “Ö üÛú ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8\ 3 ´Ö¬Öê ¢Ö Ö ¿ÖÖáÖÖ“Öß »ÖõÖÞÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ.

“..†®Ö¾Ö Öןֲֿ֟¤üÛú™ü¿Ö²¤Óü ..ÛÎú ÖÖÝÖŸÖÖ£ÖÔ£ÖÔŸÖ¢¾Ö×¾Ö×®Ö¿“ÖµÖ¯ÖϬÖÖ®ÖÓ .. †Ö¿Öã¯ÖϲÖÖê¬ÖÛÓú | ”. •µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü “ÖÖ»Öæ †ÖÆêü, ŸµÖÖ

¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ®Öê ÖÛúÖ †£ÖÔ ÆüÖ †ÖÆêü Ûúß †•Öæ®Ö ¤ãüÃÖ üÖ †¿Öß ×«ü¬ÖÖ ´Ö®Ö×ã֟Öß ÆüÖê‰ú ®ÖµÖê. ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÆü•Ö ¾Ö ŸÖŸÛúÖôû ÃÖ Ö•Ö»ÖÖ

¯ÖÖ×Æü•Öê. ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ“µÖÖ ´Ö®ÖÖŸÖ ÃÖÖ¿ÖÓÛúŸÖÖ üÖÆæü ®ÖµÖê ´ÆüÞÖæ®Ö “¾ÖêÝÖÃÖ®¬ÖÖ¸üÞÖ” “ÃÖ®¬ÖÖ üÞÖ” ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛú (Shonitatisek) - Sek and Shek both mean the same.

The word “Atisevitebhyo” is applied to all causes right from “Rukshasevan”. So

“Shonitatisek atisevan” will mean excessive blood letting repeatedly.

ÃÖêÛú †Öî¸ü ÂÖêÛú ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü…

†×ŸÖÃÖê×¾ÖŸÖê³µÖÖê µÖÆü ºþõÖÃÖê¾Ö®Ö ÃÖê »ÖêÛú ü ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã†ÖêÓÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛ †×ŸÖÃÖê¾Ö®Ö ÛúÖ †£ÖÔ

ÆüÖêÝÖÖ ¯Öã®Ö„ Öã®Ö„ †×¬ÖÛú ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ ÛúÖ ÃÖêÛ …

ÃÖêÛú †Ö×ÞÖü ÂÖêÛú ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü.

†×ŸÖÃÖê×¾ÖŸÖê³µÖÖê “ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ºþõÖÃÖê¾Ö®Ö µÖÖ ÆêüŸÖã¯ÖÖÃÖæ®Öü ‡ŸÖ ü ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖãÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛ

†×ŸÖÃÖê¾Ö®Ö “ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü †×¬ÖÛú üŒŸÖÖ¾ÖÃÖê“Ö®Ö †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

4. ¸üÖס֕ÖÖÝÖ¸üÞÖ- Jagarana itself means at night. No need to mention it. Hence rejected.

•ÖÖÝÖ¸üÞÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æüß ¸üÖס֕ÖÖÝÖ üÞÖ-Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æïü |

•ÖÖÝÖ¸üÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö üÖ¡Öß •ÖÖÝÖ¸üÞÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

5. ¾ÖÖŸÖ„ (Vatah) – No change in mening. Hence original retained.

‡®ÖÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

20.1 ÃÖ µÖ¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք ¯ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖ´Öæ´ÖÞÖÖ ÃÖÆü ×´ÖÁÖß³ÖæµÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ

¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ×¯Ö¬ÖÖµÖÖ×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ

P a g e | 140

20.2 ¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖ¤æü´ÖÖÞÖÓ ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ Ûêú¾Ö»ÖÓ ¿Ö¸ü߸ü´Ö®Öã¯Öϯ֪ŸÖê, ŸÖ¤üÖ

•¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןօ…20……

(1) Ûãúׯ֟ք-¯ÖÖ mss. 103, 105, 121, 122; 2) ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖ Öæ ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö´Öæ ÖÞÖÖ ÃÖÆ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122, Books 203, 204, 205, 207, 209, 213, 214; 3) †Öª ÖÖÆüÖ ü¯Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ üÃÖ®ÖÖ ÖÖ®Ö´ÖÖ Ö´Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ - ¯ÖÖ Ms. 114; 4) “Ö-¯ÖÖ mss. 116, 117, 118, 119, 122; 5) ²Ö×Æü«üÖÔ¸Óü -¯ÖÖ mss. 116, 117, 122; ²Ö×Æü¾ÖÖÔÃÖÓ-¯ÖÖ mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107*, 109, 111, 113, 114, 115 , 118, 119, 120, books 202, 211; 6) ÃÖÓ×®®Ö¸üÃµÖ -¯ÖÖ mss. 103, 121; ÃÖ×®®Ö üÃµÖ -¯ÖÖ mss. 108; 7) ¯Ö¯ÖªŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ûãúׯ֟ք- Vruddhi is of two types Chaya and prakopa. (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö ×«ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ´µÖÓ “Ö

| ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ – õÖµÖÖê ¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) (In Rasavaisheshik Sutra it is

mentioned “ þÖã־Öé×¢Ö ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê¯Ö„ |” ) Chaya is also Vruddhi. When Doshas are

increased to a great extent then they are termed Prakupita (prakarshen Kupita). In

this context Kopa and Prakopa both mean same. Original reading is retained and

this is rejected.

¾Öé× ü ¤üÖê ŸÖ üÆü Ûúß ÆüÖêŸÖß Æïü “ÖµÖ †Öî ü ¯ÖÏÛúÖê¯Ö | (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö ×«ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ´µÖÓ “Ö | ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ – õÖµÖÖê

¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) (¸üÃÖ¾Öî¿Öê×ÂÖÛúÃÖæ¡Ö´Öê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æïü “ þÖã־Öé×¢Ö ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË ¯ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê¯Ö„ |” )

“ÖµÖ ³Öß ¾Öé× ü Æüß Æïü | ¤üÖêÂÖ •Ö²Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ²ÖœüŸÖê Æïü ŸÖÖê ˆ»®ÖÛúÖê ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÛúÆüŸÖê Æïü | (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ Ûãúׯ֟ք) ‡ÃÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ÛúÖê¯Ö †Öî ü ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æïü | µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ¸ü ®ÖÆüß

×ÛúµÖÖ Æïü |

¾Öé× ü ¤üÖê®Ö ÖÏÛúÖ ü“Öß †ÃÖŸÖê “ÖµÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö. . (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö ×«ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ´µÖÓ “Ö | ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ –

õÖµÖÖê ¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) (¸üÃÖ¾Öî¿Öê×ÂÖÛúÃÖæ¡ÖÖ Ö¬Öê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü “ þÖã־Öé×¢Ö ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË

¯ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê¯Ö„ |” ) “ÖµÖ Æüß ¯ÖÞÖ ¾Öé× ü“Ö †ÖÆêü. ¤üÖêÂÖ •Öë¾ÆüÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡Öê´Ö¬Öê ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ®ÖÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ.

(¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ Ûãúׯ֟ք) µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ¯ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ ÖÖ¿ÖµÖ Öæ´ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö´Öæ´ÖÞÖÖ ÃÖÆ (Pravishyamashayamushmanah sthanamushmana

saha) - The doshas enter Aamashay. Aamashay is the site of Agni. (Ch.Vi.2/17) (“...µÖ¡ÖÖÆÖ üÖê ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê | ®ÖÖ׳Öß֮ÖÖ®ŸÖ Óü •Ö®ŸÖÖê üÖ ÖÖ¿ÖµÖ ‡×ŸÖ ôÖéŸÖ„ || †×¿ÖŸÖÓ ÜÖÖפüŸÖÓ ¯ÖߟÖÓ »ÖßœÓü “ÖÖ¡Ö ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê |

†Ö´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖ„ ¯ÖÖÛú ÖÖÆüÖ ü„ ¯ÖÏÖ¯µÖ Ûêú¾Ö»Ö ÖË | ¯ÖŒ¾Ö„ ÃÖ¾ÖÖÔ¿ÖµÖÓ ¯Ö¿“ÖÖ ü´Ö®Öß׳ք ¯Öϯ֪ŸÖê ||”) So separate mention

P a g e | 141

of Aamashay as site of agni (Ushmanah sthanam) is not required. The words from

following line “Paktisthanadushmanam bahirnirasya” mean - the doshas drive the

agni out from its site. It can be inferred from the above mentioned words that

Aamashay is paktisthana. So the original reading is kept.

¤üÖêÂÖ †Ö ÖÖ¿ÖµÖ ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üŸÖê Æîü… †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ µÖÆü †×Ý®Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö Æîü… (“... µÖ¡ÖÖÆÖ üÖê ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê | ®ÖÖ׳Öß֮ÖÖ®ŸÖ Óü

•Ö®ŸÖÖê¸üÖ´ÖÖ¿ÖµÖ ‡×ŸÖ ôÖéŸÖ„ || †×¿ÖŸÖÓ ÜÖÖפüŸÖÓ ¯ÖߟÖÓ »ÖßœÓü “ÖÖ¡Ö ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê | †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖ„ ¯ÖÖÛú ÖÖÆüÖ ü„ ÖÏÖ µÖ Ûêú¾Ö»Ö ÖË |

¯ÖŒ¾Ö„ ÃÖ¾ÖÖÔ¿ÖµÖÓ ¯Ö¿“ÖÖ ü Ö®Öß׳ք ¯Öϯ֪ŸÖê ||”) (“Ö.×¾Ö.2/17)… †ŸÖ„ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ ÛúÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ºþ¯Ö ÃÖê †×Ý®Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö

(‰ú´ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö´ÖË) ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüà Æîü… “¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖ¤æü ÖÖÞÖÓ ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üõ֔ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¤üÖêÂÖ †×Ý®Ö ÛúÖê

†¯Ö®Öê ãÖÖ®Ö ÃÖê ¤æü ü »Öê •ÖÖŸÖê Æîü… ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¿Ö²¤üÖëÃÖê µÖÆü ×®ÖÂÛúÂÖÔ ×®ÖÛúÖ»ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ µÖÆü

¯Ö׌ŸÖãÖÖ®Ö Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¤üÖêÂÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú¸ŸÖÖŸÖ. †Ö ÖÖ¿ÖµÖ Æêüü †×Ý®Ö “Öê ãÖÖ®Ö †ÖÆêü. (“... µÖ¡ÖÖÆÖ üÖê ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê | ®ÖÖ׳Öß֮ÖÖ®ŸÖ Óü

•Ö®ŸÖÖê¸üÖ´ÖÖ¿ÖµÖ ‡×ŸÖ ôÖéŸÖ„ || †×¿ÖŸÖÓ ÜÖÖפüŸÖÓ ¯ÖߟÖÓ »ÖßœÓü “ÖÖ¡Ö ×¾Ö¯Ö“µÖŸÖê | †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖ„ ¯ÖÖÛú ÖÖÆüÖ ü„ ÖÏÖ µÖ Ûêú¾Ö»Ö ÖË |

¯ÖŒ¾Ö„ ÃÖ¾ÖÖÔ¿ÖµÖÓ ¯Ö¿“ÖÖ ü´Ö®Öß׳ք ¯Öϯ֪ŸÖê ||”) (“Ö.×¾Ö.2/17). ´ÆüÞÖæ®Ö †Ö ÖÖ¿ÖµÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¸üߟµÖÖ †×Ý®Ö “Öê ãÖÖ®Ö

(‰ú´ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö ÖË) †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ †®ÖÖ¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. “¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖ¤æü´ÖÖÞÖÓ ²Ö×ÆüÙ®Ö üõ֔ “ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê - ¤üÖêÂÖ †×ݮֻÖÖ

þÖãÖÖ®ÖÖŸÖæ®Ö ¤æü¸ Ûú üŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¿Ö²¤üÖÓ¾Öºþ®Ö †ÃÖÖü ×®ÖÂÛúÂÖÔ ×®Ö‘ÖŸÖÖêü Ûúß, †Ö ÖÖ¿ÖµÖ Æêüü ¯Ö׌ŸÖãÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö

´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †Öª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö׸üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´ÖÖ´Ö Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ (Aadyamaharparinamadhatum rasanamanamam-

amanvavetya) - In case of the reading “Aadyamaharparinamadhatum

rasanamanamamamanvavetya” it is the “Aahar-rasa” which is Aam (undigested)

along with which the doshas move throughout the body. (Site of Rasa dhatu is

heart). Aamashaya is the site where “Ahar-rasa is formed. Vagbhata & Ashtanga

Samgraha also mention “Aamam Anugamya”. (Aam is defined as “‰ú´ÖÞÖÖꃻ¯Ö²Ö»ÖŸ¾Öê®Ö

¬ÖÖŸÖã´ÖÖª´Ö ÖÖ×“ÖŸÖ ÖË | ¤ãü™ü ÖÖ ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÓ ¸üÃÖ´ÖÖ´ÖÓ ¯ÖÏ“ÖõÖŸÖêú|”). Vagbhat has added the word Aam by

considering Abhipray of author (the meaning the author desires to convey).

(Otherwise in Charaka Chikitsasthana also it is mentioned “Rasakhyam Dhatum

Anwetya”).

P a g e | 142

Sushruta in Sharirsthana 9 (Dhamanivyakarana) mentions -

... ŸÖÖßÖã ׯ֢ÖÖ¿ÖµÖ´Ö×³Ö Öϯ֮®ÖÖß֡ÖÃ£Ö Öê¾ÖÖ®®Ö¯ÖÖ®Ö¸üÃÖÓ ×¾Ö ÖŒ¾Ö ÖÖîÂÞµÖÖ׫ü¾Öê“ÖµÖ®ŸµÖÖêƒ×³Ö¾ÖÆü®ŸµÖ„ ¿Ö üß Ó ü ŸÖ¯ÖÔµÖ×®ŸÖ, †¯ÖÔµÖ×®ŸÖ

“ÖÖꬾÖÔÝÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖµÖÔÝÝÖÖÞÖÖÓ “Ö, ¸üÃÖãÖÖ®ÖÓ “ÖÖ׳֯Öæ üµÖ×®ŸÖ, ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖþÖê¤üÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Öê“ÖµÖ×®ŸÖ.... | where he clearly

mentions that it is Aahar-rasa which is distributed throughout the body. He also

states that the ahar-rasa is supplied to site of rasadhatu.

If we consider the sequence of events, then the doshas first follow the path of

rasa, then they block the channel of rasa and sweda and then they remove the agni

from its site. Thus they are in Annavaha srotasa where Aahar-rasa is formed. Then

they move with this Aam aahar-rasa throughout the body.

In case of Jwar caused by loss of body tissue, by psychological conditions like

fear, anger, desire, grief, fatigue the doshas travel with Aahar-rasa which may not be Aam. So the original text is retained and the difference is accepted as reading.

“†Öª´ÖÖÆüÖ¸ü Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´ÖÖ´Ö Ö®¾Ö¾ÖꟵ֔ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ •ÖÖê ¸üÃÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü ¾ÖÆ,ü †Ö´Ö (†¯ÖÖד֟Ö)

†ÖÆüÖ ü üÃÖ •ÖÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖ´¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ±îú»ÖŸÖÖ Æî,ü ÛúÖü Æîü… ( üÃÖ ¬ÖÖŸÖã ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö Çü¤üµÖ Æîü…) †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Öë

†ÖÆüÖ ü üÃÖ Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… ¾ÖÖݳ֙ü †Öî ü †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆÛúÖ ü ®Öê ³Öß †Ö´Ö´ÖË †®ÖãÝÖ´µÖ ‹êÃÖÖ Æüß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

(“‰Â´ÖÞÖÖꃻ Ö²Ö»ÖŸ¾Öê®Ö ¬ÖÖŸÖã´ÖÖª Ö¯ÖÖ×“ÖŸÖ ÖË | ¤ãü™ü ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÓ üÃÖ´ÖÖ ÖÓ ¯ÖÏ“ÖõÖŸÖêú|” ‹êÃÖß †Ö´Ö Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ Ûúß ÝÖ‡Ô Æîü…)

ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÔ®Öê ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö †. 9 (¬Ö Ö®Öß¾µÖÖÛú üÞÖÓ) ´Öë ˆ éüŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü - ... ŸÖÖßÖã

ׯ֢ÖÖ¿ÖµÖ Ö×³Ö Öϯ֮®ÖÖß֡ÖÃ£Ö Öê¾ÖÖ®®Ö ÖÖ®Ö¸üÃÖÓ ×¾Ö ÖŒ¾Ö ÖÖîÂÞµÖÖ׫ü¾Öê“ÖµÖ®ŸµÖÖêƒ×³Ö¾ÖÆü®ŸµÖ„ ¿Ö üß Ó ü ŸÖ ÖÔµÖ×®ŸÖ, †¯ÖÔµÖ×®ŸÖ

“ÖÖꬾÖÔÝÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖµÖÔÝÝÖÖÞÖÖÓ “Ö, ¸üÃÖãÖÖ®ÖÓ “ÖÖ׳֯Öæ üµÖ×®ŸÖ, ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖþÖê¤üÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Öê“ÖµÖ×®ŸÖ.... | •ÖÆüÖÑ ¯Ö ü ˆ®ÆüÖë®Öê ïÖ™ü

×ÛúµÖÖ Æîü Ûúß, ¾ÖÆü †ÖÆüÖ¸ü üÃÖ Æüß Æîü •ÖÖê ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö¸ü߸ü Öë ×¾ÖŸÖ׸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ®ÆüÖë®Öê ‹êÃÖÖ ³Öß ÛúÆüÖ Æîü Ûúß †ÖÆüÖ ü üÃÖ ÃÖê

¸üÃÖãÖÖ®ÖÖë ÛúÖ Öæ üÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

‘Ö™ü®ÖÖ†Öë ÛúÖ ÛÎú Ö ¬µÖÖ®Ö ´Öë üÜÖŸÖê Æãü‹, ‹êÃÖÖ –ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß, ¤üÖêÂÖ ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã ÛúÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®ÖãÛÎú ÖÞÖ Ûú üŸÖê Æîü,

¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¾Öê ¸üÃÖ †Öî ü þÖê¤ü¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖêÓ ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö Ûú üŸÖê Æîü †Öî ü †×Ý®Ö ÛúÖê þÖãÖÖ®Ö ÃÖê ¤æü ü Ûú üŸÖê Æîü… ‡ÃÖÃÖê µÖÆü

†®Öã´ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, ¤üÖêÂÖ †®®Ö¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ´Öë - •ÖÆüÖÑ †ÖÆüÖ¸ü üÃÖ Ûúß ×®ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖß Æîü, ×Ã£ÖŸÖ Æîü…

¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¾Öê ‡ÃÖ †Ö´Ö †ÖÆüÖ¸ü üÃÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ´Öë ³ÖÏ ÖÞÖ Ûú üŸÖê Æîü…

¬ÖÖŸÖãõÖµÖ ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö •¾Ö ü µÖÖ ³ÖµÖ, ÛÎúÖê¬Ö, ÛúÖ Ö, ¿ÖÖêÛú, ÁÖ´ÖÖפü ÖÖ®Ö×ÃÖÛú †¾ÖãÖÖ ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö •¾Ö ü Öë

†ÖÆüÖ ü üÃÖÖ®ÖãÝÖÖ Öß ¤üÖêÂÖ †Ö´ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖëÝÖê ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ´ÖêÓ ²Ö¤ü»Ö ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹ ‡ÃÖú ³Öê¤ü ÛúÖê †»ÖÝÖ

¯ÖÖšü ÖÖ®ÖÛú ü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 143

“†Öª´ÖÖÆüÖ¸ü Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö ÖÖ´Ö Ö®¾Ö¾ÖꟵ֔ µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü •Öê üÃÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü ŸÖê, ü†Ö Ö (†¯ÖÖד֟Ö)

†ÖÆüÖ ü üÃÖ •ÖÖê ¤üÖêÂÖÓÖÃÖÆü ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ¯ÖÃÖ¸üŸÖÖê ŸÖê †ÖÆêü. ( üÃÖ ¬ÖÖŸÖã“Öê ãÖÖ®Ö Çü¤üµÖ †ÖÆêü.) †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ †ÖÆüÖ ü

¸üÃÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖê… ¾ÖÖݳ֙ü †Ö×ÞÖ †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖã üÖ †Ö´Ö ÖË †®ÖãÝÖ´µÖ †ÃÖê“Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü.

(“‰Â´ÖÞÖÖꃻ Ö²Ö»ÖŸ¾Öê®Ö ¬ÖÖŸÖã ÖÖª´Ö¯ÖÖדִ֟ÖË | ¤ãü™ü ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÓ ¸üÃÖ´ÖÖ ÖÓ ÖÏ“ÖõÖŸÖêú|” †¿Öß †Ö´ÖÖ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ Ûêú»Öß †ÖÆêü.)

ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö †. 9 (¬Ö´Ö®Öß¾µÖÖÛú üÞÖÓ) ´Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß - ŸÖÖßÖã

ׯ֢ÖÖ¿ÖµÖ Ö×³Ö Öϯ֮®ÖÖß֡ÖÃ£Ö Öê¾ÖÖ®®Ö ÖÖ®Ö¸üÃÖÓ ×¾Ö ÖŒ¾Ö ÖÖîÂÞµÖÖ׫ü¾Öê“ÖµÖ®ŸµÖÖêƒ×³Ö¾ÖÆü®ŸµÖ„ ¿Ö üß Ó ü ŸÖ ÖÔµÖ×®ŸÖ, †¯ÖÔµÖ×®ŸÖ

“ÖÖꬾÖÔÝÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖµÖÔÝÝÖÖÞÖÖÓ “Ö, üÃÖãÖÖ®ÖÓ “ÖÖ׳֯Öæ üµÖ×®ŸÖ, ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖþÖê¤üÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Öê“ÖµÖ×®ŸÖ.... | ו֣Öê ŸµÖÖÓ®Öß Ã Ö™ü Ûêú»Öê

†ÖÆêü Ûúß ŸÖÖê †ÖÆüÖ ü üÃÖ“Ö †ÖÆêü •ÖÖê ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê ×¾ÖŸÖ׸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÓ®Öß †ÃÖêÆüß ´ÆüÞÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß †ÖÆüÖ ü üÃÖÖ®Öê

¸üÃÖãÖÖ®ÖÖÓ“Öê Öæ üÞÖ ÆüÖêŸÖê.

‘Ö™ü®ÖÖÓ“ÖÖ ÛÎú´Ö »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ, †ÃÖê –ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Ûúß, ¤üÖêÂÖ ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã“Öê ´ÖÖÝÖÖÔ®ÖãÛÎú´ÖÞÖ Ûú üŸÖÖŸÖü, ®ÖÓŸÖ ü ŸÖê üÃÖ †Ö×ÞÖ

þÖê¤ü¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö Ûú üŸÖÖŸÖ †Ö×ÞÖ †×ݮֻÖÖ Ã¾ÖãÖÖ®ÖÖŸÖæ®Ö ¤æü ü Ûú üŸÖÖê. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê †®Öã ÖÖ®Ö Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö

Ûúß, - †ÖÆüÖ ü¸üÃÖÖ“Öß •Öê£Öê ×®ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê †¿ÖÖ †®®Ö¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖ ×Ã£ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ®ÖÓŸÖ ü ŸÖê µÖÖ †Ö Ö

†ÖÆüÖ ü üÃÖÖÃÖÆü ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ³ÖÏ´ÖÞÖ Ûú üŸÖÖŸÖ.

¬ÖÖŸÖãõÖµÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö •¾Ö¸ü ØÛú¾ÖÖ ³ÖµÖ, ÛÎúÖê¬Ö, ÛúÖ´Ö, ¿ÖÖêÛú, ÁÖ´ÖÖפü ´ÖÖ®Ö×ÃÖÛú †¾ÖãÖÖÓ Öãôêû ˆŸ¯Ö®®Ö •¾Ö üÖ Ö¬µÖê

†ÖÆüÖ ü üÃÖÖ®ÖãÝÖÖ Öß ¤üÖêÂÖ †Ö ÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †ÃÖŸÖᯙ †ÃÖê ®ÖÖÆüß.

4. “Ö- (¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö “Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ) - Cha indicates there is Pidhan- obstruction in other

channels like Mansavaha Srotasa (Ch. Chi. 3-66), (Ch. chi. 3/129-130 ??)

“Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê µÖÆü ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Æïü Ûúß ²ÖÖÛúß Ûêú ÄÖÖêŸÖ Öë •ÖîÃÖê ´ÖÖÓÃÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ Öë ׯ֬ÖÖ®Ö Æïü |

“Ö ¿Ö²¤üÖ®Öê †ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü Ûúß ‡ŸÖ ü ÄÖÖêŸÖ •ÖÃÖê ´ÖÖÓÃÖ¾ÖÆüÄÖÖêŸÖÃÖÖ“ÖêÆüß ×¯Ö¬ÖÖ®Ö †ÖÆêü.

5. ²Ö×Æü«üÖÔ Ó ü / ²Ö×Æü¾ÖÖÔÃÖÓ - Vasa means dwelling or abode. The word “¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖŸÖË“ means from

site of agni. Again its mention with the word Vasa is not necessary.

Sushrut, Samgrahakar and Vagbhat mention Amashaydwar (in context of Marma

Heart -describing its site in body Su. Sha. 6-25; Samgraha Sha. 7-6; Va. Sha. 4-13).

Charaka Mentions Amashay as site of Agni (Ch.Vi.2/17). So here Bahirdwaram

means out of Amashaydwar.

P a g e | 144

¾ÖÖÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Æïü ¸üÆü®Öê Ûúß •ÖÝÖÆü, ãÖÖ®Ö | “¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖŸÖË“ ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æïü †×Ý®Ö Ûêú ãÖÖ®Ö ÃÖê | ¾ÖÖÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê

ˆÃÖê ¤üÖêÆü üÖ®ÖÖ •Öºþ¸üß ®ÖÆüà |

¾ÖÖÃÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü üÖÆüÞµÖÖ“Öß •ÖÖÝÖÖ, ãÖÖ®Ö. “¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖŸÖË“ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü †×ݮ֓µÖÖ Ã£ÖÖ®ÖÖŸÖæ®Ö. ¾ÖÖÃÖ

¿Ö²¤üÖ®Öê ŸÖê“Ö ¯Ö üŸÖ ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖ“Öß ÝÖ ü•Ö ®ÖÖÆüß.

6. ÃÖÓ×®®Ö üÃµÖ - 7. ˆ¯Ö¯ÖªŸÖê (Upapadyate) - to be effected or done, to be shown or proved - Monier

Williams. (ˆ¯Ö + ¯Ö¤Ëü) ¯ÖÖÃÖ •ÖÖ®ÖÖ, ¯ÖÆãÓ“Ö®ÖÖ Anuprapad - to enter or approach or arrive after, to follow. Monier Williams. (†®Öã + ¯Ö¤Ëü)

¯Öß”êû “Ö»Ö®ÖÖ

The doshas follow the path of Rasa throughout the body. Hence Anuprapadyate

is more appropriate.

ˆ¯Ö¯Öª - Ÿ¯Ö®®Ö Ûú ü®ÖÖ, ×ÃÖ ü Ûú ü®ÖÖ - ´ÖÖê®ÖßµÖ ü ×¾Ö×»ÖµÖ´ÃÖ… ( ¯Ö + ¯Ö¤Ëü) ¯ÖÖÃÖ •ÖÖ®ÖÖ, ÖÆãÓ“Ö®ÖÖ †®Öã¯Öϯ֪ - ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú ü®ÖÖ, Ûêú Ö¿“ÖÖŸÖ †Ö®ÖÖ, ÛúÖ †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú ü®ÖÖ -(†®Öã + ¯Ö¤Ëü) ¯Öß”êû “Ö»Ö®ÖÖ ´ÖÖê®ÖßµÖ ü ×¾Ö×»ÖµÖ´ÃÖ…

¤üÖêÂÖ ÃÖ´¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ´Öë ¸üÃÖ ÛúÖ †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú üŸÖê Æîü… †ŸÖ„ †®Öã¯Öϯ֪ŸÖê µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ˆ¯Ö¯Öª - Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üÞÖê, ×ÃÖ ü Ûú üÞÖê - ´ÖÖê®ÖßµÖ ü ×¾Ö×»ÖµÖ´ÃÖ. ( ¯Ö + ¯Ö¤Ëü) •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, ÖÖêÆüÖê“ÖÞÖê.

†®Öã¯Öϯ֪ - ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üÞÖê, “µÖÖ ÖÖÝÖÖê ÖÖÝÖ µÖêÞÖê, “Öê †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú üÞÖê - ÖÖê®ÖßµÖ ü ×¾Ö×»ÖµÖ´ÃÖ - (†®Öã + ¯Ö¤Ëü) ÖÖÝÖê •ÖÖÞÖê.

¤üÖêÂÖ ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã“Öê †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú üŸÖÖŸÖ. ÆüÞÖæ®Ö“Ö †®Öã Öϯ֪ŸÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

21.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--×¾ÖÂÖ´ÖÖ¸ü´³Ö×¾ÖÃÖÙÝÖŸ¾Ö´ÖË, ‰ú´ÖÞÖÖê ¾ÖîÂÖ´µÖÓ,

ŸÖß¾ÖΟ֮Öã³ÖÖ¾ÖÖ®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö •¾Ö üõÖ

21.2 •Ö¸üÞÖÖ®ŸÖê פü¾ÖÃÖÖ®ŸÖê ×®Ö¿ÖÖ®ŸÖê ‘Ö´ÖÖÔ®ŸÖê ¾ÖÖ •¾Ö üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´Ö׳־Öé× ü¾ÖÖÔ,

21.3 ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¸üÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö;

†®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖê¯Ö´ÖÖ¿“Ö»ÖÖ“Ö»ÖÖ¿“Ö ¾Öê¤ü®ÖÖßÖêÂÖÖÓ ŸÖêÂÖÖ´Ö’ËûÝÖÖ¾ÖµÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ;

21.4 ŸÖª£ÖÖ--¯ÖÖ¤üµÖÖê„ ÃÖ㯟֟ÖÖ, × Ö×Þ›üÛúµÖÖê¹ý«êü™ü®ÖÓ, •ÖÖ®Öã®ÖÖê„ Ûêú¾Ö»ÖÖ®ÖÖÓ “Ö ÃÖ®¬Öß®ÖÖÓ

×¾Ö¿»ÖêÂÖÞÖ´ÖË, ‰ú¾ÖÖì„ ÃÖÖ¤ü„,

P a g e | 145

21.5 Ûú™ü߯ÖÖÀ¾ÖÔ¯ÖéšüÃÛú®¬Ö²ÖÖžÖÓÃÖÖê¸üÃÖÖÓ “Ö ³ÖݮֹýÝÞÖ´ÖéפüŸÖ´Ö×£ÖŸÖ“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö®Öã®®ÖŸ¾Ö×´Ö¾Ö,

Æü®¾ÖÖê¿“ÖÖ¯ÖÏ×ÃÖ× ü„, þֿ֮“Ö ÛúÞÖÔµÖÖê„, ¿Ö’ËûÜÖµÖÖêÙ®ÖßÖÖê¤ü„, ÛúÂÖÖµÖÖõ֟ÖÖ †Öõ־Öî üõÖÓ ¾ÖÖ,

21.6 ´ÖãÜÖŸÖÖ»ÖãÛúÞšü¿ÖÖêÂÖ„, ׯ֯ÖÖÃÖÖ, Çü¤üµÖÝÖÏÆü„, ¿ÖãÂÛú“”ûÙ¤ü„, ¿ÖãÂÛúÛúÖÃÖ„,

õÖ¾Ö£Öæ¤ËüÝÖÖ¸ü×¾Ö×®ÖÝÖÏÆü„, †®®Ö üÃÖÜÖê¤ü„, ¯ÖÏÃÖêÛúÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ„,

21.7 ×¾ÖÂÖÖ¤ü•Öé´³ÖÖ×¾Ö®ÖÖ´Ö¾Öê¯Ö£ÖãÁÖ´Ö³ÖÏ´Ö¯ÖÏ»ÖÖ¯Ö¯ÖÏ•ÖÖÝÖ¸ü üÖê´ÖÆüÂÖÔ¤ü®ŸÖÆüÂÖÖÔ„,ˆÂÞÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ,

×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖÖ´Ö®Öã¯Ö¿ÖµÖÖê ×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖê¯Ö¿ÖµÖ¿“Öê×ŸÖ ¾ÖÖŸÖ•¾Ö¸üÃµÖ ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ……21……

(1) ÃÖÓ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122; 2) ‰ú´ÖÞÖ¿“ÖÖׯÖ-¯ÖÖ mss. 102, 103, 110*, 122*; ‰ú´ÖÞÖ¿“ÖÖןÖ- ¯ÖÖ 105*; 3) †×ŸÖ¾ÖîÂÖ´µÖÓ - ÖÖ Ms. 105; 4) †®Ö¾Ö×ã֟֟¾Ö ÖË - ÖÖ Mss. 103,122; †®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÓ - ÖÖ Mss. 104, 111, 113, 115 , 116, 117, 118, 119, 120, Books 202, 211; 5) •¾Ö¸üÃµÖ - Abs 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 120, 121, 122, 202, 211 6) ‘Ö´´ÖÖÕŸÖ ê ü- ÖÖ mss. 108; 7) •¾Ö¸üÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 104, 108, 113, 115*, 116*, 117, 119, 122, Books 202, 203, 207, 209, 211, 214; •¾Ö¸üÖ׳ÖÝÖ Ö®Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 109*, 121*, 111, 114, 120; 8) †×ŸÖ¾Öé× „ - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 118; 9) ¯Ö¹ýÂÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 122, Book 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 211, 212, 213, 214; 10) †¹ýÞÖŸ¾ÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 106, 111, 114, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 122, Books 202, 211; 11) ׌»Ö¯ŸÖß³ÖÖ¾Ö„ -¯ÖÖ mss. 104, 107, 109, 108, 113, 114, 119, 120, 122, 202, 211; 12) †®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖ„* ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿“Ö»ÖÖ¿“Ö ¾Öê¤ü®ÖÖßÖêÂÖÖÓ ŸÖêÂÖÖ´ÖÓûÝÖÖ¾ÖµÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 111; “Ö»ÖÖ¿“Ö- 105, 106, 109, 110, 111, 121; 13) ÃÖÓ¬Öß×¾Ö¿»ÖêÂÖÞÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 105; 14) ˆ¾ÖÖì„ “Ö ÃÖÖ¤ü„- ¯ÖÖ mss. 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 120, 121, 122; 15)“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 118, 119; †¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 116, 117, 121, 122; 16) †×ŸÖ׸üŒŸÖÖ¾ÖµÖ¾ÖÖÓÝÖêÂÖã¹ý•ÖÖ´ÖË-¯ÖÖ mss. 120; 17) Æü®¾ÖÖê„ “Ö- “Cha” abscent in mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120; †ÃÖÓ¯ÖÏ×ÃÖ× ü„-¯ÖÖ mss. 106, 111; 18) Çü¤ËüÝÖÏÆü„ -¯ÖÖ mss. 113; Çü¤üµÖêÝÖÏÆü„-110; 19) ÃÖÖ¤ü„ - Extra- 113; 20)×¾Ö•Öé´³ÖÖ/ ×¾Ö•ÖéÓ³ÖÖü - 101, 102, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 116, 117, 120, 121 ,211; 21) •ÖÖÝÖ¸ÞÖ- ÖÖ mss. 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 111 , 116, 117, 119, 120, 121, 122, 207, 211, 214; ¯ÖÏ•ÖÖÝÖ ÞÖü-¯ÖÖ mss. 101, 107, 113 , 118, 202, 203, 205, 209; 22) »ÖÖêê´ÖÆüÂÖÔü ü- ÖÖ mss. 104, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115 , 116, 117, 118, 119, 121, 202, 211; 23) ÂÞÖÖן֯ÖÏÖµÖŸÖÖ-¯ÖÖ mss. 101; ˆÂ´ÖÖ×³Ö ÖÏÖµÖŸÖÖ- ÖÖ mss. 104, 109, 110, 111, 113,202; 24) ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖË -¯ÖÖ 212; 25)³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖË/ ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ-¯ÖÖ mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 116, 117, 120, 121, 122; 26) õÖã„-¯ÖÖ books 203, 204, 207, 209, 213, 214 )

P a g e | 146

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖÓ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ (Sambhavanti) - Sambhavanti and Bhavanti mean same. So original reading

is retained. ÃÖÓ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ †Öî ü ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ ‡®ÖÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

ÃÖÓ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ ¾Öü ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ‰ú´ÖÞÖ¿“ÖÖ× Ö \ - indicates the variability in body heat as well as other symptoms in

accordance with the Chala property of Vata. Accepted as reading.

µÖÆü ¿Ö²¤ü ¿Ö üß ü‰ú´ÖÖ ÛúÖ ¾ÖîÂÖ´µÖ ŸÖ£ÖÖ †Öî ü ³Öß »ÖõÖÞÖ, •ÖÖê ¾ÖÖŸÖ Ûúß “Ö»Ö ÝÖãÞÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü Æï,ü ˆ®ÖÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖÖ

Æï | ¯ÖÖšü³Öê¤ü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æïü |

ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¿Ö üß ü‰ú´µÖÖ“Öê ¾ÖîÂÖ´µÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸üÆüß »ÖõÖÞÖê, •Öß ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö ÝÖãÞÖÖ®ÖãÃÖÖ ü †ÖÆêüŸÖ, ŸµÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖÖê.

¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ‰ú´ÖÞÖ¿“ÖÖן־ÖîÂÖ µÖÓ (Ativaishamya) - The commentator explains Vaishamya as

unevenness in fever - some body parts are hot while some are warm. The degree of

variation will be proportional to quality with which vata is vitiated and strength of

vitiation. Hence the original reading is maintained.

™üßÛúÖÛúÖ üÖê ®Öê ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö •¾Ö ü Ûúß †×®ÖµÖ×´ÖŸÖŸÖÖ ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü - ¿Ö üß ü Ûêú Ûãú”û †¾ÖµÖ¾ÖÖê Öë †×¬ÖÛú

†ÖîÂÞµÖ †Öî¸ü Ûãú”û †¾ÖµÖ¾ÖÖê ´Öë ´ÖÓ¤ü †ÖîÂÞµÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖê®ÖÖ… ‡ÃÖ ¾Öî×¾Ö¬µÖ Ûúß ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ×•Ö®Ö ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¾ÖÖŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Æãü†Ö Æîü

‹¾ÖÓ ¤ãü™üß Ûúß ŸÖß¾ÖΟÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ¾ÖîÂÖ´µÖÓ “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö •¾Ö Ö“Öß †×®ÖµÖ× ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü - ¿Ö¸ü߸üÖ“µÖÖ ÛúÖÆüß †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ Ö¬µÖê †×¬ÖÛú

†ÖîÂÞµÖ ŸÖ ü ÛúÖÆüß †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ´Ö¬µÖê ´ÖÓ¤ü †ÖîÂÞµÖ †®Öã³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖê. •µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ Öãôêû ¾ÖÖŸÖ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¤ãü™üß“Öß ŸÖß¾ÖΟÖÖ µÖÖÓ¾Ö ü

¾Öî×¾Ö¬µÖÖ“Öß ŸÖß¾ÖΟÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖê. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 147

4. †®Ö¾Ö×ã֟֟¾Ö´ÖË (Anavasthitatvam), †®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÓ (Anavasthanam) - The variation in

Teevrabhava i.e. severity of fever or Tanubhava - mildness of fever is often. Hence

plural Anavasthanani meaning variations, is used. Otherwise no change in

meaning. Original retained.

•¾Ö¸ü Ûêú ŸÖß¾ÖÎ †Öî ü ŸÖ®Öã ³ÖÖ¾Ö ´Öë ¾Öî×¾Ö¬µÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ †®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö ‹êÃÖÖ ²ÖÆãü¾Ö“Ö®Ö ÛúÖ ºþ Ö †ÖµÖÖ Æîü… †£ÖÔ Öë

²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

•¾Ö¸Öü“µÖÖ ŸÖß¾ÖÎ ¾Öü ŸÖ®Öã ³ÖÖ¾ÖÖÓ Ö¬µÖê ¾Öî×¾Ö¬µÖ †ÃÖ»µÖÖÛúÖ¸üÞÖÖ®Öê †®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö †ÃÖê ²ÖÆãü¾Ö“Ö®ÖÖ“Öê ºþ¯Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

5. •¾Ö¸üÃµÖ - This reading is abscent in most of the mss and 2 books. The commentator

also mentions and explains the term “ŸÖß¾ÖΟ֮Öã³ÖÖ¾ÖÖ®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ®Ößן֔ indicating abscense of the

word Jwar. Hence original retained

µÖÆü ¯ÖÖšü ²ÖÆãüŸÖÃÖê ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¤üÖê ×ÛúŸÖÖ²ÖÖê Öë ®ÖÆüß Æïü | ™üßÛúÖÛúÖ¸ü®Öê “ŸÖß¾ÖΟ֮Öã³ÖÖ¾ÖÖ®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ®Ößן֔ ¿Ö²¤ü ÛúÖ

ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æïü ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖÛúÖ †£ÖÔ ³Öß Ã Ö™ü ×ÛúµÖÖ Æïü וÖÃÖÃÖê µÖÆü ÃÖÖ±ú ÆüÖêŸÖÖ Æïü Ûúß ¾ÖÆüÖï •¾Ö ü ¿Ö²¤ü ®ÖÆüà Æïü |

‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæ»Ö¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æïü |

ÆüÖ ¯ÖÖšü ÜÖæ Ö¿ÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬Öê ¾Ö ¤üÖê®Ö ¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬Öê ®ÖÖÆüß. ™üßÛúÖÛúÖ üÖ®Öê “ŸÖß¾ÖΟ֮Öã³ÖÖ¾ÖÖ®Ö¾ÖãÖÖ®ÖÖ®Ößן֔ µÖÖ

¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔÆüß Ã¯Ö™ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ¾Öºþ®Ö Æêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß ×ŸÖ£Öê •¾Ö ü ¿Ö²Ö¤ü

®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

‘Ö´´ÖÖÕŸÖ¸êü- The word “¬Ö´ÖÖÔ®ŸÖê” means at end of summer while ¬Ö´ÖÖÕŸÖ ê ü means during

Summer. Greeshma rutu (summer) is sanchaya kala (accumulation period) of vata

while Gharmant i.e. premosoon period is its vitiation period. Vataja jwar in Varsha

season is considered Prakrut(normal), while in other seasons it is considered Vikrut

and hence most difficult to cure. Langhana treatment (which is the prime treatment

of Jwara) is contraindicated for vata. Varsha Rutu is beginning of Visargakala

(which bestows bala), while Greeshma rutu is end part of Aadankala (which takes

away bala).

P a g e | 148

“¬Ö´ÖÖÔ®ŸÖê” ÛúÖ †£ÖÔ Æïü ÝÖÏß嫅 Ûêú †®ŸÖ´Öë | ¬Ö´ÖÖÕŸÖ ê ü ÛúÖ †£ÖÔ Æïü ÝÖÏß嫅 ŠúŸÖã Öë | ÝÖÏß ֊úŸÖã ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ÃÖÓ“ÖµÖÛúÖ»Ö Æïü †Öî ü

‘Ö´ÖÖÔ®ŸÖ µÖÖ®Öê Ûúß ÝÖÏß嫅 ÛúÖ †®ŸÖ †Öî ü ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖãÛúß ¿Öã¹ý¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ÛúÖ»Ö ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê ÖÛúÖ ÛúÖ»Ö Æïü | ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü ¾ÖÂÖÖÔ

ŠúŸÖã Öë ¯ÖÏÖÛéúŸÖ ´ÖÖ®ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æïü †Öî ü †®µÖ ŠúŸÖã Öê ×¾ÖÛéúŸÖ ´ÖÖ®ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æïü †Öî¸ü ‡ÃÖןֵÖê ¯Ö“ÖÖ¸ü Ûêú ×»ÖµÖê Ûú™üŸÖ´Ö Æïü |

»ÖÓ‘Ö®Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ (•ÖÖê •¾Ö ü Ûúß ÖÏ´ÖãÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Æïü) ÛúÖ ¾ÖÖŸÖ Ûêú ×»ÖµÖê ×®ÖÂÖê¬Ö Æïü | ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã ¾ÖÃÖ®ŸÖÛúÖ»Ö Ûúß ¿Öã¹ý¾ÖÖŸÖ

Æïü ŸÖ£ÖÖ ÝÖÏßÂ Ö ŠúŸÖã †Ö¤üÖ®ÖÛúÖ»ÖÛúÖ †®ŸÖ Æïü |

“¬Ö´ÖÖÔ®ŸÖê” ´ÆüÞÖ•Öê ÝÖÏßÂ Ö ŠúŸÖ㓵ÖÖ ¿Öê¾Ö™üß. ¬Ö´ÖÖÕŸÖ ê ü“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÝÖÏß嫅 ŠúŸÖã´Ö¬Öê. ÝÖÏßÂ Ö ŠúŸÖã ÆüÖ ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖÛúÖ»Ö

†ÖÆêü ŸÖ ü ‘Ö ÖÖÔ®ŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ÝÖÏßÂ Ö Šúן֓ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü ¾Ö ¾ÖÂÖÔ ŠúŸÖã“Öß ÃÖã ü¾ÖÖŸÖ ÆüÖ ÛúÖ»Ö ¾ÖÖŸÖ ÖÏÛúÖê¯ÖÛúÖ»Ö ÖÖ®Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

¾ÖÖŸÖ•Ö•¾Ö ü ¾ÖÂÖÖÔ Šú ãŸÖã´Ö¬Öê ÖÏÖÛéúŸÖ ´ÖÖ®Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖ ü †®µÖ ŠúŸÖã´Ö¬Öê ×¾ÖÛéúŸÖ ´ÖÖ®Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö ŸÖÖê ˆ¯Ö“ÖÖ ü

Ûú üÞµÖÖÃÖ Ûú™ü¤üÖµÖÛú †ÖÆêü. »ÖÓ‘Ö®ÖדÖ×ÛúŸÃÖê“ÖÖ (•Öß •¾Ö¸üÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †ÖÆêü) ¾ÖÖŸÖ•Ö•¾Ö üÖ´Ö¬Öê ×®ÖÂÖê¬Ö ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ

†ÖÆêü. ¾ÖÂÖÖÔ ŠúŸÖã ÆüÖ ×¾ÖÃÖÝÖÔÛúÖ»ÖÖ“Öß ÃÖã ü¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü ŸÖ ü ÝÖÏßÂ Ö ŠúŸÖã †Ö¤üÖ®ÖÛúÖ»ÖÖ“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü.

6. •¾Ö¸üÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´ÖË (Jwarabhyagamanam), •¾Ö¸üÖ׳ÖÝÖ Ö®Ö ÖË (Jwarabhigamanam) - Gamana is to

go, Abhigamana is to go near, Aagamana is to come, arrive. †×³Ö + †ÖÝÖ´Ö®Ö = †³µÖÖÝÖ´Ö®Ö

arrive/approach. The fever arrives in body hence original reading

Jwarasyabhyagamanam is retained though Jwarabhigamanam also carries

meaning.

ÝÖ´Ö®Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü •ÖÖ®ÖÖ, †×³ÖÝÖ´Ö®Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ×®ÖÛú™ü •ÖÖ®ÖÖ, †ÖÝÖ Ö®Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †Ö®ÖÖ… †×³Ö + †ÖÝÖ´Ö®Ö =

†³µÖÖÝÖ´Ö®Ö, Ûêú ¯ÖÖÃÖ •ÖÖ®ÖÖ… •¾Ö¸üÖ׳ÖÝÖ Ö®Ö ÖË µÖÆü ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß •¾Ö¸ü ÛúÖ ¿Ö üß ü ´Öë †ÖÝÖ´Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü

‡ÃÖ×»Ö‹ •¾Ö¸üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´ÖË ‡ÃÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÝÖ´Ö®Ö “ÖÖ †£ÖÔ •ÖÖÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. †×³ÖÝÖ´Ö®Ö “ÖÖ †£ÖÔ ×®ÖÛú™ü •ÖÖÞÖê, †ÖÝÖ´Ö®Ö “ÖÖ †£ÖÔ µÖêÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. †×³Ö +

†ÖÝÖ´Ö®Ö = †³µÖÖÝÖ´Ö®Ö, •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê. •Ö üß •¾Ö¸üÖ׳ÖÝÖ Ö®Ö ÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß, •¾Ö¸üÖ“Öê ¿Ö üß üÖ Ö¬µÖê

†ÖÝÖ´Ö®Ö ÆüÖêŸÖê ´ÆüÞÖæ®Ö •¾Ö¸üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´ÖË ÊÖ Öæôû ¯ÖÖšÖŸÖü ²Ö¤ü»Ö Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

7. †×ŸÖ¾Öé× „ ü(Ativriddhih) - üAbhitah vriddhih - üAbhitah means entirely, on all sides,

everywhere. Vriddhih = increase. üAbhivriddhih is increase in totality. Where as

P a g e | 149

Ativriddhih is increase in excess. The original reading üAbhivriddhih is more

appropriate as there is increase in different pains along with jwar.

†×³ÖŸÖ„ ¾Öé× ü„ - ü†×³ÖŸÖ„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¯ÖæÞÖÔ ºþ Ö ÃÖê, ÃÖ²Ö †Öê¸ü ÃÖê, ÃÖ¾ÖÔ¡Ö… ¾Öé× ü„ - ¾Ö¬ÖÔ®Ö… †×³Ö¾Öé× ü„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü

ÃÖ´¯ÖæÞÖÔŸÖµÖÖ ²Öœü®ÖÖ… •Ö²Ö Ûúß †×ŸÖ¾Öé× „ü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ²Öœü®ÖÖ… ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×³Ö¾Öé× ü„ü µÖÆü †×¬ÖÛú ד֟Ö

¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŒµÖÖë×Ûú µÖÆüÖÑ Ö ü ÃÖ³Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ†ÖêÓ Ûêú ÃÖÖ£Ö •¾Ö¸ü Ûúß ¾Öé× ü ÆüÖêŸÖß Æîü…

†×³ÖŸÖ„ ¾Öé× ü„ - ü†×³ÖŸÖ„ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü - ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê, ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß, ÃÖ¾ÖÔ¡Ö. ¾Öé× ü„ - ¾Ö¬ÖÔ®Ö. †×³Ö¾Öé× ü„ “ÖÖ †£ÖÔü †ÖÆêü

ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖµÖÖ ¾ÖÖœüÞÖê. ŸÖ¸ü †×ŸÖ¾Öéר„ “ÖÖ †£ÖÔ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾ÖÖœüÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. Öæôû ¯ÖÖš †×³Ö¾Öé× ü„ü †×¬ÖÛú µÖÖêݵÖ

¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ÛúÖ üÞÖ ‡£Öê ÃÖ¾ÖÔ ¾Öê¤ü®ÖÖÓÃÖÆü •¾Ö¸üÖ“Öß ¾Öé ß ü ÆüÖêŸÖê.

8. ¯Ö¸ÂÖ (Parasha) - must be a printing mistake. It should be Parusha.

¯Ö¸ÂÖ - µÖÆü ´Öã¦üÞÖ¤üÖêÂÖ ÝÖ»ÖŸÖß ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Ö ü ¯Ö¹ýÂÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹…

¯Ö¸ÂÖ - Æüß ”ûÖ¯ÖÞµÖÖŸÖᯙ “ÖæÛú †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê, ŸµÖÖ •ÖÖÝÖß Ö¹ýÂÖ ¿Ö²¤ü †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾ÖÖ.

9. †¹ýÞÖ (Aruna) - Arunavarnatvam and Arunatvam both mean the same. But when

multiple symptoms are associated with one or multiple bodyparts, then generally the

word varna is omitted. For e.g.

1. †¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖ¿µÖÖ¾Ö®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“Ö ÖË ..... ¾ÖÖŸÖ•Ö †¯ÖôÖÖ¸ü in Nidan 8/8

2. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖ Ö¹ýÂÖ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖõÖ....¾ÖÖŸÖ•Ö †¿ÖÔ in Chikitsa 14/11

3. ºþõÖ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖÖÛéú×ŸÖ ÖË ....... ¾ÖÖŸÖ•Ö Ö¤üÖŸµÖµÖ in Sutra 24/30

4. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖŸ¾ÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¾Ö“ÖÔÃÖÖ ÖË ... ¾ÖÖŸÖ•Ö ¤ü ü üÖêÝÖ in Chikitsa 13/ 25 Most of the Mss. have the reading Arunatvam. Hence it is accepted. †¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ †Öî ü †¹ýÞÖŸ¾ÖÓ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã •Ö²Ö †×¬ÖÛú »ÖõÖÞÖ ¿Ö¸ü߸ü Ûêú ‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú

³ÖÖÝÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü, ŸÖ²Ö ¾ÖÞÖÔ ¿Ö²¤ü ÛúÖ »ÖÖê¯Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… •ÖîÃÖê Ûúß,

1. †¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖ¿µÖÖ¾Ö®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“Ö ÖË ..... ¾ÖÖŸÖ•Ö †¯ÖôÖÖ¸ü Öë “Ö.×®Ö.8/8 2. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖ Ö¹ýÂÖ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖõÖ.... ¾ÖÖŸÖ•Ö †¿ÖÔ Öë “Ö.דÖ.14/11

3. ºþõÖ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖÖÛéú×ŸÖ ÖË ....... ¾ÖÖŸÖ•Ö Ö¤üÖŸµÖµÖ Öë “Ö.ÃÖæ.24/30

P a g e | 150

4. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖŸ¾ÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¾Ö“ÖÔÃÖÖ ÖË ... ¾ÖÖŸÖ•Ö ¤ü ü üÖêÝÖ ´Öë “Ö.דÖ.13/25 †×¬ÖÛúŸÖ ü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖêÓ Öë †¹ýÞÖŸ¾ÖÓ µÖÆü ÖÖšü ÆüÖê®Öê ÃÖê ¾ÖÆü þÖßÛéúŸÖü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ †Ö×ÞÖü †¹ýÞÖŸ¾ÖÓ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã •Öê¾ÆüÖ †×¬ÖÛú »ÖõÖÞÖê ¿Ö üß Ö“µÖÖú ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ

†×¬ÖÛú ³ÖÖÝÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖü, ŸÖê¾ÆüÖ ¾ÖÞÖÔ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ »ÖÖê¯Ö Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¤üÖ;

1. †¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖ¿µÖÖ¾Ö®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö“Ö ÖË ..... ¾ÖÖŸÖ•Ö †¯ÖôÖÖ¸ü “Ö.×®Ö.8/8

2. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖ Ö¹ýÂÖ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖÃµÖ .... ¾ÖÖŸÖ•Ö †¿ÖÔ “Ö.דÖ.14/11

3. ºþõÖ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖÖÛéú×ŸÖ ÖË ....... ¾ÖÖŸÖ•Ö Ö¤üÖŸµÖµÖ “Ö.ÃÖæ.24/30

4. ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖŸ¾ÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®ÖŸ¾Ö’ËûÝÖ´Öæ¡Ö¾Ö“ÖÔÃÖÖ ÖË ... ¾ÖÖŸÖ•Ö ¤ü ü üÖêÝÖ “Ö.דÖ.13/25 ²ÖÆãüŸÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê †¹ýÞÖŸ¾ÖÓ ÆüÖü ¯ÖÖšü †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

10. †ŸµÖ£ÖÕ (Atyartham) –

The commentator states Klruptibhavah as †¯ÖϾÖé×¢Ö, or ³Öê¤ü. If the meaning is taken

Apravrutti (not proceeding / passing) it can be applied only to urine and stool. If the meaning is taken as ³Öê¤ü then it can be applied to nails etc. Thus if one

meaning is considered (since samas is there), then some symptoms become “Aparthak” (carrying no contextual meaning). (Vakya-dosha- Ch. Vi. 8-54)

We noticed that similar line is present in sutra of Pittaja Jwar.

“Æü× üŸÖÆüÖ× ü¦üŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ ÖË,

and Kaphaja Jwar

†ŸµÖ£ÖÔ Öæ´ÖÞÖßÖß¾ÖγÖÖ¾Ö„, .. |”

“.. ¿ÖÖÓ, À¾ÖÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË,

†ŸµÖ£ÖÕ “Ö ¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ ³Öé¿Ö´Ö’ËûÝÖê³µÖ ×¢Öšü×®ŸÖ, ..|”

It can be noticed that all these lines mention colour and other property of nails, eyes, face, urine and stool according to dosha. (¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ due to vata, Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦ü due

to Pitta and ¿ÖßŸÖ À¾ÖêŸÖ due to Kapha.) In the sutra of Pittaja and Kaphaja jwar comma

P a g e | 151

is present before “Atyartha” (†ŸµÖ£ÖÔ) indicating it is not associated with colour of

nails etc. Hence in Vataja jwar also we tried the same.

We checked the meaning of Klrup.

In Apte’s Dictionary meaning of “Klrup” is given as “µÖÖêÝµÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖ£Öê™ü ÆüÖê®ÖÖ, ×®Ö¯֮®Ö Ûú ü®ÖÖ,ŸÖîµÖÖ ü ÆüÖê®ÖÖ”. In the present context this meaning is not so relevant. In Aptes Sanskrit dictionary, meaning of Avaklrup is given as “†¾ÖÃÖÖ¤ü” - “®Öß“Öê —ÖãÛú®ÖÖ“.

So “Klriptibhavashcha” can be interpreted as “sada”. “Atyartham

Klriptibhavashcha” as extreme loss of energy. In that case the line should be

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

In Geervan Laghukosha the meanig of Klrup is given as “†¿ÖŒŸÖ ÆüÖêÞÖê” (become weak). This meaning seems appropriate in present context.

So considering the meaning given by Geervan Laghukosha and aptes dictionary, and the fact that nails etc get colour according to dosha, . we decided that the samas should be broken at “twacham” and a comma should be inserted after it. The line will be ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

™üßÛúÖÛúÖ ü®Öê Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö„ ÛúÖ †£ÖÔ †¯ÖϾÖé×¢Ö †Öî ü ³Öê¤ü ²ÖŸÖÖµÖÖ Æïü | †ÝÖ ü †¯ÖϾÖé×¢Ö †£ÖÔ »ÖêŸÖê Æïü ŸÖÖê ˆÃÖÛúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öæ¡Ö ŸÖ£ÖÖ ¯Öã üßÂÖÃÖêÆüß »ÖÝÖÖ ÃÖÛúŸÖê Æïü | †ÝÖ ü ³Öê¤ü †£ÖÔ »ÖêŸÖê Æïü ŸÖÖê ®ÖÜÖ †Öפü Ûêú ÃÖÖ£Ö •ÖÖê›ü ÃÖÛúŸÖê Æïü | ‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê †ÝÖ¸ü †ÝÖ ü ‹Ûú †£ÖÔ »Öê (ŒµÖæÓ Ûúß ÃÖ ÖÖÃÖ Æïü) ŸÖÖê Ûãú”û »ÖõÖÞÖ †¯ÖÖ£ÖÔÛú ÆüÖê •ÖÖŸÖê Æïü | (ו֮ÖÛúÖ ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Öë ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà | (¾ÖÖŒµÖ¤üÖêÂÖ “Ö. ×¾Ö. 8\54)

Æü´Ö®Öê ¤êüÜÖÖ Ûúß ‡ÃÖß ŸÖ üÆü Ûúß ¯ÖÓŒŸÖß ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸ü Öë ³Öß Æïü |

“Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦üŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË,

†Öî¸ü Ûú±ú•Ö •¾Ö¸ü Öë

†ŸµÖ£ÖÔ´Öæ´ÖÞÖßÖß¾ÖγÖÖ¾Ö„, .. |”

“.. ¿ÖÖÓ, À¾ÖÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË,

†ŸµÖ£ÖÕ “Ö ¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ ³Öé¿Ö´Ö’ËûÝÖê³µÖ ×¢Öšü×®ŸÖ, ..|”

µÖÆü ¤êüÜÖÖ ÝÖµÖÖü Ûúß ÃÖ³Öß ÖÓ׌ŸÖµÖÖÓ ®ÖÜÖ, ®Öê¡Ö, ÖãÜÖ, ´Öæ¡Ö ŸÖ£ÖÖ ¯Öã üßÂÖ Ûêú ¤üÖêÂÖÖëÛêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ¾ÖÞÖÔ ŸÖ£ÖÖ †Öî ü ÝÖãÞÖ

×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸üŸÖê Æïü | ( Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ ¾ÖÖŸÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ, Æü׸üŸÖÆüÖ× ü¦ü ×¯Ö¢Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ †Öî ü ¿ÖßŸÖ À¾ÖêŸÖ Ûú±ú Ûêú ÛúÖ üÞÖ).Ûú±ú•Ö

P a g e | 152

ŸÖ£ÖÖ ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö ü Ûêú ¿»ÖÖêÛú ´Öë †ŸµÖ£ÖÔ ¿Ö²¤ü Ûêú ¯ÖÆü»Öê þֻ¯Ö×¾Ö¸üÖ´Ö Æïü, •ÖÖê ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖÖ Æïü Ûúß †ŸµÖ£ÖÔ ®ÖÜÖ †Öפü

ÃÖê •Öã›üÖ ®ÖÆüß Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖß ŸÖ üÆü ÃÖê ÆüÃÖ®Öê ¾ÖÖŸÖ•Ö ¿»ÖÖêÛú Öë ³Öß ×ÛúµÖÖ |

Æü´Ö®Öê Œ»Öé Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ¤êüÜÖÖ | †Ö¯Ö™êü Ûêú ÛúÖê¿Ö ´Öë Œ»Öé¯ÖË ÛúÖ †£ÖÔ “µÖÖêÝµÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖ£Öê™ü ÆüÖê®ÖÖ, ×®Ö¯֮®Ö

Ûú ü®ÖÖ,ŸÖîµÖÖ ü ÆüÖê®ÖÖ”.פüµÖÖ Æïü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë µÖÆü †£ÖÔ µÖÖêÝµÖ ®ÖÆüß |

†Ö¯Ö™êü Ûúß ÃÖÓÃÛéúŸÖ ÛúÖê¿Ö ´Öë †¾ÖŒ»Öé¯Ö ÛúÖ †£ÖÔ “†¾ÖÃÖÖ¤ü” - “®Öß“Öê —ÖãÛú®ÖÖ“. פüµÖÖ Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “Œ»Öé× ŸÖ³ÖÖ¾Ö¿“Ö“ ÛúÖ

†£ÖÔ “ÃÖÖ¤“.ü »Öê ÃÖÛúŸÖê Æïü | †Öî ü †ŸµÖ£ÖÔ´ÖË Œ»ÖéׯŸÖ³ÖÖ¾Ö¿“Ö ÛúÖ †£ÖÔ †ŸµÖ׬ÖÛú ÃÖÖ¤ü »Öê ÃÖÛúŸÖê Æïü | ŸÖ²Ö µÖÆü ¯ÖÓŒŸÖß

‹êÃÖß ÆüÖê®Öß “ÖÖ×ÆüµÖê- -×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ »Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö´Öë Œ»Öé¯Ö ÛúÖ †£ÖÔ “†¿ÖŒŸÖ ÆüÖêÞÖê” ‹ÃÖÖ ×¤üµÖÖ Æïü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¾ÖÆü µÖÖêÝµÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æïü |

‡ÃÖ×»ÖµÖê ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö´Öë פüµÖÖ †£ÖÔ, †Ö¯Ö™êü Ûúß ÛúÖê¿Ö Öë פüµÖÖ †£ÖÔ ŸÖ£ÖÖ ¾ÖßÖã×ã֟Öß (®ÖÜÖÖפüÛúÖê ¤üÖêÂÖÖëÛêú †®ÖãÃÖÖ ü

¾ÖÞÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æïü,) ¤êüÜÖÛú ü Æü Ö®Öê ×®Ö׿“ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Ûúß ÃÖ ÖÖÃÖ ÛúÖê Ÿ¾Ö“Ö´ÖË Ûêú ²ÖÖ¤ü ŸÖÖê›ü®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê †Öî¸ü ‹Ûú

þֻ¯Ö×¾Ö¸üÖ´Ö ¤êü®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê | ×±ú ü ¯ÖÓ׌ŸÖ ÆüÖêÝÖß

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

™üßÛúÖÛúÖ üÖ®Öê Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö„ “ÖÖ †£ÖÔ †¯ÖϾÖé×¢Ö ¾Ö ³Öê¤ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. •Ö ü †£ÖÔ †¯ÖϾÖé×¢Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ŸÖ¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

´Öæ¡Ö ¾Ö Öã üßÂÖÖ¿Öß •ÖÖê›üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. •Ö¸ü ³Öê¤ü †£ÖÔ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ŸÖ ü ŸÖÖê ®ÖÜÖ †Öؤü¿Öß •ÖÖê›ü»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû •Ö ü

‹Ûú“Ö †£ÖÔ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ (ÛúÖ üÞÖ ÃÖ ÖÖÃÖ †ÖÆêü) ŸÖ¸ü ÛúÖÆüß »ÖõÖÞÖê †¯ÖÖ£ÖÔÛú (¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ †£ÖÔ ®ÖÃÖ»Öê»Öß) ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

(¾ÖÖŒµÖ¤üÖêÂÖ “Ö. ×¾Ö. 8\54)

†Ö´Æüß ²Öבֻ֟Öê Ûúß µÖÖ“Ö ¯Ö üŸÖß“Öß †Öêôû ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö üÖ´Ö¬ÖêÆüß †ÖÆêü.

“Æü× üŸÖÆüÖ× ü¦üŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ ÖË,

¾Ö Ûú±ú•Ö •¾Ö üÖ´Ö¬Öê

†ŸµÖ£ÖÔ Öæ´ÖÞÖßÖß¾ÖγÖÖ¾Ö„, .. |”

“.. ¿ÖÖÓ, À¾ÖÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË,

†ŸµÖ£ÖÕ “Ö ¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ ³Öé¿Ö´Ö’ËûÝÖê³µÖ ×¢Öšü×®ŸÖ, ..|”

Æêü פüÃÖæ®Ö µÖêŸÖêê Ûúß ÃÖ¾ÖÔ †Öêôûß ®ÖÜÖ, ®Öê¡Ö, ´ÖãÜÖ, ´Öæ¡Ö, ¯Öã üßÂÖ µÖÖÓ“Öê ¤üÖêÂÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ¸ÓüÝÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü ÝÖãÞÖ ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ.

(¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ Öãôê,û Æü× üŸÖÆüÖ׸ü¦ü × Ö¢ÖÖ Öãôêû †Ö×ÞÖü ¿ÖßŸÖ À¾ÖêŸÖ Ûú±úÖ Öãôêû). × Ö¢Ö•Ö ¾Ö Ûú±ú•Ö •¾Ö üÖ“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ Ö¬Öê

†ŸµÖ£ÖÔ ¿Ö²¤üÖ¯Öæ¾Öá þֻ Ö×¾Ö üÖ Ö †ÖÆêü. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê »ÖõÖÖŸÖ µÖêŸÖê Ûúß †ŸµÖ£ÖÔ “ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®ÖÜÖ ®Öê¡Ö ‡ŸµÖÖ¤üß“µÖÖ ¾ÖÞÖÖÔ¿Öß

®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö üÖ Ö¬ÖêÆüß †Ö´Æüß ŸÖÃÖê“Ö Ûúºþ®Ö ÖÖ×Æü»Öê.

P a g e | 153

†Ö´Æüß Œ»Öé¯Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ²Öבֻ֟ÖÖ. †Ö¯Ö™ëü“µÖÖ ¿Ö²¤üÛúÖê¿ÖÖ Ö¬Öê “µÖÖêÝµÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖ£Öê™ü ÆüÖê®ÖÖ, ×®Ö¯֮®Ö Ûú¸ü®ÖÖ,ŸÖîµÖÖ ü

ÆüÖê®ÖÖ” †ÃÖÖ †£ÖÔ ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÆüÖ †£ÖÔ µÖÖêÝµÖ ®ÖÖÆüß.

†Ö¯Ö™ëü“µÖÖ ÛúÖê¿ÖÖ Ö¬Öê †¾ÖŒ»Öé¯Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ “†¾ÖÃÖÖ¤ü” - “®Öß“Öê —ÖãÛú®ÖÖ“ †ÃÖÖ ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “†ŸµÖ£ÖÔ ÖË

Œ»ÖéׯŸÖ³ÖÖ¾Ö¿“Ö“ “ÖÖ †£ÖÔ †ŸµÖ׬ÖÛú ÃÖÖ¤ü †ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ ¯Ö× ü×ã֟ÖßŸÖ Æüß †Öêôû

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

†¿Öß Æü¾Öß.

ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ »Ö‘ÖãÛúÖê¿ÖÖŸÖ Œ»Öé¯Ö “ÖÖ †£ÖÔ “†¿ÖŒŸÖ ÆüÖêÞÖê” †ÃÖÖ ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖ Ö¬Öê ŸÖÖê †£ÖÔ µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.

´ÆüÞÖæ®Ö ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿ÖÖŸÖᯙ †£ÖÔ, †Ö¯Ö™ëü“µÖÖ ÛúÖê¿ÖÖŸÖᯙ †£ÖÔ ¾Ö ÖÏŸµÖõÖ ¾ÖßÖã×ã֟Öß (Ûúß ®ÖÜÖÖؤü®ÖÖ ¤üÖêÂÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ¾ÖÞÖÔ

µÖêŸÖÖê; ) ÖÖÆæü®Ö †Ö´Æüß †ÃÖÖ ×®ÖÞÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ Ûúß ÃÖ´ÖÖÃÖ “Ÿ¾Ö“Ö´ÖË”®ÖÓŸÖ ü ŸÖÖê›üÖµÖ“ÖÖ ¾Ö ‹Ûú þֻ¯Ö×¾Ö üÖ´Ö ×ŸÖ£Öê ™üÖÛúÖµÖ“ÖÖ.

†Öêôû ´ÖÝÖ †¿Öß ÆüÖê‡Ô»Ö - -

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÔŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË , †ŸµÖ£ÖÕ Œ»Ö鯟Öß³ÖÖ¾Ö¿“Ö…

11. †®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖ„ (Anekavidhah) - of various types. Upama is resemblance or similie.

Anekavidhopama is various types of resemblance. The pains present in vataja jwar

are explained with similie or resemblance. for e.g. Bhagnatvam iva - as if breaking

pain. Hence the original reading is correct.

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü… ˆ¯Ö ÖÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÃÖ´Öºþ¯ÖŸÖÖ… †®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖê¯Ö ÖÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÃÖ´Öºþ¯ÖŸÖÖ Ûêú ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÖÏÛúÖ ü… ¾ÖÖŸÖ•Ö

•¾Ö¸ü ´Öë ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ†Öë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÖ¬Ö´µÖÔŸÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ˆ¤üÖ. ³Öݮ֟¾Ö´ÖË ‡¾Ö - ™æü™ü®Öê Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö

¾Öê¤ü®ÖÖ… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü µÖÖêÝµÖ Æîü…

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü. ¯Ö´ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÃÖ Öºþ¯ÖŸÖÖ. †®ÖêÛú×¾Ö¬ÖÖê Ö´ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÃÖ Öºþ¯ÖŸÖê“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ . ¾ÖÖŸÖ•Ö

•¾Ö¸üÖ Ö¬µÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ¾Öê¤ü®ÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÖ¬Ö´µÖÖÔ®ÖãÃÖÖ¸ Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. ³Öݮ֟¾Ö´ÖË ‡¾Ö - ŸÖã™ü»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ.

´ÆüÞÖæ®Ö“Ö Öæôû ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 154

“Ö»ÖÖ¿“Ö-“cha” indicates Achala pains. In original reading it is ”“Ö»ÖÖ“Ö»ÖÖ¿“Ö”. The Avagraha

though not given is there and it indicates, Chala (fluctuating/ unsteady) as well as

Achala Pains. Hence this reading is retained and others are rejected.

12. ÃÖÓ¬Öß×¾Ö¿»ÖêÂÖÞÖÓ (Sandhivishleshanam) - Joining or samas of two words. No change in

meaning. Hence original retained. Varied Vata type of pains are described. Of these

those that are commonly present in Vataja type of fever are listed in text.

¤üÖê ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ ÃÖ ÖÖÃÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Ûúß ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ†Öë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ®Ö Öë ÃÖê •ÖÖê ÃÖÖ ÖÖ®µÖ ºþ¯Ö ÃÖê ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü ´Öë ˆ Ö×ã֟Ö

ÆüÖêŸÖß Æîü ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÖÖšü Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¤üÖê®Ö ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖÃÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾Öê¤ü®ÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ ÖîÛúß •µÖÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö Ö´Ö¬µÖêü

†ÖœüôûŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öêü ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÖšÖ Ö¬µÖê Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü.

13. ˆ¾ÖÖì„ “Ö ÃÖÖ¤ü„ – Indicates there is “sada” of other sites of vata also like kati etc.

‡ÃÖÃÖê µÖÆü ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æïü Ûúß ¾ÖÖŸÖ Ûêú †Öî¸ü ³Öß •ÖÖê ãÖÖ®Ö Æïü •ÖîÃÖê Ûú×™ü ‡ŸµÖÖ¤üß, ®ÖÛúÖ ³Öß ÃÖÖ¤ü ÆüÖêŸÖÖ Æïü |

µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Ûúß ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ‡ŸÖ¸ü ãÖÖ®Öê –Ûú×™ü ‡ŸµÖÖפü ŸµÖÖÓ“ÖÖÆüß ÃÖÖ¤ü ÆüÖêŸÖÖê.

.

14. †¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖ (Avapatita) - (†¾Ö + ¯Ö™Ëü) ¯Ö™Ëü = ™ãüÛú›êü Ûú ü®ÖÖ (make pieces), ±úÖ›ü Ûú ü ˆ»ÖÝÖ Ûú¸ü®ÖÖ (tear

off), ”êû¤ü®ÖÖ “Öã³ÖÖê®ÖÖ (To prick), •Ö›ü ÃÖê ÜÖÖ›ü®ÖÖ (to uproot).

“Ö×™üŸÖ (“Ö™Ëü) - ™æü™ü®ÖÖ (break), ×ÝÖ ü®ÖÖ (To fall), †»ÖÝÖ ÆüÖê®ÖÖ (Become apart), ŸÖÖê›ü®ÖÖ (break),

ˆÜÖê›ü®ÖÖ (uproot), õÖ×ŸÖ ÖÆãÑ“ÖÖ®ÖÖ (injure)

†¾Ö¯Öß×›üŸÖ - (†¾Ö + ¯Öß›Ëüü) ¤ü²ÖÖ®Öê Ûúß ×ÛÎúµÖÖ (To press down, squeez)

Commentator Chakrapanidatta explains “Avapatita”, as “Ekdeshotpatitam” ( Ÿ¯ÖÖ™ü®Ö-

±úÖê›ü ›üÖ»Ö®ÖÖ, ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛúÖ»Ö®ÖÖ).

P a g e | 155

If we consider the meaning of Avapatita and Chatita they are more-ever same.

Chatitavapidita is present in most of the Mss. and 9 books while Avapatitavapidita is

present in 5 Mss.

Kaviraj Avinashchandra in his English translation has mentioned cracki ng and

pressing pain. In his notes he has cited Gangadhara - “Chatita is peeling off of small

portions of skin”. Kaviraj does not agree with Gangadhars opinion and states it

should be cracking pain.

Peeling off of small portions of skin seems to be translation of “Avapatana” (given

in Sushruta with respect to kshudraroga avapatika).

Chatitavapatita reading is present in 3 books only in (206, 208, 210)

Shree Yadavaji Trikamji Acharya have also mentioned “Chatitavapidita” as reading.

Considering all these references “Chatitavapidita” seems to be appropriate

reading. “Avapatitavapidita” can be taken as another reading.

†¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖ †Öî ü “Ö×™üŸÖ µÖê ¤üÖê®ÖÖêÓ †£ÖÔ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… “Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë´Öë †Öî ü 9 ¯ÖãßÖÛúÖë ´Öë, •Ö²Ö Ûúß †¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ 5 ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë Öë ¯Ö×Ã£ÖŸÖ Æîü…

Ûú×¾Ö üÖ•Ö †×¾Ö®ÖÖ¿Ö“ÖÓ¦ü ®Öê ˆ®ÖÛêú ³ÖÖÂÖÖÓŸÖ¸ ü´Öë ³Öê¤ü †Öî ü ¤ü²ÖÖ®Öê •ÖîÃÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ˆ®ÖÛúß

×™ü¯¯ÖÞÖß Öë ˆ®ÆüÖë®Öê ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ÛúÖê ˆ éüŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü - “Ö×™üŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü Ÿ¾Ö“ÖÖ Ûêú ‹Ûú ”ûÖê™êü ×ÆüÃÃÖê ÛúÖê ÜÖà“ÖÛú ü

×®ÖÛúÖ»Ö®ÖÖ… Ûú×¾Ö üÖ•Ö ÛúÖê ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ÛúÖ µÖÆü ´ÖŸÖ †´ÖÖ®µÖ Æîü †Öî ü ˆ®ÖÛêú †®ÖãÃÖÖ ü ¾ÖÆ ³Öê¤ü •ÖîÃÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖê®Öß “ÖÖ×Æü‹…ü

Ÿ¾Ö“ÖÖ Ûêú ‹Ûú ”ûÖê™êü ×ÆüÃÃÖê ÛúÖê ÜÖà“ÖÛú¸ü ×®ÖÛúÖ»Ö®Öê •ÖîÃÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ µÖÆü †¾Ö¯ÖÖ™ü®Ö ÛúÖ ³ÖÖÂÖÖÓŸÖ ü ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹

(õÖã¦ü¸üÖêÝÖ Öë ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê †¾Ö ÖÖ×™üÛúÖ ÛúÖ ×•ÖÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖê)…

“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖ µÖÆü ¯ÖÖšü Ûêú¾Ö»Ö 3 ÖãßÖÛúÖë´Öë ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ Æîü… (206, 208, 210)

ÁÖß µÖÖ¤ü¾Ö•Öß ×¡ÖÛú´Ö•Öß †Ö“ÖÖµÖÔ ®Öê ““Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ” ÛúÖê ³Öß ‹Ûú ÖÖšü³Öê¤ü ´ÖÖ®ÖÖ Æîü… ‡®Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÖí ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö üÜÖŸÖê

Æãü‹ ““Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ” µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ“ÖßŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… “†¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö Öß×›üŸÖ” ÛúÖ ¤æüÃÖ¸êü ¯ÖÖšü Ûêú þֹý¯Ö Öë

þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü…

†¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖ †Ö×ÞÖ “Ö×™üŸÖ Æêü ¤üÖê®Æüß †£ÖÔ ¥ü™ü¶Ö ÃÖ ÖÖ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. “Ö×™üŸÖÖ¾Ö Öß×›üŸÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ŸÖÃÖê“Ö 9 ¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê, ŸÖ ü †¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ 5 ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê †ÖœüôûŸÖÖê.

P a g e | 156

Ûú×¾Ö üÖ•Ö †×¾Ö®ÖÖ¿Ö“ÖÓ¦ü µÖÖÓ®Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖú³ÖÖÂÖÖÓŸÖ¸Ö Ö¬µÖê ³Öê¤ü ¾Ö ¤üÖ²Ö»µÖÖÃÖÖ üÜÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ

™üßÛêú´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ®Öß ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸ü µÖÖÓ®ÖÖ ˆ¨éüŸÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü. - “Ö×™üŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ü Ÿ¾Ö“Öê“ÖÖ ‹Ûú ”ûÖê™Ö ³ÖÖÝÖ ÜÖê“Öæ®Ö ÛúÖœüÞÖê.

Ûú×¾Ö üÖ•Ö µÖÖÓ®ÖÖ ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ“Öê Æêü ´ÖŸÖ †´ÖÖ®µÖ †ÖÆêüü †Ö×ÞÖü ŸµÖÖÓ“µÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ ³Öê¤Ö¯ÖÏ ÖÖÞÖê †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öß.

Ÿ¾Ö“Öê“ÖÖ ‹Ûú ”ûÖê™Ö ³ÖÖÝÖ ÜÖê“Öæ®Ö ÛúÖœü»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ †ÃÖêü †¾Ö¯ÖÖ™ü®Ö “Öê ³ÖÖÂÖÖÓŸÖ ü †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. (õÖã¦ü üÖêÝÖÖ Ö¬µÖê

ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß †¾Ö¯ÖÖ×™üÛêú“Öê •µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖ“µÖÖ †®ÖãÂÖÓÝÖÖ®Öê).

“Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯ÖÖ×™üŸÖ ÆüÖü ¯ÖÖšü Ûêú¾Öôû 3 ¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÖÆêü. (206, 208, 210)

ÁÖß µÖÖ¤ü¾Ö•Öß ×¡ÖÛú Ö•Öß †Ö“ÖÖµÖÔÖÓ®Öß ““Ö×™üŸÖÖ¾Ö¯Öß×›üŸÖ” ‹Ûú ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÖÖ®Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ

““Ö×™üŸÖÖ¾Ö Öß×›üŸÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. “†¾Ö ÖÖ×™üŸÖÖ¾Ö Öß×›üŸÖ” “ÖÖ †®µÖ ¯ÖÖšÖ“µÖÖü þֹý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ

•ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. 15. »ÖÖêê´ÖÆüÂÖÔüü and ¸üÖê´ÖÆüÂÖÔ both mean same. Hence original reading retained.

¤üÖê®ÖÖëÛúÖ ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æïü |

¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ŸÖÖê“Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ.

16. ˆÂÞÖÖן֯ÖÏÖµÖŸÖÖ- ÖÖ / ˆÂ´ÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ - Ushna is hot property while Ushma is heat.

ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ Æïü †Öî ü ˆÂ ÖÖ ÝÖ ü´Öß.

ˆÂÞÖ ÆüÖ ÝÖãÞÖ †ÖÆêü ŸÖ ü ˆÂ ÖÖ Æüß ˆÂÞÖŸÖÖ

17. ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖË/ ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ – Bhavanam though not mentioned is to be understood.

¯ÖÏŸµÖõÖ ®ÖÖ ÛúÆü®Öê Ö¸ü³Öß ¾ÖÆü ÃÖ Ö—Ö »Öê®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê |

¯ÖÏŸµÖõÖÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÃÖ»Öê ŸÖ üß ŸÖê ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê.

22.1 ˆÂÞÖÖ´»Ö»Ö¾ÖÞÖõÖÖ¸üÛú™ãüÛúÖ•ÖßÞÖÔ³ÖÖê•Ö®Öê³µÖÖêƒ×ŸÖÃÖê×¾ÖŸÖê³µÖß֣ÖÖ

ŸÖßõÞÖÖŸÖ¯ÖÖ×Ý®ÖÃÖÓŸÖÖ¯ÖÁÖ´ÖÛÎúÖê¬Ö×¾ÖÂÖ´ÖÖÆüÖ êü³µÖ¿“Ö ×¯Ö¢ÖÓ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……22……

(1) †•ÖßÞÖì³µÖÖê ³ÖÖê•Ö®Öê³µÖ„ - ÖÖ Mss. 102, 105, 114; 2) †×ŸÖŸÖßõÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; 3) ÛúÖê Ö´ÖË-¯ÖÖ mss. 102, 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 157

1. †•ÖßÞÖì³µÖÖê ³ÖÖê•Ö®Öê³µÖ„ (Ajeernebhyo Bhojanebhyo) - The reading “Ajeernebhyo

Bhojanebhyo” is just sandhi separated, does not add to information hence the

original readings is retained.

“†•ÖßÞÖì³µÖÖê ³ÖÖê•Ö®Öê³µÖ„” µÖÆü Ûêú¾Ö»Ö ÃÖÓ¬Öß ÛúÖ ×¾ÖÝÖÏÆü Æîü ®Ö Ûúß Ûãú”û †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹

´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“†•ÖßÞÖì³µÖÖê ³ÖÖê•Ö®Öê³µÖ„” ‡£Öê Ûêú¾Öôû ÃÖÓ¬Öß“ÖÖ ×¾ÖÝÖÏÆü †ÖÆê, µÖÖ¾µÖןÖ× üŒŸÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö

´Öæôû ¯ÖÖšÖŸÖü ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. †×ŸÖŸÖßõÞÖ (Atiteekshna) - Jwar is caused mainly by Pitta which is the fire principle (•¾Ö¸üÖê

®ÖÖ×ÃŸÖ ‰ú´ÖÞÖÖ ×¾Ö®ÖÖ). Atapa is also fire principle. Hence with “Samanavishesha” it will

vitiate pitta. Sushruta as well as Samgraha mentions Aatapa as cause of vitiation of

Pitta (Su.Chi.24/86; Sam.Ni.1/14). So “Atiteekshnaatapa” is not mandatory for

vitiation of Pitta.

Samgraha and Sushruta both state that the doshas vitiate with their own causes

and then when aam is produced then jwar manifests. Hence original reading holds

true. (It should be noted that charaka has not separately mentioned causes of

vitiation of doshas.)

´Öãܵ֟ք •¾Ö ü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, •ÖÖê Ûúß †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö Æîü (•¾Ö üÖê ®ÖÖ×ÃŸÖ ‰ú´ÖÞÖÖ ×¾Ö®ÖÖ)…

†ÖŸÖ¯Ö µÖÆü ³Öß ‹Ûú †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö Æîü… “ÃÖÖ ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ” Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¾ÖÆü ×¯Ö¢Ö Ûúß ¤ãü™üß Ûú êüÝÖÖ… ÃÖãÁÖãŸÖ †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖë

Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¯Ö¢Ö Ûêú ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖë ´Öë †ÖŸÖ Ö ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… (ÃÖã.דÖ.24/86, †.ÃÖÓ.×®Ö.1/14)… ‡ÃÖ×»Ö‹

×¯Ö¢Ö ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûêú ×»Ö‹ “†×ŸÖŸÖßõÞÖÖŸÖ¯Ö” Ûúß •Öºþ üß Æîü ‹êÃÖÖ ®ÖÆüà…

ÃÖÓÝÖÏÆ †Öî ü ÃÖãÁÖãŸÖ ¤üÖê®ÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¤ãü™üß Ã¾ÖÛúÖ üÞÖÖë ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî ü ×±ú ü †Ö Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ÆüÖê®Öê

Ûêú ²ÖÖ¤ü •¾Ö ü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ Æîü… (“Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê þ֟ÖÓ¡Öºþ¯Ö ÃÖê ¤üÖêÂÖÖêÓ Ûúß ¤ãü™üß Ûêú

ÛúÖ üÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖê Æîü…)

¯ÖÏÖ´ÖãܵÖÖ®Öê •¾Ö Ö“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖê, •Öê †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü. (•¾Ö üÖê ®ÖÖ×ÃŸÖ ‰ú´ÖÞÖÖ ×¾Ö®ÖÖ). †ÖŸÖ¯Ö Æêü

ÃÖã üÖ ‹Ûú †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü. “ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ” “µÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü ŸÖê ׯ֢ÖÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú üÞÖÖ êü †ÖÆêü. ÃÖãÁÖãŸÖ †Ö×ÞÖ

P a g e | 158

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ׯ֢ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖê ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖÓ´Ö¬µÖê †ÖŸÖ¯ÖÖ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. (ÃÖã.דÖ.24/86, †.ÃÖÓ.×®Ö.1/14).

´ÆüÞÖæ®Ö ×¯Ö¢Ö ÖÏÛúÖê¯ÖÖÃÖÖšüß “†×ŸÖŸÖßõÞÖÖŸÖ ÖÖ” “Öß“Ö ÝÖ¸ü•Ö †ÖÆêü †ÃÖê ®ÖÖÆüß.

ÃÖÓÝÖÏÆÛúÖ ü †Ö×ÞÖü ÃÖãÁÖãŸÖ µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“µÖÖ ÖŸÖêü þÖÛúÖ¸üÞÖÖÓ®Öß ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê ¾Ö †Ö ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö×¢Ö —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü

•¾Ö¸Ö“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. (“Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß Ã¾ÖŸÖÓ¡Öºþ¯ÖÖ®Öê ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ¤ãü™üß“Öê ÛúÖ¸üÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.)

23.1 ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤æü´ÖÖÞÖ´Öã¯ÖÃÖ镵ÖÖª´ÖÖÆüÖ¸ü Ö׸üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´Ö®¾Ö¾ÖꟵÖ

¸üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ×¯Ö¬ÖÖµÖ ¦ü¾ÖŸ¾ÖÖ¤ü×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ

23.2 ¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖ¤æü´ÖÖÞÖÓ ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ ¯ÖϯÖß›üµÖŸÖË Ûêú¾Ö»ÖÓ ¿Ö üß ü´Ö®Öã¯Öϯ֪ŸÖê, ŸÖ¤üÖ

•¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןօ…23……

(1) †Ö ÖÖ¿ÖµÖÖ¤Ëüú ‹¾Ö - ¯ÖÖ Mss.101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 111, 110, 113, 114, 115,116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 204, 211, 213; †Ö ÖÖ¿ÖµÖÓ ¯ÖÏ×¾Ö¿Ö¤êü¾Ö -¯ÖÖ mss. 209,212; 2) ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 204, 211, 213; ¯ÖÃÖé•Ö¤Ëü -¯ÖÖ mss. 209,212; 3) †Ö Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 121, 114; 4) “Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ-¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118, 119 , books 202, 211 ú5) ²Ö×Æü«üÖÔ Ó ü - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 122, Book 212; ²Ö×Æü¾ÖÖÔÃÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 118, 119, 121; 6) ÃÖÓ×®Ö üõÖ/ ÃÖÓ×®®Ö¸üÃµÖ - ÖÖ Mss.

101, 107, 108, 120; 7) †®Öã¯ÖªŸÖê-¯ÖÖ Mss. 109, 121; †®Öã¯Öª®ŸÖê-¯ÖÖ Mss. 114) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖª¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯִ֟ÖÖ ÖÖ¿ÖµÖÓ ¯ÖÏ×¾Ö¿Ö¤êü¾Ö

1. †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤Ëüú ‹¾Ö (Amashayad Eva) - According to Charaka, Main site of Vata is

Pakwashay, of Pitta is Aamashaya (stomach) and that of Kapha is Urah or chest.

(Ch Su. 20/8.) Site of pitta is Aamashaya, it mixes with agni in Aamashaya, its own site. Hence Aamashayad Eva is used. Refer sutra 20.2

Pravishyamashayamushmanah sthanamushmana saha reading also.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü, ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ Öæ»ÖãÖÖ®Ö ¯ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖ, × Ö¢Ö ÛúÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ †Öî ü Ûú±ú ÛúÖ ˆ¸ü„ãÖÖ®Ö Æîü…

(“Ö.ÃÖæ.20/8) × Ö¢Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Æîü, ¾ÖÆü †×Ý®Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö †¯Ö®Öê ãÖÖ®Ö †Ö ÖÖ¿ÖµÖ ´Öë ×´Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹

†Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤Ëüú ‹¾Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú 20.2 ¯ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖ´Öæ ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö Öæ ÖÞÖÖ ÃÖÆ ÛúÖ ³Öß †¾Ö»ÖÖêÛú®Ö

Ûú êü…

P a g e | 159

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®ÖãÃÖÖ ü, ¾ÖÖŸÖÖ“Öê Öæ»ÖãÖÖ®Ö ¯ÖŒ¾ÖÖ¿ÖµÖ, × Ö¢ÖÖ“Öê †Ö ÖÖ¿ÖµÖ †Ö×ÞÖ Ûú±úÖ“Öê ˆ ü„ãÖÖ®Ö †ÖÆêü. (“Ö.ÃÖæ.20/8)

ׯ֢ÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ †ÖÆêü, ŸÖÖêü †×Ý®Ö ÃÖÆü þÖãÖÖ®ÖÖŸÖæ®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ ×´Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ¤Ëüú ‹¾Ö †ÃÖê

´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ¿»ÖÖêÛú 20.2 ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ ÖÖ¿ÖµÖ´Öæ´ÖÞÖ„ ãÖÖ®Ö Öæ´ÖÞÖÖ ÃÖÆ “ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ‘µÖÖ¾ÖÖ.

2. ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ (Upasamsrijya) - (ˆ¯Ö + ÃÖ´ÖË + ÃÖé•ÖË) (ˆ Ö= ×®ÖÛú™üŸÖÖ) ([ÃÖ ÖË + ÃÖé•ÖË] = ×´Ö»Ö®ÖÖ, ×´ÖÁÖÞÖ

Ûú ü®ÖÖ, ÃÖÓµÖãŒŸÖ Ûú ü®ÖÖ) is joined together and ˆ¯ÖÃÖé•ÖË ( ¯Ö+ ÃÖé•ÖË) - •ÖÖê›ü®ÖÖ, ×´Ö»ÖÖ®ÖÖ, ÃÖÓµÖãŒŸÖ Ûú¸ü®ÖÖ to

come together.

In vataja and kaphaja type the term “Mishribhuya” is used while in pittaja type

Upasrijya is used to indicate close affinity of pitta and agni. So Upasamsrijya i.e.

total mixing-becoming one is not mandatory.

Since Pitta and Agni are derived from the same fire principle, they have an

affinity to each other. Perhaps to reveal this the author of Mss. has used

Upasamsrijya – “joined together”, rather than “come together”.

ˆ¯ÖÃÖé•Ö¤Ëü -

¾ÖÖŸÖ•Ö †Öî ü Ûú±ú•Ö ¯ÖÏÛúÖ¸üÖë ´Öë “×´ÖÁÖß³ÖæµÖ” ‡ÃÖ ÃÖÓ–ÖÖ ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü •Ö²Ö Ûúß ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏÛúÖ ü ´Öë × Ö¢Ö

†Öî¸ü †×Ý®Ö ÛúÖ ÃÖÖÆü“ÖµÖÔ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ÆêüŸÖã ˆ¯ÖÃÖé•µÖ ÃÖÓ–ÖÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ µÖÖ®Öê Ûúß

ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ × ÖÁÖß³ÖæŸÖ - ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖÆ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüà Æîü…ü

•Ö²Ö Ûúß ×¯Ö¢Ö †Öî ü †×Ý®Ö, †×Ý®Ö ‡ÃÖ ÃÖ ÖÖ®Ö ŸÖŸ¾Ö ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü‹ Æîü, †ŸÖ„ ‹Ûú ¤æüÃÖ ê ü Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾ÖŸÖ„

†ÖÛúÂÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Ûú¤üÖד֟ÖË µÖÆü à Ö™ü Ûú ü®Öê Ûêú ÆêüŸÖã ÃÖê ˆ¯ÖÃÖé•µÖ Ûêú ãÖÖ®Ö Ö¸ü ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü “joined together” ®Ö Ûúß “come together”…

¾ÖÖŸÖ•Ö †Ö×ÞÖü Ûú±ú•Ö ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ Ö¬µÖê “× ÖÁÖß³ÖæµÖ” †¿Öß ÃÖÓ–ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü, ŸÖ ü ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏÛúÖ¸Ö Ö¬µÖê × Ö¢Ö

†Ö×ÞÖü †×Ý®Ö “Öê ÃÖÖÆü“ÖµÖÔ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖÃÖé•µÖ ÃÖÓ–ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü, ´ÆüÞÖæ®Ö ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ´ÆüÞÖ•Öê

ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ × ÖÁÖß³ÖæŸÖ - ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê, “Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß.

×¯Ö¢Ö ¾Ö †×Ý®Ö Æêü, †×Ý®Ö µÖÖ ‹ÛúÖ“Ö ŸÖŸ¾ÖÖ ÖÖÃÖæ®Ö ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ®ÖÖ ‹Ûú ÖêÛúÖÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß Ã¾Ö³ÖÖ¾ÖŸÖ„

†ÖÛúÂÖÔÞÖ †ÃÖŸÖê. Ûú¤üÖ×“ÖŸÖ Æêü à Ö™ü Ûú ÞµÖÖÃÖÖšüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ˆ¯ÖÃÖé•µÖ “µÖÖ •ÖÖÝÖßü ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

Ûêú»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ “ÖÖ †£ÖÔ “come together” †ÃÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö joined together †ÃÖÖ †ÖÆêü.

3. †Ö´Ö´ÖË (Aamam) - Aam Rasa we have already discussed in Vataja Jwar.

P a g e | 160

†Ö´Ö ¸üÃÖ - ‡ÃÖ ²ÖÖ êü Öë ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü ´Öë “Ö“ÖÖÔ Ûúß ÝÖµÖß Æîü…

†Ö´Ö ¸üÃÖ - µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö üÖ´Ö¬µÖê “Ö“ÖÖÔ Ûêú»Öß ÝÖê»Öß †ÖÆêü.

4. “Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ- In Sutrasthana 28 \ 9-10, Charaka mentions SrotoRodha as symptom of

Rasa-dushti. In VimanSthan 5\8 He states the symptoms of Dhatu-dushti are

symptoms of Srotasa-Dushti of that particular Dhatu. In Jwara Rasavaha Srotasa is

disturbed. The same rasa is passing through Srotasa of other Dhatus. Hence other

Srotasa may also get blocked which is indicated by Cha.

In Chi. 3\56 he states “µÖ£ÖÖ ¬ÖÖŸÖãÓß֣ÖÖ ´Öæ¡ÖÓ ¯Öã üßÂÖÓ “ÖÖ×®Ö»ÖÖ¤üµÖ„” indicating involvement of all

dhatus and Purish and Mutra in Santata Jwara. Samgrahakar also states in Nidan 2\ 60-61 ¬ÖÖŸÖã Öæ¡Ö¿ÖÛéú«üÖ×ÆüÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ ¾µÖÖ× Ö®ÖÖê ´Ö»ÖÖ„ |

Accepted as reading. Original retained.

“Ö¸üÛú ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö ´Öê ÛúÆüŸÖê Æïü ÄÖÖêŸÖÖê¸üÖê¬Ö µÖÆü üÃÖ¤ãü™üß ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æïü | ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 5\8 ´Öë ÛúÆüŸÖê Æïü, ¬ÖÖŸÖã¤ãü™üß Ûêú

»ÖõÖÞÖ µÖÖ®Öê ˆÃÖ ˆÃÖ ¬ÖÖŸÖã Ûêú ÄÖêŸÖÃÖ¤ãü™üß»ÖõÖÞÖ Æïü | •¾Ö ü ´Öë ¸üÃÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ¤ãü™ü Æïü | ¾ÖÆüà ¸üÃÖ †®µÖ ¬ÖÖŸÖã†ÖëÛêú

ÄÖÖêŸÖÃÖË ÃÖê •ÖÖŸÖÖ Æïü | ‡ÃÖ×»ÖµÖÖê †®µÖ ¬ÖÖŸÖæÛêú ÄÖÖêŸÖÃÖË ³Öß ¤ãü™ü ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æïü וÖÃÖÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ““Ö” ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æïü |

5. ²Ö×Æü«üÖÔ Ó (Bahirdwaram) - Bahirdwaram is space outside the door or gate/outer gateü ,

Bahirvasam outside the house i.e. Aashay. Here both words mean ‘outside the site

of Agni’(site of agni is Aamashay). This does not add any information, hence original

reading is kept.

²Ö×Æü«üÖÔ Ó ÛúÖ †£ÖÔ Æîü «üÖ ü Ûêú ²ÖÖÆü ü Ûúß •ÖÝÖÆü µÖÖ ²ÖÖÆü üß «üÖ ü, ²Ö×Æü¾ÖÖÔÃÖÓ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÝÖéÆ ÛúÖ ²ÖÖÆü üß ×ÆüÃÃÖÖ µÖÖ®Öê

†Ö¿ÖµÖü… µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ¤üÖê®ÖÖêÓ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †×Ý®Ö Ã£ÖÖ®Ö Ûêú ²ÖÖÆü¸ü (†Ö ÖÖ¿ÖµÖ µÖÆü †×Ý®Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö Æîü)… ‡ÃÖÃÖê Ûãú”û †×¬ÖÛú

•ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

²Ö×Æü«üÖÔ Ó “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü «üÖ üÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸üᯙ •ÖÖÝÖÖ ØÛú¾ÖÖ ²ÖÖÆêü¸üᯙ «üÖ ü, ²Ö×Æü¾ÖÖÔÃÖÓ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ‘Ö¸üÖ“ÖÖ ²ÖÖÆêü üß»Ö

³ÖÖÝÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö †Ö¿ÖµÖ. ‡£Öê ¤üÖê®Æüà “ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê †×Ý®Ö Ã£ÖÖ®ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü (†Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Æêü †×ݮ֓Öê ãÖÖ®Ö †ÖÆêü). µÖÖŸÖæ®Ö

ÛúÖÆüß †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö Öæôû ¯ÖÖšü ²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

P a g e | 161

6. ÃÖÓ×®Ö üõÖ/ÃÖÓ×®®Ö üÃµÖ (Sannirasya) - Sannirasya means expel totally. It is Pitta dosha of fire

principle because of which the temp. is high in Pittaja jwar. It will be difficult to say

whether each time the agni is expelled in totality. In vataja jwar also the word

Bahirnirasya is used. Hence the original reading Bahirnirasya is retained.

ÃÖÓ×®Ö üõÖ/ÃÖÓ×®®Ö¸üÃµÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ×®ÖÂÛúÖÃÖ®Ö Ûú ü®ÖÖ… ×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸ Öë †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö ¾ÖÖ»Öê ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ Ûêú

ÛúÖ üÞÖ ŸÖ¯Ö ÖÖ®Ö †×¬ÖÛú ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖÆü ÛúÆü®ÖÖ ÛúšüßÞÖ ÆüÖêÝÖÖ Ûúß, Æü ü ²ÖÖ ü †×Ý®Ö ÛúÖ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ×®ÖÂÛúÖÃÖ®Ö Æãü†Ö Æîü…

¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö¸ü ´Öë ³Öß ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ²Ö×ÆüÙ®Ö üÃµÖ ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü…

ÃÖÓ×®Ö üõÖ/ÃÖÓ×®®Ö¸üÃµÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ×®ÖÂÛúÖÃÖ®Ö Ûú¸üÞÖê. × Ö¢Ö•Ö •¾Ö ´Ö¬µÖê †×Ý®Ö ŸÖŸ¾Ö †ÃÖÞÖÖ·µÖÖ × Ö¢Ö

¤üÖêÂÖÖ Öãôêû ŸÖÖ¯Ö ÖÖ®Ö †×¬ÖÛú †ÃÖŸÖê. †×Ý®Ö “Öê ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ×®ÖÂÛúÖÃÖ®Ö ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ÃÖÖÓÝÖÞÖê †¾Ö‘Ö›ü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö üÖ Ö¬µÖê

¤êüÜÖᯙ ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûê »ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ÝÖéÆüßŸÖ ¬Ö üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

24.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--µÖãÝÖ¯Ö¤êü¾Ö Ûêú¾Ö»Öê ¿Ö¸üß êü

•¾Ö¸üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´Ö׳־Öé× ü¾ÖÖÔ ³Ö㌟ÖÃµÖ ×¾Ö¤üÖÆüÛúÖ»Öê ´Ö¬µÖ×®¤ü®ÖꃬÖÔ üÖ¡Öê ¿Ö üפü ¾ÖÖ

×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ,

24.2 Ûú™ãüÛúÖõ֟ÖÖ, ‘ÖÐÖÞÖ´ÖãÜÖÛúÞšüÖîšüŸÖÖ»Öã¯ÖÖÛú„, ŸÖéÂÞÖÖ, ´Ö¤üÖê, ³ÖÏ´ÖÖê, ´Öæ“”ûÖÔ, ׯ֢֓”û¤Ôü®Ö´ÖË,

†ŸÖßÃÖÖ¸ü„, †®®Ö«êüÂÖ„, ÃÖ¤ü®ÖÓ, ÜÖê¤ü„, ¯ÖÏ»ÖÖ¯Ö„, üŒŸÖÛúÖêšüÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö„ ¿Ö¸üß êü,

24.3 Æü׸üŸÖÆüÖ׸ü¦üŸ¾ÖÓ ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË, †ŸµÖ£ÖÔ´Öæ´ÖÞÖßÖß¾ÖγÖÖ¾Ö„, †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ

¤üÖÆü„, ¿ÖߟÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ,

24.4 ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÖê ×¾Ö¯Ö üߟÖÖê¯Ö¿ÖµÖ¿“Öê×ŸÖ ×¯Ö¢Ö•¾Ö¸ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ……24…… (1) ´Ö¬µÖÓפü®Öê “Ö üÖ¡Öê ¾ÖÖ -¯ÖÖ Mss. 104; 2) ÛúÞÖÖð-¯ÖÖ mss. 105, 107, 114, 121; 3) ŸÖéÂÖÖ -¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 106, 109, 111, 120, 121 ŸÖéÂÞÖÖ -Abs - 115, 116, 117, 118, 203; 4) ‰ú´ÖÖ -¯ÖÖ Mss. 203, 214; 5) ÖÖêÆüÖê-¯ÖÖ Mss. 104, 113, 202, 211; 6) þÖê¤ü„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 110, 113, 114, 116, 117, 119, 120, Books202, 204, 207, 209, 211, 212, 213; ÃÖÓþÖê¤ü„ - ¯ÖÖ Books 203, 205, 214; 7)Í ÖÖêÆü - ÖÖ Mss. 104, 113, 119, Books 202, 211; 8) üŒŸÖÛúÖêšüÖ׳Ö×®Ö¯Ö×¢Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 119; 9) “Ö ¤üÖÆü„-¯ÖÖ Mss. 102, 103, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 116, 117, 120, 121, 122, 203, 205; 10) ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 116, 117, 120, Books

P a g e | 162

202, 204, 207, 213, 214; 11) ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 116, 117, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´Ö¬µÖÓפü®Öê “Ö üÖ¡Öê ¾ÖÖ No change in meaning.

†£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß |

†£ÖÖÔ Ö¬Öê ÛúÖÆüß ±ú üÛú ®ÖÖÆüß.

2. ÛúÞÖÖð- In mss 105,107,114 this word replaces “ÛúÞšü”, while in 121 it is in addition to

“ÛúÞšü”. Kantha is sthana of Kapha, Prana and Udan Vata while Karna is VataSthana,

Kantha roga are symptom of vitiated Rakta.

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ 105,107 ,114 ´Öë ÛúÞšü Ûúß •ÖÝÖÆü ÛúÞÖÖð ¿Ö²¤ü Æïü †Öî ü 102 Öë ÛúÞšü Ûêú ÃÖÖ£Ö †ÖµÖÖ Æïü | ÛúÞšü

Ûú±úÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö Æîü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÖÞÖ, ¤üÖ®Ö¾ÖÖŸÖ ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö Æïü ŸÖÖê ÛúÞÖÔ ¾ÖÖŸÖãÖÖ®Ö | ÛúÞšü üÖêÝÖ Ûãú× ÖŸÖ üŒŸÖ Ûêú »ÖõÖÞÖ Æïü |

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ 105,107 ,114´Ö¬Öê ÛúÞšü ¿Ö²¤üÖ‹ê¾Ö•Öß ÛúÞÖÔ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö 121 Ö¬Öê ÛúÞšüÖ²Ö üÖê²Ö ü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÛúÞšü

Ûú±úãÖÖ®Ö ŸÖÃÖê“Ö ÖÏÖÞÖ ¤üÖ®Ö ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö †ÖÆêü ŸÖ ü ÛúÞÖÔ ¾ÖÖŸÖãÖÖ®Ö. ÛúÞšü üÖêÝÖ Ûãú× ÖŸÖ üŒŸÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö †ÖÆêü.

3. ‰ú´ÖÖ In 203 replaces “ŸÖéÂÞÖÖ”, in 214 it is additional. Trushna is Pitta symptom. So it

should be present.

203 ´Öë ‰ú´ÖÖ ŸÖéÂÞÖÖ Ûúß •ÖÝÖÆü †ÖµÖÖ Æîü †Öî ü 214 Öë ŸÖéÂÞÖÖ †Öî ü ‰ú´ÖÖ ¤üÖê®ÖÖê Æïü | ŸÖéÂÞÖÖ × Ö¢Ö »ÖõÖÞÖ Æïü ‡ÃÖ×»ÖµÖê

¾ÖÆü ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê |

203 ´Ö¬Öê ŸÖéÂÞÖÖ ¿Ö²¤üÖ‹ê¾Ö•Öß ‰ú´ÖÖ ¿Ö²¤ü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖ ü 214 Ö¬Öê ŸÖéÂÞÖÖ ¾Ö ‰ú´ÖÖ ¤üÖê®ÖÆüß †ÖÆêüŸÖ. ŸÖé´ÖÖ × Ö¢Ö

»ÖõÖÞÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê Æü¾Öê.

4. ŸÖéÂÖÖ- Both words are used in texts. No change in meaning. Hence original retained.

¤üÖê®ÖÖê ³Öß ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ÖÖµÖê •ÖÖŸÖê Æïü | †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æïü |

¤üÖê®ÖÆüß ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬Öê × ÖôûŸÖÖŸÖ. †£ÖÖÔŸÖ ÛúÖÆüß ±ú üÛú ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû¯ÖÖšü šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

5. þÖê¤ü„ (Swedah) – Kheda does not feature anywhere else ( in 4 main texts) than in Vataja jwar in

Charaka Nidanasthana.

P a g e | 163

Ayurvediya Shabdakosha has given the meaning of Khedah as Anichha (no desire)

or Vanti (vomiting). Both are already present as Annadweshah and

Pittachhardanam.

The present context (Adhikaran) is of Pittaja Jwara. Kheda does not appear as a

Pitta symptom but Sweda does. So Sweda is accepted as a Pittaja Jwara

symptom and Kheda from original text should be reconsidered.

In Jwara the Rasavaha and Swedavaha channels are obstructed. Hence Sweda is

generally absent in initial stage i.e. Amavastha of Jwara. As the Aam gets digested

by the Ushma, the block in channels is removed and sweating appears indicating

Moksha (relief) from Jwara. Hence Vagbhat has mentioned it as a symptom at the Mokshakala of jwar. Thus it is a cardinal symptom indicating Avastha (stage) of

Jwara. But Sweda being Pitta symptom it is present even in Amavastha in Pittaja

Jwara. Hence its mention is necessary.

Since the rasa and sweda channels are obstructed in jwar, Samswedah

(samantat Swedah) is not accepted as general symptom. It is rejected. Swedah

should be reconsidered..

ÜÖê¤ü„ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ Ûúß †×¬ÖÛúŸÖÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü †Öî ü “Ö üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü Ûêú †»ÖÖ¾ÖÖ †®µÖ ×ÛúÃÖß

ãÖÖ®Ö ¯Ö ü ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüßÓ Æîü… ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë †Öî ü ÃÖÖŸÖ ÖãßÖÛúÖê ´Öë þÖê¤ü µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü… ŸÖß®Ö

¯ÖãßÖÛúÖê ´Öë ÃÖÓþÖê¤ü„- ÃÖÓ ÖŸÖÖŸÖË Ã¾Öê¤ü„ ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ÃÖê þÖê¤ü ÖϾÖé×¢Ö µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü… þÖê¤ü„ µÖÆ ×¯Ö¢Ö ÛúÖ »ÖõÖÞÖ

ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÝÖÏÆüÞÖ Ûú ü®ÖÖ “ÖÖÆêü‹ … ¾ÖÖݳ֙ü †Öî¸ü †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖê Ó ®Öê ³Öß Ã¾Öê¤ü µÖÆü ü× Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ

´ÖÖ®ÖÖ Æîü… ¸üÃÖ †Öî ü þÖê¤ü¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖë ÛúÖ •¾Ö¸ü ´Öë †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÃÖÓþÖê¤ü„ ÛúÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ »ÖõÖÞÖ ´Öë †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö

®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü… †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ¿Ö²¤üÛúÖê¿Ö ´Öë ÜÖê¤ü ÛúÖ †£ÖÔ †×®Ö“”ûÖ µÖÖ ¾ÖÖÓŸÖß ‹êÃÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… ׯ֢֓”û¤Ôü®Ö ÖË †Öî ü

†®®Ö«êüÂÖ„ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÃÖê ®ÖÛúÖ ÝÖÏÆüÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ÜÖê¤ü„ Æêü ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ †×¬ÖÛúŸÖê“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ “Ö üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö üÖ¾µÖןÖ× üŒŸÖ †®µÖ

Ûãúšü»µÖÖÆüß ×šüÛúÖÞÖß µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê †Ö×ÞÖü ÃÖÖŸÖ ¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê þÖê¤ü ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖß®Ö

¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê ÃÖÓþÖê¤ü„ - ÃÖÓ´ÖŸÖÖŸÖË Ã¾Öê¤ü„ ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖŸÖæ®Ö þÖê¤ü ÖϾÖé×¢Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. þÖê¤ü„ Æêü ׯ֢ÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÝÖÏÆüÞÖ Ûêú»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¾ÖÖݳ֙ü †Ö×ÞÖ †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖã üÖ Ã¾Öê¤ü Æêü ü×¯Ö¢Ö•Ö •¾Ö¸Ö“Öê »ÖõÖÞÖ ´ÖÖ®Ö»Öê

†ÖÆêü. ¸üÃÖ †Ö×ÞÖü þÖê¤ü¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ •¾Ö üÖ Ö¬µÖê †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓþÖê¤ü„ “ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ »ÖõÖÞÖÖÓ´Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö

P a g e | 164

Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ¿Ö²¤üÛúÖê¿ÖÖ Ö¬µÖê ÜÖê¤ü “ÖÖ †£ÖÔ †×®Ö“”ûÖ ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÖÓŸÖß †ÃÖÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ׯ֢֓”û¤Ôü®Ö ÖË

†Ö×ÞÖü †®®Ö«êüÂÖ„ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë´Öãôêû µÖÖ“Öê ÝÖÏÆüÞÖ ÆüÖêŸÖê.

6. ´ÖÖêÆü (Moha) - Moha is one of the symptom of vitiated Pitta (Ch Su.12). Any pitta

symptom may present in pittaja jwar. Those that are commonly found are listed.

´ÖÖêÆü µÖÆü ¤æü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢Ö Ûêú »ÖõÖÞÖÖê Öë ÃÖê ‹Ûú Æîü (“Ö.ÃÖæ.12)… × Öü¢Ö•Ö •¾Ö ü Öë ÛúÖê‡Ô ³Öß ¯ÖîןŸÖÛú »ÖõÖÞÖ Ûúß

ˆ¯Ö×ã֟Öß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü… ØÛúŸÖã •ÖÖê »ÖõÖÞÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖê Æîü, ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

´ÖÖêÆü Æêü ¤æü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢ÖÖ“µÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹Ûú †ÖÆêü (“Ö.ÃÖæ.12). ׯÖü¢Ö•Ö •¾Ö üÖ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖîןŸÖÛú »ÖõÖÞÖÖ“Öß

ˆ¯Ö×ã֟Öß †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. Ö¸ÓüŸÖã •Öß »ÖõÖÞÖê ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê“Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü.

7. ¸üŒŸÖÛúÖêšüÖ׳Ö×®Ö¯Ö×¢Ö„ (Raktakothabhinishpattih) - ×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö„ = ×®Ö¯֮®ÖŸÖÖ

Does not add any additional meaning hence original word retained. ‡ÃÖÃÖê Ûãú”û †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

µÖÖŸÖæ®Ö ÛúÖÆüß †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

8. †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ “Ö ¤üÖÆü„-

9. ×®Ö¤üÖ®ÖÖêŒŸÖ (Nidanokta) - Nidanokta is (entities) mentiond as causes.

×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖË (Nidanoktan) is dwitiya while ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖÖ´ÖË (Nidanoktanam ) is Shashti.

×®Ö¤üÖ®ÖÖêŒŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü •ÖÖê (‘Ö™üÛú) ÆêüŸÖã Ûêú †ÓŸÖÝÖÔŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê ÝÖµÖê Æîü…

×®Ö¤üÖ®ÖÖêŒŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü •ÖÖê (‘Ö™üÛú) ÆêüŸÖ㓵ÖÖ †ÓŸÖÝÖÔŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

10. ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖË (Bhavanam) - Bhavanam need not be explicitly mentioned.

³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖË Ûêú ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüßÓ Æîü…

³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖË “µÖÖ ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 165

25.1 ×îÖݬÖÝÖã¹ý´Ö¬Öã¸üׯÖד”û»Ö¿ÖߟÖÖ´»Ö»Ö¾ÖÞÖפü¾ÖÖþ֯®ÖÆüÂÖÖÔ¾µÖÖµÖÖ´Öê³µÖÖêƒ×ŸÖÃÖê×¾ÖŸÖê³µÖ„ ¿»Öê´ÖÖ

¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……25……

26.1 ÃÖ µÖ¤üÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք ¯ÖÏ×¾Ö¿µÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖ´Öæ´ÖÞÖÖ ÃÖÆü ×´ÖÁÖß³ÖæµÖÖª´ÖÖÆüÖ ü¯Ö× üÞÖÖ´Ö¬ÖÖŸÖãÓ

¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´Ö®¾Ö¾ÖêŸµÖ üÃÖþÖê¤ü¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ×¯Ö¬ÖÖµÖÖ×ݮִÖã¯ÖÆüŸµÖ

26.2 ¯Ö׌ŸÖãÖÖ®ÖÖ¤æü´ÖÖÞÖÓ ²Ö×ÆüÙ®Ö¸üÃµÖ ¯ÖϯÖß›üµÖ®ÖË Ûêú¾Ö»ÖÓ ¿Ö¸üß ü´Ö®Öã¯Öϯ֪ŸÖê, ŸÖ¤üÖ

•¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןօ…26……

(1) ü¯ÖÏÆüÂÖÔ -¯ÖÖ Mss. 107 , 203, 205; 2) × ÖÁÖß³ÖæŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 108,

109, 111, 113, 114, 119, 120, 121, Books 202, 211; 3) ¸üÃÖ®ÖÖ´ÖÖ®Ö´ÖÖ´Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102,

107, 111, 120, 121; 4) ²Ö×Æü„ÃÖ×®®Ö üÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 107, 109, 110, 114, 120,

121; ²Ö×Æü«üÖÔ Ó ü×®Ö üÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÏÆüÂÖÔ

2. ×´ÖÁÖß³ÖæŸÖ (Mishreebhuta) - If the word Mishreebhuta is used then it becomes adjective

of Aaharparinamadhatu. In the manifestation, the vitiated Kapha mixes with agni and

follows Ahar-rasa. Hence original reading is retained.

•Ö²Ö ×´ÖÁÖß³ÖæŸÖ ‹êÃÖÖ ¿Ö²¤¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ¾ÖÆü ü†ÖÆüÖ ü¯Ö׸üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖã ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ×ÛÎúµÖÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ

Æîü… ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ ´Öë ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ Ûú±ú †×Ý®Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö × Ö»ÖÛú ü †ÖÆüÖ ü üÃÖ Ûêú †®ÖãÝÖÖ´Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ

•ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

•Öê¾ÆüÖ ×´ÖÁÖß³ÖæŸÖ †ÃÖÖ ¿Ö²¤¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸÖÖêü ü†ÖÆüÖ ü¯Ö× üÞÖÖ Ö¬ÖÖŸÖã µÖÖ ¿Ö²¤Ö“Öê ×ÛÎúµÖÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖê.

ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ Ûú±ú †×Ý®Ö ²Ö üÖê²Ö üú×´Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖê‰ú®Ö †ÖÆüÖ ü üÃÖÖ“µÖÖú †®ÖãÝÖÖ Öß ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü

²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

3. ¸üÃÖ®ÖÖ ÖÖ®Ö ÖÖ Ö´ÖË (Rasanamanamamam) - is already considered above.

¯ÖÆü»Öê Æüß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯Öæ¾Öá“Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü.

P a g e | 166

4. ²Ö×Æü„ÃÖ×®®Ö üõÖ(Bahihsannirasya)/²Ö×Æü«üÖÔ Óü×®Ö üõÖ(Bahirdwaramnirasya)/²Ö×ÆüÙ®Ö üõÖ

(Bahirnirasya) - is considered above in sutra 23.2.

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 23.2 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 23.2 ´Ö¬µÖê ×¾Ö“ÖÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

27.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--µÖãÝÖ¯Ö¤êü¾Ö Ûêú¾Ö»Öê ¿Ö¸üß êü

•¾Ö¸üõÖÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´Ö׳־Öé× ü¾ÖÖÔ ³Ö㌟ִÖÖ¡Öê Öæ¾ÖÖÔÅÞÖê ¯Öæ¾ÖÔ¸üÖ¡Öê ¾ÖÃÖ®ŸÖÛúÖ»Öê ¾ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ,

27.2 ÝÖã¹ýÝÖÖ¡ÖŸ¾Ö´ÖË, †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„, ¿»Öê´֯ÖÏÃÖêÛú„, ´ÖãÜÖ´ÖÖ¬ÖãµÖÕ, Çü»»ÖÖÃÖ„, Çü¤üµÖÖê¯Ö»Öê Ö„,

×ßÖ×´ÖŸÖŸ¾ÖÓ, ”ûÙ¤ü„, ´Öé«ü×ݮ֟ÖÖ, ×®Ö¦üÖ׬֌µÖÓ, ßִ³Ö„, ŸÖ®¦üÖ,

27.3 ÛúÖÃÖ„, À¾ÖÖÃÖ„, ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ„, ¿ÖÖÓ, À¾ÖÖÓ “Ö ®ÖÜÖ®ÖµÖ®Ö¾Ö¤ü®Ö´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖŸ¾Ö“ÖÖ´ÖË, †ŸµÖ£ÖÕ “Ö

¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ ³Öé¿Ö´Ö’ËûÝÖê³µÖ ˆ×¢Öšü×®ŸÖ, ˆÂÞÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ,

27.4 ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®Öã¯Ö¿ÖµÖÖê ×¾Ö¯Ö üߟÖÖê¯Ö¿ÖµÖ¿“Ö; ‡×ŸÖ (¿»Öê´֕¾Ö¸ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ)……27……

(1) •¾Ö¸üÖ³µÖÖÝÖ Ö®Ö ÖË- ÖÖ Mss. 102, 103, 113, 117, 118, 119, 122 , 202, 207, 211; 2) †×ŸÖ¾Öé× ü„- ¯ÖÖ Mss. 108, 110 ; 3) ¿ÖߟÖׯÖ×™üüüÛúÖ- ¯ÖÖ Mss. 120; ¿ÖߟÖׯ֚üüÛúÖ- ÖÖ Mss. 211; ¿ÖߟÖ× Ö™üüÛúÖ-¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 118, 119; ¿ÖߟÖׯ֛üÛúÖ – Abs. 202, 203, 205, 206, 208, 209, 210 ,212; 4) †’ËûÝÖê³µÖ„ / †ÓÝÖê³µÖ„-¯ÖÖ 101, 106, 111, 114, 115; 4) ´ÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ -¯ÖÖ ; 5) ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 113, 115, 116, 117*, 120, 122, Books 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; 6) ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 106, 107*, 108, 109, 111, 114, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. •¾Ö¸üÖ³µÖÖÝÖ´Ö®Ö´ÖË -

2. †×ŸÖ¾Öé× ü„- Here not much change in meaning.

‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß |

µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †£ÖÖÔ´Ö¬Öê ÛúÖÆüß ±ú¸üÛú ®ÖÖÆüß.

3. ¿ÖߟÖׯÖ×™üü üÛúÖ \ ¿ÖߟÖׯ֚üüÛúÖ \ ¿ÖߟÖׯ֙üüÛúÖ All mean same.

†£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß |

P a g e | 167

†£ÖÖÔ Ö¬Öê ÛúÖÆüß ±ú üÛú ®ÖÖÆüß.

4. ˆÂ´ÖÖן֯ÖÏÖµÖŸÖÖ \ ˆÂ´ÖÞÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ \ ˆÂ´ÖÖ׳֯ÖÏÖµÖŸÖÖ

5. ×®Ö¤üÖ®ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ (Nidanoktanam), 2. ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ (Bhavanam) - Already covered in sutra 24.4

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ. 24.4 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 24.4 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

28.1 ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®ÖÖ¤ü®Ö¿Ö®ÖÖ¤ü®®Ö¯Ö׸ü¾ÖŸÖÖÔ¥üŸÖã¾µÖÖ¯Ö¢Öê üÃÖÖŸ´µÖÝÖ®¬ÖÖê¯Ö‘ÖÐÖÞÖÖ׫üÂÖÖê¯ÖÆüŸÖõÖ

“ÖÖê¤üÛúõÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÖ¤ËüÝÖ¸êü³µÖÖê ×ÝÖ¸üßÞÖÖÓ “ÖÖê¯Ö¿»ÖêÂÖÖŸÖË

28.2 îÖêÆüþÖê¤ü¾Ö´Ö®Ö×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖãÖÖ¯Ö®ÖÖ®Öã¾ÖÖÃÖ®Ö×¿Ö üÖê×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖ®ÖÖ´ÖµÖ£ÖÖ¾ÖŸ¯ÖϵÖÖêÝÖÖŸÖË

×´Ö£µÖÖÃÖÓÃÖ•ÖÔ®ÖÖ«üÖ

28.3 áÖßÞÖÖÓ “Ö ×¾ÖÂÖ´Ö¯ÖÏ•Ö®Ö®ÖÖŸÖË ¯ÖÏ•ÖÖŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö ×´Ö£µÖÖê¯Ö“ÖÖ üÖ¤Ëü

(1) ŠúŸÖã¯Ö׸ü¾ÖŸÖÖÔ¤Ëüü - ¯ÖÖ Mss. 101, 108, 109, Book 202, ŠúŸÖã¯Ö× ü¾ÖŸŸÖÖÔ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss. 102*, 106, 111, 114; 2) ×¾ÖÂÖÖê¯ÖÆüŸÖõÖÖê¤üÛúõÖÖê ÖµÖÖêÝÖÖ¤Ëü ü - ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105, 110, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŠúŸÖã Ö× ü¾ÖŸÖÖÔ¤Ëü ü (Rituparivartad) - Rituparivartad is the change in season. Relation

between dosha vitiation and seasons is defined in texts. Generally one season is

associated with vitiation of one dosha. Only in case of alterations in seasons

Rituvyapatti more than one doshas may get vitiated, which is already listed. Hence

we reject this reading.

ŠúŸÖã Ö× ü¾ÖŸÖÖÔ¤Ëü ÛúÖ †£ÖÔ ŠúŸÖã ´Öë ²Ö¤ü»Ö Æîü… ¤üÖêÂÖ ¤ãü™üß †Öî¸ü ŠúŸÖã ‡®ÖÛúê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ¯ÖÖšü ´Öë Ûúß ÝÖµÖß Æîü…

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ºþ Ö ÃÖê ‹Ûú ŠúŸÖã ´Öë ‹Ûú ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ŠúŸÖã Ûêú »ÖõÖÞÖÖë Öë ²Ö¤ü»Ö µÖÖ®Öê ŠúŸÖã¾µÖÖ¯Ö×¢Ö„ ÆüÖê®Öê Ûêú

ÛúÖ üÞÖ ‹Ûú ÃÖê †×¬ÖÛú ü¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü וÖÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÖÆü»Öê Æüß ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖÆü ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ

®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ŠúŸÖã Ö× ü¾ÖŸÖÖÔ¤Ëü “ÖÖ †£ÖÔ ŠúŸÖã´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. ¤üÖêÂÖ ¤ãü™üß †Ö×ÞÖü ŠúŸÖã µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê

Ûêú»Öß ÝÖê»Öß †ÖÆêü. ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ‹ÛúÖ ŠúŸÖã Ö¬µÖê ‹ÛúÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. ŠúŸÖ㓵ÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ´ÆüÞÖ•Öê

P a g e | 168

ŠúŸÖã¾µÖÖ¯Ö×¢Ö„ —ÖÖ»µÖÖ Öãôêû ‹ÛúÖ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú ü¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖêü •µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯Öæ¾Öá Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ

þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ×¾ÖÂÖÖê¯ÖÆüŸÖõÖÖê¤üÛúõÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÖ¤Ë üü(Vishopahatasyopayogad) - With the “cha” used in original

text we can also add disturbed/deranged water described in Vimansthana 3/8(2)

(Janapadodhwansaniya Adhyay).

´Öæ»Ö ÖÖšü ´Öë “Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê, ‡ÃÖÃÖê ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 3/8(2) (•Ö®Ö Ö¤üÖê¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®ÖßµÖ †¬µÖÖµÖ) ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ

•Ö»Ö µÖÆü †£ÖÔ ³Öß »Öê ÃÖÛúŸÖê Æîü…

´Öæôû ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê “Ö “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»µÖÖ®Öê, ŸµÖÖ¾Öºþ®Ö ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 3/8(2) (•Ö®Ö¯Ö¤üÖê¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®ÖßµÖ †¬µÖÖµÖ) ´Ö¬µÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ

¤æü×ÂÖŸÖ •Ö»Ö †ÃÖÖ †£ÖÔ ÃÖã üÖ ‘Öê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

28.4 µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ “Ö ÆêüŸÖæ®ÖÖÓ ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾ÖÖª£ÖÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ «ü®«üÖ®ÖÖ´Ö®µÖŸÖ´Ö„ ÃÖ¾Öì ¾ÖÖ ¡ÖµÖÖê ¤üÖêÂÖÖ

µÖãÝÖ¯ÖŸÖË ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯Öª®ŸÖê,

28.5 ŸÖê ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖßֵÖî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ •¾Ö¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×®ŸÖ……28……

(1) ŸÖ£Öî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ - ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, Book 202)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖ£Öî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ (Tathaivanupoorvya) - In the same manner as before.

Tayaivanupoorvya - Taya is Samprapti. The same course or samprapti is

followed. Hence the original reading is retained which is more specific.

ŸÖ£Öî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ - ¯Öæ¾ÖÖìŒŸÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÃÖê…

ŸÖµÖî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ - ŸÖµÖÖ ¿Ö²¤ü ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ¾ÖÖ“ÖÛú Æîü וÖÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÃÖ ÖÖ®Ö †®ÖãÛÎú´Ö µÖÖ ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ ÛúÖ †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú¸ü®ÖÖ…

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü •ÖÖê †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú Æîü…

ŸÖ£Öî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ - ¯Öæ¾ÖÖìŒŸÖ ¯ÖÏÛúÖ¸Ö®ÖãÃÖÖ ü.

P a g e | 169

ŸÖµÖî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ - ŸÖµÖÖ ¿Ö²¤ü ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ¾ÖÖ“ÖÛú †ÖÆêü •µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÃÖ ÖÖ®Ö ÛÎú´Ö ØÛú¾ÖÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ “Öê †®ÖãÃÖ üÞÖ Ûú¸ÞÖê.

´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê ²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

29.1 ŸÖ¡Ö ŸÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ •¾Ö¸ü×»Ö’ËûÝÖÖ®ÖÖÓ ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®ÖÖ¤Ëü«üÖ×®«üÛú´Ö®µÖŸÖ´ÖÓ •¾Ö Óü

ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛÓú ¾ÖÖ ×¾ÖªÖŸÖË……29……

(1) µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 111, 113, 114*, 115, 116, 117, 118, 119 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 2) ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖÖ¤Ë - ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ (Yathoktanam) - The symptoms that are mentioned for each dosha, if they

are present in combination, then accordingly jwar of 2 or three dosha is identified.

Hence original reading is more appropriate.

¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖ Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ †ÝÖ¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ºþ Ö ÃÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖê ŸÖÖê ¾ÖÆü ׫ü¤üÖêÂÖ•Ö µÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ•Ö •¾Ö ü

ÛúÆü»ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖê •Ö ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ üߟµÖÖ ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖᯙ ŸÖ¸ü ŸÖÖê •¾Ö ü ׫ü¤üÖêÂÖ•Ö ØÛú¾ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ•Ö

´ÆüÞÖæ®Ö †ÖêôûÜÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - As per/according to the symptoms mentioned

µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æãü‹ »ÖõÖÞÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü…

µÖ£ÖÖꌟÖÖ®ÖÖÓ - ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ®ÖãÃÖÖ .

2. ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®ÖÖ¤Ëü (Mishribhavavisheshadarshanad) - presence (viewing) of mixed

features. ÃÖÓ× ÖÁÖ »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ˆ Ö×ã֟Öß (¤ü¿ÖÔ®Ö)…

ÃÖÓ× ÖÁÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ¯Ö×ã֟Öß (¤ü¿ÖÔ®Ö).

P a g e | 170

Mishribhavavisheshanad - mixing of features. Both mean same. Mixing of

features is understood after viewing them and then according to features, type of

fever is decided. Hence original reading is more appropriate.

Accordng to the presence of mixed features of 2 types of Doshaja Jwar, the

Dwandwaja Jwar (produced by two doshas) is inferred, when mixed features of each

of three doshaja jwar are present, Sannipataja jwar (by three doshas) is inferred.

×´ÖÁÖß³ÖÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖÖ¤Ë - »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ… ¤üÖê®ÖÖêÓ ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… »ÖõÖÞÖÖë Ûêú ÃÖÓµÖÖêÝÖ ÛúÖ †®Öã ÖÖ®Ö ˆ®Æëü

¤êüÜÖÛú ü Æüß ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü †Öî ü ˆÃÖÛêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ »ÖõÖÞÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü •¾Ö ü ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ×®Ö׿“ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

¤üÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÃÖÓµÖÖêÝÖ ÃÖê Ÿ¯Ö®®Ö •¾Ö ü ÛúÖê «Óü«ü•Ö •¾Ö¸ü µÖÆü ÃÖÓ–ÖÖ †Öî¸ü ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÃÖÓµÖÖêÝÖ ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö •¾Ö¸ü ÛúÖê

ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü µÖÆü ÃÖÓ–ÖÖ ¤üß •ÖÖŸÖß Æîü…

×´ÖÁÖß³ÖÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖÖ¤Ë - »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ. ¤üÖê®ÆüßÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. »ÖõÖÞÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖÖ“Öê †®Öã ÖÖ®Ö ŸµÖÖÓ“Öê

×®Ö üßõÖÞÖ Ûúºþ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê †Ö×ÞÖü ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü »ÖõÖÞÖÖÓ®ÖãÃÖÖ¸ü •¾Ö ü¯ÖÏÛúÖ üÖ“Öß ×®Ö׿“ÖŸÖß Ûêú»Öß •ÖÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü

²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

¤üÖê®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖÖ®Öê ˆŸ Ö®®Ö •¾Ö üÖ»ÖÖ «Óü«ü•Ö •¾Ö ü Æüß ÃÖÓ–ÖÖ †Ö×ÞÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö •¾Ö üÖ»ÖÖ

ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö ü Æüßü ÃÖÓ–ÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê.

30.1 ŸÖ¡Ö ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛêú Ÿ¾ÖµÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖß֪£ÖÖ´Ö¤üÖê´Öæ”ûÖÔ³ÖÏ´ÖŸÖéÂÞÖÖ×®Ö¦üÖ®ÖÖ¿ÖÖ꟯֮֟֯Öϯ֮֟ÖÖ×®Ö-

¸üŒŸÖ¿µÖÖ¾Ö ´Ö×»Ö®Ö®Öê¡ÖÖêšü¤ÓüŸÖŸÖÖ»ÖãŸÖÖÇü¤üµÖßÖÓ³ÖÖêןִÖÖ¡Ö “Ö ¤üÖÆü ‡×ŸÖ…

30.2 †×³Ö‘ÖÖŸÖÖ׳ÖÂÖ’ËûÝÖÖ׳֓ÖÖ¸üÖ׳ֿÖÖ¯Öê³µÖ †ÖÝÖ®ŸÖãÙÆü¾µÖ£ÖÖ¯Öæ¾ÖÖìƒÂ™ü´ÖÖê •¾Ö¸üÖê ³Ö¾Öןօ

(ˆŸ¯Ö®®ÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆŸ¯Ö®®ÖÖê (Utpanno) - Vyathapoorvoshtamo jwaro bhavati (¾µÖ£ÖÖ¯Öæ¾ÖÖìƒÂ™ü´ÖÖê •¾Ö¸üÖê ³Ö¾ÖןÖ) means Jwar is preceded by pain. Even without the word Utpanno it is clear that Jwar is produced after Pain. Hence the reading is not added.

P a g e | 171

¾µÖ£ÖÖ Öæ¾ÖÖìƒÂ™ü´ÖÖê •¾Ö¸üÖê ³Ö¾Ö×ŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü •¾Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ¯Öæ¾ÖÔÛú ÆüÖêŸÖÖ Æîü… üˆŸ Ö®®ÖÖê ¿Ö²¤ü Ûêú †»ÖÖ¾ÖÖ ³Öß µÖÆü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß •¾Ö ü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüßÓ ×ÛúµÖÖ Æîü…

¾µÖ£ÖÖ Öæ¾ÖÖìƒÂ™ü´ÖÖê •¾Ö¸üÖê ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü •¾Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ¯Öæ¾ÖÔÛú †ÃÖŸÖÖê. ˆŸ¯Ö®®ÖÖê µÖÖ ¿Ö²¤üÖ׿־ÖÖµÖ †ÃÖêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖêü Ûúß

•¾Ö¸üÖ“Öß Ÿ¯Ö×¢Ö ¾Öê¤ü®Öê®ÖÓŸÖ ü ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšÖ“ÖÖü ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

30.3 ÃÖ ØÛúד֟ÛúÖ»Ö´ÖÖÝÖ®ŸÖã„ Ûêú¾Ö»ÖÖê ³Ö柾ÖÖ ¯Ö¿“ÖÖ§üÖêÂÖî ü®Öã²Ö¬µÖŸÖê…

30.4 ŸÖ¡ÖÖ׳֑ÖÖŸÖ•ÖÖê ¾ÖÖµÖã®ÖÖ ¤ãü™ü¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖ׬ÖšüÖ®Öê®Ö, †×³ÖÂÖ’ËûÝÖ•Ö„ ¯Öã®Ö¾ÖÖÔŸÖׯ֢ÖÖ³µÖÖ´ÖË,

†×³Ö“ÖÖ¸üÖ׳ֿÖÖ¯Ö•ÖÖî ŸÖã ÃÖ×®®Ö ÖÖŸÖê®ÖÖ®Öã²Ö¬µÖêŸÖê……30……

(¿ÖÖê×ÞÖŸÖ - ¯ÖÖ Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¿ÖÖê×ÞÖŸÖ (Shonita) - Due to (getting) struck, rakta gets disturbed and also vata gets

vitiated. Vata makes seat in this disturbed blood and causes fever. Vata makes house in

the disturbed blood. Even Sushruta in the chapter discussing wounds has stated striking

as cause of vitiation of blood. Hence the original reading is maintained.

†×³Ö‘ÖÖŸÖ Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ¸üŒŸÖ †Öî¸ü ¾ÖÖŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… ¤æü×ÂÖŸÖ üŒŸÖ ´Öë ¾ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú ü •¾Ö ü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö

Ûú üŸÖÖ Æîü… ¾ÖÖŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ üŒŸÖ Ûêú †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ³Öß ¾ÖÎÞÖ †¬µÖÖµÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹, †×³Ö‘ÖÖŸÖ ÃÖê

¸üŒŸÖ Ûúß ¤ãü×™ü ÆüÖêŸÖß Æîü, ‹êÃÖÖ ÛúÆüÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†×³Ö‘ÖÖŸÖÖ Öãôêû ¸üŒŸÖ †Ö×ÞÖü ¾ÖÖŸÖ ¤üÖê®Æüà“Öß ¤ã™üß ÆüÖêŸÖê. ¤æü×ÂÖŸÖ üŒŸÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûúºþ®Ö •¾Ö üÖ“Öß ˆŸ¯Ö×¢Ö

Ûú üŸÖÖê. ¾ÖÖŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ¸üŒŸÖÖ´Ö¬µÖê †Ö×ÁÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÔÖÓ®Öß ÃÖã üÖ ¾ÖÎÞÖ †¬µÖÖµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ †×³Ö‘ÖÖŸÖÖ®Öê üŒŸÖÖ“Öß

¤ãü×™ü ÆüÖêŸÖê, †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ÖÖšü ²Ö¤ü»Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ü

31.1 ÃÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÖ••¾Ö¸üÖ׫ü׿Ö™ü×»Ö’ËûÝÖÖê¯ÖÛÎú´ÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖŸ¾ÖÖ׫ü׿Ö™üÖê ¾ÖêפüŸÖ¾µÖ„, Ûú´ÖÔÞÖÖ

ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖê®Ö “ÖÖê¯Ö“ÖµÖÔŸÖê…

(1) ÃÖ Öãן£ÖŸÖŸ¾ÖÖ¤Ë ü- ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118, 119, 104*, 106*, 111*, 113*, Books 202, 211;

P a g e | 172

2) ˆ¯ÖÛÎú´µÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 105, 110, Book 205, 207, ˆ¯ÖÛÎú´µÖŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 106, 111, 121, Books 202, 203, 209, 214 ¯ÖÛÎú´µÖ„ - ¯ÖÖ Books 204, 213, ¯ÖÛÎú´µÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖ´Öãן£ÖŸÖŸ¾ÖÖ¤Ëü (Samutthitatvad) -

Samutthanatvad - because of (specific) origin.

Samutthitatvad - because of (specific) origination.

Both words mean same. Since it is also associated with Linga and Upakrama,

original reading is more appropriate.

ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü - (×¾Ö¿ÖêÂÖ) ˆŸ Ö×¢ÖãÖÖ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ…

ÃÖ´Öãן£ÖŸÖŸ¾ÖÖ¤Ëü - (×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ Ö ÃÖê) ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ…

¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü… Ø»ÖÝÖ †Öî ü ¯ÖÛÎú Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖߟÖ

ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü - (×¾Ö¿ÖêÂÖ) ˆŸ Ö×¢ÖãÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê.

ÃÖ´Öãן£ÖŸÖŸ¾ÖÖ¤Ëü - (×¾Ö¿ÖêÂÖ) ˆŸ Ö×¢Ö †ÃÖ»µÖÖÛúÖ üÞÖÖ®Öê.

¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤ÖÓ“Öê †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêüŸÖ. Ø»ÖÝÖ †Ö×ÞÖü ˆ ÖÛÎú´ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ˆ¯Ö“Ö Ëü (Upachar) - Upachar is to attend, nurse or treat, Upakrama is practice or

application of medicine, treatment. Krama is step, course, method or manner.

Charana is to move, acting, managing, practising (life). Literary Upacharyate is more

appropriate. Both words are used in texts as synonyms.

ˆ¯Ö“Ö Ëü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¿ÖãÁÖãÂÖÖ µÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ, ˆ¯ÖÛÎú Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †ÖîÂÖ¬ÖßµÖÖê•Ö®ÖÖ, דÖ×ÛúŸÃÖÖ… ÛÎú Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü

†®ÖãÛÎú Ö, Ö üŸÖß µÖÖ ¸üߟօ “Ö Ëü ÛúÖ †£ÖÔ Æî ‘Öæ´Ö®ÖÖ, ÛúÖµÖÔ Ûú¸ü®ÖÖ, µÖÖê•Ö®ÖÖ Ûú ü®ÖÖ, •Öß®ÖÖ (†ÖµÖãµÖ) … ¿Ö²¤ü¿Ö„

ˆ¯Ö“ÖµÖÔŸÖê µÖÆü †×¬ÖÛú ˆ“ÖßŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë ÃÖ´ÖÖ®ÖÖ£ÖÔÃÖê ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü…

P a g e | 173

ˆ¯Ö“Ö Ëü “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¿ÖãÁÖãÂÖÖ ØÛú¾ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ, ˆ¯ÖÛÎú Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü †ÖîÂÖ¬ÖßµÖÖê•Ö®ÖÖ, דÖ×ÛúŸÃÖÖ. ÛÎú Ö “ÖÖ †£ÖÔ

†ÖÆêü †®ÖãÛÎú Ö, Ö üŸÖß ØÛú¾ÖÖ üߟÖ. “Ö¸Ëü “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ×±ú üÞÖê, µÖÖê•Ö®ÖÖ Ûú üÞÖê, •ÖÝÖÞÖê (†ÖµÖãµÖ). ¿Ö²¤ü¿Ö„ ˆ Ö“ÖµÖÔŸÖê ÆüÖ

¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤ü ÃÖ ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ®Öê ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

31.2 ‡ŸµÖ™ü×¾Ö¬ÖÖ •¾Ö¸ü ÖÏÛéúןֹýŒŸÖÖ……31……

(•¾Ö¸ÃµÖü¯ÖÏÛéúןք - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 120, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

•¾Ö¸ÃµÖü¯ÖÏÛéúןք (Jwarasyaprakritih) - Just separation of Samas. No change in meaning.

Ûêú¾Ö»Ö ÃÖ´ÖÖÃÖ×¾ÖÝÖÏÆü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà Æîü…

Ûêú¾Öôû ÃÖ´ÖÖÃÖ×¾ÖÝÖÏÆü Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, †£ÖÖÔŸÖ ÛúÖÆüßÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß.

32.1 •¾Ö¸üß¾ÖêÛú ‹¾Ö ÃÖÓŸÖÖ¯Ö»ÖõÖÞÖ„…

32.2 ŸÖ´Öê¾ÖÖ׳֯ÖÏÖµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖפËü«ü×¾Ö¬Ö´ÖÖ“ÖõÖŸÖê, ×®Ö•ÖÖÝÖ®ŸÖã×¾Ö¿ÖêÂÖÖ““Ö…

32.3 ŸÖ¡Ö ×®Ö•ÖÓ ×«ü×¾Ö¬ÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÓ “ÖŸÖãÙ¾Ö¬ÖÓ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÓ “ÖÖÆãüÙ³ÖÂÖ•ÖÖê ¾ÖÖŸÖÖפü×¾ÖÛú»¯ÖÖŸÖË……32……

(1) ׫¬ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 110; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 110, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ׫¬ÖÓ (Dwidham) - Dwividham and Dwidham mean same.

׫ü×¾Ö¬ÖÓ †Öî ü ׫¬ÖÓ ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü…

׫ü×¾Ö¬ÖÓ †Ö×ÞÖü ׫¬ÖÓ “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆê.

2. ¾ÖÖ (Va) - In the context of types of Jwar, “Cha ” & “ Va ” do not alter meaning.

•¾Ö¸ü Ûêú ¯ÖÏÛúÖ Öê Óü Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ““Ö” †Öî ü “¾ÖÖ” ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

•¾Ö¸üÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ Ö“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ““Ö” †Ö×ÞÖü “¾ÖÖ” “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

P a g e | 174

33.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--´ÖãÜÖ¾Öî¸üõÖÓ, ÝÖã¹ýÝÖÖ¡ÖŸ¾Ö´ÖË, †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„,

“ÖõÖãÂÖÖê¸üÖÛãú»ÖŸ¾Ö´ÖË, †Á¾ÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ, ×®Ö¦üÖ׬֌µÖ´ÖË, †¸üןք,

(1) Ø»ÖÝÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 118; 2) µÖª£ÖÖ - ÖÖ Ms. 116; 3) †ÄÖÖÝÖ Ö®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 103, 105, 110, 115, 116, 117, 118, 119, Books 203, 204, 211, 213, 214; †ÃÖéÝÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ - ÖÖ Book

202)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ø»ÖÝÖÖ×®Ö (Lingani) - Linga i.e. symptoms of jwar according to type are already listed.

Hence Purvaroopani which are common to all Nija Jwar are listed. So the reading

Lingani is discarded.

•¾Ö¸ü Ûêú Ø»ÖÝÖ µÖÖ®Öê Ûúß »ÖõÖÞÖ ¯ÖÆü»Öê Æüß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê ÝÖ‹ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ •ÖÖê Ûúß ÃÖ³Öß ×®Ö•Ö •¾Ö¸üÖë ÃÖê

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ºþ Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Ø»ÖÝÖÖ×®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüßÓ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

•¾Ö¸üÖ“Öê Ø»ÖÝÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö »ÖõÖÞÖ ¯Öæ¾Öá“Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ´ÆÞÖæ®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ×ÞÖ •Öß ÃÖ¾ÖÔ ×®Ö•Ö •¾Ö üÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ

ºþ¯ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Ø»ÖÝÖÖ×®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. µÖª£ÖÖ (Yadyatha) - Yad generally precedes Tad. Hence the reading Yadyatha is

discarded.

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ºþ Ö ÃÖê µÖ¤Ëü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ŸÖ¤Ëü ÃÖê ¯ÖÆü»Öê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖª£ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Æîü…

ÃÖÖ¬ÖÖ üÞÖ¯ÖÞÖê µÖ¤Ëü “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ŸÖ¤Ëü “µÖÖ Öæ¾Öá Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖª£ÖÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †ÄÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ (Asragamanam) - In Jwar Chikitsasthana “Nayane Sasre” (that is eyes with

water) is listed as one of the pre-symptom of Jwar (3/28). Vagbhata in Jwar

Nidansthana mentions “Sasrakulakshita” as pre-symptom of Jwar. Commentator

explains it as “ÃÖÆüÖÄÖêÞÖ ¾ÖŸÖÔŸÖê ‡×ŸÖ ÃÖÖÄÖê, †ÖÛãú»Öê †×õÖÞÖß µÖÃµÖ ÃÖ ‹¾Ö ÖË, ŸÖÃµÖ ³ÖÖ¾Ö„ ÃÖÖÄÖÖÛãú»ÖÖ×õÖŸÖÖ”.

Ashrvagamanam - Watery eyes is invariably present as a pre-symptom in all types

of jwar. Asragamanam may be interpreted as red eyes. Redness to eyes is a

P a g e | 175

common Pre-symptom found clinically in Jwar patients, but it is not invariably

present. Aakulatvam Netrayoh - cloudy eyes are present as presymptom in Jwar.

hence the reading Asragamanam is accepted as Pathabheda.

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö ´Öë •¾Ö ü †¬µÖÖµÖ ´Öë, ®ÖµÖ®Öê ÃÖÖÄÖê ‡ÃÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ´Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü

(“Ö.דÖ.3/28)… ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö ´Öë •¾Ö ü †¬µÖÖµÖ ´Öë, ”ÃÖÖÄÖÖÛãú»ÖÖ×õÖŸÖÖ” µÖÆü •¾Ö¸ü ÛúÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ üÖë ®Öê ‡ÃÖÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú¸üÞÖ “ÃÖÆüÖÄÖêÞÖ ¾ÖŸÖÔŸÖê ‡×ŸÖ ÃÖÖÄÖê, †ÖÛãú»Öê †×õÖÞÖß µÖÃµÖ ÃÖ ‹¾Ö ÖË, ŸÖÃµÖ ³ÖÖ¾Ö„

ÃÖÖÄÖÖÛãú»ÖÖ×õÖŸÖÖ” ‹êÃÖÖ ×¤üµÖÖ Æîü… †Á¾ÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ - †ÁÖã¯ÖæÞÖÔ ®ÖµÖ®Ö µÖÆü »ÖõÖÞÖ •¾Ö ü ´Öë ×®ÖµÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

†ÄÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ ÛúÖ †£ÖÔ †Ö üŒŸÖ ®ÖµÖ®Ö ‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… †Ö üŒŸÖ ®ÖµÖ®Ö µÖÆü »ÖõÖÞÖ •¾Ö ü Ûêú ¹ýÝÞÖÖêÓ Öë

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖÖ Öë ¤êüÜÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÆü ×®ÖµÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ‹êÃÖê ®ÖÆüà… †ÖÛãú»ÖŸ¾Ö ÖË

®Öê¡ÖµÖÖê„ - ´Ö×»Ö®Ö/¯Öß×›üŸÖ ®ÖµÖ®Ö µÖÆü •¾Ö ü ÛúÖ ‹Ûú ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö Æîü… †ŸÖ„ †ÄÖÖÝÖ Ö®ÖÓ ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü ´Öë ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Æîü…

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ •¾Ö ü †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê ®ÖµÖ®Öê ÃÖÖÄÖê µÖÖ »ÖõÖÞÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖÓ Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆê

(“Ö.דÖ.3/28)ü. ¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ •¾Ö¸ü †¬µÖÖµÖÖŸÖ ”ÃÖÖÄÖÖÛãú»ÖÖ×õÖŸÖÖ” “ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÓ´Ö¬µÖê ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆêü.

™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß µÖÖ“Öê à Ö™üßÛú üÞÖ “ÃÖÆüÖÄÖêÞÖ ¾ÖŸÖÔŸÖê ‡×ŸÖ ÃÖÖÄÖê, †ÖÛãú»Öê †×õÖÞÖß µÖÃµÖ ÃÖ ‹¾Ö ÖË, ŸÖÃµÖ ³ÖÖ¾Ö„

ÃÖÖÄÖÖÛãú»ÖÖ×õÖŸÖÖ” †ÃÖê פü»Öê †ÖÆêü. †Á¾ÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ - †ÁÖã ÖæÞÖÔ ®ÖµÖ®Ö Æêü »ÖõÖÞÖ •¾Ö üÖ Ö¬µÖê ×®ÖµÖ´ÖÖ®Öê †ÖœüôûŸÖê. †ÄÖÖÝÖ Ö®ÖÓ

“ÖÖ †£ÖÔ †Ö üŒŸÖ ®ÖµÖ®Ö †ÃÖÖÆüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. †Ö üŒŸÖ ®ÖµÖ®Ö Æêü »ÖõÖÞÖ •¾Ö üÖ“µÖÖú ¹ýÝÞÖÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„

¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ †ÖœüôûŸÖê ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖê ×®ÖµÖŸÖ ºþ¯ÖÖ®Öê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖê †ÃÖê ®ÖÖÆüß. †ÖÛãú»ÖŸ¾Ö ÖË ®Öê¡ÖµÖÖê„ - ´Ö×»Ö®Ö/¯Öß×›üŸÖ

®ÖµÖ®Ö Æêü •¾Ö¸üÖ“Öê ‹Ûú ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö †ÄÖÖÝÖ Ö®ÖÓ “ÖÖ ÖÖšü³Öê¤üÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆê.

33.2 •Öé´³ÖÖ, ×¾Ö®ÖÖ´Ö„, ¾Öê¯Ö£Öã„, ÁÖ´Ö³ÖÏ´Ö¯ÖÏ»ÖÖ¯Ö•ÖÖÝÖ¸üÞÖ üÖê´ÖÆüÂÖÔ¤ü®ŸÖÆüÂÖÖÔ„,

¿Ö²¤ü¿Öߟ־ÖÖŸÖÖŸÖ¯ÖÃÖÆüŸ¾ÖÖÃÖÆüŸ¾Ö´ÖË, †¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî,

(1) »ÖÖêê ÖÆüÂÖÔ - ¯ÖÖ Mss. 104, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202,

207, 211, 213, 214; 2) Œ»Ö´Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 122; 3) ïֿÖÔ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106,

107, 109, 111, 114, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. »ÖÖêê´ÖÆüÂÖÔ (Lomaharsha) - Roma and Loma both words carry same meaning.

P a g e | 176

¸üÖê Ö †Öî¸ü »ÖÖê´Ö ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤üÖêÓ ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü…

üÖê Ö †Ö×ÞÖü »ÖÖê´Ö ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆê.

2. Œ»Ö´Ö„ (Klamah) - Klamah is listed in Charaka Chikitsasthana Jwar as a presymptom.

Commentator has defined it as “Anayasakrita Shramah Klamah” (†®ÖÖµÖÖÃÖÛéúŸÖ„ ÁÖ´Ö„

Œ»Ö Ö„). (Fatigue without exertion). Vagbhata in Nidansthana 2 and Samgraha in Nidan

sthana 2 have mentioned it as pre-symptom of Jwar. So this is accepted as a

reading.

Œ»Ö Ö„ ÛúÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Ûêú •¾Ö¸ü †¬µÖÖµÖ ´Öë ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖë Öë ×ÛúµÖÖ Æîü… ™üßÛúÖÛúÖ üÖë ®Öê Œ»Ö Ö Ûúß

¾µÖÖܵÖÖ “†®ÖÖµÖÖÃÖÛéúŸÖ„ ÁÖ´Ö„ Œ»Ö Ö„” ( Ö× üÁÖ´Ö Ûêú ײ֮ÖÖ £ÖÛú •ÖÖ®ÖÖ) ‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê Ûúß Æîü… ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö

†¬µÖÖµÖ 2 ´Öë †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖë ®Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 2 ´Öë ‡ÃÖÛúÖ Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖë ´Öë †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Œ»Ö´Ö ÛúÖ

´Öæ»Ö ÖÖšüü ´Öë ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

Œ»Ö Ö„ “ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö “Ö¸üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ •¾Ö ü †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÓ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ™üßÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß Œ»Ö´Ö “Öß

¾µÖÖܵÖÖ “†®ÖÖµÖÖÃÖÛéúŸÖ„ ÁÖ Ö„ Œ»Ö Ö„” (¿ÖÖ¸üß× üÛú üÁÖ ÖÖ׿־ÖÖµÖ £ÖÛú¾ÖÖ) †¿Öß Ûêú»Öß †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß

×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ †¬µÖÖµÖ 2 Ö¬µÖê †Ö×ÞÖü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 2 ´Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ Öæ¾ÖÔºþ ÖÖÓ Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. Œ»Ö´Ö„ “ÖÖ ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆê.

3. ïֿÖÔ (Sparsha) - Localised intolerance or Tolerance of touch is not expected here.

Tolerance and non tolerance of Sheeta, Vata and Atapa can be included under

Sparsha. Chikitsa Sthana Jwara, also mentions, Desire and hatred for fire, sun-heat,

wind and water as pre-symptoms. Vagbhata and Samgraha mention shade

additionaly. Intolerance of sound is associated with decreased Rasa Dhatu. Jwar is

caused by disturbed Rasa. Sensory organ of perception of touch - Skin, is Upadhatu

of Rasa dhatu. So the symptoms in relation to touch may be produced. Since the

symptoms are included separately (Sheetavatatapasahatvasahatva) this reading is

not added.

P a g e | 177

ãÖÖ×®ÖÛú ïֿÖÔ ÛúÖ †ÃÖÆüŸ¾Ö µÖÖ Ã¯Ö¿ÖÔ ÛúÖ ÃÖÆüŸ¾Ö µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… ¿ÖߟÖ, ¾ÖÖŸÖ †Öî ü †ÖŸÖ¯Ö ÛúÖ ÃÖÆüŸ¾Ö

†Öî¸ü †ÃÖÆüŸ¾Ö ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ïֿÖÔ ´Öë ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Ûêú •¾Ö¸ü †¬µÖÖµÖ ´Öë ³Öß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖë ´Öë †×Ý®Ö,

†ÖŸÖ¯Ö, ¾ÖÖµÖã †Öî ü •Ö»Ö ‡®ÖÛêú ÖÏ×ŸÖ ‡“”ûÖ †Öî¸ü «êüÂÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¾ÖÖݳ֙ †Öî¸ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖë ®Öê ‡ÃÖ Öë

”ûÖµÖÖ ÛúÖ ³Öß †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¿Ö²¤ü ÛúÖ †ÃÖÆüŸ¾Ö µÖÆü ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã Ûêú õÖµÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã Ûúß ¤ãü™üß ÃÖê

•¾Ö¸ü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… Ÿ¾Ö“ÖÖ - וÖÃÖÛêú «üÖ üÖ Ã Ö¿ÖÔ ÛúÖ †®Öã³Ö¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖã ÛúÖ ˆ Ö¬ÖÖŸÖã Æîü… †ŸÖ„ Ÿ¾Ö“ÖÖ

ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü… ‡®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÆü»Öê Æüß ×ÛúµÖê •ÖÖ®Öê ÃÖê ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü…

ãÖÖ×®ÖÛú ïֿÖÔÖ“Öê †ÃÖÆüŸ¾Ö ØÛú¾ÖÖ Ã¯Ö¿ÖÔÖ“Öê ÃÖÆüŸ¾Ö µÖê£Öê †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ¿ÖߟÖ, ¾ÖÖŸÖ †Ö×ÞÖ †ÖŸÖ¯ÖÖ“Öê ÃÖÆüŸ¾Ö †Ö×ÞÖü

†ÃÖÆüŸ¾Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ïֿÖÔÖ Ö¬µÖê Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖ“µÖÖ •¾Ö ü †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã üÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÓ´Ö¬µÖê †×Ý®Ö,

†ÖŸÖ¯Ö, ¾ÖÖµÖã †Ö×ÞÖ •Ö»Ö µÖÖÓ“Öß ‡“”ûÖ †Ö×ÞÖ «êüÂÖ µÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙ †Ö×ÞÖü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß µÖÖ Ö¬µÖê

”ûÖµÖê“ÖÖ ¤êüÜÖᯙ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¿Ö²¤üÖ“Öê †ÃÖÆüŸ¾Ö Æüê ¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖ㓵ÖÖ õÖµÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. üÃÖ ¬ÖÖŸÖ㓵ÖÖ ¤ãü™üß®Öê

•¾Ö¸üÖ“Öß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖê. Ÿ¾Ö“ÖÖ - •µÖÖ“µÖÖ «üÖ üê à ֿÖÔÖ“ÖÖ †®Öã³Ö¾Ö ÆüÖêŸÖÖê, üÃÖ ¬ÖÖŸÖã“ÖÖ ˆ¯Ö¬ÖÖŸÖã †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Ÿ¾Ö“Öê¿Öß

ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ »ÖõÖÞÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Öæ¾Öá“Ö Ûêú»µÖÖ®Öê µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

33.3 ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´ÖË, †’ËûÝÖ´Ö¤Ôü„, ÃÖ¤ü®Ö´ÖË, †»¯Ö¯ÖÏÖÞÖŸÖÖ, ¤üß‘ÖÔÃÖæ¡ÖŸÖÖ, †Ö»ÖõִÖË, ˆ×“ÖŸÖÃµÖ Ûú´ÖÔÞÖÖê

ÆüÖ×®Ö„,

33.4 ¯ÖÏŸÖ߯֟ÖÖ Ã¾ÖÛúÖµÖìÂÖã, ÝÖãºþÞÖÖÓ ¾ÖÖŒµÖê¾ֳµÖÃÖæµÖÖ, ²ÖÖ»Öê³µÖ„ ¯ÖÏ«êüÂÖ„ þִ֬Öì¾Öד֮ŸÖÖ,

´ÖÖ»µÖÖ®Öã»Öê¯Ö®Ö³ÖÖê•Ö®Ö¯Ö× üŒ»Öê¿Ö®ÖÓ,

(1) †×ŸÖÃÖæµÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) ²ÖÖ»ÖêÂÖã - ¯ÖÖ Mss. 104, 105, 107, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Books 202, 207, 211, 214; 3) ¬Ö Öì×¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 102; 4) Œ»Öê¿Ö®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 108, 111, 113, 115, 118, 119, Books 202, 209, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×ŸÖÃÖæµÖÖ (Atisuya) - (†×ŸÖ + †ÃÖæµÖÖ), †³µÖÃÖæµÖÖ (†×³Ö + †ÃÖæµÖÖ). (†ÃÖæµÖÖ - †ÃÖ×ÆüÂÞÖãŸÖÖ, ×®Ö®¤üÖ) (†×³ÖŸÖ„ -

Ûêú ÃÖÖ Ö®Öê, Ûúß ˆ¯Ö×ã֟Öß ´Öë, “ÖÖ üÖë †Öê ü ÃÖê) (†×ŸÖ - ²ÖÆãüŸÖ †×¬ÖÛú †×ŸÖ¿ÖµÖ)

There is respect for Guru i.e. teacher in healthy condition. In jwar it is altered.

Abhyasuya - Disregard for advice in totality, or disregard for advice given by Guru in

P a g e | 178

his face (in his presence). Both hold true. Atisuya - is excessive disregard for advice

given by Guru. Abhyasuya is more appropriate. Hence original reading is retained.

þÖÖãµÖ ´Öë ÝÖãºþ Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ †Ö¤ü ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… •¾Ö ü Öë µÖÆü ×ã֟Öß ×¾Ö Ö üßŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †³µÖÃÖæµÖÖ - ÃÖæ“Ö®ÖÖ Ûêú ÖÏןÖ

«êüÂÖ, µÖÖ ÝÖãºþ ¯Ö¤êü¿Ö Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ †®ÖÖ¤ü ü( ®ÖÛúß ¯Ö×ã֟Öß ´Öë)… ¤üÖê®ÖÖêÓÆüß µÖÖêÝµÖ Æîü… †×ŸÖÃÖæµÖÖ - ÝÖãºþ ¯Ö¤êü¿Ö Ûêú ¯ÖÏןÖ

†×¬ÖÛú †®ÖÖ¤ü¸… †³µÖÃÖæµÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

þÖãÖÖ¾ÖãÖê Ö¬µÖê ÝÖãºþÓ¯ÖÏ×ŸÖ †Ö¤ü ü †ÃÖŸÖÖê. •¾Ö üÖ Ö¬µÖê µÖÖ ×¾Ö¯Ö üßŸÖ ×ã֟Öß †ÃÖŸÖê. †³µÖÃÖæµÖÖ - ÃÖæ“Ö®Öê ²Ö§ü»Ö «êüÂÖ,

ÝÖãºþ ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖ²Ö§ü»Ö †®ÖÖ¤ü (ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö×ã֟Öß ´Ö¬µÖê). ¤üÖê®Æüà µÖÖêÝµÖ †ÖÆêüŸÖ. †×ŸÖÃÖæµÖÖ - ÝÖãºþ ˆ¯Ö¤êü¿ÖÖ²Ö§ü»Ö †×¬ÖÛú

†®ÖÖ¤ü . †³µÖÃÖæµÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ²ÖÖ»ÖêÂÖã (Baleshu) - Dweshah generally expects Satisaptami (affix in seveth case). But

it is also used in 5th

case. Hence original reading is not changed.

«êüÂÖ„ ¿Ö²¤ü ÛúÖê ÃÖןÖÃÖ ŸÖ´Öß Ûúß †¯ÖêõÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü (ÃÖ¯ŸÖ Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ)… ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖÓ“Ö Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ ÛúÖ ³Öß ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ

•ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

«êüÂÖ„ ¿Ö²¤ü ÃÖןÖÃÖ ŸÖ´Öß “Öß †¯ÖêõÖÖ Ûú üŸÖÖêü (ÃÖ¯ŸÖ´Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ). ¯Ö Ó üŸÖã ¯ÖÓ“Ö´Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ“ÖÖ ¤êüÜÖᯙ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¬Ö´Öì×¯Ö (Dharmepi) - Swadharma = bodily activities to maintain health, Dharma =

religion. The person suffering from jwar has main symptom “Santapo Dehamanasah”

- irritation of body and mind. Because of this symptom there is no regard for daily

activities. The symptom ‘no regard for religion’ may be possible but is not invariably

present. Hence original reading retained.

Ã¾Ö¬Ö ÖÔ = þÖÖãµÖ ¸üõÖÞÖÖ£ÖÔ ¿ÖÖ üß× üÛú ˆ¯ÖÛÎú Ö… •¾Ö× üŸÖ ´Ö®Öã嵅 ´Öë “ÃÖ®ŸÖÖ¯ÖÖê ¤êüÆü´Ö®ÖÃÖ„”- ¿Ö üß ü †Öî ü Ö®Ö ÛúÖ

ÃÖÓŸÖÖ¯Ö, µÖÆü ¯ÖÏ ÖãÜÖ »ÖõÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Œ¾Ö×“ÖŸÖ ×®ÖŸµÖÛú ÖÔ Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ ‡“”ûÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… þִ֬ÖÔ Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ †Ø“ÖŸÖÖ ‡ÃÖ

»ÖõÖÞÖ Ûúß ˆ Ö×ã֟Öß Ûúß ¿ÖŒµÖŸÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÆü ×®ÖŸµÖ ºþ¯Ö ÃÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 179

Ã¾Ö¬Ö ÖÔ = þÖÖãµÖ ¸üõÖÞÖÖ£ÖÔ ¿ÖÖ¸üß× üÛú ˆ¯ÖÛÎú´Ö. •¾Ö× üŸÖ ´Ö®ÖãµÖÖ´Ö¬µÖê “ÃÖ®ŸÖÖ ÖÖê ¤êüÆü´Ö®ÖÃÖ„”- ¿Ö üß ü †Ö×ÞÖü ´Ö®ÖÖ“ÖÖ

ÃÖÓŸÖÖ¯Ö, Æêüü ¯ÖÏ´ÖãÜÖ »ÖõÖÞÖ †ÃÖŸÖê. Œ¾Ö×“ÖŸÖ ×®ÖŸµÖÛú´ÖÔÖ“Öß ¤êüÜÖᯙ †×®Ö“”ûÖ †ÃÖŸÖê. þִ֬ÖÔÖ×¾ÖÂÖµÖß Ø“ÖŸÖÖ ®ÖÃÖÞÖê Æêü »ÖõÖÞÖ

ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê Ö Ó üŸÖã ®ÖêÆü Öß“Öü ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖê»Ö †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. Œ»Öê¿Ö®ÖÓ (Kleshanam) - Jwar being disease of Rasadhatu, symptoms like severe dislike

of talk of small child, of sweet food, of advice of elderly etc are seen (psychological

intolerance). This intolerance can also be seen in the form of suffereing in totality

(Paritah kleshanam) due to application and garlands.

In Jwar, in the initial stage there is Presence of Aam due to disturbed Agni. Food

increases the aam leading to increase of jwar. Same is true with garlands and

applications on skin.

Charaka has mentioned in Chikitsasthana 3/138

®Ö¾Ö•¾Ö êü פü¾ÖÖþ֯®ÖîÖÖ®ÖÖ³µÖ’ËûÝÖÖ®®Ö Öî£Öã®Ö ÖË | ÛÎúÖê¬Ö¯ÖϾÖÖŸÖ¾µÖµÖÖµÖÖ ÖÖ®ÖË ÛúÂÖÖµÖÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË ||

Sushruta has mentioned in Uttarsthana 39/156

¯Ö׸üÂÖêÛúÖ®ÖË ¯ÖϤêüÆüÖÓ¿“Ö Ã®ÖêÆüÖ®ÖË ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ×®Ö “Ö | ÛúÂÖÖµÖÝÖã¹ýºþõÖÖ×ÞÖ ÛÎúÖê¬ÖÖ¤üß×®Ö ŸÖ£Öî¾Ö “Ö ||

ÃÖÖ ü¾Ö×®ŸÖ “Ö ³ÖÖꕵÖÖ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖê¢Ö¹ýÞÖ•¾Ö üß ||

Thus Phisically also, food and application will increase the suffereing by

increasing Aam. Hence original reading retained. “Kleshanam” is accepted as

another reading.Gangadhara has accepted the reading “Kleshanam”.

•¾Ö¸ü µÖÆü ¸üÃÖ¯ÖϤüÖêÂÖ•Ö ×¾ÖÛúÖ ü Æîü, †ŸÖ„ ²ÖÖ»ÖÛúÖëÛêú ÃÖÓ³ÖÖÂÖÞÖ Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ «êüÂÖ, Ö¬Öã¸ü ¯Ö¤üÖ£ÖÖí Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ «êüÂÖ, ÝÖãºþ ¾ÖÖŒµÖ

Ûêú ¯ÖÏ×ŸÖ †®ÖÖ¤ü ü (´ÖÖ®Ö×ÃÖÛú †ÃÖÆüŸ¾Ö), µÖê »ÖõÖÞÖ ×¤üÜÖÖµÖß ¤êüŸÖê Æîü… µÖÆü †ÃÖÆüŸ¾Ö ( Ö× üŸÖ„ Œ»Öê¿Ö®Ö´ÖË) ´ÖÖ»µÖÖ®Öã»Öê¯Ö®Ö ÃÖê

Œ»Öê¿Ö Ûêú þֺþ¯Ö Öë ³Öß ×¤üÜÖÖµÖß ¤êüŸÖÖ Æîü…

•¾Ö¸ü ¾µÖÖ×¬Ö ´Öë, ¯ÖÏÖ Óü³Ö ´Öë †Ö´Ö Ûúß ˆ¯Ö×ã֟Öß †×Ý®Ö ¾ÖîÂÖ µÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü… †ÖÆüÖ ü ÃÖê †Ö´Ö Ûúß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖß Æîü

וÖÃÖÃÖê •¾Ö ü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‹êÃÖÖ Æüß ÖÖ»ÖÖ †Öî ü †®Öã»Öê¯Ö Ûêú ÖϵÖÖêÝÖ ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

“Ö¸üÛú ®Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 3/138 Öë »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü -

®Ö¾Ö•¾Ö êü פü¾ÖÖþ֯®ÖîÖÖ®ÖÖ³µÖ’ËûÝÖÖ®®Ö Öî£Öã®Ö ÖË | ÛÎúÖê¬Ö¯ÖϾÖÖŸÖ¾µÖµÖÖµÖÖ ÖÖ®ÖË ÛúÂÖÖµÖÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË ||

P a g e | 180

ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ˆ¢Ö¸üãÖÖ®Ö 39/156 ´Öë ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü –

¯Ö׸üÂÖêÛúÖ®ÖË ¯ÖϤêüÆüÖÓ¿“Ö Ã®ÖêÆüÖ®ÖË ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ×®Ö “Ö | ÛúÂÖÖµÖÝÖã¹ýºþõÖÖ×ÞÖ ÛÎúÖê¬ÖÖ¤üß×®Ö ŸÖ£Öî¾Ö “Ö ||

ÃÖÖ ü¾Ö×®ŸÖ “Ö ³ÖÖꕵÖÖ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖê¢Ö¹ýÞÖ•¾Ö üß ||

‡ÃÖ ŸÖ üÆü ÃÖê †ÖÆüÖ¸ü †Öî ü †®Öã»Öê Ö ÃÖê †Ö´Ö Ûúß ¾Öé üß ÆüÖêÛú ü ¿ÖÖ üß× üÛú ÁÖ´Ö Öë ³Öß ¾Öé üß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹

´Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… Œ»Öê¿Ö®ÖÓ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´ÖêÓ Ã¾ÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ®Öê Œ»Öê¿Ö®ÖÓ µÖÆü

¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

•¾Ö¸ü ÆüÖ ¸üÃÖ¯ÖϤüÖêÂÖ•Ö ×¾ÖÛúÖ ü †ÖÆêüü, ´ÆüÞÖæ®Ö ²ÖÖ»ÖÛúÖÓ“µÖÖ †Ö¾ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ «êüÂÖ, ´Ö¬Öã¸ü ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“ÖÖ «êüÂÖ, ÝÖãºþ ¾ÖÖŒµÖÖ×¾ÖÂÖµÖß

†®ÖÖ¤ü ü (´ÖÖ®Ö×ÃÖÛú †ÃÖÆüŸ¾Ö), Æüß »ÖõÖÞÖê פüÃÖŸÖÖŸÖ. Æêüü †ÃÖÆüŸ¾Ö (¯Ö׸üŸÖ„ Œ»Öê¿Ö®Ö´ÖË) ´ÖÖ»µÖÖ®Öã»Öê¯Ö®ÖÖ Öãôêû Œ»Öê¿Ö µÖÖú

þֺþ¯ÖÖŸÖ ÃÖã üÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖê.

•¾Ö¸ü ¾µÖÖ×¬Ö ´Ö¬µÖê, †×Ý®Ö ¾ÖîÂÖ´µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏÖ Óü³Öß †Ö´Ö ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖêü. †ÖÆüÖ üÖ®Öê †Ö´ÖÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖêŸÖê •µÖÖ Öãôêû •¾Ö ü

ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖ»ÖÖ †Ö×ÞÖ †®Öã»Öê¯Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖÖ®Öê ¤êüÜÖᯙ †ÃÖê“Ö ÆüÖêŸÖê.

“Ö¸üÛúÖ®Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ 3/138 Ö¬µÖê »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü -

®Ö¾Ö•¾Ö êü פü¾ÖÖþ֯®ÖîÖÖ®ÖÖ³µÖ’ËûÝÖÖ®®Ö Öî£Öã®Ö ÖË | ÛÎúÖê¬Ö¯ÖϾÖÖŸÖ¾µÖµÖÖµÖÖ ÖÖ®ÖË ÛúÂÖÖµÖÖÓ¿“Ö ×¾Ö¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË ||

ÃÖãÁÖãŸÖÖ®Öê ¢Ö üãÖÖ®Ö 39/156 Ö¬µÖê ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü -

¯Ö׸üÂÖêÛúÖ®ÖË ¯ÖϤêüÆüÖÓ¿“Ö Ã®ÖêÆüÖ®ÖË ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ×®Ö “Ö | ÛúÂÖÖµÖÝÖã¹ýºþõÖÖ×ÞÖ ÛÎúÖê¬ÖÖ¤üß×®Ö ŸÖ£Öî¾Ö “Ö ||

ÃÖÖ ü¾Ö×®ŸÖ “Ö ³ÖÖꕵÖÖ×®Ö ¾Ö•ÖÔµÖê¢Ö¹ýÞÖ•¾Ö üß ||

†¿ÖÖ ÖÏÛúÖ ê ü †ÖÆüÖ ü ¾Öü †®Öã»Öê¯ÖÖ Öãôêû †Ö ÖÖ“Öß ¾Öé üß ÆüÖê‰ú®Ö ¿ÖÖ üß׸üÛú ÁÖ´ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖã üÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´Öæôû ¯ÖÖšü

†×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. Œ»Öê¿Ö®ÖÓ “ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß Œ»Öê¿Ö®ÖÓ ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛéúŸÖ

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

33.5 ´Ö¬Öã¸êü³µÖ¿“Ö³ÖõÖê³µÖ„ ÖÏ«êüÂÖ„, †´»Ö»Ö¾ÖÞÖÛú™ãüÛúׯÖϵ֟ÖÖ “Ö,

P a g e | 181

(1) ´Ö¬Öã ê üÂÖã - ¯ÖÖ Mss. 104, 105, 107, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, Books 202,

207, 211, 214; 2) ˆÂÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103*, 122, Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´Ö¬Öã êüÂÖã (Madhureshu) - Dweshah generally expects Satisaptami (affix in seveth case).

But it is also used in 5th

case. Hence original reading is not changed.

«êüÂÖ„ ¿Ö²¤ü ÛúÖê ÃÖןÖÃÖ ŸÖ´Öß Ûúß †¯ÖêõÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü (ÃÖ¯ŸÖ Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ)… ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖÓ“Ö Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ ÛúÖ ³Öß ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ

•ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

«êüÂÖ„ ¿Ö²¤ü ÃÖןÖÃÖ ŸÖ´Öß “Öß †¯ÖêõÖÖ Ûú üŸÖÖêü (ÃÖ¯ŸÖ´Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ). ¯Ö Ó üŸÖã ¯ÖÓ“Ö´Öß ×¾Ö³Ö׌ŸÖ“ÖÖ ¤êüÜÖᯙ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆÂÞÖ (Ushna) - Desire or hatred for cold is mentioned as pre-symptom of Jwar. So the

reading Ushna (Liking for hot) is not accepted.

¿ÖßŸÖ Ûúß ‡“”ûÖ †Öî ü «êüÂÖ µÖÆü »ÖõÖÞÖ ¯ÖÆü»Öê Æüß Öæ¾ÖÔºþ ÖÖë ´Öë †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî… ‡ÃÖ×»Ö‹ ˆÂÞÖ (ˆÂÞÖê“”ûÖ)

ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü…ü

¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖ“Öß ‡“”ûÖ †Ö×ÞÖü «êüÂÖ Æêüü »ÖõÖÞÖ ¯Öæ¾Öá“Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÓ´Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÂÞÖ ( ÂÞÖê“”ûÖ) “ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆßü.

33.6 ‡×ŸÖ •¾Ö¸üÃµÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ¯ÖÏÖŒÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖŸÖË; †×¯Ö “Öî®ÖÓ ÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖŸÖÔ´Ö®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ……33……

34.1 ‡ŸµÖêŸÖÖ®µÖêÛîúÛú¿ÖÖê •¾Ö ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ ×¾ÖßָüÃÖ´ÖÖÃÖÖ³µÖÖ´ÖË……34……

(ú‹ÛîúÛúŸ¾Öê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 116, 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

‹ÛîúÛúŸ¾Öê®Ö (Ekaikatvena) - No change in meaning so original word retained.

P a g e | 182

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

35.1 •¾Ö¸üßÖã ÜÖ»Öã ´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê¯Ö¯Öϳ־ք, ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ÖÏÖÞÖÆü üÖê, ¤êüÆêü×®¦üµÖ´Ö®ÖßÖÖ¯ÖÛú¸ü„,

¯ÖÏ–ÖÖ²Ö»Ö¾ÖÞÖÔÆüÂÖÖìŸÃÖÖÆüÈüÖÃÖÛú¸ü„,

(1) ´ÖÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք - ¯ÖÖ Ms. 110, ú ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯Ö»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք - ¯ÖÖ Ms.105, 120; 2) ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119,

120, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; 3) ÃÖÖ¤ü®Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 109, 111, 114, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖÖÆêüÀ¾Ö¸ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք (Maheshwaralalatprabhavah) - Jwar originated from the anger of

Maheshwar. It is true that due to Rage he opened his third eye present on forehead,

which caused destriction. Though Maheshwaralalatprabhavah is not wrong, base cause being rage (in 8th

Commentator Gangadhar explains “ •¾Ö¸üÖê µÖפü ÖÆêüÀ¾Ö¸üÛúÖê¯ÖÖ®®ÖÖ³Ö×¾Öµ֟ÖË ŸÖ¤üÖ¬Öã®ÖÖ µÖ¯Ö“ÖÖ üÖפü®ÖÖ

®ÖÖê¤ü¯ÖŸÃµÖŸÖ | ÛúÖê Ö¯Öϳ־֟¾Öêê®Ö •¾Ö üÃµÖ “Ö ŸÖê•ÖÃÖŸ¾ÖÓ ÖÆêüÀ¾Ö¸üÃµÖ ÛúÖê¯ÖÖê¤Ëü³Ö¾ÖŸ¾Öê®Ö ¤êü¾ÖŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Ö˜“Ö ÜµÖÖ×¯ÖŸÖ ÖË |”

sutra †ÖªÖ®ÖË »ÖÖê³ÖÖן֦üÖêÆüÛúÖê¯Ö Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî ¾µÖÖ¬Öß®ÖË .....|,) original reading

is retained.

•¾Ö¸ü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ´ÖÆêüÀ¾Ö ü Ûêú ÛÎúÖê¬Ö ÃÖê Æãü‡Ô Æîü… ÛÎúÖê¬Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´ÖÆêüÀ¾Ö ü ®Öê †¯Ö®Öê »Ö»ÖÖ™ü ¯Ö ü ×Ã£ÖŸÖ ŸÖßÃÖ üÖü

®Öê¡Ö ÜÖÖê»ÖÖ, •ÖÖê ×¾Ö®ÖÖ¿Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ Æãü†Ö… ´ÖÖÆêüÀ¾Ö¸ü»Ö»ÖÖ™ü¯Öϳ־ք µÖÆü ÖÖšü ÝÖ»ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü ¯Ö üÓŸÖã Öæ»Ö ÛúÖ¸üÞÖ ÛÎúÖê¬Ö Æîü (

8 ¾Öê ¿»ÖÖêÛú ´Öë - †ÖªÖ®ÖË »ÖÖê³ÖÖן֦üÖêÆüÛúÖê¯Ö¯Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî ¾µÖÖ¬Öß®ÖË .....|) †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

™üßÛúÖÛúÖ¸ ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - “•¾Ö¸üÖê µÖפü ´ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê¯ÖÖ®®ÖÖ³Ö×¾Öµ֟ÖË ŸÖ¤üÖ¬Öã®ÖÖ¯µÖ¯Ö“ÖÖ¸üÖפü®ÖÖ

®ÖÖê¤ü¯ÖŸÃµÖŸÖ… ÛúÖê Ö¯Öϳ־֟¾Öêê®Ö •¾Ö üÃµÖ “Ö ŸÖê•ÖÃÖŸ¾ÖÓ ÖÆêüÀ¾Ö¸üÃµÖ ÛúÖê¯ÖÖê¤Ëü³Ö¾ÖŸ¾Öê®Ö ¤êü¾ÖŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Ö˜“Ö ÜµÖÖ×¯ÖŸÖ ÖË |”

•¾Ö¸üÖ“Öß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÖÆêüÀ¾Ö¸ü ÛÎúÖê¬ÖÖ´Öãôêû —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ÛÎúÖê¬ÖÖ Öãôêû ´ÖÆêüÀ¾Ö Ö®Öê †Ö Ö»µÖÖ »Ö»ÖÖ™¾Ö ü ×Ã£ÖŸÖ ×ŸÖÃÖ üÖü ®Öê¡Ö

ˆ‘Ö›ü»ÖÖ, •ÖÖê ×¾Ö®ÖÖ¿ÖÖ“Öê ÛúÖ¸üÞÖ —ÖÖ»ÖÖ. ÖÖÆêüÀ¾Ö ü»Ö»ÖÖ™ü Öϳ־ք ÆüÖü ¯ÖÖšü “ÖæÛú ®ÖÖÆüß ¯Ö Ó üŸÖã ´Öæôû ÛúÖ¸üÞÖ ÛÎúÖê¬Ö †ÖÆêü ( 8

¾µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ - †ÖªÖ®ÖË »ÖÖê³ÖÖן֦üÖêÆüÛúÖê¯Ö Öϳ־ÖÖ®Ö™üÖî ¾µÖÖ¬Öß®ÖË .....…) ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

™üßÛúÖÛúÖ¸ ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - “•¾Ö üÖê µÖפü ÖÆêüÀ¾Ö üÛúÖê ÖÖ®®ÖÖ³Ö×¾Öµ֟ÖË ŸÖ¤üÖ¬Öã®ÖÖ¯µÖ¯Ö“ÖÖ üÖפü®ÖÖ

®ÖÖê¤ü¯ÖŸÃµÖŸÖ | ÛúÖê Ö¯Öϳ־֟¾Öêê®Ö •¾Ö üÃµÖ “Ö ŸÖê•ÖÃÖŸ¾ÖÓ ÖÆêüÀ¾Ö¸üÃµÖ ÛúÖê¯ÖÖê¤Ëü³Ö¾ÖŸ¾Öê®Ö ¤êü¾ÖŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Ö˜“Ö ÜµÖÖ×¯ÖŸÖ ÖË |”

P a g e | 183

2. ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ (Sarvapraninam) - Sarvapraninam - All living beings. Sarvapranabhutam -

All those who hold life.

Sarvapranabhutam (¯ÖÏÖÞÖÖ®ÖË ×¾Ö³ÖÙŸÖ ¬ÖÖ üµÖ×ŸÖ ‡×ŸÖ) can be interpreted as living beings

(including plants). Sarvapraninam also carries same meaning. (While commenting

on Praninam Pranisagnyakanam (¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÖ×ÞÖÃÖÓ–ÖÛúÖ®ÖÖÓ) Ch.Su.27/3, Chakrapanidatta

states “to exclude plants the term Pranisagnyak is used”. In Sutrasthana 1/48 he

states “ŸÖ®¡ÖÛúÖ¸ü¿“Ö ¾ÖÖ®Öï֟µÖÖ®ÖË ´ÖæÛúÖ®ÖË ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖê ¾ÖõµÖן֔ It can be inferred from this that “Prani”

includes both plants and animals) (Gangadhara explains the term Sarvapraninam as

ãÖÖ¾Ö ü¾ÖéõÖÖ¤üß®ÖÖÓ •Ö’ËûÝÖ´Ö Ö®Öãµֿ֯Öã ÖõµÖÖ¤üß®ÖÖ “Ö |)

It is general trend of commentator to write the word/initial few words and then

provide explaination. Chakrapanidatta writes “ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ •¾Ö¸ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü¸ü ‡×ŸÖ ´Ö üÞÖÛúÖ»Öê

ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ •¾Ö ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü ü ‡×ŸÖ ¤ü¿ÖÔµÖן֔ where the reading “Sarvapraninam” is clearly

mentioned. Almost all the Mss. and few books have this reading. Gangadhar has

used “Sarvapraninam Pranahara”. So Sarvapraninam is accepted as original

reading and Sarvapranabhutam is kept as another reading.

ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ - ÃÖ³Öß •Öß×¾ÖŸÖ ÖÏÖ×ÞÖ… ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ - ¯ÖÏÖÞÖ ÛúÖê ¬ÖÖ üÞÖ Ûú ü®Öê ¾ÖÖ»Öê ÃÖ³Öß…

ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ (¯ÖÏÖÞÖÖ®ÖË ×¾Ö³ÖÙŸÖ ¬ÖÖ üµÖ×ŸÖ ‡×ŸÖ) ÛúÖ ¯ÖÏן֯ÖÖ¤ü®Ö ÃÖ³Öß •Öß×¾ÖŸÖ ¯ÖÏÖÞÖß (¾Ö®Öà ÖןֆÖë ÛúÖê †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ Ûú¸üÛêú)

‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ÛúÖ †£ÖÔ ³Öß ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… (“ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÖ×ÞÖÃÖÓ–ÖÛúÖ®ÖÖÓ” “Ö.ÃÖæ.27/3, ¯Ö ü ¾µÖÖܵÖÖ

Ûú üŸÖê Æãü‹ “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ®Öê ÛúÆüÖ Æîü Ûúß, ÖÏÖ×ÞÖÃÖÓ–ÖÛú ‡ÃÖ ÃÖÓ–ÖÖ ÃÖê ¾Ö®ÖïÖןֆÖë ÛúÖê †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö

†.1/48 ´Öë ˆ®ÆüÖë®Öê ÛúÆüÖ Æîü - “ŸÖ®¡ÖÛúÖ ü¿“Ö ¾ÖÖ®Öï֟µÖÖ®ÖË ´ÖæÛúÖ®ÖË ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖê ¾ÖõµÖןօ” ‡ÃÖÃÖê µÖÆü †®Öã ÖÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ

ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß “¯ÖÏÖ×ÞÖ” ÃÖÓ–ÖÖ ÃÖê ¾Ö®ÖïÖ×ŸÖ †Öî¸ü ¯ÖÏÖ×ÞÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü…) (ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ®Öê ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ÛúÖ

¾ÖÞÖ洞 ̣ÖÖ¾Ö ü¾ÖéõÖÖ¤üß®ÖÖÓ •Ö’ËûÝÖ´Ö Ö®Öãµֿ֯Öã¯ÖõµÖÖ¤üß®ÖÖ “Ö… ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…)

™üßÛúÖ Ûú üŸÖê Æãü‹ ¾ÖÆü ×¾Ö׿Ö™ü ¿Ö²¤ü µÖÖ ¯ÖÏÖ Óü³Ö Ûêú Ûãú”û ¿Ö²¤ü ×»ÖÜÖÛú ü ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ˆ®ÖÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú üÞÖ ¤êü®Öê Ûúß

™üßÛúÖÛúÖ üÖë Ûúß ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ¯ÖϾÖé×¢Ö Æîü… “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ¤ü¢Ö ®Öê “ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ •¾Ö¸ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü¸ü ‡×ŸÖ Ö üÞÖÛúÖ»Öê ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ

•¾Ö¸ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü ü ‡×ŸÖ ¤ü¿ÖÔµÖן֔ ‹êÃÖÖ ×»ÖÜÖÖ Æî •ÖÆüÖÑ Ö¸ü “ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¯Ö™ü ºþ¯Ö ÃÖê ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ

Æîü… ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸ü ®Öê ü“ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÖÞÖÆü¸ü„” ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü Ûêú þֺþ¯Ö Öë

þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 184

ÃÖ¾ÖÔ ×•Ö¾ÖÓŸÖ ¯ÖÏÖÞÖß. ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ - ¯ÖÏÖÞÖ¬ÖÖ üÞÖ Ûú¸ÞÖÖ ê ü ÃÖ¾ÖÔ.

ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ( ÖÏÖÞÖÖ®ÖË ×¾Ö³ÖÙŸÖ ¬ÖÖ¸üµÖ×ŸÖ ‡×ŸÖ) “Öê ¯ÖÏן֯ÖÖ¤ü®Ö ÃÖ¾ÖÔ ×•Ö¾ÖÓŸÖ ¯ÖÏÖÞÖß (¾Ö®Öï֟ÖßÓÃÖÆü) †ÃÖÖ Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖã üÖ ŸÖÃÖÖ“Ö †ÖÆêü. (“¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ÖÏÖ×ÞÖÃÖÓ–ÖÛúÖ®ÖÖÓ” “Ö.ÃÖæ.27/3, “Öß ü ™üßÛúÖ Ûú üŸÖÖ®ÖÖ “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ®Öê,

¯ÖÏÖ×ÞÖÃÖÓ–ÖÛú µÖÖ ÃÖÓ–Öê®Öê ¾Ö®Öï֟Öß ë“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ŸÖ ü ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †.1/48 ´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ®Öß †ÃÖê

´Æü™ü»Öê †ÖÆêü Ûúß - “ŸÖ®¡ÖÛúÖ ü¿“Ö ¾ÖÖ®Öï֟µÖÖ®ÖË ´ÖæÛúÖ®ÖË ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖê ¾ÖõµÖןօ” µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê †®Öã´ÖÖ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖê

Ûúß “ ÖÏÖ×ÞÖ” µÖÖ ÃÖÓ–Öê®Öê ¾Ö®Öà Ö×ŸÖ †Ö×ÞÖü ÖÏÖ×ÞÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê.) (ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸ÖÓ®Öß ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö

ãÖÖ¾Ö ü¾ÖéõÖÖ¤üß®ÖÖÓ •Ö’ËûÝÖ´Ö Ö®Öãµֿ֯Öã ÖõµÖÖ¤üß®ÖÖ “Ö | †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü.)

™üßÛúÖ Ûú üŸÖÖ®ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü ¿Ö²¤ü ØÛú¾ÖÖ ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß“Öê ÛúÖÆüßû ¿Ö²¤ü ¯ÖÏ£Ö´Ö ×»ÖÆæü®Ö ®ÖÓŸÖ ü ŸµÖÖÓ“Öê ïÖ™üßÛú¸üÞÖ ¤êÞµÖÖ“Öß

™üßÛúÖÛúÖ ÖÓ“Öß ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ¯Ö üŸÖ †ÖÆêü. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ¤ü¢ÖÖ®Öê “ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ •¾Ö¸ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü ü ‡×ŸÖ ´Ö üÞÖÛúÖ»Öê ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ

•¾Ö¸ü ‹¾Ö ¯ÖÏÖÞÖÆü ü ‡×ŸÖ ¤ü¿ÖÔµÖן֔ †ÃÖê ×»ÖÆüß»Öê †ÖÆêü ו֣Öêü “ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšÖ“ÖÖ Ã Ö™ü¯ÖÞÖê ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸Öü®Öê ü“ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ÖÏÖÞÖÆü¸ü„” “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Öæôû ¯ÖÖšü ´ÆüÞÖæ®Ö

þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü ¾Öü ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ ÆüÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ »ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖÖ¤ü®Ö„ (Sadanah) - No change in meaning, hence original reading maintained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

35.2 ÁÖ´ÖŒ»Ö´Ö´ÖÖêÆÖüÆüÖ üÖê¯Ö üÖê¬ÖÃÖÓ•Ö®Ö®Ö„; •¾Ö üµÖ×ŸÖ ¿Ö ü߸üÖÞÖß×ŸÖ •¾Ö¸ü„, ®ÖÖ®µÖê ¾µÖÖ¬ÖµÖß֣ÖÖ

¤üÖ¹ýÞÖÖ ²ÖÆæü¯Ö¦ü¾ÖÖ ¤ãü׿“Ö×ÛúŸÃµÖÖ¿“Ö µÖ£ÖÖƒµÖ´ÖË…

(1) ³ÖÏ Öü - ¯ÖÖ Mss. 103*, 116*, 117*, 120; 2) ŸÖÓ¦üÖü - ÖÖ Ms. 120; 3) ˆ¤ËüÝÖÖ¸ü - ÖÖ Mss. 105, 107, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ³ÖÏ´Ö (Bhrama), ü 2 . ŸÖÓ¦üÖ (Tandra), ü 3. ˆ¤ËüÝÖÖ¸ (Udgara) - For a person with good intellect,

the symptoms listed are only for direction, while for a person with limited intellect,

those are identifying symptoms. Generally the symptoms that are mostly present,

are listed. Mss. 120 replaces Shrama with Bhrama. Bhrama may or may not be

present in all jwar, while Shrama is almost always present. Hence original reading

retained.

P a g e | 185

Ûãú¿ÖÖÝÖÏ ²Öã× ü¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÝÖÖë Ûêú ×»Ö‹ ˆ Ö¸üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ ´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔÛú Æîü †Öî ü ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ²Öã üß¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÝÖÖë Ûêú ×»Ö‹

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ –ÖÖ¯ÖÛú Æîü… ÃÖÖ´ÖÖ®µÖºþ Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ Æüß µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ 120 ´Öë ÁÖ´Ö Ûúß •ÖÝÖÆü ³ÖÏ´Öü †ÖµÖÖ Æîü… ³ÖÏ´Öü ÃÖ³Öß •¾Ö¸üÖê ´Öë ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ‹êÃÖê ®ÖÆüà, •Ö²Ö Ûúß ÁÖ Ö

×®ÖŸµÖ ºþ Ö ÃÖê ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

Ûãú¿ÖÖÝÖÏ ²Öã× ü“µÖÖ »ÖÖêÛúÖÓÃÖÖšüß ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔÛú †ÖÆêü ŸÖ ü ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ²Öã× ü“µÖÖ »ÖÖêÛúÖÓÃÖÖšüß

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ »ÖõÖÞÖ –ÖÖ ÖÛú †ÖÆêü. ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ÖÞÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ“Ö µÖê£Öê ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ

120 ´Ö¬µÖê ÁÖ´ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ³ÖÏ´Öü “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆêü. ³ÖÏ´Öü ÃÖ¾ÖÔ •¾Ö¸üÖÓ´Ö¬µÖê †ÃÖŸÖÖê“Ö †ÃÖê ®ÖÖÆüß, ŸÖ ü ÁÖ´Ö ×®ÖŸµÖ ºþ¯ÖÖ®Öê

†ÃÖŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

35.3 ÃÖ ÃÖ¾ÖÔ¸üÖêÝÖÖ׬֯Öןք, ®ÖÖ®ÖÖןֵÖÔݵÖÖê×®ÖÂÖã “Ö ²ÖÆãü×¾Ö¬Öî„ ¿Ö²¤îü¸ü׳֬ÖßµÖŸÖê…

(®ÖÖ®ÖÖןֵÖÔݵÖÖê×®ÖÂÖã ²ÖÆãü×¾Ö¬Öî„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 108, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

®ÖÖ®ÖÖןֵÖÔݵÖÖê×®ÖÂÖã ²ÖÆãü×¾Ö¬Öî„ (Nanatiryagyonishu Bahuvidhaih) - No change in meaning even if

Cha is omitted. Hence original reading retained.

“Ö ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö “ÖÖ »»ÖêÜÖ ®ÖÖÆüß ŸÖ¸üß ÃÖã üÖ †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

35.4 ÃÖ¾Öì ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖ„ ÃÖ•¾Ö¸üÖ ‹¾Ö •ÖÖµÖ®ŸÖê ÃÖ•¾Ö¸üÖ ‹¾Ö ×´Öϵ֮ŸÖê “Ö; ÃÖ ´ÖÆüÖ´ÖÖêÆü„, ŸÖê®ÖÖ׳ֳÖæŸÖÖ„

¯ÖÏÖݤîü×ÆüÛÓú ¤êü×Æü®Ö„ Ûú´ÖÔ ØÛúד֤ü×¯Ö ®Ö ôָü×®ŸÖ,

(²ÖÆæü Ö¦ü¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 116, 117)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

²ÖÆæü¯Ö¦ü¾ÖÖ (Bahupadrava) - Upadrava of fever are not invariably present in all living beings

at time of death. Hence the reading is omitted.

P a g e | 186

´Ö韵Öã Ûêú ÃÖ ÖµÖ ÃÖ³Öß ¯ÖÏÖ×ÞÖµÖÖë ´Öë ×®ÖµÖŸÖºþ Ö ÃÖê •¾Ö ü Ûêú ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖë Ûúß ˆ¯Ö×ãÖ×ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æüß Æîü ‹ÃÖê ®ÖÆüà †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü

ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

´Ö韵Ö㓵ÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖÞµÖÖÓ´Ö¬µÖê ×®ÖµÖŸÖºþ¯ÖÖ®Öê •¾Ö¸Ö“Öê ˆ Ö¦ü¾Ö ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšÖ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

35.5 ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖÓ “Ö •¾Ö¸ü ‹¾ÖÖ®ŸÖê ¯ÖÏÖÞÖÖ®ÖÖ¤ü¢Öê……35……

(ü×Æ - ¯ÖÖ Mss. 105, 107, 108, 109, 114, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ü×Æ (Hi) - Hi - indeed, assuredly, surely, certainly; for ,because of, on account of.

Cha - moreover, and, both, also, as well as.

×Æ - ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûúß, ×®Ö¿“ÖµÖ Æüß, ×®ÖÃÃÖ®¤êüÆü, ÛúÖê, Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê

“Ö - †Öî , ¤üÖê®ÖÖê

×Æü - ´ÆüÞÖæ®Ö, ×®Ö׿“ÖŸÖ“Ö, ×®ÖÃÃÖ®¤êüÆü, µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖß־Ö

“Ö - †Ö×ÞÖ, ¤üÖê®Æüß

With Hi reading, it can be translated as - In all living beings, at the (time of) end (of

life), only Jwar, invariably takes away the life forces.

With Cha reading, it can be translated as - And In all living beings, at the (time of)

end (of life), only Jwar, takes away the life forces.

Samgraha Nidaan - Sthana 1 enlists names of Jwar occurring in plants, animals and

land etc. (In elephants Pakala, in Bhumi i.e. land Ooshara etc.) Jwar occurs in living as

well as nonliving beings. Hence original reading Cha is retained.

×Æ µÖÆü ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê ¾ÖÖŒµÖ ÛúÖ †£ÖÔ ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêÝÖÖ - ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖë Öë †ÓŸÖÃÖ ÖµÖ Öë( Ö韵Öã Ûêú ÃÖ ÖµÖ), Ûêú¾Ö»Ö •¾Ö ,

¯ÖÏÖÞÖÖë ÛúÖ Æü üÞÖ ×®ÖµÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê Ûú üŸÖÖ Æîü…ü

P a g e | 187

ü““Ö” µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê ¾ÖÖŒµÖ ÛúÖ †£ÖÔ ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêÝÖÖ - †Öî ü ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖÞÖ³ÖéŸÖÖë ´Öë †ÓŸÖÃÖ´ÖµÖ ´Öë (´Ö韵Öã Ûêú ÃÖ ÖµÖ),

Ûêú¾Ö»Ö •¾Ö , ¯ÖÏÖÞÖÖë ÛúÖ Æü üÞÖ Ûú üŸÖÖ Æîü…ü

ÃÖÓÝÖÏÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 1 ´Öë ¾Ö®Öà ÖןÖ, ¯ÖÏÖ×ÞÖ †Öî ü ³Öæ×´Ö †Öפü ´Öë (•ÖîÃÖê Ûúß - ÆüÖ×£ÖµÖÖë ´Öë ¯ÖÖÛú»Ö, ³Öæ× Ö ´Öë ‰úÂÖ ü

†Öפü) ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê ¾ÖÖ»Öê •¾Ö¸üÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ÃÖ“ÖêŸÖ®Ö †Öî ü †“ÖêŸÖ®Ö ¤üÖê®ÖÖë ´Öë •¾Ö ü Ûúß ˆ¯Ö×ãÖ×ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü,

‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü “Ö ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

×Æ †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê ¾ÖÖŒµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö - ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖ×ÞÖ ÖÖ¡ÖÖÓ Ö¬µÖê †ÓŸÖÃÖ ÖµÖß ( Ö韵Öã ÃÖ´ÖµÖß), Ûêú¾Öôû •¾Ö ,

¯ÖÏÖÞÖÖÓ“Öê Æü üÞÖ ×®ÖµÖŸÖ ºþ ÖÖ®Öê Ûú üŸÖÖê.ü

“ü“Ö” †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê ¾ÖÖŒµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö - ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÖ×ÞÖ´ÖÖ¡ÖÖÓ´Ö¬µÖê †ÓŸÖÃÖ ÖµÖß (´Ö韵Öã ÃÖ´ÖµÖß), Ûêú¾Öôû •¾Ö ,

¯ÖÏÖÞÖÖÓ“Öê Æü üÞÖ Ûú¸üŸÖÖê.ü

ÃÖÓÝÖÏÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö †¬µÖÖµÖ 1 ´Ö¬µÖê ¾Ö®Öà ֟Öß, ¯ÖÏÖÞÖß †Ö×ÞÖü ³Öæ´Öß ‡ŸµÖÖ¤üà´Ö¬µÖê ( ¤üÖ. - Æü¢Öà´Ö¬µÖê ¯ÖÖÛú»Ö, ³Öæ Öß Ö¬µÖê

‰úÂÖ ü ‡ŸµÖÖ¤ßü) ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ •¾Ö¸üÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖ“ÖêŸÖ®Ö †Ö×ÞÖ †“ÖêŸÖ®Ö ¤üÖê®Æüà Ö¬µÖê •¾Ö¸üÖ“Öß ˆ¯Ö×ã֟Öß †ÃÖŸÖê,

´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü “Ö ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

36.1 ŸÖ¡Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö¤ü¿ÖÔ®Öê •¾Ö¸üÖ¤üÖî ¾ÖÖ ×ÆüŸÖÓ »Ö‘¾Ö¿Ö®Ö´Ö¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖÓ ¾ÖÖ •¾Ö¸üõÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÃÖ´Ö㟣֟¾ÖÖŸÖË;

(†ÃµÖ - ¯ÖÖ Ms. 101, †ŸÖ¯ÖÔÞÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ÃµÖ (Asya) – Jwarasya (of Jwar). It is understood and need not be explicitely

mentioned.

†ÃµÖ ÃÖê •¾Ö üÃµÖ (•¾Ö ü ÛúÖ) ‹êÃÖÖ Æüß ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ Ã¯Ö™üßÛú¸üÞÖ ®ÖÆüßÓ ×¤üµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†ÃµÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ¾Öºþ®Ö •¾Ö¸üÃµÖ †ÃÖÖ“Ö ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê, ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö µÖÖ“Öê ïÖ™üßÛú üÞÖ ×¤ü»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

2. †ŸÖ¯ÖÔÞÖÓ (Atarpanam) - Tarpanam Alpam or Tarpanam Na i.e. which is slight Tarpana (nourishing) or which is not Tarpana (opposite of nourishing). Presence of Aam condition, requires Apatarpana i.e. body-slimming food. Hence original reading is maintained.

†ŸÖ¯ÖÔÞÖÓ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ŸÖ¯ÖÔÞÖ´ÖË †»¯Ö ÖË µÖÖ ŸÖ¯ÖÔÞÖ ÖË ®Ö וÖÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü †»¯Ö ŸÖ¯ÖÔÞÖ µÖÖ •ÖÖê ŸÖ¯ÖÔÞÖ ®ÖÆüà Æîü…

†Ö´ÖÖ¾ÖãÖÖ Öë †¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ - ¿Ö¸ü߸ü ÛúÖê Ûéú¿Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ †ÖÆüÖ ü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 188

†ŸÖ¯ÖÔÞÖÓ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêüü ŸÖ¯ÖÔÞÖ ÖË †» Ö´ÖË ØÛú¾ÖÖ ŸÖ ÖÔÞÖ´ÖË ®Ö •µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü †»¯Ö ŸÖ¯ÖÔÞÖ ØÛú¾ÖÖ •Öê ŸÖ¯ÖÔÞÖ ®ÖÖÆüß.

†Ö´ÖÖ¾ÖãÖê´Ö¬µÖê †¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ - ¿Ö üß Ö»ÖÖ Ûéú¿Ö Ûú üÞÖÖ üÖ †ÖÆüÖ .ü ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

36.2 ŸÖŸÖ„ ÛúÂÖÖµÖ¯ÖÖ®ÖÖ³µÖ’ËûÝÖîÖêÆþÖê¤ü¯ÖϤêüÆü¯Ö׸üÂÖêÛúÖ®Öã»Öê¯Ö®Ö¾Ö´Ö®Ö×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖãÖÖ¯Ö®ÖÖ-

®Öã¾ÖÖÃÖ®ÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®Ö ®ÖßքÛú´ÖÔ¬Öæ¯Ö¬Öæ´Ö¯ÖÖ®ÖÖ˜•Ö®ÖõÖß ü³ÖÖê•Ö®Ö×¾Ö¬ÖÖ®ÖÓ “Ö

(1) ÛúÂÖÖµÖ ÖÖ“Ö®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 111, 114, 121; 2) †®Öã»ÖÖê Ö®Ö - ¯ÖÖ Mss. 104, 115,

116, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÛúÂÖÖµÖ¯ÖÖ“Ö®Ö (Kashayapachana) - Pachanam Kashayaih/Kashayen (¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ÛúÂÖÖµÖî„/ÛúÂÖÖµÖêÞÖ)

(digesting with decoction). Kashayapana = drinking decoction. Kashayapachana is

more specific.

After Aam has been digested (indicated by - »Ö’Ëû‘Ö®Öê®Ö õÖµÖÓ ®ÖߟÖê ¤üÖêÂÖê....Ch.Chi.3/140),

then Kashaya should be used. It may be used to digest remaining dosha

(Sheshdoshapachana) or to sooth pakwa dosha. As is mentioned in Chikitsasthana

3/160 ¯ÖÖ“Ö®ÖÓ ¿Ö´Ö®ÖßµÖÓ ¾ÖÖ ÛúÂÖÖµÖÓ ¯ÖÖµÖµÖêפËü³ÖÂÖÛËú | Chakrapanidatta explains (¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ‡×ŸÖ

†Ö´Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË | ¿Ö´Ö®ÖßµÖ×´Ö×ŸÖ ¯ÖŒ¾Ö¤üÖêÂÖÖê Ö¿Ö´Ö®Ö´ÖË) Since Kashaya is used for pachana as well as

shamana, original reading is retained.

¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ÛúÂÖÖµÖî„/ÛúÂÖÖµÖêÞÖ (Œ¾ÖÖ£Ö ÃÖê ¯ÖÖ“Ö®Ö)… ÛúÂÖÖµÖ¯ÖÖ®Ö - Œ¾ÖÖ£Ö ¯ÖÏÖ¿Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ… ÛúÂÖÖµÖ¯ÖÖ“Ö®Ö †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú

Æîü…

†Ö´Ö ÛúÖ ¯ÖÖ“Ö®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ÛúÂÖÖµÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú¸ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ (»Ö’Ëû‘Ö®Öê®Ö õÖµÖÓ ®ÖߟÖê ¤üÖêÂÖê....“Ö.דÖ.3/140 ÃÖê

ÃÖæד֟Ö)… ˆÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿ÖêÂÖ ¤üÖêÂÖ ÖÖ“Ö®ÖÖ£ÖÔ µÖÖ ¯ÖŒ¾Ö ¤üÖêÂÖ ¿Ö Ö®ÖÖ£ÖÔ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æî, ü •ÖîÃÖÖ Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö

†.3/160 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - ¯ÖÖ“Ö®ÖÓ ¿Ö´Ö®ÖßµÖÓ ¾ÖÖ ÛúÂÖÖµÖÓ ¯ÖÖµÖµÖêפËü³ÖÂÖÛËú | “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ïÖ™ü ×ÛúµÖÖ Æîü -

(¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ‡×ŸÖ †Ö Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË | ¿Ö Ö®ÖßµÖ× Ö×ŸÖ ¯ÖŒ¾Ö¤üÖêÂÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®Ö ÖË)… ÛúÂÖÖµÖ ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ¯ÖÖ“Ö®ÖÖ£ÖÔ †Öî¸ü ¿Ö Ö®ÖÖ£ÖÔ ³Öß

×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æî, †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 189

¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ÛúÂÖÖµÖî„ / ÛúÂÖÖµÖêÞÖ (Œ¾ÖÖ£ÖÖ®Öê ¯ÖÖ“Ö®Ö). ÛúÂÖÖµÖ¯ÖÖ®Ö - Œ¾ÖÖ£Ö ¯ÖÏÖ¿Ö®Ö Ûú üÞÖê. ÛúÂÖÖµÖ ÖÖ“Ö®Ö †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú

†ÖÆêü.

†Ö´ÖÖ“Öê ¯ÖÖ“Ö®Ö —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ ÛúÂÖÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú üÖ¾ÖÖ (»Ö’Ëû‘Ö®Öê®Ö õÖµÖÓ ®ÖߟÖê ¤üÖêÂÖê....“Ö.דÖ.3/14 ®Öê ÃÖæד֟Ö). ŸµÖÖ“ÖÖ

¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿ÖêÂÖ ¤üÖêÂÖ ¯ÖÖ“Ö®ÖÖ£ÖÔ ØÛú¾ÖÖ ¯ÖŒ¾Ö ¤üÖêÂÖ ¿Ö Ö®ÖÖ£ÖÔ üÛêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, •ÖÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö †.3/160 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê

†ÖÆêü - ¯ÖÖ“Ö®ÖÓ ¿Ö´Ö®ÖßµÖÓ ¾ÖÖ ÛúÂÖÖµÖÓ ¯ÖÖµÖµÖêפËü³ÖÂÖÛËú | “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü - (¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË ‡×ŸÖ

†Ö´Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÖ“Ö®Ö´ÖË | ¿Ö Ö®ÖßµÖ× Ö×ŸÖ ¯ÖŒ¾Ö¤üÖêÂÖÖê¯Ö¿Ö Ö®Ö ÖË)… ÛúÂÖÖµÖ “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ¯ÖÖ“Ö®ÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ¿Ö´Ö®ÖÖÃÖÖšüß ÃÖã üÖ Ûêú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê ´ÆüÞÖæ®Ö“Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †®Öã»ÖÖê´Ö®Ö (Anulomana) - Anulomana is not specifically mentioned in Jwar. Anulepana

is mentioned. Hence original reading maintained.

•¾Ö¸ü Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †®Öã»ÖÖê´Ö®Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüà Æîü… †®Öã»Öê¯Ö®Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ

•ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

•¾Ö¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖŸÖ †®Öã»ÖÖê Ö®ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÖÆüß. †®Öã»Öê¯Ö®Ö “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü

ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ®ÖõÖÛú ÖÔ (Nasyakarma) - No change in meaning so original reading retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÔÖ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

36.3 µÖ£ÖÖþÖÓ µÖ㌟µÖÖ ¯ÖϵÖÖꕵִÖË……36……

37.1 •ÖßÞÖÔ•¾Ö¸êüÂÖã ŸÖã ÃÖ¾Öì¾Öê¾Ö ÃÖÙ¯ÖÂÖ„ ¯ÖÖ®ÖÓ ¯ÖÏ¿Öõ֟Öê µÖ£ÖÖþÖÖîÂÖ¬Ö×ÃÖ¬¤üõÖ; ÃÖÙ¯ÖÙÆü îÖêÆüÖ«üÖŸÖÓ

¿Ö´ÖµÖןÖ, ÃÖÓÃÛúÖ üÖŸÖË Ûú±Óú, ¿ÖÖÖŸÖË ×¯Ö¢Ö´Öæ´ÖÖÞÖÓ “Ö;

(1) †×¯Ö - ÖÖ Ms. 110, “Ö - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) ¿Öõ֟Öê - ¯ÖÖ Ms. 114, 3) ÖÏ¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ - ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 109, 114, 121; ¯Ö¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 106, 108, 110, 111, 114 , 121, Books 203, 205, 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 190

1. †×¯Ö (Api) = also. Cha = and. Drinking of ghee is adviced only

in Jeerna Jwar. In

other Jwar it is not advised. Hence both the readings Api and Cha are rejected.

†×¯Ö = †Öî¸ü ³Öß… “Ö = †Öî ü… ‘ÖéŸÖ¯ÖÖ®Ö ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú¾Ö»Ö •ÖßÞÖÔ•¾Ö ü ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü… •¾Ö¸ü Ûúß †®µÖ †¾ÖãÖÖ Öë

‡ÃÖÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ †× Ö †Öî ü “Ö ¤üÖê®ÖÖë ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

†×¯Ö = †ÖÞÖÜÖß. “Ö = †Ö×ÞÖ. ‘ÖéŸÖ¯ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ±úŒŸÖ •ÖßÞÖÔ•¾Ö Ö´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. •¾Ö Ö“µÖÖü †®µÖ

†¾ÖãÖÖÓ Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö †×¯Ö †Ö×ÞÖü “Ö ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¿Öõ֟Öê (Shasyate) - Shasyate = appropriate. Prashasyate = Prakarshen Shasyate =

More appropriate. Original reading is retained. ¿Öõ֟Öê = ˆ×“ÖŸÖ… ¯ÖÏ¿Öõ֟Öê = ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Öõ֟Öê - †×¬ÖÛú ד֟օ †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¿Öõ֟Öê = µÖÖêݵÖ. ¯ÖÏ¿Öõ֟Öê = ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Öõ֟Öê - †×¬ÖÛú µÖÖêݵÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ

®ÖÖÆüß.

3. ¯ÖÏ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ (Prashamayati) - Prakarshen shamayati (sooths to a great extent). Basically

ghee is medicine for Pitta dosha. Though it also reduces vata with oily property, it is

of cold property. It does not reduce vata with all its properties.

It has Kapha increasing properties - oily and cold. Hence Shamayati is more

appropriate than Prashamayati.

Upashamayati - secondarily good. Ghee is the drug of choice in Jeerna Jwar

since it acts on Vata, Pitta, Ushma and Kapha. It is prime treatment and not

secondary treatment. Hence original reading retained.

¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ (†Ö׬֌µÖ ÃÖê ˆ Ö¿Ö´Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ)… ¾ÖßÖãŸÖ„ ‘ÖéŸÖ µÖÆü ×¯Ö¢Ö Ûêú ×»Ö‹ †ÖîÂÖ×¬Ö Æîü… ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê

¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ¿Ö Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÆü ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖŸ ÖÛú Æîü… †¯Ö®Öê ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¾ÖÆü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¿Ö Ö®Ö ®ÖÆüà Ûú üŸÖÖ Æîü…

ˆÃÖÛêú ×îÖÝ¬Ö †Öî ü ¿ÖßŸÖ µÖê ÝÖãÞÖ Ûú±ú Ûúß ¾Öé üß Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»Öê ÆüÖêŸÖê Æîü… †ŸÖ„ ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¯ÖÏ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ ÃÖê

†×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ˆ¯Ö¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¿Ö Ö®Ö Ûú ü®Öê ´Öë ¤ãüµµÖ´Ö… •ÖßÞÖÔ•¾Ö ü ´Öë ‘ÖéŸÖ ¾µÖÖ×¬Ö ÖÏŸµÖ×®ÖÛú Æîü ŒµÖÖë×Ûú ¾ÖÆü ¾ÖÖŸÖ, ׯ֢Ö,

ˆÂ´ÖÖ †Öî ü Ûú±ú ÛúÖ ¿Ö Ö®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… µÖÆü ¯ÖÏ ÖãÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Æîü ®Ö Ûúß ¤ãüµµÖ´Ö… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Æîü…

P a g e | 191

¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ (†Ö׬֌µÖÖ®Öê ˆ Ö¿Ö Ö®Ö Ûú ÞÖê)… ¾ÖÖßÖ×¾ÖÛú ‘ÖéŸÖ Æêüü ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖÖÃÖÖšüß“Öê †ÖîÂÖ¬Ö †ÖÆêü. ×îÖݬÖ

ÝÖãÞÖÖ®Öê ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öê ¿Ö Ö®Ö ÆüÖêŸÖêü ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖÖêü ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖŸ´ÖÛú †ÖÆêü. þ֟ք“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ŸÖÖêü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¿Ö´Ö®Ö Ûú¸üŸÖ

®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“Öê ×îÖÝ¬Ö †Ö×ÞÖü ¿ÖßŸÖ Æüê ÝÖãÞÖ Ûú±úÖ“Öß ¾Öé üß Ûú ÞÖÖ êü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¯ÖÏ¿Ö ÖµÖןÖ

¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

ˆ¯Ö¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ ¿Ö Ö®Ö Ûú¸ÞµÖÖÃÖÖšüß ¤ãüµµÖ´Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. •ÖßÞÖÔ•¾Ö Ö´Ö¬µÖê ‘ÖéŸÖ ¾µÖÖ¬Ö߯ÖÏŸµÖ×®ÖÛú †ÖÆêü ÛúÖ üÞÖ ŸÖêü

¾ÖÖŸÖ, × Ö¢Ö, ˆÂ´ÖÖ †Ö×ÞÖü Ûú±ú µÖÖÓ“Öê ¿Ö´Ö®Ö Ûú ŸÖê. Æüß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö ®ÖÃÖæ®Ö ¯ÖÏ ÖãÜÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

37.2 ŸÖôÖÖ••ÖßÞÖÔ•¾Ö¸êüÂÖã ÃÖ¾Öì¾Öê¾Ö ÃÖÙ¯ÖÙÆüŸÖ´Öã¤üÛú×´Ö¾ÖÖ×ݮ֯»Öã™êüÂÖã ¦ü¾µÖê×¾Öןօ…37……

37.3 ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö -

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ (Tatra Shlokah) - ³Öæ - ³Ö¾Ö×®ŸÖ to exist. Bhavanti chatra is used to give some

information about a part of the topic. It is customary to end the chapter with Tatra Shlokah, followed by shloka, containing comprehension of chapter.

Whatever is mentioned in Sutra 37 is given in verse form in 38 shloka. Nothing extra

is given. Hence ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ is more appropriate.

³Öæ - ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ÆüÖê®ÖÖ… ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö µÖÆüÖÑ †Öî ü ³Öß (¿»ÖÖêÛú) ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Ûêú ×ÛúÃÖß ³ÖÖÝÖ Ûêú

ˆ¯ÖÃÖÓÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÆêüŸÖã ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †¬µÖÖµÖ Ûêú †ÓŸÖ ´Öë †¬µÖÖµÖ ÛúÖ ÃÖÖ üÖÓ¿Ö, ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ ‹êÃÖê ×»ÖÜÖÛú¸ü ¿»ÖÖêÛúÖë Öë

¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸ü®Öê Ûúß ¯Ö ü×ŸÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú 37 ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Æüß ¿»ÖÖêÛú 38 ´Öë ¯Öª ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏßÖãŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê

Ûãú”û †×¬ÖÛú ¾ÖÙÞÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

³Öæ - ³Ö¾Ö×®ŸÖ - †ÃÖÞÖê. ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö - †Ö×ÞÖ ‡£Öê (¿»ÖÖêÛú) †ÖÆêüŸÖ. ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ, ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ

×¾ÖÂÖµÖÖ“µÖÖ ‹ÜÖÖªÖ ³ÖÖÝÖÖ“ÖÖ ˆ ÖÃÖÓÆüÖ¸ ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖã®Öê Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †¬µÖÖµÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß †¬µÖÖµÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ üÖÓ¿Ö, ŸÖ¡Ö

¿»ÖÖêÛúÖ„ †ÃÖÖ ×»ÖÆæü®Öü ¿»ÖÖêÛúÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÞµÖÖ“Öß Ö üŸÖß †ÖÆêü. ¿»ÖÖêÛú 37 ´Ö¬µÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ“Ö ¿»ÖÖêÛú 38 ´Ö¬µÖê ¯Öª

ºþ¯ÖÖ Ö¬µÖê ¯ÖÏßÖãŸÖ Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ׿־ÖÖµÖ ÛúÖÆüß †×¬ÖÛú ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 192

38.1 µÖ£ÖÖ ¯ÖÏ•¾Ö×»ÖŸÖÓ ¾Öê¿´Ö ¯Ö× ü×ÂÖ˜“Ö×®ŸÖ ¾ÖÖ× üÞÖÖ…

38.2 ®Ö¸üÖ„ ¿ÖÖ×®ŸÖ´Ö׳֯ÖÏêŸµÖ ŸÖ£ÖÖ •ÖßÞÖÔ•¾Ö¸êü ‘ÖéŸÖ´ÖË……38……

39.1 îÖêÆüÖ«üÖŸÖÓ ¿Ö´ÖµÖןÖ, ¿ÖÖÖŸÖË ×¯Ö¢ÖÓ ×®ÖµÖ“”ûןօ

(¯ÖÏ¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 109)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯ÖÏ¿Ö ÖµÖ×ŸÖ (Prashamayati) - Prakarshen shamayati (sooths to a great extent). Basically ghee is medicine for Pitta dosha. Though it also reduces vata with oi ly property, it is of cold property. It does not reduce vata with all its properties. Hence original reading retained.

¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ (†Ö׬֌µÖ ÃÖê ˆ Ö¿Ö Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ)… ¾ÖßÖãŸÖ„ ‘ÖéŸÖ µÖÆü ×¯Ö¢Ö Ûêú ×»Ö‹ †ÖîÂÖ×¬Ö Æîü… ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ¾ÖÖŸÖ

¤üÖêÂÖ ÛúÖ ¿Ö Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÆü ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖŸ ÖÛú Æîü… †¯Ö®Öê ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¾ÖÆü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¿Ö´Ö®Ö ®ÖÆüà Ûú üŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¿Ö´ÖµÖ×ŸÖ (†Ö׬֌µÖÖ®Öê ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö Ûú¸ÞÖê). ¾ÖÖßÖ×¾ÖÛú ‘ÖéŸÖ Æêüü × Ö¢Ö ¤üÖêÂÖÖÃÖÖšüß“Öê †ÖîÂÖ¬Ö †ÖÆêü. ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖÖ®Öê

¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öê ¿Ö´Ö®Ö ÆüÖêŸÖêü ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖÖêü ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖÖŸ ÖÛú †ÖÆêü. þ֟ք“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ŸÖÖêü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¿Ö Ö®Ö Ûú üŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

39.2 ‘ÖéŸÖÓ ŸÖ㻵ÖÝÖãÞÖÓ ¤üÖêÂÖÓ ÃÖÓÃÛúÖ¸üÖ¢Öã •ÖµÖêŸÖË Ûú±ú´ÖË……39……

(“Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 111, 114, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

“Ö (Cha) - No change in meaning. Hence original reading retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÔÖ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

40.1 ®ÖÖ®µÖ„ îÖêÆüß֣ÖÖ Ûú׿“ÖŸÖË ÃÖÓÃÛúÖ ü´Ö®Öã¾ÖŸÖÔŸÖê…

40.2 µÖ£ÖÖ ÃÖÙ¯Ö¸üŸÖ„ ÃÖÙ¯Ö„ ÃÖ¾ÖÔîÖêÆüÖê¢Ö´ÖÓ ´ÖŸÖ´ÖË……40……

P a g e | 193

41.1 ÝÖªÖꌟÖÖê µÖ„ ¯Öã®Ö„ ¿»ÖÖêÛîú¸ü£ÖÔ„ ÃÖ´Ö®ÖãÝÖßµÖŸÖê…

(1) ¯Öæ¾¾ÖÖ쌟ÖÖê - ¯ÖÖ Book 209; 2) ¾ÖÖ - ÖÖ Ms. 113; 3) ¯Öªî„ - ¯ÖÖ Book 203, 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯Öæ¾¾ÖÖ쌟ÖÖê (Purvokto) - Whatever is described in sutra 37, the same is repeated in verse

form in sutra 38 to 40. Only those lines described in sutra 37 are repeated The

whole Adhyaya is not given in concise form in the verse at end, as is the tradition.

Hence gadyokta is more appropriate.

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 37 Öë •ÖÖê ³Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü ¾ÖÆüß ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 38-40 Öë ¯Öã®Ö„ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… Ûêú¾Ö»Ö

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 37 ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ¯ÖÓ׌ŸÖµÖÖÑ Æüß ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 38-40 ¯Öã®Ö„ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß ÝÖµÖß Æîü ®Ö Ûúß ¯Ö Óü Ö¸üÖ®ÖãÃÖÖ¸ü †ÓŸÖ ´Öë ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ

†¬µÖÖµÖ ÃÖÓ×õÖ¯ŸÖ ºþ¯Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÝÖªÖêŒŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 37 ´Ö¬µÖê •Öê ÛúÖÆüß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêüü ŸÖê“Ö ¯Öã®ÆüÖ ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 38-40 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêüü.

Ûêú¾Öôû ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 37 ´Ö¬µÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ †Öêôûà“Öê“Ö ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓ 38-40 ´Ö¬µÖê ¯Öã®ÆüÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü, ¯Ö Óü¯Ö êü®ÖãÃÖÖ¸ü ¿Öê¾Ö™üß

†¬µÖÖµÖÖ“Öê ÃÖÓ×õÖ¯ŸÖ ºþ¯ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ÝÖªÖêŒŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) - Va carries no meaning in current context.

¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü Öë ¾ÖÖ ÛúÖê ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà Æîü…

¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšüÖŸÖ ¾ÖÖ »ÖÖ ÛúÖÆüß †£ÖÔ ®ÖÖÆüß.

3. ¯Öªî„ (Padyaih) - The word “Padya” is not often used in Charaka, “Shloka” is generally

used. Hence original retained, though “Padya” carries meaning.

¯Öª ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ “Ö üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Öë †×¬ÖÛú ²ÖÖ ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, †×¬ÖÛúŸÖ ü ¿»ÖÖêÛú ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ¯Öª ¿Ö²¤ü †£ÖÔ ÖæÞÖÔ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯Öª ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ “Ö üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖê Ö¬µÖê †×¬ÖÛú ¾ÖêôûÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß, ¿»ÖÖêÛú ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú¾ÖêôûÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö“Ö ¯Öª ¿Ö²¤ü †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ †ÃÖæ®ÖÆüß Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 194

41.2 ŸÖ¤Ëü¾µÖ׌ŸÖ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ£ÖÕ ×«ü¹ýŒŸÖÓ ŸÖ®®Ö ÝÖÊÔŸÖê……41……

(ÝÖÞµÖŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 108; ÝÖéÊŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 103, 109, 111, 114*, 121, 122; ÃÖ×®®ÖÝÖéÊŸÖê - ¯ÖÖ Ms.

102; ÃÖ´ÖÝÖéÊŸÖêê - ÖÖ Mss. 107, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÝÖÞµÖŸÖê (Ganyate) - ÝÖÊÔ [ÝÖÆÔü + ÞµÖŸÖË] ×®Ö®¤üÖ Ûêú µÖÖêÝµÖ With other words there is change in meaning. Hence other readings are rejected.

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¤æüÃÖ¸êü ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú ü®Öê ÃÖê †»ÖÝÖ †£ÖÔ ×®Ö¯֮®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ †®µÖ ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Æîü…

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤ÖÓ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»µÖÖ®Öê ¾ÖêÝÖôûÖ †£ÖÔ ×®Ö¯֮®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö †®µÖ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

42.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„-

42.2 סÖ×¾Ö¬ÖÓ ®ÖÖ´Ö¯ÖµÖÖÔµÖîÆìüŸÖãÓ ¯Ö˜“Ö×¾Ö¬ÖÓ ÝÖ¤ü´ÖË…

(׫ü×¾Ö¬ÖÓ - ÖÖ Mss. 106, 111)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

׫ü×¾Ö¬ÖÓ (Dwividham) - Hetu are of three types - Asatmendriyarthasanyoga, Pradnyaparadha and Parinama. So reading is rejected.

ÆêüŸÖã ŸÖß®Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÆüÖêŸÖê Æîü - †ÃÖÖŸ´µÖê×®¦üµÖÖ£ÖÔÃÖÓµÖÖêÝÖ, ¯ÖÏ–ÖÖ Ö¸üÖ¬Ö †Öî¸ü Ö× üÞÖÖ´Ö… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü… ÆêüŸÖã ŸÖß®Ö ¯ÖÏÛúÖ¸“Öêú †ÃÖŸÖÖŸÖü - †ÃÖÖŸ µÖê×®¦üµÖÖ£ÖÔÃÖÓµÖÖêÝÖ, ¯ÖÏ–ÖÖ¯Ö üÖ¬Ö †Ö×ÞÖ ¯Ö× üÞÖÖ´Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

42.3 ÝÖ¤ü»ÖõÖÞÖ¯ÖµÖÖÔµÖÖ®ÖË ¾µÖÖ¬Öê„ ¯Ö˜“Ö×¾Ö¬ÖÓ ÝÖÏÆü´ÖË……42……

43.1 •¾Ö¸ü´Ö™ü×¾Ö¬ÖÓ ŸÖÃµÖ ¯ÖÏÛéú™üÖÃÖ®®ÖÛúÖ üÞÖ´ÖË…

43.2 ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÓ “Ö ºþ¯ÖÓ “Ö ³ÖêÂÖ•ÖÓ ÃÖÓÝÖÏÆêüÞÖ “Ö……43……

(¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 110)

P a g e | 195

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - All Purvarupa, Rupa and Bheshaja are mentioned. Cha = and. Va = or. Hence

original reading is retained.

¯Öæ¾ÖÔºþ Ö, ºþ Ö †Öî ü ³ÖêÂÖ•Ö ÃÖ³Öß ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî… “Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü †Öî ü… ü¾ÖÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü µÖÖ… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü

ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯Öæ¾ÖÔºþ Ö, ºþ¯Ö †Ö×ÞÖü ³ÖêÂÖ•Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. “Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ. ¾ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ØÛú¾ÖÖ.

´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

44.1 ¾µÖÖ•ÖÆüÖ ü •¾Ö üõÖÖÝÖÏê ×®Ö¤üÖ®Öê ×¾ÖÝÖŸÖ•¾Ö¸ü„…

44.2 ³ÖÝÖ¾ÖÖ®Ö×ݮ־Öê¿ÖÖµÖ ¯ÖÏÞÖŸÖÖµÖ ¯Öã®Ö¾ÖÔÃÖã„……44……

45.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê •¾Ö ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö

¯ÖÏ£Ö´ÖÖꃬµÖÖµÖ„……1……

(ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 114, 120)

“ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” carries meaning in present context, but original reading provides the

information with regard to the author and the pratisanskarta. Hence it is retained and

others are rejected.

“ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” ÛúÖê µÖÆüÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯Ö ÓüŸÖã Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÃÖê ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ †Öî¸ü ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ Ûêú ²ÖÖ êü Öë •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ ŸÖ

ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” »ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê Ö¸ÓüŸÖã ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ ¾Ö ¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ ŸÖ

ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 360

5. Ûãúšü

1.1 ¯Ö˜“Ö´ÖÖꬵÖÖµÖ„…

1.2 †£ÖÖŸÖ„ Ûãúšü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2……

3.1 ÃÖ¯ŸÖ ¦ü¾µÖÖ×ÞÖ ÛãúšüÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖÙ¾ÖÛéúןִÖÖ¯Ö®®ÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ… (1) ¯ÖÏÛéúןֳÖÖ¾ÖÓ ³Ö•Ö×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 119; ¯ÖÏÛéúןÖ×¾ÖÛéúןִÖÖ¯Ö®®ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104; 2)

×¾Ö³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¯ÖÏÛéúןֳÖÖ¾ÖÓ ³Ö•Ö×ŸÖ (Prakritibhavam bhajati) -

Chakrapanidatta explains Prakriti as - ¯ÖÏÛéúןÖ× ü×ŸÖ ÛúÖ¸üÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„… (Ch.Ni.5/3 - Chakrapani) With this reading the interpretation will be “The seven dravyas become cause of Kushtha”. The original reading “seven dravyas (3 doshas and 4 dhatus), when disturbed

are causes of Kushtha”, is more specific. Hence original reading is retained.

¯ÖÏÛéúןÖ×¾ÖÛéúןִÖÖ¯Ö®®ÖÖ×®Ö (Prakritivikritimapannani) - Chakrapanidatta has explained this reading “¯ÖÏÛéúŸµÖÖ ÛãúšüÛúÖ üÞÖê®Ö ×¾ÖÛéúןִÖË †Ö¯Ö®®ÖÖ×®Ö |” - i.e. disturbance of the Sapta-dravya by, only causes of Kushtha

. Hence retained as reading.

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¯ÖÏÛéú×ŸÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö - ¯ÖÏÛ éúןÖ× ü×ŸÖ ÛúÖ üÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„… (“Ö.×®Ö.5/3 - “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ)… ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü…

ÃÖ¯ŸÖ ¦ü¾µÖ Ûãúšü Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… ´Öæ»Ö ÖÖšü “¤æü×ÂÖŸÖ ÃÖ ŸÖ ¦ü¾µÖ Ûãúšü ÛúÖ ÛúÖ¸üÞÖ ÆüÖêŸÖê Æîü”, †×¬ÖÛú ïÖ™ü Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯ÖÏÛéúןÖ×¾ÖÛéúןִÖÖ¯Ö®®ÖÖ×®Ö - “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ‡ÃÖ ¯ÖÖš ÛúÖ “¯ÖÏÛéúŸµÖÖ ÛãúšüÛúÖ üÞÖê®Ö ×¾ÖÛéúןִÖË †Ö¯Ö®®ÖÖ×®Ö |” µÖÖ®Öê Ûêú¾Ö»Öû Ûãúšü Ûêú ÛúÖ¸üÞÖÖêÓ ÃÖê ¤æü×ÂÖŸÖ ÆãüµÖê ÃÖ ŸÖ ¦ü¾µÖ ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ Ö ´Öë ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 361

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¯ÖÏÛéúן֓Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö - ¯ÖÏÛéúןÖ× ü×ŸÖ ÛúÖ üÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ … (“Ö.×®Ö.5/3 - “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ). †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÛãúšüÖ“Öê ÛúÖ¸üÞÖ ÃÖÖŸÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“Öß ¦ü¾µÖê †ÖÆêüŸÖ ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ “¤æü×ÂÖŸÖ ÃÖ¯ŸÖ ¦ü¾µÖ ÛãúšüÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêüŸÖ” Æêü †×¬ÖÛú ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏÛéúןÖ×¾ÖÛéúןִÖÖ¯Ö®®ÖÖ×®Ö - “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê “¯ÖÏÛéúŸµÖÖ ÛãúšüÛúÖ¸üÞÖê®Ö ×¾ÖÛéúןִÖË †Ö¯Ö®®ÖÖ×®Ö |” ´ÆüÞÖ•Öê Ûêú¾Öôû ÛãúšüÖ“µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ¤æü×ÂÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ÃÖÖŸÖ ¦ü¾µÖ †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖš³Öê¤üÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ ÖÖŸÖ šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×¾Ö³Ö¾ÖÓ×ŸÖ (Vibhavanti) - This is the opening statement and the subject of describtion is Prakriti or root causes

of Kushtha. Three Doshas (disturbed) and 4 Dushyas (disturbed), together 7 are root causes of Kushtha. Their observation is not the subject. Hence original reading retained.

‡ÃÖ ¾ÖÖŒµÖ ÃÖê †¬µÖÖµÖ ÛúÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ÖÏÛéú×ŸÖ µÖÖ Ûãúšü Ûêú ´Öæ»Ö ÛúÖ üÞÖ µÖÆü ¾ÖÞµÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ Æîü… ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ (¤æü×ÂÖŸÖ) †Öî ü “ÖÖ¸ü ¬ÖÖŸÖã (¤æü×ÂÖŸÖ), ¤üÖê®ÖÖë × Ö»ÖÖÛú¸ü ÃÖÖŸÖ Ûãúšü Ûêú ´Öæ»Ö ÛúÖ üÞÖ Æîü… ˆ®ÖÛúÖ †¾Ö»ÖÖêÛú®Ö µÖÆü ¾ÖÞµÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… µÖÖ ¾ÖÖŒµÖÖ®Öê †¬µÖÖµÖÖ“Öß ÃÖã ü¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖæ®Ö ¯ÖÏÛéú×ŸÖ ØÛú¾ÖÖ ÛãúšüÖ“Öê ´Öæô ÛúÖ¸üÞÖ ÆüÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ (¤æüµÖ) †Ö×ÞÖ “ÖÖ ü ¬ÖÖŸÖã (¤æü×ÂÖŸÖ) †ÃÖê ÃÖÖŸÖ ÛãúšüÖ“Öê ´Öæô ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê †¾Ö»ÖÖêÛú®Ö ÆüÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3.2 ŸÖª£ÖÖ--¡ÖµÖÖê ¤üÖêÂÖÖ ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖ„ ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÞÖ×¾ÖÛéúŸÖÖ„, ¤æüµÖÖ¿“Ö

¿Ö¸ü߸ü¬ÖÖŸÖ¾Öß¾Ö’Ëû ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ»ÖÃÖßÛúÖ¿“ÖŸÖã¬ÖÖÔ ¤üÖêÂÖÖê¯Ö‘ÖÖŸÖ×¾ÖÛéúŸÖÖ ‡×ŸÖ… (1) Ã¾Ö¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖ¾Ö - ÖÖ Ms. 102; 2) “ÖŸÖã£ÖÖÔ - ¯ÖÖ Mss. 103, 106, 107, 108, 109*, 111, 113, 114*, 121*, 115, 116, 117, 118, 119, 120; “ÖŸ¾ÖÖ¸ü„ - ¯ÖÖ Book 213) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ã¾Ö¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖ¾Ö (Swasharirdhatav) - Dosha, Dushya and Mala are the root

substances of the body. Their Normal state is responsible for health while deviation from normalcy causes disease. This is the basic principle. Hence separate mention of Swasharirdhatava is not necessary.

¤üÖêÂÖ, ¤æü嵅 †Öî¸ü ´Ö»Ö µÖÆü ¿Ö ü߸ü Ûêú ´Öæ»Ö ‘Ö™üÛú Æîü… ‡®ÖÛúß ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ Ã¾ÖÖãµÖ ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖß Æîü

†Öî¸ü ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ ÃÖê ×¾Ö“Ö»Ö®Ö ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖÆü Öæ»Ö ×ÃÖ üÖÓŸÖ Æîü… †ŸÖ„ Ã¾Ö¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖ¾Ö ‹êÃÖÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüà Æîü…

P a g e | 362

¤üÖêÂÖ, ¤æü嵅 †Ö×ÞÖ ´Ö»Ö Æêü ¿Ö¸ü߸üÖ“Öê ´Öæôû ‘Ö™üÛú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖÓ“Öß ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ Ã¾ÖÖãµÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ Æüß ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖãÖÖ ×¾Ö“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê Æêü ¾µÖÖ׬֓Öê ÛúÖ¸üÞÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ´Öæô ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Ã¾Ö¿Ö ü߸ü¬ÖÖŸÖ¾Ö †ÃÖÖ ¾ÖêÝÖôûûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. “ÖŸÖã£ÖÖÔ (Chaturtha)/“ÖŸ¾ÖÖ¸ü„ (Chatwarah) -

Chatwarah - Char ü- four body tissues, disturbed by dosha, (serially) Twak (skin), Mamsa (flesh), Shonita (blood) and Lasika are Dushya. This reading just states number of dushya involved but does not give any further information.

Chaturtha - reading is present in maximum Mss., but grammatically does

not carry meaning here. Chaturdha - four types

of body tissues, disturbed by Dosha, (serially) Twak (skin), Mamsa (flesh), Shonita (blood) and Lasika are Dushya. Sushrutacharya has listed symptoms according to type of Dushya involved in Kushtha (Twak, Shonit, Mansa , Meda etc.) in Nidansthana 6/22-28. This reading provides additional information hence retained.

“ÖŸ¾ÖÖ ü„ - “ÖÖ ü - ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ¤æü×ÂÖŸÖ “ÖÖ ü¿Ö¸ü߸ü ¬ÖÖŸÖã, (µÖ£ÖÖÛÎú Ö) Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ †Öî ü »ÖÃÖßÛúÖ µÖê ¤æü嵅 Æîü… ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê Ûêú¾Ö»Ö †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ¤æüµÖÖë Ûúß ÃÖÓܵÖÖ ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, Ûãú”û †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß…

“ÖŸÖã£ÖÖÔ - µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛúŸÖ ü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë Öë †ÖµÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã ¾µÖÖÛú üÞÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê µÖÆüÖÑ Ö¸ü ÃÖÛúÖ †£ÖÔ ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú ®ÖÆüà Æîü…

“ÖŸÖã¬ÖÖÔ - ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ¤æü×ÂÖŸÖ “ÖÖ¸ ü¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Ö¸ü߸ü ¬ÖÖŸÖã, (µÖ£ÖÖÛÎú Ö) Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ †Öî ü »ÖÃÖßÛúÖ µÖê ¤æü嵅 Æîü… ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê Ûãúšü ´Öë †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ¤æüµÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ (Ÿ¾ÖÛËú, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ, ´ÖÖÓÃÖ, ´Öê¤ü †Öפü) ü»ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/22- 28 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖü ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“ÖŸ¾ÖÖ ü„ - “ÖÖ¸ ü- ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ¤æü×ÂÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê “ÖÖ ü ¿Ö üß ü ¬ÖÖŸÖæ (†®ÖãÛÎú Öê) Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ †Öî ü

»ÖÃÖßÛúÖ Æêü ¤æü嵅 †ÖÆêü.µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö Ûêú¾Öôûû †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ÃÖÓܵÖê“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

“ÖŸÖã£ÖÖÔ - ÆüÖ ÖÖšü †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê †ÖœüôûŸÖÖê Ö¸ÓüŸÖã ¾µÖÖÛú üÞÖ¥ü™ü¶Ö µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú ¾ÖÖ™üŸÖ ®ÖÖÆüß.

“ÖŸÖã¬ÖÖÔ - ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ¤æü×ÂÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê “ÖÖ ü ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê ¿Ö üß ü ¬ÖÖŸÖæ (†®ÖãÛÎú Öê) Ÿ¾Ö“ÖÖ, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ †Öî ü »ÖÃÖßÛúÖ Æêü ¤æ嵅 †ÖÆêüŸÖ. ÃÖãÁÖæŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ¤æüµÖÖÓ“µÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü (Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ,

P a g e | 363

´Öê¤ü †Öפü) »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/22-28 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3.3 ‹ŸÖŸÖË ÃÖ¯ŸÖÖ®ÖÖÓ ÃÖ¯ŸÖ¬ÖÖŸÖãÛú´Öê¾Ö’ËûÝÖŸÖ´ÖÖ•Ö®Ö®ÖÓ ÛãúšüÖ®ÖÖ´ÖË,

†ŸÖ„¯Öϳ־ÖÖÞµÖ׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ´ÖÖ®ÖÖ×®Ö Ûêú¾Ö»ÖÓ ¿Ö¸ü߸ü´Öã ÖŸÖ¯Ö×®ŸÖ……3…… (1) †×³Ö×®Ö¾Öé¢Ö ÖÖ®ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) †ŸµÖã¯ÖŸÖ¯ÖÓ×ŸÖ - ÖÖ Mss. 107, 114; ˆÂÞÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms.

110; 3) ÛãúšüÖ×®Ö - ÖÖ Book 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. †×³Ö×®Ö¾Öé¢Ö´ÖÖ®ÖÖ×®Ö (Abhinivrittamanani) - †×³Ö+×®Ö+¾ÖéŸÖË 1 †Ö.¯Ö. - ×®Ö¯֮®ÖŸÖÖ, ¯ÖæÙŸÖ…

No meaning in current context. ¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà… ¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÖÆüß.

2. †ŸµÖã¯ÖŸÖ ÖÓ×ŸÖ (Atyupatapanti) -

†×ŸÖ¿ÖµÖê®Ö ˆ ÖŸÖ¯Ö×®ŸÖ (Atishayen Upatapanti) - afflict the whole body to a great extent. Kushtha, if not properly treated in time, in due course of time, spreads over the whole body. ˆÂÞÖÓ×ŸÖ (Ushnanti) - ˆÂÖË - to burn, burn down, to punish. Rather than burning, affliction is more pervasive. It includes pains other than burning. Hence original retained. †×ŸÖ¿ÖµÖê®Ö ˆ ÖŸÖ¯Ö×®ŸÖ - ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸ü Öë ŸÖß¾ÖÎ ¾Öê¤ü®ÖÖ… Ûãúšü Ûúß ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ×“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö Öë ®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê †ÖÝÖê •ÖÖÛú ü ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸ü Öë ±îú»Ö •ÖÖŸÖÖ Æîü… ˆÂÞÖÓ×ŸÖ - ˆÂÖË - to burn, burn down, to punish (•Ö»ÖÖ®ÖÖ, ¤üÞ›ü ¤êü®ÖÖ…) †×ŸÖ¿ÖµÖê®Ö ˆ ÖŸÖ¯Ö×®ŸÖ - ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖŸÖ ŸÖß¾ÖÎ ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêÞÖê. ÛãúšüÖ“Öß µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ µÖÖêÝµÖ ¾ÖêôêûŸÖ ®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ ÛúÖ»ÖÖŸÖ üÖ®Öê ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ¯ÖÃÖ¸üŸÖê. ˆÂÞÖÓ×ŸÖ - ˆÂÖË - to burn, burn down, to punish (•ÖÖôûûÞÖê, ¤Óü›ü Ûú üÞÖê.)

3. ÛãúšüÖ×®Ö (Kushthani) - Explicit mention of Kushthani is not required. It is

understood.

P a g e | 364

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¯Ö™ü »»ÖêÜÖ Ûú ü®Öê Ûúß ÛúÖê‡Ô †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüßÓ Æîü | µÖÆü –ÖÖŸÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã Ö™ü ˆ»»ÖêÜÖ Ûú¸üÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü †ÖÆêü.

4.1 ®Ö “Ö ×Ûúט“Ö¤ü×ÃŸÖ Ûãúšü´ÖêÛú¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢Ö´ÖË, †×ÃŸÖ ŸÖã ÜÖ»Öã

ÃÖ´ÖÖ®Ö¯ÖÏÛéúŸÖß®ÖÖ´Ö×¯Ö ÛãúšüÖ®ÖÖÓ ¤üÖêÂÖÖÓ¿ÖÖÓ¿Ö×¾ÖÛú»¯ÖÖ®Öã²Ö®¬ÖãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖê®Ö ¾Öê¤ü®ÖÖ¾ÖÞÖÔÃÖÓãÖÖ®Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö®ÖÖ´ÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ„…

(1) ¤ÖêüÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢Ö´ÖËË - ¯ÖÖ Ms. 114; 2) ÃÖŸÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 122; ÃÖ¯ŸÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 120, 121, Books 202, 207, 211; 3) †¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö×¾ÖÛú»¯Ö - ¯ÖÖ Ms. 116; 4) ãÖÖ®Ö³Öê¤êü®Ö - ÖÖ Ms. 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¤ÖêüÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢Ö ÖË Ë (Doshaprakopanimittam) - Doshaprakopanimittam may

mean one or two or all three doshas vitiated. All diseases are caused by vitiation of one or more doshas. In case of Kushtha it is all three dosha. Hence this reading is rejected.

¤ÖêüÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢Ö´ÖËË ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê µÖÖ ŸÖß®ÖÖê Ó ¤üÖêÂÖ ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ Æãü‹ Æîü… ‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú ¤üÖêÂÖÖë Ûúê ¯ÖÏÛúÖê Ö ü Ûêú ÛúÖ ÞÖ ÃÖ³Öß ¾µÖÖ¬Ö߆Öë Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… Ûãúšü Öë ŸÖß®ÖÖë ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Öü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢Ö´ÖË µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‹Ûú, ¤üÖê®Ö ØÛú¾ÖÖ ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ÖÏÛúÖê¯Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÖÏÛúÖê¯ÖÖ®Öê ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖÖ¬Öà“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö †ÃÖŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ÃÖŸÖÖÓ (Satam) -

ÃÖ¯ŸÖÖ®ÖÖÓ (Saptanam) - The next line (ÃÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÖê †Â™üÖ¤ü¿Ö×¾Ö¬ÖÖê....) states Kushtha may be of 7/18 or of many types. The seven Kushthas are not further classified into 18. Hence this reading rejected.

†ÝÖ»Öß ¯ÖÓ׌ŸÖ (ÃÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÖê †Â™üÖ¤ü¿Ö×¾Ö¬ÖÖê....) ´Öë ÛúÆüÖ Æîü - Ûãúšü 7 ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûêú, 18 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú µÖÖ †×¬ÖÛú ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü… ÃÖÖŸÖ ÛãúšüÖë ÛúÖ Æüß †ÖÝÖê 18 ÛãúšüÖë ´Öë ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 365

¯Öãœüᯙ †ÖêôßŸÖ (ÃÖ ÃÖ ŸÖ×¾Ö¬ÖÖê †Â™üÖ¤ü¿Ö×¾Ö¬ÖÖê....) ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. Ûãúšü 7 ¯ÖÏÛúÖ ü“Öê 18 ¯ÖÏÛúÖ ü“Öê ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ¯ÖÏÛúÖ ü“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖŸÖ ÛãúšüÖÓ“Öê ¯Öãœêü 18 ÛãúšüÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™üü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. †Ó¿ÖÖÓ¿Ö²Ö»Ö×¾ÖÛú»¯Ö (Anshanshabalavikalpa) - Variation in vitiation of doshas,

according to their various properties, leads to difference in pain, colour, shape, special features, name and treatment-specifications of Kushtha. The doshas cause disease only if they are strong enough. So though the word “Bala” is not explicitly mentioned, it is to be understood. Hence this reading is retained. ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ¯ÖÏÛúÖê Öü ÛúÖ ¾Öî×¾Ö¬µÖ, ˆ®ÖÛêú ÝÖãÞÖÖë Ûêú ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, Ûãúšü Ûúß ¾Öê¤ü®ÖÖ, ¾ÖÞÖÔ, †ÖÛúÖ ü, ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ, ®ÖÖ´Ö †Öî ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ†Öë ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ¤üÖêÂÖÖêÓ ÛúÖ ²Ö»Ö ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖê®Öê ¯Ö ü Æüß ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ “²Ö»Ö” ¿Ö²¤ü ÛúÖ Ã¯Ö™ü ºþ¯Ö ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ö¸ü ³Öß ˆÃÖÛúÖ ÝÖÏÆüÞÖ Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯ÖÖ“Öê ¾Öî×¾Ö¬µÖ, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖê®ÖãÃÖÖ¸ü, ÛãúšüÖ“Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ, ¾ÖÞÖÔ, †ÖÛúÖ¸ü, ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ, ®ÖÖ¾Ö †Ö×ÞÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêŸÖß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ¬Öß“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê ²Ö»Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´ÖãôÌêû “²Ö»Ö” µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öê ïÖ™ü þֺþ¯ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÃÖæ®ÖÆüß ²Ö»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ãÖÖ®Ö³Öê¤êü®Ö (Sthanabhedena) - Bheda means types. Sthanabheda means types according to the site. For e.g. †»ÖÖ²Öæ¯Öã¯־ÖÞÖÕ ŸÖŸÖË ×ÃÖ¬´ÖÓ ¯ÖÏÖµÖêÞÖ “ÖÖê ü×ÃÖ, ¾Öî ÖÖפüÛÓú ¯ÖÖ×ÞÖ¯Ö֤ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ - Vibhaga means Vishesha Bhaga. For e.g. in Sutrasthana 17/6 Charaka states there are 5 types of Shiroroga. Which is Bheda. Later in sutra 13-14 he elaborates the same as Ardhavabhedak, Shirahshula, Pratishyaya, Mukharoga, Nasaroga, Akshiroga, Karnaroga, Shirobhrama, Ardit, Shirah-kampa, Galagraha, Manyagraha, Hanugraha and various other diseases (of head) caused by Vata, Krimi etc. are all Shiroroga. This is Sthana-vibhaga. Further minute classification.

üñãú™ü®ÖÓ…

The same can be applied to Kushtha. (¤üÖêÂÖÖêןŒ»Ö™êü Æü¤üµÖê ¾ÖÖ´µÖ„ ÛãúšêüÂÖã “ÖÖꬾÖÔ³ÖÖÝÖêÂÖã… - Ch.Chi.7/42; ÜÖפü¸ü‘ÖéŸÖÓ, ×®Ö´²Ö‘ÖéŸÖÓ....ÛãúšêüÂÖã üŒŸÖׯ֢֯ÖϲֻÖêÂÖã ... | - Ch.Chi.7/135; ¯Öϯ֟ÃÖã »ÖÃÖßÛúÖ¯ÖÏÄÖãŸÖêÂÖã ÝÖÖ¡ÖêÂÖã •Ö®ŸÖã•ÖݬÖêÂÖã … - Ch.Chi.7/157) Hence Sthana-vibhag is more appropriate. ³Öê¤ü µÖÖ®Öê ¯ÖÏÛúÖ ü… ãÖÖ®Ö³Öê¤ µÖÖ®Öê ãÖÖ®Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¯ÖÏÛúÖ ü… ˆ¤üÖ. - †»ÖÖ²Öæ Öã¯־ÖÞÖÕ ŸÖŸÖË ×ÃÖ¬ ÖÓ ¯ÖÏÖµÖêÞÖ “ÖÖê ü×ÃÖ, ¾Öî¯ÖÖפüÛÓú ÖÖ×ÞÖ¯ÖÖ¤üñãú™ü®ÖÓ…

P a g e | 366

ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ - ×¾Ö³ÖÖÝÖ µÖÖ®Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ³ÖÖÝÖ. ˆ¤üÖ - ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †. 17/6 Öë “Ö üÛú ®Öê 5 ×¿Ö üÖê üÖêÝÖÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¾ÖÆü ³Öê¤ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Öü Æîü… ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¿»ÖÖêÛú 13-14 ´Öë †¬ÖÖÔ¾Ö³Öê¤üÛú, ×¿Ö ü„¿Öæ»Ö, ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ, ´ÖãÜÖ üÖêÝÖ, ®ÖÖÃÖÖ üÖêÝÖ, †×õÖ üÖêÝÖ, ÛúÞÖÔ¸üÖêÝÖ, ×¿Ö üÖê³ÖÏ Ö, †Ù¤üŸÖ, ׿ָü„ÛÓú¯Ö, ÝÖ»ÖÝÖÏÆü, ´Ö®µÖÖÝÖÏÆü, Æü®ÖãÝÖÏÆü †Öî¸ü ¾ÖÖŸÖ, Ûéú×´Ö †Öפü ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê †®µÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ×¬Ö (×¿Ö Ûêú) ‡®Ö ÃÖ³Öß ÛúÖ ˆ®ÆüÖë®Öê ׿ָüÖê üÖêÝÖ Öë ×¾ÖßÖÖ¸ü ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… µÖÆü ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ Æîü - †Öî ü ÃÖæõ´Ö ¾ÖÝÖáÛú¸üÞÖ… ‹êÃÖÖ Æüß Ûãúšü Ûêú ²ÖÖ ê ü ´Öë ÛúÆüÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… (¤üÖêÂÖÖêןŒ»Ö™êü Æü¤üµÖê ¾ÖÖ´µÖ„ ÛãúšêüÂÖã “ÖÖꬾÖÔ³ÖÖÝÖêÂÖã… - “Ö.דÖ.7/42; ÜÖפü ü‘ÖéŸÖÓ, ×®Ö´²Ö‘ÖéŸÖÓ .... ÛãúšêüÂÖã ¸üŒŸÖׯ֢֯ÖϲֻÖêÂÖã ... | - “Ö.דÖ.7/135; Öϯ֟ÃÖã »ÖÃÖßÛúÖ¯ÖÏÄÖãŸÖêÂÖã ÝÖÖ¡ÖêÂÖã •Ö®ŸÖã•ÖݬÖêÂÖã… - “Ö.דÖ. 7/157) ‡ÃÖ×»Ö‹ ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ³Öê¤ü ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖÏÛúÖ¸ü. ãÖÖ®Ö³Öê¤ü ´ÆüÞÖ•Öê ãÖÖ®ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü Ûêú»Öê»Öê ¯ÖÏÛúÖ ü. ˆ¤üÖ; - †»ÖÖ²Öæ Öã¯־ÖÞÖÕ ŸÖŸÖË ×ÃÖ¬ ÖÓ ¯ÖÏÖµÖêÞÖ “ÖÖê ü×ÃÖ,¾Öî¯ÖÖפüÛÓú ÖÖ×ÞÖ¯ÖÖ¤üñãú™ü®ÖÓ… ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ - ×¾Ö³ÖÖÝÖ ´ÆüÞÖ•Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ³ÖÖÝÖ. ˆ¤üÖ. ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †. 17/6 “Ö üÛúÖÓ®Öß 5 ×¿Ö üÖê üÖêÝÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸÖê ³Öê¤üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü. ¿»ÖÖêÛú 13-14 ´Ö¬µÖê †¬ÖÖÔ¾Ö³Öê¤üÛú, ׿ָü„¿Öæ»Ö, ÖÏןֿµÖÖµÖ, ´ÖãÜÖ üÖêÝÖ, ®ÖÖÃÖÖ üÖêÝÖ, †×õÖ üÖêÝÖ, ÛúÞÖÔ üÖêÝÖ, ×¿Ö üÖê³ÖÏ´Ö, †Ù¤üüŸÖ, ×¿Ö ü„ÛÓú Ö, ÝÖ»ÖÝÖÏÆü, ´Ö®µÖÖÝÖÏÆü, Æü®ÖãÝÖÏÆü †Öî¸ü ¾ÖÖŸÖ, ÛéúØ´Ö ‡. Öãôê û —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖج֓Öê ׿ָüÖê üÖêÝÖÖŸÖ ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ÆüÖ Ã£ÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ †ÖÆêü - †Ö×ÞÖ ÃÖæõ Ö ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ. †ÃÖê ÛãúšüÖ×¾ÖÂÖµÖß ´ÆüÞÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. (¤üÖêÂÖÖêןŒ»Ö™êü Çü¤üµÖê ¾ÖÖ´µÖ„ ÛãúšêüÂÖã “Ö ˆ¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖêÂÖã… - “Ö ×“Ö 7/42, ÜÖפü ü‘ÖéŸÖÓ, ×®Ö´²Ö‘ÖéŸÖÓ...ÛãúšêüÂÖã üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖϲֻÖêÂÖã...… - “Ö.דÖ.7/135; ¯ÖÏ ÖŸÃÖã »ÖÃÖßÛúÖ¯ÖÏáÖãŸÖêÂÖã ÝÖÖ¡ÖêÂÖã•Ö®ŸÖã•ÖݬÖêÂÖã… - “Ö.דÖ. 7/157). ´ÆüÞÖæ®Ö ãÖÖ®Ö×¾Ö³ÖÖÝÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆê.ü

4.2 ÃÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬ÖÖêƒÂ™üÖ¤ü¿Ö×¾Ö¬ÖÖꃯÖ׸üÃÖÓܵÖêµÖ×¾Ö¬ÖÖê ¾ÖÖ ³Ö¾Öןօ 4.3 ¤üÖêÂÖÖ ×Æü ×¾ÖÛú»¯Ö®ÖîÙ¾ÖÛú»¯µÖ´ÖÖ®ÖÖ ×¾ÖÛú»¯ÖµÖ×®ŸÖ ×¾ÖÛúÖ üÖ®ÖË, †®µÖ¡ÖÖÃÖÖ¬µÖ³ÖÖ¾ÖÖŸÖË… (1) ¤æüÂÖÞÖî„ - ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 109, 110, 111, 114, 120, 121; 2) ÃÖÖ¬µÖÖ³ÖÖ¾ÖÖŸÖË - ÖÖ

Mss. 101, 115, 118)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¤æüÂÖÞÖî„ (Dushanaih) - ¤æüÂÖÞÖî׸ü×ŸÖ ÆêüŸÖã׳ք - “Ö.×¾Ö.6/10

“Variations in doshas lead to variations in disease.” Is the subject matter. Variations in doshas are caused by Dushana i.e. causes, is an already established fact. Hence its mention is not explicitly required. ¤üÖêÂÖÖê ´Öë ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ¾µÖÖ×¬Ö Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖÆü ¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ Æîü… ¤æüÂÖÞÖ µÖÖ®Öê ÆêüŸÖã†Öë Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¤üÖêÂÖÖê ´Öë Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖÆü ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ×ÃÖ üÖÓŸÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ˆÃÖÛúÖ ¯Öã®Ö„ †»ÖÝÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüà Æîü…

P a g e | 367

¤üÖêÂÖÖÓ´Ö¬µÖê ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖØ¬Ö Ö¬µÖê ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ‘Ö’ûŸÖê. ÆüÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ¤üÖêÂÖÖÓ Ö¬µÖê ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ¤æüÂÖÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ÆêüŸÖæ Öãôûê û ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¯Öã®ÆüÖ ¾ÖêÝÖôµÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ÃÖÖ¬µÖÖ³ÖÖ¾ÖÖŸÖË (Sadhyabhavat) - ÃÖÖ¬µÖ †³ÖÖ¾ÖÖŸÖË (Sadhya Abhavat) = in absence of curability. Both mean same.

ÃÖÖ¬µÖ †³ÖÖ¾ÖÖŸÖË = ÃÖÖ¬µÖ Ûúß †®Öã¯Ö×ãÖ×ŸÖ ´Öë… ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü…

ÃÖÖ¬µÖ †³ÖÖ¾ÖÖŸÖË = ÃÖÖ¬µÖÖ“µÖÖ †®Öã¯Ö×ã֟Öß ´Ö¬µÖ ê. ¤üÖê®Æüß“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü.

4.4 ŸÖêÂÖÖÓ ×¾ÖÛú»¯Ö×¾ÖÛúÖ üÃÖÓܵÖÖ®Öêƒ×ŸÖ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖ´Ö׳ÖÃÖ´ÖßõµÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬Ö´Öê¾Ö

Ûãúšü×¾Ö¿ÖêÂÖ´Öã¯Ö¤êüõµÖÖ´Ö„……4…… (†×³Ö¾ÖßõµÖ - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†×³Ö¾ÖßõµÖ (Abhiveekshya) - †×³Ö - Ûú›êü, פü¿ÖêÃÖ, ˆ§êü¿Öæ®Ö, (ÝÖß.) ¾ÖßõµÖ - ‡ÔõÖ 1 †Ö.¯Ö. »µÖ²Ö®ŸÖ.

ÃÖ´ÖßõµÖ - ®µÖÖÆüÖôûÞÖê, ¯ÖæÞÖÔ ×¾Ö“ÖÖ ü. Aabhi + viksh = to look at, to examine, perceive - MW Abhisameekshya - seeing, viewing, noticing, perceiving, learning from, considering.

also means To observe. (MW) Abhiveekshanam means mere observation. Abhisameekshya carries

additional meaning - consideration i.e. thaught process after observation. Hence original retained.

†×³Ö¾ÖßõÖÞÖ ÖË ÛúÖ †£ÖÔ ×ÃÖ±Ôú ¤êüÜÖ®ÖÖ ‹êÃÖÖ Æîü… †×³ÖÃÖ ÖßõµÖ ÛúÖ †×¬ÖÛú †£ÖÔ Æîü - ¤êüÜÖ®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü Ø“ÖŸÖ®Ö Ûú ü®ÖÖ… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†×³Ö¾ÖßõÖÞÖ ÖË “ÖÖ †£ÖÔ ±úŒŸÖ ×®Ö üßõÖÞÖ Ûú¸üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. †×³ÖÃÖ ÖßõµÖ “ÖÖ †×¬ÖÛú †£ÖÔ †ÖÆêü - ×¾Ö“ÖÖ üÖŸÖ ‘ÖêÞÖê ´ÆüÞÖ•Öê ×®Ö¸üßõÖÞÖÖ®ÖÓŸÖ ü ü Ø“ÖŸÖ®Ö Ûú¸ÞÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

5.1 ‡Æü ¾ÖÖŸÖÖפüÂÖã סÖÂÖã ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖêÂÖã Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üà¿“ÖŸÖã¸ü„ ¯ÖϤæüÂÖµÖŸÃÖã ¾ÖÖŸÖêƒ×¬ÖÛúŸÖ¸êü Ûú¯ÖÖ»ÖÛãúšü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔŸÖê, ׯ֢Öê Ÿ¾ÖÖî¤ãü´²Ö Óü, ¿»Öê´Ö×ÞÖ ´ÖÞ›ü»ÖÛãúšÓü,

(1) Ûãúׯ֟ÖêÂÖã - ¯ÖÖ Mss. 102, 122; 2) “Ö - ¯ÖÖ Mss. 116, 117)

P a g e | 368

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ûãúׯ֟ÖêÂÖã (Kupiteshu) - In sutra 4.1 it is stated “®Ö “Ö ×Ûú× “Ö¤ü×ßÖ

Ûãúšü´ÖêÛú¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢Ö´ÖË” where Prakopa (vitiation to a great extend) of all three doshas is clearly mentioned. Hence original reading is retained.

¿»ÖÖêÛú 4.1 ´Öë •ÖÆüÖÑ ¯Ö ü “®Ö “Ö ×Ûú× “Ö¤ü×ÃŸÖ Ûãúšü´ÖêÛú¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢Ö´ÖË” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ŸÖß®ÖÖë ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ÖÏÛúÖê¯Ö (†ŸµÖ׬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¤ãü™üß) ‹êÃÖÖ Ã¯Ö™ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Öü ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú 4.1 ´Ö¬µÖê •Öê£Öê “®Ö “Ö ×Ûú× “Ö¤ü×ÃŸÖ Ûãúšü´ÖêÛú¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢Ö ÖË” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆê,ü ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö (†ŸµÖÖ׬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ¤ãü™üß) †ÃÖê ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. “Ö (Cha) - Does not hold any meaning in this context hence rejected.

¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯ÖÏßÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

5.2 ¾ÖÖŸÖׯֵ֢ÖÖê ËüŠúµÖוÖžÖÓ, ׯֿ֢»Öê´ÖÞÖÖê„ ¯ÖãÞ›ü üßÛÓú, ¿»Öê´ִÖÖ¹ýŸÖµÖÖê„ ×ÃÖ¬´ÖÛãúšÓü,

ÃÖ¾ÖÔ¤üÖêÂÖÖ׳־Öé üÖî ÛúÖÛúÞÖÛú´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔŸÖê ‹¾Ö´ÖêÂÖ ÃÖ¯ŸÖ×¾Ö¬Ö„ Ûãúšü×¾Ö¿ÖêÂÖÖê ³Ö¾Öןօ (1) ×ÃÖ¬´ÖÓü - ÖÖ Ms. 101, Books 202*, 203*, 205*, 207*, 209*; 2) †×ŸÖ¾Öé üÖî - ¯ÖÖ Mss.

104, 116, 117, 118, 119, Books 202, 211; †×ŸÖ(׳Ö) ¾Öé üÖî - ÖÖ Book 204)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ×ÃÖ¬ ÖÓ ü (Sidhmam) - No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Öü ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖ ê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †×ŸÖ¾Öé üÖî (Ativriddhau) - †×³Ö¾Öéרü„ü - †×³Ö - ×®ÖÛú™ü, ¯Ö×ã֟Öß ´Öë… Here Abhivriddhih - is together increase of doshas to a great extent. Ativriddhi ü is increase of

P a g e | 369

doshas to a great extent. Abhivriddhih ü is more pervasive. Hence retained.

µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †×³Ö¾Öé× ü„ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ÃÖ³Öß †Öê ü ÃÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ¾Öé üß… †×ŸÖ¾Öé× ü µÖÖ®Öê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¾Öé üß… †×³Ö¾Öé× ü„ †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Öü ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †×³Ö¾Öé× ü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•Öæ®Öê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾Öé üß ÆüÖêÞÖê. †×ŸÖ¾Öé üß ´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾Öé üß. †×³Ö¾Öé× ü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

5.3 ÃÖ “ÖîÂÖ ³ÖæµÖßָüŸÖ´ÖŸÖ„ ¯ÖÏÛéúŸÖÖî ×¾ÖÛú»¯µÖ´ÖÖ®ÖÖµÖÖÓ ³ÖæµÖÃÖà ×¾ÖÛúÖ ü×¾ÖÛú»¯ÖÃÖÓܵÖÖ´ÖÖ¯ÖªŸÖê……5……

6.1 ŸÖ¡Öê¤Óü ÃÖ¾ÖÔÛãúšü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ÃÖ´ÖÖÃÖê®ÖÖê¯Ö¤êüõµÖÖ´Ö„-¿ÖߟÖÖêÂÞÖ¾µÖŸµÖÖÃÖ´Ö®ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖì¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖÖ¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖÖ³µÖ¾ÖÆüÖµÖÔ¾µÖŸµÖÖÃÖÓ,

(ŸÖ¯ÖÔÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 109, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖ¯ÖÔÞÖ (Tarpana) - There is no difference between Tarpana and

Santarpana. (ÃÖª„õÖßÞÖÖê ×Æü ÃÖªÖê ¾Öî ŸÖ¯ÖÔÞÖê®ÖÖê¯Ö“ÖßµÖŸÖê | ®ÖŸÖì ÃÖÓŸÖ ÖÔÞÖÖ³µÖÖÃÖÖד“Ö¸üõÖßÞÖßÖã ¯ÖãµÖ×ŸÖ | “Ö.ÃÖæ.23/31)

ŸÖ¯ÖÔÞÖ †Öî ü ÃÖÓŸÖ ÖÔÞÖ Öë ±ú üÛú ®ÖÆüà Æîü… (ÃÖª„õÖßÞÖÖê ×Æü ÃÖªÖê ¾Öî ŸÖ¯ÖÔÞÖê®ÖÖê¯Ö“ÖßµÖŸÖê | ®ÖŸÖì ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖÖ³µÖÖÃÖÖד“Ö üõÖßÞÖßÖã ¯ÖãµÖ×ŸÖ | “Ö.ÃÖæ.23/31)

ŸÖ¯ÖÔÞÖ †Ö×ÞÖ ÃÖÓŸÖ ÖÔÞÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ±ú¸üÛú ®ÖÖÆüß. (ÃÖª„õÖßÞÖÖê ×Æü ÃÖªÖê ¾Öî ŸÖ¯ÖÔÞÖê®ÖÖê¯Ö“ÖßµÖŸÖê | ®ÖŸÖì

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖÖ³µÖÖÃÖÖד“Ö üõÖßÞÖßÖã ¯ÖãµÖ×ŸÖ | “Ö.ÃÖæ.23/31)

6.2 ´Ö¬Öã±úÖ×Þִ֟֟õֻÖÛãú“Ö´Öæ»ÖÛúÛúÖÛú´ÖÖ“Öß„ ÃÖŸÖŸÖ´ÖןִÖÖ¡Ö´Ö•ÖßÞÖì “Ö ÃÖ´Ö¿®ÖŸÖ„, דÖ×»ÖדִÖÓ “Ö ¯ÖµÖÃÖÖ,

6.3 ÆüÖµÖ®ÖÛúµÖ¾ÖÛú“Öß®ÖÛúÖê§üÖ»ÖÛúÛúÖê ü¤æüÂÖ¯ÖÏÖµÖÖ×ÞÖ “ÖÖ®®ÖÖ×®Ö õÖ߸ü¤ü׬֟ÖÛÎúÛúÖê»ÖÛãú»ÖŸ£Ö´ÖÖÂÖÖŸÖÃÖßÛãúÃÖã´³ÖîÖêÆü¾Ö×®ŸÖ,

P a g e | 370

6.4 ‹ŸÖî¸êü¾ÖÖןִÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ “Ö ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ´ÖÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ®ÖŸµÖã¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ ³ÖµÖÁÖ´ÖÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖê¯ÖÆüŸÖÃµÖ “Ö ÃÖÆüÃÖÖ ¿ÖߟÖÖê¤üÛú´Ö¾ÖŸÖ üŸÖ„, ×¾Ö¤üݬÖÓ “ÖÖÆüÖ¸ü•ÖÖŸÖ´Ö®Öã×»»ÖÜµÖ ×¾Ö¤üÖÆüß®µÖ³µÖ¾ÖÆü üŸÖ„,

(1) “Ö - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 203, 211; 2) †×ŸÖ - ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 108, 110, 111, 113, 114, 115, 119, 120, 121, Book 211; 3) ÃÖã³Ö×õÖüŸÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 113; ÃÖã׳ÖüõÖ - ¯ÖÖ Mss. 115, 119, Book 211; ÃÖã׳ÖõÖÃµÖ - ÖÖ Mss. 104, 108; 4) †³µÖã¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 116, 117, 118, 120, 121; ¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ - ¯ÖÖ Book 211; 5) ³ÖÏ Ö - ¯ÖÖ Ms. 102; 6) Œ»Ö Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 116, 117, 120, 121, 122; 7) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106, 121; 8) †³µÖÃµÖŸÖ - ÖÖ Mss. 103, 104, 117, †³µÖõÖüŸÖ„ - ÖÖ Mss. 102, 106, 111, 113, 116, 118, 119, 120, 122, Book 211, †³µÖõ֮ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) - ‹ŸÖî„ “Ö †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ “Ö ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ Ö...| - After consumption of these

substances and also other substances (of food) in excess quantity (stomach full), excessive indulgence in sex/exercise/excessive heat. ‹ŸÖî„ ‹¾Ö †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ - ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ Ö...| - Literaly “Etaih” will mean only the causes mentioned above. Here “Etaih” carries slightly different meaning - The dietary and behavioral (viruddha) uncompatible causes that lead to “Kushtha producing body tissue (dhatus) disturbance”. “Eva” here means - only those viruddha etc. causes which are Kushtha producing by disturbing body tissues (in a specific way). Other causes which might lead to disturbance of doshas are not included here. Secondly, Vyayama causes movement of doshas from Koshtha to Shakha. (Ch.Su.28/31). If Vyayama is practiced after food, it will cause movement of doshas towards Shakha and hamper digestion. Vyayaya after food is mentioned as unhealthy (Ch.Su.8/22). Hence Eva i.e. specific causes leading to “Kushtha producing dhatu disturbance” is more appropriate. ‹ŸÖî„ “Ö †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ “Ö ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ Ö... | - ‡®Ö Ö¤üÖ£ÖÖí ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê †Öî ü †®µÖ †ÖÆüÖ üßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖí ÛúÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê, †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö †Öî ü ÃÖÓŸÖÖ¯Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê…

P a g e | 371

‹ŸÖî„ ‹¾Ö †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ - ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ Ö ... | - “‹ŸÖî„” ÛúÖ †£ÖÔ ×ÃÖ±Ôú ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ ÆêüŸÖã ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ… µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü “‹ŸÖî„” ÛúÖ †£ÖÔ £ÖÖê›üÖ †»ÖÝÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü - †ÖÆüÖ üßµÖ †Öî¸ü ×¾ÖÆüÖ üßµÖ (×¾Öºþ ü) ÆêüŸÖã “¬ÖÖŸÖã Ûúß ¤ãü™üß Ûú üÛêú Ûãúšü ÛúÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖê Æîü”… µÖÆüÖÑ ¯Ö “‹¾Ö” ÛúÖ †£ÖÔ - ×ÃÖ±Ôú ¾ÖÆüß ×¾Öºþ¨ü ÆêüŸÖã •ÖÖê ¬ÖÖŸÖã Ûúß ¤ãü™üß Ûú üÛêú (×¾Ö׿Ö™ü ¯Ö ü×ŸÖ ÃÖê) Ûãúšü ÛúÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü, ‹êÃÖÖ Æîü… †®µÖ ÆêüŸÖã •ÖÖê ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¤ãü™üß Ûú ü ÃÖÛúŸÖê Æîü, ¾Öê ü µÖÆüÖÑ ¯Ö ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖê ÝÖµÖê Æïü… ¾µÖÖµÖÖ Ö Ûú ü®Öê ÃÖê ÛúÖêšüÖ×ÁÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖÜÖÖ×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ÆîÓ ü| (“Ö.ÃÖæ.28/31) ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü ¾µÖÖµÖÖ´Ö Ûú ü®Öê ÃÖê, ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖÜÖÖ×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü Ó | ‡ÃÖÃÖê ¯Ö“Ö®ÖÃÖÓãÖÖ ¯Ö ü ¯Ö× üÞÖÖ Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö¸ü ¾µÖ¾ÖÖµÖ †®ÖÖ üÖêÝµÖ ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (“Ö.ÃÖæ.8/22) †ŸÖ„ “‹¾Ö”, µÖÖ®Öê •ÖÖê ×¾Ö׿Ö™ü ÆêüŸÖã “¬ÖÖŸÖã Ûúß ¤ãü™üß Ûú üÛêú Ûãúšü ÛúÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü” †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ‹ŸÖî„ “Ö †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ “Ö ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ´Ö„...| - µÖÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê ŸÖÃÖê“Ö †®µÖ †ÖÆüÖ üßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öê †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê, †ŸµÖÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö †Ö×ÞÖ ÃÖÓŸÖÖ Ö µÖÖÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê. ‹ŸÖî„ ‹¾Ö †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ - ¾µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ Ö„ ...|- “‹ŸÖî„” “ÖÖ †£ÖÔ Ûêú¾Öôû ˆ Ö¸üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÞÖŸÖ ÆêüŸÖã †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “‹ŸÖî„” “ÖÖ †£ÖÔ £ÖÖê›üÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ÆüÖêŸÖÖê. †ÖÆüÖ üßµÖ †Ö×ÞÖ ×¾ÖÆüÖ üßµÖ (×¾Öºþ¨ü) ÆêüŸÖã “¬ÖÖŸÖãÓ“Öß ¤ãü™üß Ûúºþ®Ö Ûãúšü Ÿ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ. ” µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “‹¾Ö” “ÖÖ †£ÖÔ - Ûêú¾Öôû ŸÖê“Ö ×¾Öºþ¨ü ÆêüŸÖã •Öê ¬ÖÖŸÖãÓ“Öß ¤ãü™üß Ûúºþ®Ö Ûãúšü ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ, †ÃÖÖ †ÖÆêü. †®µÖ ÆêüŸÖã •Öê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß Ûúºþ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖÓ“ÖÖ µÖê£Öê ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖÃÖê“Ö, ¾µÖÖµÖÖ Ö Ûêú»µÖÖ®Öê ü ÛúÖêšüÖ×ÁÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖÜÖÖ×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ (“Ö.ÃÖæ.28/31). ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü ¾µÖÖµÖÖ´Ö Ûêú»µÖÖ®Öê ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖÜÖÖ×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôûêû ¯Ö“Ö®ÖÃÖÓãÖê¾Ö ü ¯Ö× üÞÖÖ Ö ÆüÖêŸÖÖê. ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¢Ö ü ¾µÖ¾ÖÖµÖ Æêü †®ÖÖ üÖêݵÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêü (“Ö.ÃÖæ.8/22). ´ÆüÞÖæ®Ö “‹¾Ö” ´ÆüÞÖ•Öê •Öê ×¾Ö׿Ö™ü ÆêüŸÖã “¬ÖÖŸÖãÓ“Öß ¤ãü™üß Ûúºþ®Ö Ûãúšü ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. †×ŸÖ (Ati) - food excess in quantity and excess times,

Atimatra - food excess in quantity. “Incompatible food in excessive quantity and sex/exercise” is the cause, excessive times food and excessive indulgence in sex/exercise is not the cause. (Vyayaya after food - Aswasthya - Ch. Su. 8/22). Hence Atimatra is more precise.

†×ŸÖ´ÖÖ¡Ö - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †ÖÆüÖ ü… “†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ×¾Öºþ ü †ÖÆüÖ¸ü †Öî ü ¾µÖ¾ÖÖµÖ/¾µÖÖµÖÖ Ö” µÖÆü ÆêüŸÖã Æîü ®Ö Ûúß †×¬ÖÛú ²ÖÖ ü †ÖÆüÖ¸ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †Öî ü †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö µÖÆü… (³ÖÖê•Ö®Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ Ö - †Ã¾ÖÖãµÖ - “Ö.ÃÖæ.8/22)… †ŸÖ„ †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö µÖÆü †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú Æîü… †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ †ÖÆüÖ ü

P a g e | 372

“†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆüÖ¸ü †Ö×ÞÖ ¾µÖ¾ÖÖµÖ/ ¾µÖÖµÖÖ Ö” ÆüÖ ÆêüŸÖæ †ÖÆêü. †×¬ÖÛú ¾ÖêôûûÖ †ÖÆüÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö †Ö×ÞÖ †ŸµÖÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ Ö µÖÖÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ÆüÖ ÆêüŸÖæ ®ÖÖÆüß. (³ÖÖê•Ö®Ö Ö¿“ÖÖŸÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö - †Ã¾ÖÖãµÖ - “Ö.ÃÖæ.8/22). ´ÆüÞÖæ®Ö †×ŸÖ ÖÖ¡Ö Æêü •ÖÖÃŸÖ ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú †ÖÆêü.

3. ÃÖã³Ö×õÖüŸÖÃµÖ (Subhakshitasya) - ÃÖã׳ÖüõÖ - ÃÖã²Ö¢ÖÖ, ¬Ö®Ö¬ÖÖ®µÖ ÃÖÓ Ö®®ÖŸÖÖ (having good food

or abundant supply- MW) Suhita word is often used, Subhaksha or Subhiksha are rarely used.

ÃÖã×ÆüŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ×®ÖŸµÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ÃÖã³ÖõÖ µÖÖ ÃÖã׳ÖõÖ ÛúÖ Œ¾Ö×“ÖŸÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ÃÖã×ÆüŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ®ÖêÆü´Öß ¾ÖÖ Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖã³ÖõÖ ¾ÖÖ ÃÖã׳ÖõÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ Œ¾Ö×“ÖŸÖ ¾ÖÖ Ö ü ÆüÖêŸÖÖê.

1,2,3. ‹ŸÖî¿“ÖÖןִÖÖ¡ÖÓ ÃÖã×ÆüŸÖÃµÖ “Ö - Mss. 103

‹ŸÖî¿“ÖÖןÖÃÖã׳ÖõÖÃµÖ - Mss. 104, 115, 119 ‹ŸÖî¿“ÖÖןÖÃÖã³Ö×õÖŸÖÃµÖ - Mss. 113 ‹ŸÖî¿“ÖÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓÃÖã×ÆüŸÖ³Ö×õÖŸÖÃµÖ “Ö - Book 203

Indulgence in excessive sex/exercise after consuming above mentioned in-compatible

food is the cause of Kushtha. Subhiksha and Subhaksha both do not depict/represent that. Hence original retained.

ˆ¯Ö üÖêŒŸÖ ×¾Ö üÖê¬Öß †ÖÆüÖ ü Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö, µÖÆü Ûãúšü ÛúÖ ÆêüŸÖã Æîü… ÃÖã׳ÖõÖ †Öî ü ÃÖã³ÖõÖ ‡®Ö ¿Ö²¤üÖë ÃÖê µÖÆü ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö üÖê‘Öß †ÖÆüÖ ü ÃÖê¾Ö®ÖÖ®ÖÓŸÖ ü †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖÖÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Æêü ÛãúšüÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêü. ÃÖã׳ÖõÖ ¾Ö ÃÖã³ÖõÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †³µÖã¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ (Abhyupasevamanasya) - †×³ÖŸÖ„ - Ûêú ÃÖÖ£Ö, Ûêú ÃÖÖ Ö®Öê, ÃÖ´ ÖãÜÖ, ×®ÖÛú™ü × Ö»ÖÖ Æãü†Ö, ÃÖ²Ö †Öê ü ÃÖê | (Apte) ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö - ×»Ö¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ (×¾ÖÂÖµÖ), ¯Ö³ÖÖêÝÖ Ûú ü®ÖÖ, ¯ÖÖÃÖ®ÖÖ…

Since indulgence in sex/exercise is after food, this reading also carries meaning. †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ µÖÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÛúÖ †ÖÆüÖ ü Ûêú Ö¿“ÖÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ Æîü, †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü ³Öß †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ Æîü… †ŸµÖ׬ÖÛú ¾µÖ¾ÖÖµÖ ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖµÖÖ´ÖÖ“Öê †ÖÆüÖ üÖ®ÖÓŸÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü ¤êüÜÖᯙ †£ÖÔ¯ÖæÞÖÔ †ÖÆêü.

5. ³ÖÏ´Ö (Bhrama) - Bhaya, Shrama and Santapa all have heating effect on body. Entering Sheeta Udaka immediately after that is Viruddha - a cause of Kushtha. Bhrama does not produce heat. Hence rejected.

P a g e | 373

³ÖµÖ, ÁÖ´Ö †Öî ü ÃÖÓŸÖÖ Ö ‡®Ö ÃÖê ¿Ö üß ü ŸÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛêú ŸÖã Ó üŸÖ ²ÖÖ¤ü ¿ÖߟÖÖê¤üÛú ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú ü®ÖÖ ×¾Öºþ¨ü Æîü - Ûãúšü ÛúÖ ÛúÖ¸üÞÖ… ³ÖÏ Ö ÃÖê ¿Ö¸ü߸ü ŸÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ³ÖÏ´Ö, ÁÖ´Ö, ÃÖÓŸÖÖ Ö µÖÖ ÝÖÖê™üà´Öãôêû ¿Ö üß ü ŸÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ®ÖÓŸÖ ü Ÿ¾Ö× üŸÖ £ÖÓ›ü ¯ÖÖÞµÖÖŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üÞÖê ×®Ö×ÂÖ¬¤ü †ÖÆêü - ÛãúšüÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ. ³ÖÏ ÖÖ´Öãôê û ¿Ö üß ü ŸÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

6. Œ»Ö´Ö (Klama) - Same as bhrama.

³ÖÏ´Ö Ûúß ŸÖ¸üÆü… ³ÖÏ´ÖÖ ÖÏ´ÖÖÞÖê.

7. ¾ÖÖ (Va) - after emating Vidagdha food, Consuming Vidahi food is Viruddha. Taking Vidahi food or

emating Vidgdha food separately are not Viruddha. Hence rejected.

×¾Ö¤üÝ¬Ö †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ¾Ö´Ö®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤üü ×¾Ö¤üÖÆüß †ÖÆüÖ¸ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú¸ü®ÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. ×¾Ö¤üÖÆüß †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö µÖÖ ×±ú¸ü ×¾Ö¤üÝ¬Ö †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ¾Ö´Ö®Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ×¾Ö¤üÝ¬Ö †®®ÖÖ“Öß »Ö™üß —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ×¾Ö¤üÖÆüß †®®ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞÖê ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. ×¾Ö¤üÖÆüß †®®ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ØÛú¾ÖÖ ×¾Ö¤üÝ¬Ö †®®ÖÖ“Öß »Ö™üß ÆüÖêÞÖê Æêü ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôêû ×¾Öºþ¬¤ü ®ÖÖÆüߟÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8. †³µÖõ֟ք (Abhyasyatah) - †³µÖ¾ÖÆü¸üÞÖÓ - ÜÖÖÞÖê, Consuming Vidahi food after

emating Vidagdha food is Viruddha. †³µÖÖÃÖ - repeated

intake of Vidahi food is not Viruddha. Hence rejected.

×¾Ö¤üÝ¬Ö †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ¾Ö Ö®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤üü ×¾Ö¤üÖÆüß †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. »Öê×Ûú®Ö ²ÖÖ¸ü²ÖÖ ü ×¾Ö¤üÖÆüß †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ×¾Öºþ¬¤ü ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

×¾Ö¤üÝ¬Ö †®®ÖÖ“Öß ˆ»Ö™üß —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ×¾Ö¤üÖÆüß †®®ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞÖê ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã ¾ÖÖ Ó ü¾ÖÖ ü ×¾Ö¤üÖÆüß †®®ÖÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ×¾Öºþ¬¤ü ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.5 ”ûÚ¤ü “Ö ¯ÖÏן֑®ÖŸÖ„, îÖêÆüÖÓ¿“ÖÖןָ֓üŸÖ„, ¡ÖµÖÖê ¤üÖêÂÖÖ„ µÖãÝÖ¯ÖŸÖË ¯ÖÏÛúÖê Ö´ÖÖ¯Öª®ŸÖê;

Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üµÖ¿“ÖŸ¾ÖÖ¸ü„ ¿Öî×£Ö»µÖ´ÖÖ¯Öª®ŸÖê; (ÛúÖê¯Ö´ÖË - ¯ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 374

ÛúÖê Ö´ÖË (Kopam) - As mentioned in sutra 5.1 “סÖÂÖã ÖÏÛãúׯ֟ÖêÂÖã” all the three doshas have to be vitiated to a great degree. Hence original reading retained.

•ÖîÃÖê Ûúß ¿»ÖÖêÛú 5.1 “סÖÂÖã ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖêÂÖã” - ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ŸÖß®ÖÖë ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †ŸµÖ׬ÖÛú ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ Öë ¤ãü™üß

†Ö¾Ö¿µÖÛú Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú 5.1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê “×¡ÖÂÖã ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖêÂÖã” ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †ŸµÖÖ׬ÖÛú ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¤ãü™üß

†Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

6.6 ŸÖêÂÖã ׿Ö×£Ö»ÖêÂÖã ¤üÖêÂÖÖ„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖ„ ãÖÖ®Ö´Ö׬ÖÝÖ´µÖ ÃÖÓןÖšü´ÖÖ®ÖÖßÖÖ®Öê¾Ö Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üß®ÖË

¤æüÂÖµÖ®ŸÖ„ ÛãúšüÖ®µÖ׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×®ŸÖ……6…… (1) ¡ÖµÖÖê - ÖÖ Books 203, 205, 207; 2) †¾ÖןÖšü´ÖÖ®ÖÖ„ - ¯ÖÖ Books 203, 205)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¡ÖµÖÖê (Trayo) - It is understood, separate mention is not necessary.

µÖÆü –ÖÖŸÖúÆüÖêŸÖÖ Æîü, †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüßÓ Æîü… µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü †ÖÆêü, ¾ÖêÝÖôÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. †¾ÖןÖšü´ÖÖ®ÖÖ„ (Avatishthamana) - ÃÖÓ + ןÖšü - £ÖÖÓ²ÖÞÖê, ×ãָü üÖÆüÞÖê.

†¾Ö + ןÖšü - †ÃÖÞÖê, ×Ã£Ö ü üÖÆüÞÖê. Difference is in upasarga. Sam = Samantat, Purnatah (ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË, ¯ÖæÞÖÔŸÖ„).

Ava - down, at a distance (®Öß“Öê, Ûãú”û ±úÖÃÖ»Öê Ö¸ü). Kushtha manifests when doshas are vitiated to a great extent and occupy the site totally. Hence Samtishthati is more appropriate. ˆ¯ÖÃÖÝÖÔ Öë ±ú üÛú Æîü… ÃÖ ÖË - ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË, ¯ÖæÞÖÔŸÖ„…

†¾Ö - ®Öß“Öê, Ûãú”û ±úÖÃÖ»Öê ¯Ö¸… •Ö²Ö ¤üÖêÂÖ †ŸµÖ׬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë Ûãú×¯ÖŸÖ Æãü‹ ÆüÖêŸÖê Æîü †Öî¸ü ¯ÖæÞÖÔ ºþ¯Ö ÃÖê ãÖÖ®Ö ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú¸üŸÖê Æîü ŸÖ²Ö Ûãúšü Ûúß ×®ÖÙ ÖŸÖß ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ÃÖÓןÖšü×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ˆ¯ÖÃÖÝÖÖÔ´Ö¬µÖê ±ú üÛú †ÖÆêü. ÃÖ´ÖË - ÃÖ Ö®ŸÖÖŸÖË, ÖæÞÖÔŸÖ„.

†¾Ö - ÜÖÖ»Öß, ÛúÖÆüß †ÓŸÖ üÖ¾Ö ü. •Öê¾ÆüÖ ¤üÖêÂÖ †ŸµÖ׬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ Ã£ÖÖ®Ö ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ÛãúšüÖ“Öß ×®ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓןÖšü×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 375

7.1 ŸÖêÂÖÖ×´Ö´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, ŸÖª£ÖÖ--†Ã¾Öê¤ü®Ö´ÖןÖþÖê¤ü®ÖÓ, ¯ÖÖ¹ýµִÖןֿ»ÖõÞÖŸÖÖ ¾Öî¾ÖÞµÖÕ ÛúÞ›æüÙ®ÖßÖÖê¤ü„ ÃÖ㯟֟ÖÖ ¯Ö׸ü¤üÖÆü„ ¯Ö× üÆüÂÖÖì »ÖÖê´ÖÆüÂÖÔ„ ÜÖ¸üŸ¾Ö´Öæ´ÖÖµÖÞÖÓ

(1) ÛãúšüÖ®ÖÖ ÖË - ÖÖ Books 209, 212, 213; 2) ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Books 202, 209, 213, 214; 3) ¸üÖê ÖÆüÂÖÔ„ - ÖÖ Mss. 106, 109, 114, Books 209, 212; 4) ×Ã£Ö üŸ¾Ö ÖË - ÖÖ Ms. 107)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÛãúšüÖ®ÖÖ´ÖË (Kushthanam) - The subject (Adhikaran) in previous line is

“manifestation of Kushtha” by vitiated doshas”. The subject of present line is presymptoms of Kushtha. In next line the symptoms of Kushtha are described. Kushtha is the main subject. Mentioning it on every line is not necessary. Hence Tesham is appropriate. It should be noted that the “Kushthanam” reading is present only in 2 Bookss and is absent in all Mss.. ‡ÃÖÛêú ¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖÓ׌ŸÖ ÛúÖ ×¾ÖÂÖµÖ (†×¬ÖÛú üÞÖ) ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ “¤üÖêÂÖÖë ÃÖê Ûãúšü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö”, µÖÆü Æîü… ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÓ׌ŸÖ ÛúÖ ×¾ÖÂÖµÖ “Ûãúšü Ûêú ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö” µÖÆü Æîü… †ÖÝÖê Ûúß ¯ÖÓ׌ŸÖ Öë “Ûãúšü Ûêú ºþ Ö” ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê ÝÖµÖê Æîü… Ûãúšü µÖÆü ¯ÖÏ´ÖãÜÖ ×¾ÖÂÖµÖ Æîü… ÃÖÛúÖ Æü ü ÖÓ׌ŸÖ Öë ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®ÖÖ •Öºþ üß ®ÖÆüà… †ŸÖ„ ŸÖêÂÖÖ´ÖË ¿Ö²¤ü µÖÖêÝµÖ Æîü… “ÛãúšüÖ®ÖÖ ÖË” µÖÆü ¯ÖÖšü Ûêú¾Ö»Ö 2 ¯ÖãßÖÛúÖë ´Öë ˆ Ö»Ö²¬Ö Æîü, ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ®ÖÆüà, ‡ÃÖ ¯Öê ³Öß ÝÖÖî ü Ûú¸ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… µÖÖ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ Öãôûêû ÛãúšüÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ“ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ ÛãúšüÖ“Öê Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÆüÖ †ÖÆêü. ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ÛãúšüÖ“µÖÖ ºþ¯ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü Ûãúšü ÆüÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ÖÏŸµÖêÛú ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ÝÖ ü•Öê“ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖêÂÖÖ ÖË ¿Ö²¤ü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “ÛãúšüÖ®ÖÖ ÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü Ûêú¾Öô 2 ¯ÖãßÖÛúÖ´Ö¬µÖê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆê, ü ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ®ÖÖÆüß, µÖÖ ÝÖÖê™üßÛú›êü »ÖõÖ ¤êüÞÖê ÝÖ ü•Öê“Öê †ÖÆêü.

2. ÜÖ»Öã (Khalu) - Khalu - ×®ÖÃÃÖ®¤êüÆü, ×®Ö¿“ÖµÖ Æüß | Khalu has no significance here.

ÜÖ»Öã ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü Ûãú”û ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüà Æîü… ÜÖ»Öã µÖÖ ¿Ö²¤üÖ»ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß.

3. ¸üÖê ÖÆüÂÖÔ„ (Romaharshah) - Lomaharsha and Romaharsha both mean the same. »ÖüÖê´ÖÆüÂÖÔ„ †Öî ü üÖê ÖÆüÂÖÔ„ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… »ÖÖê ÖÆüÂÖÔ„ †Ö×ÞÖ ¸üÖê´ÖÆüÂÖÔ„ ¤üÖê®ÆüßÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü.

P a g e | 376

4. ×Ã£Ö üŸ¾Ö ÖË (Sthiratvam) - If unattended, Kushtha becomes Sthira. In the Purvarupa stage it is not Sthira. Hence rejected.

דÖ×ÛúŸÃÖÖ ®Ö Ûú¸ü®Öê Ö ü Ûãúšü ×Ã£Ö ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë µÖÆü ×Ã£Ö ü ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… †ŸÖ„ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… דÖ×ÛúŸÃÖÖ ®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ Ûãúšü ×Ã£Ö ü ÆüÖêŸÖÖê. ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ Ûãúšü ×ãָü ®ÖÃÖŸÖÖê ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

7.2 ÝÖÖî¸ü¾ÖÓ À¾ÖµÖ£Öã¾ÖáÃÖ¯ÖÖÔÝÖ´Ö®Ö´Ö³ÖßõÞÖÓ “Ö ÛúÖµÖê ÛúÖµÖד”û¦êüÂÖæ¯Ö¤êüÆü„

¯ÖŒ¾Ö¤üݬ֤ü™ü³ÖÝ®ÖõÖŸÖÖê¯ÖÃÜÖ×»ÖŸÖê¾ÖןִÖÖ¡ÖÓ ¾Öê¤ü®ÖÖ Ã¾Ö»¯ÖÖ®ÖÖ´Ö×¯Ö “Ö ¾ÖÎÞÖÖ®ÖÖÓ ¤ãü×™ü¸üÃÖÓ¸üÖêÆüÞÖÓ “Öêןօ…7……

(1) ˆ ÖõÖŸÖêÂÖã ü- ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 111, 121; 2) Ûãúšü¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103*; Ûãúšü ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102*, 106*, 108*, 110, 111*, 120, 121; Ûãúšü¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Books 202, 204, 207, 213, 214, Ûãúšü ¯Öæ¾¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 122; Ûãúšü¯Öæ¾¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Book 209; ÛãúšüÖ®ÖÖÓ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Book 203; ¯Öæ¾ÖÔ¹ý¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 105, 107, 109, 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆ¯ÖõÖŸÖêÂÖã ü(Upakshateshu) - Upa = inferiority, subordinate.

Upakshata will mean - There will be excessive pain in (not only at the site of kshata but also) area surrounding kshata. Upaskhalita is more pervasive. Hence it is accepted as a pathbheda.

ˆ¯ÖõÖŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - õÖŸÖ Ûêú ÃÖ´Öß Ö ³Öß (®Ö Ûúß Ûêú¾Ö»Ö õÖŸÖ Ûêú ãÖÖ®Ö Ö¸ü) †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¾Öê¤ü®ÖÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÝÖß… †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯ÖõÖŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü - õÖŸÖÖ“µÖÖ †ÖÃÖ ÖÖÃÖ (±úŒŸÖ õÖŸÖÖ“µÖÖ Ã£ÖÖ®Öß ®ÖÖÆüß.) †×ŸÖ ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾Öê¤ü®ÖÖ ˆŸ¯Ö®®Ö

ÆüÖêÞÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü..

2. Ûãúšü¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ (Kushthapurvarupani) - This type of (Ini tial part of Sutra has the word Purvarupa and again it is repeated at the end of sutra) prakshipta patha is present in Jwara, Raktapitta, Shosha and Unmad in original Books. It is present in Mss. and Bookss in Gulma (101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119 120, 121, 122, 202, 203, 204, 207, 209, 213, 214) and in Apasmara (101, 102, 103, 105, 106, 107, 108*, 109, 110, 111*, 114, 120, 121, 122, 202, 203, 207, 209, 214). It is retained as prakshipta.

P a g e | 377

‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú (¿»ÖÖêÛú Ûêú ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö Öë ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö µÖÆü ¿Ö²¤ü Æîü †Öî ü ¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ ´Öë ×±ú ü ÃÖê ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü Ûúß ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß Æãü‡Ô…) ¯ÖÏ×õÖ¯ŸÖ ¯ÖÖšü •¾Ö ü, ¸üŒŸÖׯ֢Ö, ¿ÖÖêÂÖ †Öî ü ˆ® ÖÖ¤ü Ûêú ´Öæ»Ö ¯ÖãßÖÛú ´Öë Æî ü… µÖê ÝÖã» Ö Ûêú (101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 202, 203, 204, 207, 209, 213, 214) †Öî ü †¯ÖôÖÖ ü Ûêú (101, 102, 103, 105, 106, 107, 108*, 109, 110, 111*, 114, 120, 121, 122, 202, 203, 207, 209, 214) ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë´Öë †Öî ü ¯ÖãßÖÛúÖë´Öë ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÏ×õÖ¯ŸÖ ‹êÃÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“Öê (¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ÃÖã¸ü¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔÝÖÏÆü ¿Ö²¤ü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ¿Öê¾Ö™üß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.) ¯ÖÏ×õÖ¯ŸÖ ¯ÖÖšü •¾Ö ü, ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö, ¿ÖÖêÂÖ †Ö×ÞÖ ˆ®´ÖÖ¤ü Æêü ´Öæôû ¯ÖãßÖÛúÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. Æêü ÝÖã»´ÖÖ“µÖÖ (101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 202, 203, 204, 207, 209, 213, 214) †Ö×ÞÖ †¯ÖôÖÖ¸üÖ“Öê (101, 102, 103, 105, 106, 107, 108*, 109, 110, 111*, 114, 120, 121, 122, 202, 203, 207, 209, 214) ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ¾Ö ¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏ×õÖ ŸÖ †ÃÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

8.1 ŸÖŸÖÖꃮ֮ŸÖ¸Óü ÛãúšüÖ®µÖ׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê, ŸÖêÂÖÖ×´Ö¤Óü ¾Öê¤ü®ÖÖ¾ÖÞÖÔÃÖÓãÖÖ®Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ;

(1) ŸÖê³µÖÖê - ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 2) •ÖÖµÖÓŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122; •ÖÖµÖ®ŸÖê - ¯ÖÖ Books 202, 203, 205, 207, 211, 214; •ÖÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 108; •ÖÖµÖÓŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 110; 3) ãÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Ms. 101; 4) –ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 111, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖê³µÖÖê (Tebhyo) - ( ŸÖê³µÖÖ = “ÖŸÖãÙ£Ö/¯ÖÓ“Ö´Öß, ŸÖŸÖ„ = ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü)

With the reading “Tebhyo” the interpretation will be - Further symptoms are produced from the presymptoms mentioned i.e. in a way they are the cause of the symptoms of Kushtha. This is not true. The Kushtha manifestation moves step by step from presymptom to symptom. With respect to time presymptoms are presented first and then symptoms. Hence “Tatah” meaning “later with respect to time” is appropriate reading.

“ŸÖê³µÖÖê” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ Ûúß - †ÖÝÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê »ÖõÖÞÖ Öæ¾ÖÔ ¾ÖÙÞÖŸÖ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¾ÖÆü Ûãúšü Ûêú »ÖõÖÞÖÖêÓ Ûêú ÆêüŸÖã Æîü… µÖÆü ÃÖŸµÖ ®ÖÆüà Æîü… Ûãúšü Ûúß ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ÃÖê

P a g e | 378

ºþ¯Ö ŸÖÛú ÛÎú´Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü… ÛúÖ»Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÖÆü»Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü †Öî ü ²ÖÖ¤ü ´Öë »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü… †ŸÖ„ “ŸÖŸÖ„” ÛúÖ †£ÖÔ “ÛúÖ»Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ ²ÖÖ¤ü Öë” †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

“ŸÖê³µÖÖê” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê Ûúß - ¯Öãœêü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ üß »ÖõÖÞÖê ¯Öæ¾Öá ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖÓ ÖÖÃÖæ®Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ, •ÖÃÖê - †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü ŸÖê Ûãúš֓µÖÖ ü »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ÆêüŸÖã †ÖÆêüŸÖ. Æêü ÃÖŸµÖ ®ÖÖÆüß. Ûãúš֓Öß ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ºþ ÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ÛÎú ÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê. ÛúÖôûÖ®ÖãÃÖÖ ü ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö ê ÖÏ£Ö´Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ †Ö×ÞÖü ®ÖÓŸÖ¸ü »ÖõÖÞÖ ê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö “ŸÖŸÖ„” “ÖÖ †£ÖÔ “ÛúÖôûÖ®ÖãÃÖÖ¸ ®ÖÓŸÖ ü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ” Æêü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. •ÖÖµÖÓŸÖê (Jayante) - †×³Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê (Abhinirvartante) - ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖê, to result from, proceed, to produce, accomplish. ×®Ö¾ÖéÔ¢Ö (Nirvrutta) - to cause to roll out or cast, to come forth, originate, happen, bring out. As is mentioned by Sushruta, in Shadkriyakal - †ŸÖ ‰ú¬¾ÖÕ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖÓ ¾ÖõµÖÖ´Ö„ | ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¿Ö üß ü¯ÖϤêü¿ÖÖ®ÖÖÝÖ´µÖ ŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¾µÖÖ¬Öß®ÖË •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ | ........ Ÿ¾Ö’Ëû ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖãÖÖ„ õÖã¦ü üÖêÝÖÖ®ÖË ÛãúšüÖ×®Ö ×¾ÖÃÖ¯ÖÖÕ¿“Ö, .... ŸÖêÂÖÖ Öê¾Ö´Ö׳ÖÃÖÓ×®Ö×¾Ö™üÖ®ÖÖÓ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö„ |

- ÃÖã.ÃÖæ.21/33 The process of disease formation

starts from accumulation of doshas due to their causes. After the stage of Purvarupa, only the presentation of disease is remaining. Hence Abhinirvartante is more appropriate.

ÂÖ™Ëü×üÛÎúµÖÖÛúÖ»Ö Öë ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - †ŸÖ ‰ú¬¾ÖÕ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖÓ ¾ÖõµÖÖ Ö„ | ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖÖŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¿Ö üß ü¯ÖϤêü¿ÖÖ®ÖÖÝÖ µÖ ŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¾µÖÖ¬Öß®ÖË •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ

|........ Ÿ¾Ö’Ëû ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖãÖÖ„ õÖã¦ü üÖêÝÖÖ®ÖË ÛãúšüÖ×®Ö ×¾ÖÃÖ¯ÖÖÕ¿“Ö,.... ŸÖêÂÖÖ Öê¾Ö´Ö׳ÖÃÖÓ×®Ö×¾Ö™üÖ®ÖÖÓ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö„ |

- ÃÖã.ÃÖæ.21/33 ÆêüŸÖã Ûêú «üÖ üÖ ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÃÖÓ“ÖµÖ ÃÖê ¾µÖÖ×¬Ö ×®ÖÙ ÖŸÖß Ûúß ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ÛúÖ ¯ÖÏÖ Ó ü³Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü Ûêú¾Ö»Ö ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß †×³Ö¾µÖ׌ŸÖ Æüß ¿ÖêÂÖ üÆüŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ †×³Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ÂÖ™Ëü×ÛÎúµÖÖÛúÖ»ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - †ŸÖ ‰ú¬¾ÖÕ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖÓ ¾ÖõµÖÖ´Ö„ | ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¿Ö üß ü¯ÖϤêü¿ÖÖ®ÖÖÝÖ´µÖ ŸÖÖÓßÖÖ®ÖË ¾µÖÖ¬Öß®ÖË •Ö®ÖµÖ×®ŸÖ | ..... Ÿ¾Ö’Ëû ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖãÖÖ„ õÖã¦ü üÖêÝÖÖ®ÖË ÛãúšüÖ×®Ö ×¾ÖÃÖ¯ÖÖÕ¿“Ö,.... ŸÖêÂÖÖ Öê¾Ö´Ö׳ÖÃÖÓ×®Ö×¾Ö™üÖ®ÖÖÓ ¯Öæ¾ÖÔºþ Ö¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö„ |

- ÃÖã.ÃÖæ.21/33 ÆêüŸÖã´Öãôêû ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖê‰ú®Ö ¾µÖÖ׬Ö×®ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ ÖÏ×ÛÎúµÖêÃÖ ÃÖã ü¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ®ÖÓŸÖ ü Ûêú¾Öô ¾µÖÖ׬֓Öß †×³Ö¾µÖ׌ŸÖ ÆüÖêÞÖê ¿ÖêÂÖ üÖÆüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †×³Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. ãÖÖ®Ö (Sthana) -

P a g e | 379

ÃÖÓãÖÖ®Ö (Sansthana) = †ÖÛéúןÖ, †ÖÛúÖ ü (“Ö.ÃÖæ.18/42), ãÖÖ®Ö (“Ö.דÖ.26/122) ãÖÖ®Ö - ¾ÖÃÖןք …

Different Kushthas are identified according to their shape/form like Kapala, Rushyajihva. Some Kushthas are present at particular site like Sidhma - urdhwajatru etc.

Sansthana has both meanings, site and shape. Hence retained. ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ûãúšü ˆ®ÖÛêú †ÖÛéúןÖ/þֺþ¯Ö •ÖîÃÖê ÛúÖ¯ÖÖ»Ö, ŠúµÖוÖÅ¾Ö Ûêú †Ö¬ÖÖ¸ü Ö ü †×³Ö–ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ÆîÓ ü… Ûãú”û Ûãúšü ×¾Ö׿Ö™ü ãÖÖ®ÖÖë Ö¸ü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü •ÖîÃÖê ×ÃÖ¬´Ö - ‰ú¬¾ÖÔ•Ö¡Öã †Öפü…

ÃÖÓãÖÖ®Ö Ûêú ¤üÖê †£ÖÔ ÆüÖêŸÖê Æîü, †ÖÛéúŸÖß †Öî ü †ÖÛúÖ ü| †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÛãúšüÖÓ“Öê ŸµÖÖÓ“Öê †ÖÛéúןÖ/þֺþ¯Ö •ÖÃÖê Ûúß ÛúÖ ÖÖ»Ö, ŠúµÖוÖÅ¾Ö µÖÖ †Ö¬ÖÖ üÖ®Öê †×³Ö–ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê. ÛúÖÆüß Ûãúšü ×¾Ö׿Ö™üü ãÖÖ®Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ •ÖÃÖê Ûúß ×ÃÖ¬´Ö - ‰ú¬¾ÖÔ•Ö¡Öã ‡. ÃÖÓãÖÖ®Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öê ¤üÖê®Ö †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖŸÖ, †ÖÛéúŸÖß †Ö×ÞÖ †ÖÛúÖ ü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. –ÖÖ®ÖÓ (Gnyanam) - Vishesha - Vidnyana : specific symptoms of 7 types of Kushtha like Visham, Visrutam, Kharaparyantam of Kapal; Ashugatisamutthanbhedeeni of Udumbar etc which give special knowledge of Kushtha in terms of Vedanavarnasamsthanaprabhava are given in Nidansthana only. They are not mentioned in Chikitsasthana. Hence original reading retained.

×¾Ö¿ÖêÂÖ - ×¾Ö–ÖÖ®Ö - ÃÖÖŸÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÛãúšüÖêÓ Ûêú ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ, •ÖîÃÖê ÛúÖ¯ÖÖ»Ö Ûêú ×¾ÖÂÖ´Ö, ×¾ÖÃÖéŸÖÓ, ÜÖ¸ü¯ÖµÖÕŸÖ ÖË; ˆ¤ãü´²Ö ü ÛúÖ †Ö¿ÖãÝÖןÖÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö †Öפü ÛãúšüÖêÓ Ûêú ¾Öê¤ü®ÖÖ¾ÖÞÖÔÃÖÓãÖÖ®Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö Ûêú ²ÖÖ ê ü Öë ×¾Ö¿ÖêÂÖ –ÖÖ®Ö ¤êü®Öê¾ÖÖ»Öê »ÖõÖÞÖ, Ûêú¾Ö»Ö ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö Öë Æüß é üŸÖ ×ÛúµÖê ÝÖµÖê Æîü Ó… ®ÖÛúÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ×¾Ö¿ÖêÂÖ - ×¾Ö–ÖÖ®Ö - ÃÖÖŸÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ÛãúšüÖÓ“Öê ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ •ÖÃÖê Ûúß ÛúÖ¯ÖÖ»Ö“Öê ×¾ÖÂÖ´Ö, ×¾ÖÃÖéŸÖÓ,

ÜÖ¸ü¯ÖµÖÕŸÖ Ö, ˆ¤ãü ²Ö ü“Öê †Ö¿ÖãÝÖןÖÃÖ Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö ¾ÖÝÖî ê ü ÛãúšüÖÓ“Öê ¾Öê¤ü®ÖÖ¾ÖÞÖÔÃÖÓãÖÖ®Ö ÖϳÖÖ¾Ö µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ×¾ÖßÖéŸÖ –ÖÖ®Ö ¤êüÞÖÖ êü »ÖõÖÞÖ Ûêú¾Öô ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.2 ŸÖª£ÖÖ--ºþõÖÖ¹ýÞÖ¯Ö¹ýÂÖÖ×ÞÖ ×¾ÖÂÖ´Ö×¾ÖÃÖéŸÖÖ×®Ö ÜÖ¸ü¯ÖµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö ŸÖ®Ö段Öã«éü¢Ö²Ö×Æüß֮Öæ×®Ö ÃÖ㯟־֟ÃÖ㯟ÖÖ×®Ö Çü×ÂÖŸÖ»ÖÖê´ÖÖד֟ÖÖ×®Ö

(1) ÃÖæõ ÖÖ×ÞÖ - ¯ÖÖ Ms. 110; 2) ßֲ¬Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 106, 109, 111*, 114, 120, 121)

P a g e | 380

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ²Ö×ÆÃÖæõ ÖÖ×ÞÖ (Bahisukshmani) / ˆ«éü¢Ö²Ö×Æüß֮Öæ×®Ö -

ŸÖ®Öæ×®Ö - ²ÖÖ üßÛú, ®ÖÖ•ÖæÛú, »ÖÆüÖ®Ö ÃÖæõ´ÖÖ×ÞÖ - ²ÖÖ üßÛú, »ÖÆüÖ®Ö

Though both words carry similar meaning, in Ayurvedic texts, generally Tanu is used in the sense thin and Sukshma in the sense small or minute. The Kushtha is thin and thin (i.e. tanu) at periphery also. Tanu carries meaning in current context. Hence retained.

†ÖµÖã¾Öì¤üÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ¤üÖê®ÖÖê ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖ®Öã ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ¯ÖŸÖ»ÖÖ, ®ÖÖ•ÖãÛú †Öî¸ü ÃÖæõ´Ö ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ”ûÖê™üÖ | Ûãúšü ²ÖÖÆü üß ×Ûú®ÖÖ¸üÖë ¯Ö ü ¯ÖŸÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ŸÖ®Öã ¿Ö²¤ü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ÖµÖã¾Öì¤üÃÖÓ×ÆüŸÖê´Ö¬µÖê ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸÖ®Öã µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÖŸÖô, ®ÖÖ•ÖæÛú, †Ö×ÞÖ ÃÖæõ´Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ »ÖÆüÖ®Ö,”ûÖê™üÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. Ûãúšü ²ÖÖÆêü¸üᯙ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ¯ÖÖŸÖô †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ŸÖ®Öã µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ßֲ¬ÖÃÖã ŸÖÖ×®Ö (Stabdhasuptani) / ÃÖ㯟ÖÃÖ㯟ÖÖ×®Ö (Suptasuptani) - ßֲ¬Ö - †¾Ö¹ý¨ü, ÃÖÓ–ÖÖÆüß®Ö, •Ö›üßÛéúŸÖË, †“Ö»Ö, ×Ã£Ö ü, ¥üœü stiff or immovable, paralyze, to

become solid. ÃÖã¯ŸÖ - ÃÖÖêµÖÖ Æãü†Ö, »ÖÛú¾ÖÖ ´ÖÖ üÖ Æãü†Ö, ßÖ× ³ÖŸÖ…

Suptavatsuptani - Numb like a person in deep slumber, paralyzed, immovable.

StabdhaSuptani -

The meaning of both the words Stambha and Supta is immovable, stiff or paralyzed. The word used in original text is Suptavat suptani; which means it is not totally sensation-less but numb like a person in deep sleep. The person perceives pain but may not perceive simple touch in affected part. If pricked deeply sensation may be present. Hence Suptavatsuptani is more appropriate.

stiff/immovable (²ÖÖÆæü•Ö’Ëû‘ÖÖ¤üß®ÖÖÓ ÃÖ’ËûÛãú“Ö®ÖÖª³ÖÖ¾Ö„ - A.Hr.12/51) and numb.

ßֲ¬Ö †Öî ü ÃÖã ŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü - †“Ö»Ö, ¥üœü, ×Ã£Ö ü, »ÖÛú¾ÖÖ ´ÖÖ¸üÖ Æãü†Ö… ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£ÖÖê Öë ÃÖ㯟ÖÃÖ㯟ÖÖ×®Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æî ü| ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ÃÖÓ–ÖÖÆüß®Ö ‹êÃÖÖ ®ÖÆüßÓÓ Æîü, וÖÃÖê ÃÖÓ ÖÖê×ÆüŸÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, ÝÖÆü üß ®Öà¤ü ´Öë ÆüÖê ‹êÃÖÖ ¾µÖ׌ŸÖ… ¾ÖÎÞÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öë, ¾µÖ׌ŸÖ ÛúÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ ÛúÖ –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö à ֿÖÔ–ÖÖ®Ö ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †×¬ÖÛú ÃÖã‡Ô “Öã³ÖÖê®Öê ÃÖê £ÖÖê›üÖ Ã¯Ö¿ÖÔ–ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖ㯟ÖÃÖ㯟ÖÖ×®Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü |

ßֲ¬Ö †Ö×ÞÖ ÃÖã¯ŸÖ µÖÖ ¤üÖê®Ö ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü - †“Ö»Ö, ¥üœü, ×Ã£Ö ü, »ÖÛú¾ÖÖ ÖÖ ü»Öê»Öê. ´ÖæôÌû ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖ㯟ÖÃÖ㯟ÖÖ×®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ÃÖÓ–ÖÖÆüß®Ö †ÃÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö ÃÖÓ´ÖÖê×ÆüŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¾µÖ׌ŸÖ, ÝÖÖœü —ÖÖê Ö»Öê»Öß. ¾ÖÎÞÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÃÖÞÖÖ üß ¾Öê¤ü®ÖÖ ¾µÖ׌ŸÖÃÖ ÃÖ Ö•ÖŸÖê Ö¸ÓüŸÖã ïֿÖÔ–ÖÖ®Ö

P a g e | 381

ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. •ÖÖê üÖ®Öê ™üÖê“Ö»µÖÖÃÖ ÛúÖÆüß ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ã¯Ö¿ÖÔ–ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖã ŸÖÃÖ㯟ÖÖ×®Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

8.3 ×®ÖßÖÖê¤ü²ÖÆãü»ÖÖ®µÖ»¯ÖÛúÞ›æü¤üÖÆü¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ®µÖÖ¿ÖãÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÖ®µÖÖ¿Öã³Öê¤üß×®Ö

•Ö®ŸÖã´Ö×®ŸÖ ÛéúÂÞÖÖ¹ýÞÖÛú¯ÖÖ»Ö¾ÖÞÖÖÔ×®Ö “Ö Ûú¯ÖÖ»ÖÛãúšüÖ®Öß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË(1); (1) ¹ýŒŸÖÖêê¤ - ÖÖ Ms. 101; 2) ³Öê¤üß×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¹ýŒŸÖÖêê¤ (Ruktoda) - Ruk is breaking pain (¹ýÛËú ¯Ö¾ÖÔÞÖÖÓ ³ÖÏ ÖÖê Öæ“”ûÖÔ ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ŸÖ ÖÃÖß֣ÖÖ |

Ch.Su.28/17) appears in listing of diseases of majjadhatu) Ruk = breaking pain.

¹ýÛËú ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ™æü™ü®Öê •ÖîÃÖß ¯Öß›üÖ ÆüÖê®ÖÖ | (¹ýÛËú ¯Ö¾ÖÔÞÖÖÓ ³ÖÏ ÖÖê ´Öæ“”ûÖÔ ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ŸÖ ÖÃÖß֣ÖÖ | “Ö.ÃÖæ.28/17) ×¾ÖÛéúŸÖ Ö••ÖÖ ÃÖê ÆüÖê®Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÖ×¬Ö ÖêÓ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ¹ýÛËú “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ŸÖÖê›ü»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêÞÖê. (¹ýÛËú Ö¾ÖÔÞÖÖÓ ³ÖÏ´ÖÖê ´Öæ“”ûÖÔ ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ŸÖ´ÖÃÖß֣ÖÖ | “Ö.ÃÖæ.28/17) ×¾ÖÛéúŸÖ Ö••Öê Öãôêû ÆüÖêÞÖÖ¸êü ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.

×®ÖÃÖË - ×¾ÖµÖÖêÝÖ (ÃÖê ¤æü ü, Ûêú ²ÖÖÆü ü), ×®Ö׿“ÖןÖ, ¯ÖæÞÖÔŸÖÖ. ×®ÖßÖÖê¤ü (Nistoda) - (×®ÖÃÖË ŸÖã¤Ëü ‘Ö˜Ö) “Öã³Ö®ÖÖ,

›ÓüÛú ´ÖÖ¸ü®ÖÖ

In Chikitsasthana the reading is “Todabahulam”. Vagbhata also mentions as “Todadhyam”. Hence original retained. דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö ´Öë “ŸÖÖê¤ü²ÖÆæü»ÖÓ” ‹êÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾ÖÖݳ֙ü ´Öë “ŸÖÖêªÖ´ÖË” ‹êÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ “ŸÖÖê¤ü²ÖÆæü»ÖÓ” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙üÖ Ö¬µÖê “ŸÖÖêªÖ´ÖË” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö

´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †Ö¿ÖãÝÖ×ŸÖ ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö / †Ö¿ÖãÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÖ®µÖÖ¿Öã³Öê¤üß×®Ö (Aashugati Samuthanabhedini) - Kapal Kushtha is vata predominat. Vata is ashukari hence the kushtha will

be produced (Ashu) fast, and it wi ll also spread fast. Paka is a pitta predominant symptom. In Shotha Paka or vranotpatti is considered as Bheda (Su.Su.21/35 commentary), which is a pitta-predominant symptom. Though this is vatapredominant Kushtha, bheda is Ashu (fast). To denote it specifically “Ashu-bhedini” is mentioned separately.

P a g e | 382

Ûú¯ÖÖ»Ö Ûãúšü ¾ÖÖŸÖ ÖϬÖÖ®Ö Æîü… ¾ÖÖŸÖ †Ö¿ÖãÛúÖ¸üß Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûãúšü •Ö»Ö¤ü (†Ö¿Öã) ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÝÖÖ, †Öî¸ü µÖÆü •Ö»Ö¤ü ±îú»Ö •ÖÖ‹ÝÖÖ… ¯ÖÖÛú µÖÆü ׯ֢֯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü… ¿ÖÖê£Ö Öë, ¯ÖÖÛú †Öî ü ¾ÖÎÞÖÖ꟯Ö×¢Ö ÛúÖê ³Öê¤ü ‹êÃÖÖ ´ÖÖ®ÖŸÖê Æîü (ÃÖã.ÃÖæ.21/35 - ™üßÛúÖ), •ÖÖê ×¯Ö¢Ö ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü… µÖÆü Ûãúšü ¾ÖÖŸÖ ÖϬÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ³Öê¤ü †Ö¿Öã (•Ö»Ö¤ü) ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛúß ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»Ö‹ “†Ö¿Öã³Öê¤üß×®Ö” ÛúÖ †»ÖÝÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… Ûú¯ÖÖ»Ö Ûãúšü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¾ÖÖŸÖ †Ö¿ÖãÛúÖ üß †ÃÖ»µÖÖ®Öê Ûãúšü •Ö»Ö¤ü (†Ö¿Öã) ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö, †Ö×ÞÖ ŸÖê »Ö¾ÖÛú¸ü ¯ÖÃÖ êü»Ö. ¯ÖÖÛú Æêü ü ×¯Ö¢Ö ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ¿ÖÖê£ÖÖ´Ö¬µÖê, ÖÖÛú †Ö×ÞÖü ¾ÖÎÞÖÖ꟯Ö×¢Ö »ÖÖ ³Öê¤ü †ÃÖê ´ÖÖ®ÖŸÖÖŸÖ. (ÃÖã.ÃÖæ.21/35 - ™üßÛúÖ), •Öê ×¯Ö¢Ö ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. •Ö¸üß Æêü Ûãúšü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü, ŸÖ üß ³Öê¤ü †Ö¿Öã (•Ö»Ö¤ü) ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ“Öß ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß “†Ö¿Öã³Öê¤üß×®Ö” “Öê ¾ÖêÝÖôêû ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

8.4 ŸÖÖ´ÖÏÖ×ÞÖ ŸÖÖ´ÖÏÜÖ ü¸üÖê´Ö¸üÖ•Öß×³Ö ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö ²ÖÆü»ÖÖ×®Ö ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¯ÖæµÖ üŒŸÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö

ÛúÞ›æüŒ»Öê¤üÛúÖê£Ö¤üÖÆü ÖÖÛú¾Ö®ŸµÖÖ¿ÖãÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö (1) ÝÖîÖ¸ü - ÖÖ Mss. 104, 105, 106, 111, 113, 115, 118, 119, 120, Book 211; 2)

×¿Ö üÖ - ¯ÖÖ Mss. 107, 108, 120, 121; ×ÃÖ üÖü - ÖÖ Mss. 113, 114; 3) ×¾Ö×®Ö²Ö üÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 113, 119, Book 211; 4) ²ÖÆãü»ÖÖ×®Ö - ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 121; 5) ²ÖÆãü»Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 107, 113, 114, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÝÖîÖ ü - ÜÖ ü - à ֿÖÔ, ÝÖîÖ ü - ¾ÖÞÖÔ 2. ŸÖÖ´ÖÏÝÖÖî¸ü üÖ•Öß×³Ö ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö - Mss. 105, 111*; ŸÖÖ´ÖÏÝÖÖî ü üÖ•Öß׿ָÖü¾Ö®Ö üÖ×®Ö - Mss. 108, 120;

ŸÖÖ´ÖÏÝÖÖî¸ü üÖ•Öß×ÃÖ üÖ×¾Ö×®Ö²Ö üÖ×®Ö - Mss. 113; ŸÖÖ´ÖÏÝÖÖî ü üÖ•Öß×¾Ö×®Ö²Ö üÖ×®Ö - Mss. 119; ŸÖÖ´ÖÏÝÖÖî¸ü üÖ•Öß×¾Ö²Ö üÖ×®Ö - Mss. 118*; ŸÖÖ´ÖϸüÖê Ö¸üÖוÖ׳Ö׸ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö - Mss. 116; ŸÖÖ´ÖϸüÖê Ö¸üÖוÖ×³Ö ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö - Mss. 103, 105*, Books 204, 212, 213; ŸÖÖ ÖÏü¸üÖê Ö¸üÖ•Öß׳ք †ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö - Book 209

3. ²ÖÆãü»ÖÖ×®Ö - Mss. 101, 102*, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 121. ü²ÖÆü»Ö üŒŸÖ¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - Mss. 101, 103, 104, 106, 111, 115*, 116, 117*, 118, 119,

Book 211; ²ÖÆãü»Ö¸üŒŸÖ ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - Mss. 102*, 105*, 107*, 113, 114, 120, 121. All the texts except 211 mention ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö.

†¾Ö®Ö ü - ¾µÖÖ¯ŸÖ, ¾Öê™ü»Öê»Öê. ×®Ö²Ö ü - ²ÖÖÓ¬ÖÖ Æãü†Ö, ²ÖÓ¤ü ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö…

Gangadhar has accepted the reading “tamraromarajibhih Avanaddhani”. He has cited “tamrakhararomarajibhih” as Charaka-reading. He has also mentioned “pakwodumbarphalaneeti” as second reading. Vagbhata has mentioned “¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü´²Ö üŸÖÖ´ÖÏŸ¾ÖÝÖÏÖê Ö ÝÖÖî ü×ÃÖ üÖ×“ÖŸÖ ÖË | ²ÖÆü»ÖÓ ²ÖÆü»ÖŒ»Öê¤ü üŒŸÖÓ....|” and cited Gaurasirasatatam as reading of Todarmal.

P a g e | 383

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ®Öê “ŸÖÖ ÖÏü¸üÖê Ö¸üÖ•Öß׳ք †ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö” ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ˆ®ÆüÖë®Öê “ŸÖÖ ÖÏÜÖ ü üÖê´Ö üÖ•Öß׳ք” ÛúÖê “Ö¸üÛú ÛúÖ ÖÖšü ‹êÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | ˆ®ÆüÖê®Öê “¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü´²Ö ü±ú»ÖÖ®Ößן֔ ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾ÖÖݳ֙ü®Öê ÛúÆüÖ Æîü, “¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü´²Ö üŸÖÖ´ÖÏŸ¾ÖÝÖÏÖê Ö ÝÖÖî¸ü×ÃÖ üÖדִ֟ÖË | ²ÖÆü»ÖÓ ²ÖÆü»ÖŒ»Öê¤ü üŒŸÖÓ....|” †Öî ü ÝÖÖî ü×ÃÖ¸üÖŸÖŸÖ´ÖË ÛúÖê ŸÖÖêü›¸üü´Ö»Ö ÛúÖ ¯ÖÖšü ‹êÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖ®Öê “ŸÖÖ ÖÏ ü üÖê´Ö üÖ•Öß׳ք †ü¾Ö®Ö üÖ×®Ö” “ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß “ŸÖÖ ÖÏÜÖ ü üÖê Ö üÖ•Öß׳ք” “Ö¸üÛúÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü †ÃÖê ¤üÖÜÖ¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß “¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü ²Ö ü±ú»ÖÖ®Ößן֔ µÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤üÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü, “¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü´²Ö üŸÖÖ´ÖÏŸ¾ÖÝÖÏÖê´Ö ÝÖÖî ü×ÃÖ¸üÖדִ֟ÖË | ²ÖÆü»ÖÓ ²ÖÆü»ÖŒ»Öê¤ü üŒŸÖÓ....|” †Ö×ÞÖ ÝÖÖî ü×ÃÖ¸üÖŸÖŸÖ´ÖË ŸÖÖê ü› ü ü Ö»Ö“ÖÖ ¯ÖÖšü †ÃÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.

4. ²ÖÆãü»ÖÖ×®Ö (Bahulani) - Bahula - numerous, abundant, many, thick, dense,

broad, wide. Bahala - thick, dense, firm, solid, extensive, bushy, shaggy like a tail. »ÖÖê Ö¿Ö - (¯ÖæÓ”û Ûúß ³ÖÖÓןÖ), ÃÖ‘Ö®Ö, ¥üœü, †ŸµÖ׬ÖÛú.

Bahula is generally used in Ayurvedic texts in the sense “excess in quantity or number”. Bahala is used in Ayurvedic texts in the sense “Thick or dense” (Lakshana Kosha pg 512) Secondly it is Pitta predominant lesion, hence it is unlikely to be thick. (Sushruta mentions ¿ÖÖê±úÖÄÖÖ¾ÖÝÖÖî ü¾ÖÖ×ÞÖ ¿»Öê ÖÞÖÖ). Wide spread or numerous patches can be one interpretation. Hence Bahula is more appropriate. Vagbhata mentions “Bahalam bahalakledaraktam”. “Bahulam bahula” and “Bahalabahula” are cited in Vagbhata as readings mentioned by Todarmala and Sarvanga sundara respectively.

²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ †ÖµÖã¾Öì¤üú ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë “´ÖÖ¡ÖÖ †Öî ü ÃÖÓܵÖÖ ´Öê †×¬ÖÛú” †Öî ü ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü,

‘Ö®Ö, ¥üœü, †ŸµÖÖ׬ÖÛú… (»ÖõÖÞÖ ÛúÖê¿Ö ¯ÖÖ®Ö ÛÎú 512) µÖê ×¯Ö¢Ö ÖϬÖÖ®Ö ¾ÖÎÞÖ Æîü, ŸÖÖê µÖê Ûãúšü ‘Ö®Ö µÖÖ ¥üœü ÆüÖê®ÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö ®ÖÆüß Æî ü| (ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ÛúÆüÖ Æîü

¿ÖÖê±úÖÄÖÖ¾ÖÝÖÖî ü¾ÖÖ×ÞÖ ¿»Öê ÖÞÖÖ)… ¿Öß‘ÖÐ ±îú»Ö®ÖÖ †Öî ü ¾ÖÎÞÖÖëÛúß ÃÖÓܵÖÖ †×¬ÖÛú ÆüÖê®ÖÖ, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ²ÖÆæü»Ö ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

¾ÖÖݳ֙ü ´Öë ÛúÆüÖ Æîü - “²ÖÆü»ÖÓ ²ÖÆü»ÖŒ»Öê¤ü¸üŒŸÖÓ”. “²ÖÆãü»ÖÓ ²ÖÆãü»Ö” †Öî¸ü “²ÖÆü»Ö²ÖÆãü»Ö” µÖ£ÖÖÛÎú Ö, ŸÖÖê›ü ü´Ö»Ö †Öî¸ü ÃÖ¾ÖÖÕÝÖÃÖãÓ¤ü ü Ûêú ¯ÖÖšü ¾ÖÖݳ֙ü Öë é üŸÖ ×ÛúµÖê ÝÖµÖê ÆîüÓ…

†ÖµÖã¾Öì¤üúÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ²ÖÆã»Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ “´ÖÖ¡ÖÖ †Ö×ÞÖ ÃÖÓܵÖê®Öê †×¬ÖÛú” †Ö×ÞÖ ²ÖÆü»Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ

†ÖÆêü ‘Ö®Ö, ¥üœü. (»ÖõÖÞÖ ÛúÖê¿Ö ÖÖ®Ö ÛÎú. 512) ÆüÖ × Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö ¾ÖÎÞÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ‘Ö®Ö ØÛú¾ÖÖ ¥üœü †ÃÖÞÖê ÃÖÓ³Ö¾Ö ®ÖÖÆüß. (ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß

¿ÖÖê±úÖÄÖÖ¾ÖÝÖÖî ü¾ÖÖ×ÞÖ ¿»Öê´ÖÞÖÖ). ¿Öß‘ÖПÖê®Öê ¯ÖÃÖ¸üÞÖê †Ö×ÞÖ ¾ÖÎÞÖÖÓ“Öß ÃÖÓܵÖÖ †×¬ÖÛú †ÃÖÞÖê µÖÖ´ÖãôÌêû ²ÖÆã»Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

¾ÖÖݳ֙üÖ Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü - “²ÖÆü»ÖÓ ²ÖÆü»ÖŒ»Öê¤ü¸üŒŸÖÓ”. ¾ÖÖݳִ֙֬µÖê “²ÖÆãü»ÖÓ ²ÖÆãü»Ö” †Ö×ÞÖ “²ÖÆü»Ö²ÖÆã»Ö” †®ÖãÛÎú Öê, ŸÖÖê›ü ü´Ö»Ö †Ö×ÞÖ ÃÖ¾ÖÖÕÝÖÃÖãÓ¤ü ü µÖÖÓ“Öê ¯ÖÖšü ˆ éüŸÖ Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

P a g e | 384

5. ²ÖÆãü»Ö (Bahula) - Ghanatvam raktasya is a symptom of Rakta disturbed by Kapha (A.Hr.Su.27/41, A. Sam. Su. 36/18). There itself Samgrahakar mentions “Aushnyad-askandi” (Does not clot due to heat). Discharge of thick blood is a symptom described by Sushruta in Kaphavataraktaja Vrana and Pittakapharaktaja Vrana (Su.Chi.1/7). Bahu is already present. So second word has to be Bahala which is generally interpreted in ayurvedic texts as dense. Hence original reading retained. ‘Ö®ÖŸ¾Ö´ÖË üŒŸÖÃµÖ µÖê üŒŸÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Ûú±úÖ׬֌µÖ ÃÖê Æîü | (†.Çü.ÃÖæ. 27/41, †.ÃÖÓ.ÃÖæ 36/18) ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “†ÖîÂÞµÖÖ¤üÃÛú×®¤ü” ( ÂÞÖŸÖÖ Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ÃÛú®¤ü ®Ö ÆüÖê®ÖÖ) ‘Ö®Öþֺþ Ö ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö ÆüÖê®ÖÖ, µÖÆü »ÖõÖÞÖ ÃÖãÁÖãŸÖ®Öê Ûú±ú¾ÖÖŸÖ üŒŸÖ•Ö ¾ÖÎÞÖ †Öî ü ׯ֢ÖÛú±ú üŒŸÖ•Ö ¾ÖÎÞÖ ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | (ÃÖã.דÖ.1/7) ²ÖÆã µÖÆü ¿Ö²¤ü ¯ÖÆü»Öê ÃÖê þÖßÛéúŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ²ÖÆü»Ö וÖÃÖÛúÖ †£ÖÔ †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öë ¥üœü ‹êÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ‘Ö®ÖŸ¾Ö´ÖË üŒŸÖÃµÖ Æêü üŒŸÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ Ûú±úÖ׬֌µÖÖ´Öãôêû †ÖÆêü. (†.Çü.ÃÖæ.27/41, †.ÃÖÓ.ÃÖæ 36/18) ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, “†ÖîÂÞµÖÖ¤üÃÛú×®¤ü” (ˆÂÞÖŸÖê´Öãôêû ÝÖãšüôß ®Ö ÆüÖêÞÖê) ‘Ö®Öþֺþ Ö ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö ÆüÖêÞÖê, Æêü »ÖõÖÞÖ ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß Ûú±ú¾ÖÖŸÖ¸üŒŸÖ•Ö ¾ÖÎÞÖ †Ö×ÞÖ ×¯Ö¢ÖÛú±ú üŒŸÖ•Ö ¾ÖÎÞÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. (ÃÖã.דÖ.1/7) ²ÖÆã ÆüÖ ¿Ö²¤ü þÖßÛéúŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ²ÖÆü»Ö •µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ¥üœü †ÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆê.ü ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.5 ÃÖÃÖÓŸÖÖ¯Ö×ÛÎú´Öß×ÞÖ ¯ÖŒ¾ÖÖê¤ãü´²Ö ü±ú»Ö¾ÖÞÖÖÔ®µÖÖî¤ãü´²Ö¸üÛãúšüÖ®Öß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË(2); (ˆ¤ãü ²Ö¸üÛãúšüÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 106, 107, 108, 113, 115, 120, 121, 122,

Books 202, 204, 207, 211, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ˆ¤ãü´²Ö üÛãúšüÖ×®Ö (Udumbarkushthani) - Sushruta and Samgrahakara

mention “Audumbarakushtha”, whereas Vagbhata and Harita mention “Udumbarakushtha”.†Öî¤ãü´²Ö Ó ü (ÃÖã.ˆ.50/20) ˆ¤ãü ²Ö ü¾ÖéõÖ³Ö¾Ö ÖË, ˆ¤ãü´²Ö üõÖê¤ü ÖË µÖ£ÖÖ ˆ¤ãü´²Ö Óü ³ÖÃ´Ö (†Ö. ¿Ö.) †Öî¤ãü ²Ö¸ ÖË - ÝÖæ»Ö ü ÛúÖ ±ú»Ö, ŸÖÖÓ²ÖÖ, ÝÖæ»Ö ü Ûêú ¾ÖéõÖ ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ - †Ö Ö™êü.

The skin looks like ripened fruit of Udumbar, hence Audumbar is appropriate.

ÃÖãÁÖãŸÖ †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ®Öê “†Öî¤ãü´²Ö üÛãúšü” ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÖݳ֙ü †Öî ü ÆüÖ׸üŸÖ ®Öê “ˆ¤ãü ²Ö üÛãúšü” ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ Öë Ÿ¾Ö“ÖÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ ¯ÖÛêú Æãü‹ ˆ¤ãü´²Ö ü ±ú»Ö Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê †Öî¤ãü´²Ö ü µÖÆü ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

ÃÖãÁÖãŸÖ †Ö×ÞÖü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü µÖÖÓ®Öß “†Öî¤ãü´²Ö¸üÛãúšü” “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü †Ö×ÞÖü ¾ÖÖݳ֙ü ¾Ö ÆüÖ× üŸÖ µÖÖÓ®Öß “ˆ¤ãü ²Ö üÛãúšü” “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê Ÿ¾Ö“Öê“ÖÖ ¾ÖÞÖÔ ×¯ÖÛú»Ö껵ÖÖ ˆ¤ãü´²Ö üÖ“µÖÖ ±úôûÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê †ÃÖŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö †Öî¤ãü´²Ö¸ü ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 385

8.6 ×îÖݬÖÖ×®Ö ÝÖãºþÞµÖãŸÃÖê¬Ö¾Ö×®ŸÖ ¿»ÖõÞÖ×ãָü¯Öߟֵ֯ÖÔ®ŸÖÖ×®Ö ¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖÖ×®Ö

¿ÖãŒ»Ö üÖê´Ö üÖ•ÖßÃÖ®ŸÖÖ®ÖÖ×®Ö (1) ¯Öß®Ö - ¿»ÖõÞÖ×ãָü Öß®Ö ÖµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö - Mss. 113, 115, 117, 118, 119, Books 202*, 203,

204, 205, 207, 209*, 211, 213, 214; ¿Ö㌻Ö×ãָü Öß®Ö ÖµÖÕÓŸÖÖ×®Ö - Ms. 103*; ¿Ö㌻Ö×ãָü Öß®Ö ÖµµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö - Ms. 122 ; ¿»ÖõÞÖ×ãָü Öߟ־ÖÞÖÔ¯ÖµÖÕŸÖÖ×®Ö - Mss. 104, 120; 2) †Ö³ÖÖÃÖÖ×®Ö - ÖÖ Ms. 114; 3) üÖ•Öß - ÖÖ ¿Ö ãŒ»Ö üÖ•ÖßÃÖÓŸÖŸÖÖ×®Ö - Mss. 104*, 105, 111, Books 204*, 213,¿ÖãŒ»Ö üÖ•ÖßÃÖ®ŸÖÖ®ÖÖ×®Ö - Ms. 122, Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯Öß®Ö (Peena) - ¯ÖßŸÖ - ¾ÖÞÖÔ, ¯Öß®Ö - ¯Öã™ü, ãÖæ»Ö, ´ÖÖÓÃÖ»Ö.

Gangadhar has accepted the patha Peenaparyantani.

This Kushtha is Kapha predominant. So Peenatwa being Kapha symptom,

though not mentioned, it can be inferred. (´ÖÖ¬ÖãµÖÖÔŸÖË × Öד”û»ÖŸ¾ÖÖ““Ö ¯ÖÏŒ»ÖêפüŸ¾ÖÖ¢Ö£Öî¾Ö “Ö |.. Su.Su.21/13. Dalhana explains “Cha” indicates inclusion of Drava, Sneha etc properties though not mentioned). In any disease, the property/properties with which Dosha gets vitiated is directly related to the causes. (¤üÖêÂÖÖ ×Æü ¤æüÂÖÞÖî„ ÃÖ´ÖÖ®ÖÖ„ … Ch.Vi.6/10). Kushtha is caused by all three doshas. This Kushtha being Kapha predominant, other Kapha symptoms can be inferred. But mention of peeta (yellow colour) is a pitta symptom and needs explicit mention. Samgrahakara mentions “Peetabhaparyantam”. So original reading retained. Other readings mention one or more different qualities of Kapha and hence are retained as pathabheda.

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öê ¯Öֵ߮֯ÖÔ®ŸÖÖ×®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÆü Ûãúšü Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö Æîü | ¯Ö߮֟¾Ö µÖÆü Ûú±ú ÛúÖ »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüß ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü, ‡ÃÖÛúÖ †®Öã´ÖÖ®Ö »ÖÝÖÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ( ÖÖ¬ÖãµÖÖÔŸÖË ×¯Öד”û»ÖŸ¾ÖÖ““Ö ÖÏŒ»ÖêפüŸ¾ÖÖ¢Ö£Öî¾Ö “Ö |... ÃÖã.ÃÖæ.21/13 ›ü»ÆüÞÖ ÛúÆüŸÖê Æîü, ““Ö” ¿Ö²¤ü ¦ü¾Ö, îÖêÆü ‡. ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ ÃÖÆüµÖÖêÝÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü, •ÖÖê µÖÆüÖÑ ®ÖÆüß ²ÖŸÖÖµÖê Æîü Ó |) ×ÛúÃÖß ³Öß ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¾µÖÖ×¬Ö ´Öë ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¤ãü™üß ×•Ö®Ö ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü, ¾Öê ÝÖãÞÖ ÛúÖ¸üÞÖÖë Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê ÆîüÓ | Ûãúšü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ŸÖß®ÖÖêÓ ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖÆü Ûãúšü Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü, ŸÖÖê Ûú±ú Ûêú ²ÖÖÛúß ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ †®Öã ÖÖ®Ö »ÖÝÖÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÖßŸÖ µÖÆü »ÖõÖÞÖ ×¯Ö¢Ö ÛúÖ Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖê †»ÖÝÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ®Öê ÛúÆüÖ Æîü, “¯ÖߟÖÖ³Ö ÖµÖÔ®ŸÖ ÖË” | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖÖÛúß Ûêú ¯ÖÖšüÖë Öë Ûú±ú Ûêú ‹Ûú †Öî ü †®ÖêÛú »ÖõÖÞÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ®ÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß ¯Öß®Ö ÖµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. Æêü Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö Ûãúšü †ÖÆêü. ¯Ö߮֟¾Ö Æêü Ûú±úÖ“Öê »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÃÖ»Öê ŸÖ üßÆüß ŸµÖÖ“Öê †®Öã ÖÖ®Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ( ÖÖ¬ÖãµÖÖÔŸÖË ×¯Öד”û»ÖŸ¾ÖÖ““Ö ¯ÖÏŒ»ÖêפüŸ¾ÖÖ¢Ö£Öî¾Ö “Ö |... ÃÖã.ÃÖæ.21/13 ›ü»ÆüÞÖ ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ Ûúß, ““Ö” µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ¦ü¾Ö, îÖêÆü ‡. ÝÖãÞÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÆüµÖÖêÝÖ ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. •ÖÖê µÖê£Öê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ ®ÖÖÆüß). ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß •µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖê, ŸÖê ÝÖãÞÖ ÛúÖ¸üÞÖÖÓ¿Öß ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÛãúšüÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ŸÖß®Ö

P a g e | 386

¤üÖêÂÖÖÓ´ÖãôÌêû ÆüÖêŸÖê. Æêü Ûãúšü Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê Ûú±úÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü ÝÖãÞÖÖÓ“Öê †®Öã ÖÖ®Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖßŸÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ×¯Ö¢ÖÖ“Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôÌûÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß “¯ÖߟÖÖ³Ö¯ÖµÖÔ®ŸÖ ÖË” †ÃÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü. ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê Ûú±úÖ“Öê ‹Ûú ¾ÖÖ †®ÖêÛú »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü, ´ÆüÞÖæ®Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †Ö³ÖÖÃÖÖ×®Ö (Aabhasani) - Ava-bhasa - To shine, to appear, to illuminate. Bhasa - To shine, be bright, to appear, luster, brightness. Abhasa - To look like, illuminate, to throw light upon, exhibit the falsity of anything.

“This Kushtha has reddish-white appearance” would be correct interpretation. With the reading Abhasa the interpretation will be - It appears or looks like reddish white, it is not actually reddish white. Which is not correct. Hence Avabhasa reading is retained. †¾Ö³ÖÖÃÖ - ÖÏÛú™ü ÆüÖê®ÖÖ, “Ö´ÖÛú®ÖÖ ³ÖÖÃÖ - “Ö´ÖÛú®ÖÖ, ÛúÖ×®ŸÖ, ÖÏÛúÖ¿Ö, †Ö³ÖÖÃÖ - ¯ÖÏןÖ×²Ö ²Ö, “µÖÆü Ûãúšü üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔÛúß †Ö³ÖÖ ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü” µÖÆü ˆÃÖÛúÖ ×“ÖŸÖ ×®Ö¾ÖÔ“Ö®Öü Æîü | µÖפü †Ö³ÖÖÃÖ µÖÆü ¯ÖÖšü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ×®Ö¾ÖÔ“Ö®Öü ÆüÖêÝÖÖ - µÖê Ûãúšü ¸üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔ •ÖîÃÖê »ÖÝÖŸÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ¸üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔ ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ ®ÖÆüßÓ Æîü | †ŸÖ„ †¾Ö³ÖÖÃÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “Æêü Ûãúšü ¸üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÖÔ“Öê †ÃÖŸÖê” †ÃÖÖ ŸµÖÖ“ÖÖ µÖÖêÝµÖ †£ÖÔü †ÖÆêü. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †Ö³ÖÖÃÖ ÆüÖ ¯ÖÖšüü †ÃÖ»µÖÖÃÖ, Æêü Ûãúšü ¸üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÖÔ“Öê ³ÖÖÃÖŸÖê, ¯Ö ÓüŸÖã ¸üŒŸÖÖ³Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÖÔ“Öê ®ÖÃÖŸÖê †ÃÖÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔü ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö †¾Ö³ÖÖÃÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¸üÖ•Öß (Raji) - White lines/Romaraji lines Shuklarakta colour. Presence of white lines may not be a peculiar symptom. Lines of white hair. This Kushtha has of white hair will be a peculiar symptom. The Granthakar generally mention some identifying symptoms. Rest are to be inferred. Hence original reading retained.

ÃÖ®ŸÖŸÖ - 1) ×¾ÖßÖÖ׸üŸÖ, 2) ×™üÛúÖ‰ú, ×®ÖŸµÖ 3) ²ÖÆãüŸÖ, †®ÖêÛú 4) »ÖÝÖÖŸÖÖ ü ×®ÖŸµÖ ÃÖ®ŸÖ×ŸÖ - ±îú»ÖÖ®ÖÖ,

¯ÖÏÃÖÖ¸ü, †×¾Ö üÖ Ö ¯ÖϾÖÖÆü, Ö¸ü ¯Ö üÖ, ×®ÖŸµÖŸÖÖ, Ûãú»Ö, ¾ÖÓ¿Ö, ÃÖ®ŸÖÖ®Ö If the reading is taken as Santata then it can be interpreted as - The skin lesion is covered with white hair, which are stable. If the reading is taken as Santan then it can be interpreted as - It is covered with white hair and the new hair that grows, that is also white. Or hair i.e. Santan or offspring of skin (hair is nourished by skin) is white. Meaning of Santan is more pervasive. Hence original reading retained.

P a g e | 387

¸üÖ•Öß - À¾ÖêŸÖ ¸êüÜÖÖ/¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖ¾ÖÞÖÖÔŸ´ÖÛú ¸üÖê´Ö üÖ•Öß | À¾ÖêŸÖ êüÜÖÖ ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖÆü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüßÓ Æîü | ‡ÃÖ Ûãúšü Öê Ó À¾ÖêŸÖ ¸üÖê Ö Ûúß êüÜÖÖµÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | À¾ÖêŸÖ ¸üÖê´Ö ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ, µÖÆü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ ü Ûãú”û ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸üŸÖê Æîü, ²ÖÖÛúß Ûêú »ÖõÖÞÖ ÛúÖ †®Öã´ÖÖ®Ö »ÖÝÖÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ÛúÖê ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

ÃÖ®ŸÖŸÖ - 1) ×¾ÖßÖÖ׸üŸÖ, 2) ×™üÛúÖ‰ú, ×®ÖŸµÖ 3) ²ÖÆãüŸÖ, †®ÖêÛú 4) »ÖÝÖÖŸÖÖ ü ×®ÖŸµÖ ÃÖ®ŸÖ×ŸÖ - ±îú»ÖÖ®ÖÖ,

¯ÖÏÃÖÖ¸ü, †×¾Ö üÖ Ö ¯ÖϾÖÖÆü, Ö¸ü ¯Ö üÖ, ×®ÖŸµÖŸÖÖ, Ûãú»Ö, ¾ÖÓ¿Ö, ÃÖ®ŸÖÖ®Ö †ÝÖ¸ü ÃÖ®ŸÖŸÖ µÖÆü ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃÖÛúÖ ×®Ö¾ÖÔ“Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß, À¾ÖêŸÖ üÖê´Ö ÃÖê ¾µÖÖ ŸÖ ¾ÖÎÞÖ ×ãָü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÃÖ®ŸÖÖ®Ö µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê ¾ÖÎÞÖ À¾ÖêŸÖ üÖê´Ö ÃÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ®ÖµÖê †Ö®Öê¾ÖÖ»Öê üÖê Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔ Ûêú ÆüÖêŸÖê Æîü ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

¸üÖ•Öß - À¾ÖêŸÖ ¸êüÜÖÖ/¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖ¾ÖÞÖÖÔŸ´ÖÛú ¸üÖê´Ö üÖ•Öß. À¾ÖêŸÖ ¸êüÂÖÖ †ÃÖÞÖê Æêü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê À¾ÖêŸÖ ¸üÖê´ÖÖÓ“µÖÖ ¸êüÂÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. À¾ÖêŸÖ ¸üÖê´Ö †ÃÖÞÖê Æêü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ ü ÛúÖÆüßû ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ, ²ÖÖÛúß »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê †®Öã´ÖÖ®Ö Ûú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆê ü.

ÃÖ®ŸÖŸÖ - 1) ×¾ÖßÖÖ׸üŸÖ, 2) ×™üÛúÖ‰ú, ×®ÖŸµÖ 3) ²ÖÆãüŸÖ, †®ÖêÛú 4) »ÖÝÖÖŸÖÖ ü ×®ÖŸµÖ ÃÖ®ŸÖ×ŸÖ - ±îú»ÖÖ®ÖÖ, ¯ÖÏÃÖÖ¸ü, †×¾Ö üÖ Ö ¯ÖϾÖÖÆü, Ö¸ü ¯Ö üÖ, ×®ÖŸµÖŸÖÖ, Ûãú»Ö, ¾ÖÓ¿Ö, ÃÖ®ŸÖÖ®Ö ÃÖ®ŸÖŸÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê Ûúß, À¾ÖêŸÖ ¸üÖê ÖÖÓ®Öß ¾µÖÖ¯ŸÖ ¾ÖÎÞÖ ×ãָü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ®ŸÖÖ®Ö †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê ¾ÖÎÞÖ À¾ÖêŸÖ ¸üÖê ÖÖÓ®Öß ¾µÖÖ¯ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ü †Ö×ÞÖü ®Ö¾Öß®Ö µÖêÞÖÖ êü ¸üÖê´Ö À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔÖ“Öê ÆüÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê.

8.7 ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¿Ö㌻ÖׯÖד”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ ²ÖÆãüŒ»Öê¤üÛúÞ›æü×ÛÎú´Öß×ÞÖ ÃÖŒŸÖÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö

¯Ö׸ü´ÖÞ›ü»ÖÖ×®Ö ´ÖÞ›ü»ÖÛãúšüÖ×®Ö ×¾ÖªÖŸÖË(3); (1) ²ÖÆã»Öü - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 111, 116, 120; 2) ×îÖÝ¬Ö - ¯ÖÖ Mss. 115,

116, 117, 118; 3) ׯ֓”ûÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - ÖÖ Ms.108, Book 212; 4) ¯Ö× ü ÖÞ›ü»ÖÛãúšüÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 113, 115, Books 202, 203, 205, 211; ¯Ö׸ü ÖÞ›ü»ÖÛãú™üüÖ×®Ö - ÖÖ Mss. 116, 117, 118, 119; 5) ‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 108, 111, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

²ÖÆã»Öü (Bahula) 2. ×îÖÝ¬Ö (Snigdha) -

²ÖÆãü²ÖÆãü»Ö¿Ö㌻Öׯ֔ûÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Ms. 102*; ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖ ׯ֔ûÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Ms. 103;²ÖÆã²ÖÆãü»Ö¿Ö㌻Ö× Ö×”û»ÖÄÖÖ¾ÖÖ×ÞÖ ²ÖÆãü²ÖÆãü»Ö¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖ× Öד”ûû»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Mss. 105, 106, 111, 120*, 122; ²ÖÆãüü»Ö¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖ× Öד”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Ms. 107*; ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¿Ö㌻Öׯ֓”ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Mss. 108 ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖׯÖ×”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Mss. 109*, 113; ²ÖÆãü»Öü²ÖÆü»Ö×îÖݬÖׯÖד”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Mss. 115, 117*; ²ÖÆãü»Ö²ÖÆü»Ö¿Ö㌻Ö×îÖݬÖ× Öד”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Ms. 118; ²ÖÆãü»Ö¿Ö㌻Ö× Öד”û»ÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ - Ms. 119

P a g e | 388

Bahula is generally used in Ayurvedic texts in the sense “excess in quantity or number”. Bahala is used in Ayurvedic texts in the sense “Thick or dense” (Lakshana Kosha pg 512). Kushtha is Kapha predominant, hence Bahubahula is appropriate reading

Thick and excessive discharge is indication of Kapha predominant Kushtha. Other features of discharge like Snigdha, Picchila will vary according to the properties with which Kapha has vitiated. Hence original reading is retained.

²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öê “´ÖÖ¡ÖÖ †Öî ü ÃÖÓܵÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú” ‹êÃÖÖ Æîü, †Öî¸ü ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ

†£ÖÔ †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë “‘Ö®Ö µÖÖ ¥üœü” ‹êÃÖÖ Æîü | (»ÖõÖÞÖ ÛúÖê¿Ö ¯ÖÖ®Ö ÛÎú 512) Ûãúšü Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ²ÖÆãü²ÖÆãü»Ö µÖÆü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ ÖÖšü Æîü | ‘Ö®Ö †Öî¸ü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öê ÄÖÖ¾Ö µÖê Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö Ûãúšü ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ÄÖÖ¾Ö Ûêú ×îÖݬÖ, ׯÖד”û»Ö µÖê »ÖõÖÞÖ Ûú±ú Ûêú ¯ÖÏÛúÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê “´ÖÖ¡ÖÖ †Ö×ÞÖ ÃÖÓܵÖê®Öê †×¬ÖÛú” †Ö×ÞÖ ²ÖÆü»Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ

†ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ‘Ö®Ö ØÛú¾ÖÖ ¥üœü †ÃÖÖ †ÖÆêü. ‘Ö®Ö †Ö×ÞÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖË ÄÖÖ¾Ö Æêü Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö ÛãúšüÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ÄÖÖ¾ÖÖ“Öê ×îÖݬÖ, ׯÖד”û»Ö Æüß »ÖõÖÞÖê Ûú±úÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸üÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

1. ׯ֓”ûÖÄÖÖ¾Öß×ÞÖ (Pichasravini) - ׯ֓”ûÖ - ®ÖÖ´Ö, × Öד”û»Ö - ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ The description is about nature of discharge - like more / thick slimy etc.

Whether discharge is of Piccha or Lasika or blood is not being described. Hence original reading retained. ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ´ÖêÓ ÄÖÖ¾Ö Ûêú þֺþ Ö - •ÖîÃÖê Ûúß ‘Ö®Ö ‡. ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÄÖÖ¾Ö, ׯ֓”ûÖ, »ÖÃÖßÛúÖ, ¸üŒŸÖ ‡®Ö´Öê ÃÖê ×ÛúÃÖÛúÖ Æîü, µÖÆü ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüßÓ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê ÄÖÖ¾ÖÖ“Öê þֺþ Ö - •ÖÃÖê Ûúß ‘Ö®Ö ‡. “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¯Ö Ó üŸÖã ÄÖÖ¾Ö ×¯Ö“”ûÖ, »ÖÃÖßÛúÖ, ¸üŒŸÖ µÖÖ ÖîÛúß Ûú¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü Æêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¯Ö׸ü ÖÞ›ü»ÖÛãúšüÖ×®Ö (Parimandalkushtani) - (5.1) mentions - Shleshmani Mandalakushtam as name of type of Kushtha. Besides all other texts like Samgraha, Vagbhata, Harita, Bhela, Kashyapa mention MandalKushtha. “Parimandalam” (total circular) is the description of Kushtha. Hence original reading retained.

¿»Öê´Ö×ÞÖ ´ÖÞ›ü»ÖÛãúÂšÓ - µÖÆü Ûãúšü ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ®ÖÖ´Ö Æîü | ²ÖÖÛúß ÃÖ³Öß ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ •ÖîÃÖê Ûúß ÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü, ÆüÖ× üŸÖ, ³Öê»Ö, ÛúÖ¿µÖ Ö ´Öë ´ÖÞ›ü»Ö Ûãúšü ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯Ö× ü´ÖÞ›ü»Ö µÖÆü Ûãúšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 389

¿»Öê´Ö×ÞÖ ÖÞ›ü»ÖÛãúÂšÓ - Æêü ÛãúšüÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖ“Öê ®ÖÖ¾Ö †ÖÆêü. ‡ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Ö¬µÖê •ÖÃÖê Ûúß ÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü, ÆüÖ׸üŸÖ, ³Öê»Ö, ÛúÖ¿µÖ Ö´Ö¬µÖê ÖÞ›ü»Ö Ûãúšü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¯Ö× ü ÖÞ›ü»Ö Æêü ÛãúšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ‡×ŸÖ (Iti) - Describtion of all other Kushtha ends with “Iti Vidyat”. There is no

reason why Mandal Kushtha should be an exception. Hence Iti is accepted.

ÃÖ³Öß ÛãúšüÖëÛêú ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛúÖ †ÓŸÖ “‡×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË” ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ´ÖÞ›ü»Ö Ûãúšü Ûêú †¯Ö¾ÖÖ¤ü ÛúÖ ÛúÖê‡Ô ÛúÖ üÞÖ ®ÖÆüßÓÓ Æîü | †ŸÖ„ ‡×ŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

‡ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ÛãúšüÖÓ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß “‡×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË” †ÖÆêü. ´ÖÞ›ü»Ö ÛãúšüÖ“µÖÖ †¯Ö¾ÖÖ¤üÖ“Öê ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ÛúÖ üÞÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ‡×ŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.8 ¯Ö¹ýÂÖÖÞµÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÖÔ×®Ö ²Ö×Æü¸ü®ŸÖ„¿µÖÖ¾ÖÖ×®Ö

®Ö߻֯Öߟ֟ÖÖ´ÖÏÖ¾Ö³ÖÖÃÖÖ®µÖÖ¿ÖãÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÖ®µÖ»¯Ö ÛúÞ›æüŒ»Öê¤ü×ÛÎú´Öß×ÞÖ ¤üÖÆü³Öê¤ü×®ÖßÖÖê¤ü(¯ÖÖÛú)²ÖÆãü»ÖÖ×®Ö

(²ÖÆ»ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Books 203, 205)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ²ÖÆ»ÖÖ×®Ö (Bahalani) - Bahala is generally used in Charaka in the sense

dense or thick and Bahula in the sense - excess in quantity. Here Bahula is associated with each type of pain - Daha, Bheda, Nistoda, Paka. Hence Bahula is appropriate. Bahala carries no meaning in this context.

“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ¥üœü µÖÖ ‘Ö®Ö Æîü | ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü, ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú… ‡ÃÖ

¿»ÖÖêÛú ´Öë ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü Æü ü ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¤ü¤Ôü - ¤üÖÆü, ³Öê¤ü, ×®ÖßÖÖê¤ü, ¯ÖÖÛú Ûêú ×»ÖµÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê Ö¬µÖê ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¥üœü ØÛú¾ÖÖ ‘Ö®Ö. ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ.

µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ´Ö¬µÖê ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü †®ÖêÛú ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¾Öê¤ü®ÖêÃÖÖšüß - ¤üÖÆü, ³Öê¤ü, ×®ÖßÖÖê¤ü, ¯ÖÖÛú ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ²ÖÆæü»Ö ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤üÖ®Öê µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

8.9 ¿ÖæÛúÖê¯ÖÆüŸÖÖê¯Ö´Ö¾Öê¤ü®ÖÖ®µÖãŸÃÖ®®Ö´Ö¬µÖÖ×®Ö ŸÖ®Öã¯ÖµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö ÛúÛÔú¿Öׯ֛üÛúÖד֟ÖÖ×®Ö

¤üß‘ÖÔ¯Ö׸ü´ÖÞ›ü»ÖÖ®µÖéµÖוÖžÖÖÛéúŸÖß×®Ö ŠúµÖוÖžÖÖ®Öß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË(4); (1) ׯÖ×™üüÛúÖד֟ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 119, 120; 2) ¤üß‘ÖÔü ÖÞ›ü»ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 108,

122; 3) ŠúõÖוÖžÖÖÛéúŸÖß×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 120; 4) ŠúõÖוÖžÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 120)

P a g e | 390

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ׯÖ×™üüÛúÖד֟ÖÖ×®Ö (Pitikachitani) - ׯ֙üÛú„ / Ûú´ÖË - ÃÖ®¤ãüÛ , ™üÖêÛú üß ±ãÓúÃÖß, ”ûÖê™üÖ ±úÖê›üÖ.

ׯ֛üÛúÖ - a small boil, pustule, pimple According to the meaning Pitika is slightly hollow from inside while Pidaka is filled, not hollow. But both the words are used in text in both sense. “Karkasha pidaka” has to be packed or filled. Hence the reading Pidaka is retained and Pitaka is accepted as Pathabheda ׯÖ×™üÛúÖ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü, †Ó¤ü ü ÃÖê × üŒŸÖ †Öî ü ׯ֛üÛúÖ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü, †Ó¤ü ü ÃÖê ³Ö¸üÖ Æãü†Ö | ˆ¯Ö ü Ûêú ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ ¾ÖÖ Ö¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öë ¤üÖê®ÖÖë †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | “ÛúÛÔú¿Ö ׯ֛üÛúÖ” †Ó¤ü ü ÃÖê ³Ö¸êü Æãü‹ ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ׯ֛üÛúÖ µÖê ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ׯÖ×™üÛúÖ ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ׯÖ×™üÛúÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖŸÖᯙ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ÖÖêÛúôÌû †ÃÖÞÖê. †Ö×ÞÖ × Ö›üÛúÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖŸÖᯙ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ³Ö üß¾Ö †ÃÖÞÖê. ¾Ö¸üᯙ ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ÝÖÏ£ÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖê®Æüß †£ÖÖÕ®Öß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ÛúÛÔú¿Ö ׯ֛üÛúÖ” µÖÖ †ÖŸÖᯙ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ³Ö¸ü»Ö껵ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö × Ö›üÛúÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. †Ö×ÞÖ ×¯Ö×™üÛúÖ ÆüÖ ÖÖšü³Öê¤üÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¤üß‘ÖÔü ÖÞ›ü»ÖÖ×®Ö (Deerghamandalani) - ÃÖ ÖµÖ †Öî¸ü ãÖÖ®Ö Ûúß ¥ü×™ü ÃÖê »Ö´²ÖÖ…

Oval lesion - Tongue is of oval shape. According to the word Parimandala the margins will be uninterrupted. With the word Deerghamandala the margins may not be uninterrupted. Hence original retained.

†Ó›üÖÛéúŸÖß ¾ÖÎÞÖ - ו־ÆüÖ ÛúÖ †ÖÛúÖ¸ü †Ó›üÖÛéúŸÖß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¯Ö׸ü ÖÞ›ü»Ö ÛúÖ †£ÖÔ ²ÖÖÆü¸üß ×Ûú®ÖÖ üÖë ÛúÖ

‹ÛúÃÖÓ¬Ö ÆüÖê®ÖÖ †Öî ü ¤üß‘ÖÔ´ÖÞ›ü»Ö ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ²ÖÖÆü üß ×Ûú®ÖÖ üÖë ÛúÖ ‹ÛúÃÖÓ¬Ö ®Ö ÆüÖê®ÖÖ | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†Ó›üÖÛéúŸÖß ¾ÖÎÞÖ - ו־ÆüÖ †Ó›üÖÛéúŸÖß †ÃÖŸÖê. Ö× ü´ÖÞ›ü»Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ²ÖÖÆêü üᯙ Ûú›üÖ ÃÖ»ÖÝÖ †ÃÖÞÖê.

¤üß‘ÖÔ´ÖÞ›ü»Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ²ÖÖÆêü¸üᯙ Ûú›üÖ ÃÖ»ÖÝÖ ®ÖÃÖÞÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ŠúõÖוÖžÖÖÛéúŸÖß×®Ö (Rukshajivhakrutini) - ŠúõÖ„ (ŠúÂÖ ÃÖ ×Ûú““Ö) üß”û - Bear. The bear. Šú¿µÖ„ (Šú¿ÖË ŒµÖ¯ÖË) ÃÖ±êú¤ü ¯Öî üÖë¾ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ üÆüØÃÖÝÖÖ Æü× üÞÖ.

Vagbhata mentions “ŠúõÖ” A.Hr.Ni.14/8. If the word Akruti indicates shape of tongue - The shape of tongue of any animal is elongated and has elevations (papillae). The tongue of bear is especially very long which correlates with Deerghaparimandalani. Tongue of “Rushya” i.e. horned deer is not that long.

P a g e | 391

If the word Akruti indicates elevations (papillae) on tongue then it correlates with tongue of horned deer. But the word Karkashapidakachitani is not associated with Rushyajihvakrutini.

¾ÖÖݳ֙ü ®Öê “ŠúõÖ” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ÝÖ ü †ÖÛéú×ŸÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü ו־ÆüÖ ÛúÖ †ÖÛúÖ¸ü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü - ×ÛúÃÖß ³Öß ¯ÖÏÖ×ÞÖ Ûêú ו־ÆüÖ ÛúÖ †ÖÛúÖ ¤üß‘ÖÖÔÛéúŸÖß ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ˆÃÖ¯Ö ü ו־ÆüÖÓÛãú ü ÆüÖêŸÖê Æîü… ³ÖÖ»Öã Ûúß ×•Ö¾ÆüÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ †×ŸÖ ¤üß‘ÖÔ ÆüÖêŸÖß Æîü •ÖüÖê ¤üß‘ÖÔ¯Ö× ü´ÖÞ›üü»ÖÖ×®Ö ÃÖê ÃÖÖ´µÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖß Æîü…“Šú¿µÖ” µÖÖ®Öê ²ÖÖ¸üÆüØÃÖÝÖÖ Æü× üÞÖ Ûúß ×•Ö¾ÆüÖ ‡ŸÖ®Öß ¤üß‘ÖÔ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… †ÝÖ¸ü †ÖÛéú×ŸÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü ו־ÆüÖ Ûúß ˆ®®ÖŸÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü ŸÖÖê µÖÆü ²ÖÖ üÆüØÃÖÝÖÖ Æü× üÞÖ Ûúß ×•Ö¾ÆüÖ ÃÖê ÃÖÖ´µÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã ÛúÛÔú¿Ö× Ö›üÛúÖד֟ÖÖ×®Ö µÖÆü Šú¿µÖו־ÆüÖÛéúŸÖß×®Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ ®ÖÆüà… ¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÖÕ®Ößê “ŠúõÖ” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. •Ö ü †ÖÛéú×ŸÖ ÆüÖü ¿Ö²¤ü •Öß³Öê“ÖÖ †ÖÛúÖ ü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖ †ÃÖê»Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÖÏÖÞµÖÖ“µÖÖ •Öß³Öê“ÖÖ †ÖÛúÖ¸ »ÖÖÓ²Ö™ü †ÃÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ ü ŸµÖÖ¾Ö¸ü ו־ÆüÖÓÛãú ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. †Ã¾Ö»ÖÖ“Öß •Öß³Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ •ÖÖÃŸÖ »ÖÖÓ²Ö™ü †ÃÖŸÖê, •Öß ¤üß‘ÖÔ¯Ö× ü´ÖÞ›üü»ÖÖ×®Ö¿Öß ÃÖÖ´µÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. “Šú¿µÖ” ´ÆüÞÖ•Öê Ø¿ÖÝÖê †ÃÖ»Ö껵ÖÖ Æü× üÞÖÖ“Öß •Öß³Ö ‹¾Öœüß »ÖÖÓ²Ö™ü ®ÖÃÖŸÖê. •Ö¸ü †ÖÛéú×ŸÖ ÆüÖü ¿Ö²¤ü •Öß³Öê“Öß ˆ®®ÖŸÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ¾ÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖê Ø¿ÖÝÖê †ÃÖ»Ö껵ÖÖ Æü× üÞÖÖ“µÖÖ •Öß³Öê¿Öß ÃÖÖ´µÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ¯Ö ÓüŸÖã ÛúÛÔú¿Öׯ֛üÛúÖד֟ÖÖ×®Ö Æêüü Šú¿µÖו־ÆüÖÛéúŸÖß×®Ö¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖ ®ÖÖÆüß.

8.10 ¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖÖ×®Ö ¸üŒŸÖ¯ÖµÖÔ®ŸÖÖ×®Ö üŒŸÖ üÖ•Öß×ÃÖ üÖÃÖ®ŸÖŸÖÖ®µÖãŸÃÖê¬Ö¾Ö×®ŸÖ ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö üŒŸÖ¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö (²ÖÆüã»Ö - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121; ²ÖÆãü»Ö¸üŒŸÖ ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 102; ²ÖÆã üŒŸÖ¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 107; ²ÖÆãü²ÖÆãüü»Ö üŒŸÖ¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 111, 113, 114, 115*, 116, 117, 118, 119, 121; ²ÖÆãü²ÖÆü»Ö¸üŒŸÖ¯ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 104, 108, 109, 110, Books 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

²ÖÆüã»Ö (Bahula) - Bahala is generally used in Charaka in the sense

dense or thick and Bahula in the sense - excess in quantity. The Kushtha is Kaphapitta predominant hence rather than “excessive Rakta, Puya and Lasika” original reading - “with excessive and thick

Rakta, Puya and Lasika” seems more appropriate.

²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ “Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ¥üœü µÖÖ ‘Ö®Ö Æîü †Öî¸ü ²ÖÆã»Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú ‹êÃÖÖ Æîü | µÖÆü Ûãúšü Ûú±ú× Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë üŒŸÖ, ¯ÖæµÖ †Öî ü »Ö×ÃÖÛúÖ” Ûúß •ÖÝÖÆü ¯Ö ü ´Öæ»Ö ÖÖšü “†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë †Öî ü ‘Ö®Ö üŒŸÖ, ¯ÖæµÖ †Öî ü »Ö×ÃÖÛúÖ” µÖÆü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

²ÖÆü»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ “Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê Ö¬µÖê ¥üœü ØÛú¾ÖÖ ‘Ö®Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ²ÖÆæü»Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´ÖÖ¡ÖêŸÖ

†×¬ÖÛú †ÃÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ´ÖãôÌêû “†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¸üŒŸÖ, ¯ÖæµÖ †Ö×ÞÖ »Ö×ÃÖÛúÖ” µÖÖÓ“µÖÖ •ÖÖÝÖß ´Öæô ¯ÖÖšü “†×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ †Ö×ÞÖü ‘Ö®Ö üŒŸÖ, ¯ÖæµÖ †Ö×ÞÖü »Ö×ÃÖÛúÖ” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 392

8.11 ÛúÞ›æü×ÛÎú×´Ö¤üÖÆü¯ÖÖÛú¾Ö®ŸµÖÖ¿ÖãÝÖןÖÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö³Öê¤üß×®Ö ¯ÖãÞ›ü üßÛú¯Ö»ÖÖ¿ÖÃÖÓÛúÖ¿ÖÖ×®Ö ¯ÖãÞ›ü¸üßÛúÖÞÖß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË(5);

(¤üÖÆü¾Ö×®ŸÖ/¤üÖÆü¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¤üÖÆü¾Ö×®ŸÖ (Dhahavanti) - “Paka” is a Pitta symptom. Su.Su.17/7 - ¯ÖÖÛú„

ׯ֢ÖÖ¥üŸÖê ®ÖÖ×ÃŸÖ … Su.Ni.5/18. The Kushtha is PittaKapha predominant. Pitta symptoms - “Ashu gati samutthan” are mentioned. Hence “Dahapakavanti” is more appropriate.

“¯ÖÖÛú” µÖÆü × Ö¢Ö ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… ÃÖã.ÃÖæ.17/7 - ¯ÖÖÛú„ ׯ֢ÖÖ¥üŸÖê ®ÖÖ×ÃŸÖ … ÃÖã.×®Ö.- 5/18. µÖÆü Ûãúšü ׯ֢ÖÛú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü | ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ‘†Ö¿Öã ÝÖ×ŸÖ ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö’ »ÖõÖÞÖ ÛúÆüÖ Æîü | †ŸÖ„ “¤üÖÆü¯ÖÖÛú¾Ö×®ŸÖ” †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü |

“¯ÖÖÛú” Æêü × Ö¢ÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ÃÖã.ÃÖæ.17/7 - ÖÖÛú„ ׯ֢ÖÖ¥üŸÖê ®ÖÖ×ÃŸÖ … ÃÖã.×®Ö.- 5/18. Æêü Ûãúšü ׯ֢ÖÛú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü. ׯ֢ÖÖ“Öê ‘†Ö¿Öã ÝÖ×ŸÖ ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®Ö’ »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “¤üÖÆü¯ÖÖÛú¾Ö×®ŸÖ” Æêü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆê.

8.12 ¯Ö¹ýÂÖÖ¹ýÞÖÖ×®Ö ×¾Ö¿ÖßÞÖÔ²Ö×Æüß֮Ö段֮ŸÖ„×îÖݬÖÖ×®Ö ¿ÖãŒ»Ö üŒŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖÖ×®Ö

²ÖÆæü®µÖ»¯Ö¾Öê¤ü®ÖÖ®µÖ»¯ÖÛúÞ›æü¤üÖÆü ÖæµÖ»ÖÃÖßÛúÖ×®Ö (×¾ÖßÖßÞÖÔ - ¯ÖÖ Ms. 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×¾ÖßÖßÞÖÔ (Vistirna) - ×¾Ö¿ÖßÞÖÔ (Vishirna) - ×”û®®Ö ׳֮®Ö ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö… ×¾ÖßÖßÞÖÔ (Vistirna) - ×¾ÖßÖÖ¸ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ…

The description is about internal or periphery of Kushtha and not about spread of Kushtha. Hence original reading is retained.

‡ÃÖ ¯ÖÓ׌ŸÖ ´Öë †³µÖÓŸÖ ü µÖÖü ²ÖÖÊ Ûãúšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü Ûãúšü Ûêú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ üßŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ †³µÖÓŸÖ ü ØÛú¾ÖÖ ²ÖÖÊ ÛãúšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ÛãúšüÖ“µÖÖ ÖÏÃÖÖ üÖ“Öê Ûêú»Öê ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.13 »Ö‘ÖãÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÖ®µÖ»¯Ö³Öê¤ü×ÛÎú´ÖßÞµÖ»ÖÖ²Öã¯Öã¯ÖÃÖ’ËûÛúÖ¿ÖÖ×®Ö ×ÃÖ¬´ÖÛãúšüÖ®Öß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË (6);

P a g e | 393

8.14 ÛúÖÛúÞÖ×®ŸÖÛúÖ¾ÖÞÖÖÔ®µÖÖ¤üÖî ¯Ö¿“ÖÖ¢Öã ÃÖ¾ÖÔÛãúšü×»Ö’ËûÝÖÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖÖ×®Ö ¯ÖÖ¯ÖßµÖÃÖÖ ÃÖ¾ÖÔÛãúšü×»Ö’ËûÝÖÃÖÓ³Ö¾Öê®ÖÖ®ÖêÛú¾ÖÞÖÖÔ×®Ö ÛúÖÛúÞÖÖ®Öß×ŸÖ ×¾ÖªÖŸÖË…

(®ÖîÛú¾ÖÞÖÖÔ×®Ö - ÖÖ Mss. 104, 108, 113, 115, 117, 119, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ®ÖîÛú¾ÖÞÖÖÔ×®Ö (Naikavaranani) - In Charaka Multi-coloured is generally

expressed with the words, “Anekavarnatvam” or “Vividhavarnatvam”, discolouration with “Vivarnatvam”. “Naikavarnatvam” is not used. Hence original reading retained.

“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Öë ®ÖÖ®ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¾ÖÞÖÖíÛúÖê “†®ÖêÛú¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” †Öî¸ü “×¾Ö×¾Ö¬Ö¾ÖÞÖÔŸ¾Ö ÖË”, ÛúÆüÖ Æîü Ó | •ÖÆüÖÑ ¾ÖÞÖÔ

®ÖÆüßÓ Æîü ˆÃÖê “×¾Ö¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” ÛúÆüÖ Æîü | “®ÖîÛú¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” ®ÖÆüßÓ ÛúÆüÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê Ö¬µÖê ×®Ö ü×®Ö¸üÖó̵ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÞÖÖÕ®ÖÖ “†®ÖêÛú¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” †Ö×ÞÖ “×¾Ö×¾Ö¬Ö¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË”, ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. •µÖÖךüÛúÖÞÖß ¾ÖÞÖÔ ®ÖÖÆüß ŸµÖÖÃÖ “×¾Ö¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” ´Æü™ü»Ö ê †ÖÆêüü. “®ÖîÛú¾ÖÞÖÔŸ¾Ö´ÖË” ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.15 ŸÖÖ®µÖÃÖÖ¬µÖÖ×®Ö, ÃÖÖ¬µÖÖ×®Ö ¯Öã®Ö× üŸÖ¸üÖ×ÞÖ……8…… (³Ö¾Ö×®ŸÖ - ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

³Ö¾Ö×®ŸÖ (Bhavanti) - Explicit mention is not required. It is to be understood.

†»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà Æîü… µÖÆü –ÖÖŸÖ Æîü… ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûú üÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü †ÖÆêü.

9.1 ŸÖ¡Ö µÖ¤üÃÖÖ¬µÖÓ ŸÖ¤üÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ ®ÖÖן־֟ÖÔŸÖê, ÃÖÖ¬µÖÓ ¯Öã®Ö„ ØÛúד֟ÖË ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ´Öן־֟ÖÔŸÖê Ûú¤üÖד֤ü¯Ö“ÖÖ¸üÖŸÖË…

(ŸÖã - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖã (Tu) - ¯Ö¸ü®ŸÖã., ‡ÃÖÛêú ×¾Ö¯Ö üߟÖ, ¤æüÃÖ üß †Öê ü, †Öî ü, †²Ö, ŸÖÖê | ³Öê¤ü µÖÖ ÁÖêšü ÝÖãÞÖ ÛúÖ ÖŸÖÖ »ÖÝÖŸÖÖ Æîü| “Tu” carries no significance here. Hence original retained.

“ŸÖã” ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ÛúÖê‡Ô ´ÖÆü¢¾Ö ®ÖÆüßÓ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

P a g e | 394

“ŸÖã” µÖÖ ¿Ö²¤Ö»ÖÖ µÖê£Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÖÆü¢¾Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

9.2 ÃÖÖ¬µÖÖ×®Ö ×Æü ÂÖ™Ëü ÛúÖÛúÞÖÛú¾Ö•µÖÖÔ®µÖדÖ×ÛúŸÃµÖ´ÖÖ®ÖÖ®µÖ¯Ö“ÖÖ üŸÖÖê ¾ÖÖ

¤üÖêÂÖî¸ü׳Öµ֮¤ü´ÖÖ®ÖÖ®µÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖ´Öã¯ÖµÖÖ×®ŸÖ……9…… 10.1 ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖ´Ö×¯Ö Êã¯ÖêõµÖ´ÖÖÞÖÖ®ÖÖÓ Ÿ¾Ö’Ëû ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ»ÖÃÖßÛúÖÛúÖê£ÖŒ»Öê¤üÃÖÓþÖê¤ü•ÖÖ„

×ÛÎú´ÖµÖÖêƒ×³Ö´Öæ“”Ôû×®ŸÖ; (1) “Öü - ¯ÖÖ Ms. 105, 2) ‹ÂÖÖÓ - ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109,

111, 113, 114, 119, 120, 121, Books 203, 205, 207, 209, 211, 213, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. “Ö (Cha) - “Hi” is used to emphasize the formation of Krimi, even in curable

Kushtha, when neglected. With the reading “Cha”, “In incurable and also curable Kushtha, Krimis are formed when neglected” will be the meaning, without additional emphasize on curable Kushtha. Hence original reading retained. “×Æ”ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ, ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖë Ûúß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûú ü®Öê ¯Ö ü ˆ®Ö´Öë ³Öß Ûéú× Ö†Öë ÛúÖ ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æî,ü µÖÆü ïÖ™ü Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖãŒŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ““Ö” µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê, †ÃÖÖ¬µÖ †Öî ü ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖë ´Öë ³Öß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûú ü®Öê ¯Ö¸ü Ûéú× Ö†Öë ÛúÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æî, ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ •ÖÖê Ûúß ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖë ´Öë Ûéú×´Ö†Öë Ûêú ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÛúÖê †×¬ÖÛú à Ö™ü Ûú ü®Öê ´Öë †ÃÖ Ö£ÖÔ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… “×Æ”ü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ, ÃÖÖ‘µÖ ÛãúšüÖ“Öß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûêú»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ Ö¬Öê ÛéúØ´Ö“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê, Æêü ïÖ™ü Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ““Ö” µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö ü Ûêú»µÖÖÃÖ, †ÃÖÖ¬µÖ ¾Ö ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖ“Öß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ÛéúØ Ö“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê, †ÃÖÖ †£ÖÔ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü, ŸÖÖê †£ÖÔ ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê ÛéúØ Ö“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö Ã¯Ö™ü Ûú¸üÞµÖÖÃÖ †ÃÖ Ö£ÖÔ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ‹ÂÖÖÓ (Esham) - With this reading the interpretation will be “Though curable, these 6 curable Kushtha, when neglected,

give rise to Krimi formation, born from decay of Twak, Mansa, Shonit and Lasika, and from Sweda and Kleda.” This implies Krimi formation is restricted to 6 Kushtha mentioned above. Krimi formation is present in any Kushtha when neglected (Û ãúÂÞÖÖ×ŸÖ ¾Ö¯Öã„ ‡×ŸÖ Ûãúšü´ÖË). Hence original reading retained.

ÃÖ³Öß ”ûÆü ÃÖÖ¬µÖ ÛãúšüÖë Ûúß ˆ ÖêõÖÖ Ûú ü®Öê ÃÖê Ûéú´Öà Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖê Ûéú´Öß ÃÖ›êü Æãü‹ Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ, »ÖÃÖßÛúÖ, þÖê¤ü †Öî¸ü Œ»Öê¤ü ÃÖê Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ‡ÃÖÃÖê ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß, ˆ¯Ö ü Ûêú ”ûÆü ÛãúšüÖë ÃÖê Æüß Ûéú´Öß Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | »Öê×Ûú®Ö Ûéú´Öß Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ×ÛúÃÖß ³Öß Ûãúšü Ûúß ˆ ÖêõÖÖ Ûú ü®Öê ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 395

ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÆüÖ ÛãúšüÖÓ“Öß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûêú»µÖÖÃÖ Ûéú Öà“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. Æêü Ûéú Öß Ûãú•Ö»Ö껵ÖÖ Ÿ¾ÖÛËú, ´ÖÖÓÃÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ, »ÖÃÖßÛúÖ, þÖê¤ü †Ö×ÞÖ Œ»Öê¤ µÖÖ´ÖãôÌêû ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß, ¾Ö üᯙ ÃÖÆüÖ ÛãúšüÖ¯Öã¸üŸÖß Ûéú Öß ˆŸ Ö¢Öß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó üŸÖã Ûéú Öà“Öß ˆŸ Ö¢Öß ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÛãúšüÖ“Öß ˆ¯ÖêõÖÖ Ûêú»µÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

10.2 ŸÖê ³ÖõÖµÖ®ŸÖß¾ÖÝÖÖ¤üß®ÖË ¤üÖêÂÖÖ„ ¯Öã®Ö¤æÔüÂÖµÖ®ŸÖ ‡´ÖÖ®Öã¯Ö¦ü¾ÖÖ®ÖË ¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÝÖ㟯ÖÖ¤üµÖ×®ŸÖ- (“Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116,

117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - “Ö (Cha) - ¤üÖêÂÖÖÓ¿“Ö/¤üÖêÂÖÖ¿“Ö ¤üÖêÂÖÖ¿“Ö - ŸÖê Ûéú ÖµÖ„ (Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üß®ÖË) ³ÖõÖµÖ®ŸÖ„, (ŸÖ£ÖÖ) ¤üÖêÂÖÖ„ (Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üß®ÖË) ¤ãüÂÖµÖ®ŸÖ, ‡´ÖÖ®ÖË ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖ®ÖË ¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÛËú ˆŸ¯ÖÖ¤üµÖ×®ŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ¿“Ö - Ûéú ÖµÖ„ ¤üÖêÂÖÖ®ÖË ŸÖ£ÖÖ ¬ÖÖŸÖæ®ÖË ¤æüÂÖµÖ®ŸÖ…

All the 3 Doshas and 4 Dhatus are disturbed in Kushtha. After Krimi formation, the doshas are disturbed secondarily by Krimi. This leads to various symptoms mentioned below. Though it is true that secondary disturbance of Dosha by Krimi causes these symptoms, ultimately it is Doshas which produce these symptoms. According to rules of grammer, Karta has to be in first person. Hence Doshah is appropriate. Ûãúšü ´Öê Ó ŸÖß®ÖÖêÓ ¤üÖêÂÖ †Öî ü “ÖÖ ü ¬ÖÖŸÖæ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | Ûéú´Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûêú ²ÖÖ¤ü, Ûéú Öß Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ¤üÖêÂÖ ¯Öã®Ö„ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü †Öî ü ×®Ö ®Ö »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü | µÖê ÃÖÆüß Æîü Ûúß, ¤üÖêÂÖ Ûéú´Öß Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ¯Öã®Ö„ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü, ŸÖÖê µÖê »ÖõÖÞÖ ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö Æãü‹ Æîü | †ŸÖ„ ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö ÛúŸÖÖÔ ÖϬÖÖ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ¤üÖêÂÖÖ„ †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü |

ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖ †Ö×ÞÖ “ÖÖ¸ü ¬ÖÖŸÖæ ¤æü×ÂÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÛéúØ´Ö“µÖÖ ˆŸ Ö¢Öß®ÖÓŸÖ ü, ¤üÖêÂÖ ¯Öã®ÆüÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´ÖãôÌêû ÜÖÖ»Öß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»µÖÖ ÖÏ´ÖÖÞÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖõÖÞÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. Æêü ¤üÖêÂÖ Ûéú ÖàÛú›æü®Ö Öã®ÆüÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûêú»Öê ÝÖ껵ÖÖ®Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖõÖÞÖê Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öß ŸÖ üß Æüß »ÖõÖÞÖê ¤üÖêÂÖÖÓ ÖãôÌêû ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Öû ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö ÛúŸÖÖÔ ¯ÖÏ ÖãÜÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¤üÖêÂÖÖ„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

10.3 ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖ„ ¿µÖÖ¾ÖÖ¹ýÞÖ¾ÖÞÖÕ ¯Ö¹ýÂÖŸÖÖ´Ö×¯Ö “Ö

¸üÖîõµÖ¿Öæ»Ö¿ÖÖêÂÖŸÖÖê¤ü¾Öê¯Ö£ÖãÆüÂÖÔÃÖ’ËûÛúÖê“ÖÖµÖÖÃÖßִ³ÖÃÖãׯŸÖ³Öê¤ü³Ö’ûÝÖÖ®ÖË, (1) ¿ÖÖê±ú - ÖÖ Ms. 120; 2) ¾µÖ¬Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 111, 115, 118, 119, 121,

Books 203, 205;3) †ÖµÖÖ Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 120, 121; †ÖµÖÖÃÖ(´Ö) - ÖÖ Book 204; 4) ÃÖÓÝÖÖ®ÖË - ¯ÖÖ Ms. 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¿ÖÖê±ú (Shofa) - In Chiktsasthana 12 Charakacharya mention,

P a g e | 396

²ÖÖÊÖ„ ×ÃÖ üÖ„ ¯ÖÏÖ¯µÖ µÖ¤üÖ Ûú±úÖÃÖéŒÛú× Ö¢ÖÖ×®Ö ÃÖÓ¤æüÂÖµÖŸÖßÆü ¾ÖÖµÖã„ | ŸÖî„ ²Ö ü ÖÖÝÖÔ„ ÃÖ ŸÖ¤üÖ ×¾ÖÃÖ¯ÖÔ®®ÖãŸÃÖê¬Ö×»Ö’ËûÝÖÓ À¾ÖµÖ£ÖãÓ Ûú¸üÖê×ŸÖ |

Vata when obstructed by Kapha, Pitta and Rakta causes Shotha. It is Paratantra Samprapti. Shotha is caused by all three doshas. Shosha is a symptom of Vata (Ch. Su.20/11). Besides in Chikitsasthana also he mentions Shosha as Vata symptom. Hence original reading is retained. Ûú±ú, ×¯Ö¢Ö †Öî ü üŒŸÖ ÃÖê •Ö²Ö ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖ²Ö ¿ÖÖê£Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖÆü ¯Ö¸üŸÖÓ¡Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ× ŸÖ Æîü… ¿ÖÖê£Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ŸÖß®ÖÖë ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü… ¿ÖÖêÂÖ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü… (“Ö.ÃÖæ.20/11) ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö Öë ³Öß ¿ÖÖêÂÖ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… Ûú±ú, ×¯Ö¢Ö †Ö×ÞÖ ¸üŒŸÖ µÖÖÓ®Öß •Öê¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ¿ÖÖê£ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ Ö¸üŸÖÓ¡Ö ¾µÖÖ¬Öß †ÖÆêü. ¿ÖÖê£ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖêÂÖ Æêü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆê ü (“Ö.ÃÖæ.20/11) µÖÖ׿־ÖÖµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ¿ÖÖêÂÖ Æêü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾µÖ¬Ö (Vyadha) - ¾µÖ¬Ö„ ŸÖÖ›ü®Ö×´Ö¾Ö ´Öã¤ËüÝÖ¸üÖ¤üß®ÖÖ ; Ûú´¯Ö„ †×ŸÖ¾Öê¯Ö®Ö ÖË… - ÃÖ¾ÖÖÕÝÖÃÖãÓ¤ü¸ü ÃÖæ“Öß×¾Ö üõÖê¾Ö ¾µÖ£ÖÖ; Ûú´¯Ö„ “Ö»Ö®Ö ÖË… - †ÖµÖã¾Öì¤ü üÃÖÖµÖ®Öß (†.Çü.ÃÖæ. 12/49) ï֮¤ü„ ×Ûú× “Ö““Ö»Ö®Ö ÖË Ûú´¯Öß¾ÖןֵֿÖê®Ö… - ™üßÛúÖ, ¾µÖ£Ö„ - (†.ÃÖÓ.ÃÖæ.20/16) ¾µÖ¬Ö .... ï֮¤ü .... | (†.ÃÖÓ.×®Ö. 11/7-8 ×¾Ö¦ü׬Ö) ¾µÖ¬Ö ....ñãú üÞÖ²ÖÆãü»ÖÖê - ¯ÖÖ (†.ÃÖÓ.×®Ö.11/37 ÝÖã»´Ö) ¾µÖ¬Ö“”êû¤ü---×ÛÎú× Ö¸üÖêÝÖÖŸÖã Ó ü | (“Ö.ÃÖæ.17/29) ×¾Ö¦ü¬ÖߟµÖ³Ö߬ÖßµÖŸÖê | ¾µÖ¬Ö“”êû¤ü .......| (“Ö.ÃÖæ.17/96) Ûú´¯Ö .... ¾µÖ£ÖÖ“Öê™üÖ¤üß×®Ö … (“Ö.ÃÖæ.20/12)

Vyatha or Vyadha can be present at the site of Kushtha (skin lesion). Vepana can be of a body part (e,g, Shiro-kampa, Hastakampa, Padakampa) and not limited to skin lesion. Hence Vyadha seems more appropriate. Ûãúšü Ûêú ãÖÖ®Ö ¯Ö ü ¾µÖ£ÖÖ µÖÖ ¾µÖ¬Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü… ¿Ö¸ü߸ü Ûêú ×ÛúÃÖß ³Öß ³ÖÖÝÖ ÛúÖ ¾Öê Ö®Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü (ˆ¤üÖ;- ×¿Ö üÖêÛú´¯Ö, ÆüßÖÛú´ Ö, ¯ÖÖ¤üÛú´¯Ö) ®Ö Ûúß Ûãúšü ÛúÖ… †ŸÖ„ “¾µÖ¬Ö” †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú Æîü… ÛãúšüÖ“µÖÖ Ã£ÖÖ®Öß ¾µÖ£ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ¾µÖ¬Ö †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ¿Ö ü߸üÖ“µÖÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ³ÖÖÝÖÖ“Öê ¾Öê¯Ö®Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. (ˆ¤üÖ.- ×¿Ö üÖêÛÓú¯Ö, ÆüßÖÛÓú¯Ö, ¯ÖÖ¤üÛÓú¯Ö) ÛãúšüÖ“Öê ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö “¾µÖ¬Ö” †×¬ÖÛú ÃÖÓµÖã׌ŸÖÛú †ÖÆêü.

3. †ÖµÖÖ´Ö (Ayama) - ×¾ÖßÖÖ ü, »ÖÖÓ²Öß. †ÖµÖÖÃÖ (Ayasa) - ÁÖ´Ö, Ûú™ü. Ayama can be present at the site of Kushtha (skin lesion). Ayasa is a Sarvadehik (relation to whole body) symptom. Besides In Chikistsasthana Charaka mentions - ÃÖÓÛúÖê“Ö®ÖÓ ŸÖ£ÖÖƒƒµÖÖ´Ö„… (Ch.Chi.7/34)

P a g e | 397

†ÖµÖÖ´Ö Ûãúšü Ûêú ãÖÖ®Ö Ö ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ÖµÖÖÃÖ µÖÆü ÃÖÖ¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú (ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ׬֟Ö) »ÖõÖÞÖ Æîü… ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö ´Öë “Ö üÛú ®Öê ÛúÆüÖ Æîü - ÃÖÓÛúÖê“Ö®ÖÓ ŸÖ£ÖÖƒƒµÖÖ´Ö„… (“Ö.דÖ.7/34)

†ÖµÖÖ´Ö ÛãúšüÖ“µÖÖ Ã£ÖÖ®Öß †ÃÖŸÖÖê. †ÖµÖÖÃÖ Æêü ÃÖÖ¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú (ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖߟÖ) »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. µÖÖ׿־ÖÖµÖ “Ö üÛúÖÓ®Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®ÖÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü - ÃÖÓÛúÖê“Ö®ÖÓ ŸÖ£ÖÖƒƒµÖÖ Ö„… (“Ö.דÖ.7/34)

4. ÃÖÓÝÖÖ®ÖË (Sangan) - Sanga is obstruction to movement of Vata and Bhanga is

bursting pain. Since it is localized to skin lesions Bhanga seems more appropriate.

ÃÖÓÝÖ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ Ûêú ÃÖÓ“ÖÖ ü ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö Æîü †Öî ü ³ÖÓÝÖ µÖÆü ±ú™ü®Öê •ÖîÃÖß ¾Öê¤ü®ÖÖ Æîü… µÖÆü Ûãúšü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ “³ÖÓÝÖ” †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ÃÖÓÝÖ ÆüÖ ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸üÖ“ÖÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ³ÖÓÝÖ ´ÆüÞÖ•Öê ±úÖ™ü»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê ¾Öê¤ü®ÖÖ ÆüÖêÞÖê. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß

ÛãúšüÖ“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê “³ÖÓÝÖ” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

10.4 ׯ֢ÖÓ ¤üÖÆüþÖê¤üŒ»Öê¤üÛúÖê£ÖÄÖÖ¾Ö¯ÖÖÛú¸üÖÝÖÖ®ÖË, ¿»Öê´ÖÖ Ÿ¾ÖÃµÖ À¾ÖֿÖÖÛúÞ›æüãÖîµÖÔÝÖÖî ü¾ÖÖêŸÃÖê¬ÖÖê¯ÖîÖêÆüÖê¯Ö»Öê ÖÖ®ÖË,

(1) ÜÖê¤ü - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) ¿ÖÖê£Ö - ¯ÖÖ Ms. 105; 3) ¯Ö üÖÝÖÖŸÖË - ÖÖ Mss. 101, 114; ˆ¯Ö üÖÝÖÖ®ÖË - ÖÖ Mss. 105, 106, 111, 121; 4) ¸üÖîõµÖ - ¯ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÜÖê¤ü (Kheda) - Khedah is a vata predominant symptom and does not

feature anywhere else than in Vataja jwar in Charaka Nidanasthana. Present part of sutra mentions Symptoms caused by Pitta. Hence, rather than Kheda which is a vata symptom, Sweda - a pitta symptom is more appropriate.

ÜÖ꤄ µÖÆü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü †Öî ü “Ö¸üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö Ûêú ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö¸ü Ûêú †»ÖÖ¾ÖÖ †®µÖ •ÖÝÖÆü ¯Ö ü ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ¿»ÖÖêÛú ÛúÖ µÖÆü ³ÖÖÝÖ, ×¯Ö¢Ö Ûêú »ÖõÖÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÜÖê¤ü, •ÖÖê ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü, ˆÃÖÃÖê þÖê¤ü - ׯ֢֯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ, †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… ÜÖ꤄ Æêü ¾ÖÖŸÖ ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ “Ö üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ ¾ÖÖŸÖ•Ö •¾Ö Ö׿־ÖÖµÖü †®µÖ ךüÛúÖÞÖß ÛãúšêüÆüß ®ÖÖÆüß. ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ µÖÖ ³ÖÖÝÖÖŸÖ ×¯Ö¢ÖÖ“Öß »ÖõÖÞÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ÜÖê¤ü, •Öê ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖ¯ÖêõÖÖ Ã¾Öê¤ü - × Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ, †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¿ÖÖê£Ö (Shotha) - Kotha - ÛúÖê£Ö„ Œ»Öê¤üõÖÖןֵֿք, †×¾Öד”û®®ÖŸ¾Ö ÖË - A.Hr.12/51-

commentary

P a g e | 398

Kotha is mentioned by Vagbhata as Pitta symptom (A.Hr.12/52) and Shofa is mentioned as Kapha symptom (A.Hr.12/53). Hence original reading retained.

¾ÖÖݳ֙ü ®Öê üÛúÖê£Ö ÛúÖê × Ö¢Ö•Ö »ÖõÖÞÖÖë ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü (†.Çü.ÃÖæ.12/52) †Öî ü ¿ÖÖê±ú ÛúÖê Ûú±ú•Ö »ÖõÖÞÖÖë ´Öë (†.Çü.ÃÖæ.12/53)… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÛúÖê£Ö ÆüÖ × Ö¢Ö•Ö »ÖõÖÞÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü (†.Çü.ÃÖæ.12/52) †Ö×ÞÖ ¿ÖÖê±ú Ûú±ú•Ö »ÖõÖÞÖÖ Ö¬µÖê (†.Çü.ÃÖæ. 12/53). ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ˆ¯Ö üÖÝÖÖŸÖË (Uparagat) - Upa indicates secondary or to a lesser degree. Hence original retained ˆ¯Ö ÃÖê ¤ãüµµÖ Ö µÖÖ Æüß®Ö ¤ü•ÖÖÔ ×®Ö¤üÙ¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ˆ¯Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öß ¤ãüµµÖ Ö ØÛú¾ÖÖ Æüß®Ö ¤ü•ÖÖÔ ×®Ö¤üÙ¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. 4. ¸üÖîõµÖ (Raukshya) - Raukshya is mentioned as additional symptom. But

Kapha is of Snigdha quality (Ch.Su.1/61). Hence Raukshya reading is rejected. ¸üÖîõµÖ µÖÆü †×ŸÖ× üŒŸÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ Æîü… Ö¸ü Ûú±ú ÛúÖ ÝÖãÞÖ ×îÖÝ¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü (“Ö.ÃÖæ.1/61)… †ŸÖ„ ¸üÖîõµÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¸üÖîõµÖ Æêü †×ŸÖ× üŒŸÖ »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã Ûú±ú ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü (“Ö.ÃÖæ.1/61). ´ÆüÞÖæ®Ö ¸üÖîõµÖ ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

10.5 ×ÛÎú´ÖµÖßÖã Ÿ¾ÖÝÖÖ¤üà¿“ÖŸÖã¸ü„ ×ÃÖ üÖ„ îÖÖµÖæ¿“ÖÖãÖß®µÖ×¯Ö “Ö ŸÖ¹ýÞÖÖ®µÖÖ¤ü¤üŸÖê……10…… (ÜÖÖ¤ü×®ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 122, Books 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214; ÜÖÖ¤×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms.

116)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÜÖÖ¤ü×®ŸÖ (Khadanti) - †Ö¤ü¤üŸÖê ³ÖõÖµÖ×®ŸÖ… - “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ Both have same meaning. Chakrapanidatta has explained the term

Aadadate. Hence original reading retained. ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ®Öê †Ö¤ü¤üŸÖê ‡ÃÖ ÃÖÓ–ÖÖ ÛúÖ Ã Ö™üßÛú üÞÖ ×¤üµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö

¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¤üÖê®ÆüßÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß †Ö¤ü¤üŸÖê µÖÖ ÃÖÓ–Öê“Öê ïÖ™üßÛú üÞÖ ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû

¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 11.1 †ÃµÖÖÓ “Öî¾ÖÖ¾ÖãÖÖµÖÖ´Öã¯Ö¦ü¾ÖÖ„ Ûãúךü®ÖÓ Ã¯Öé¿Ö×®ŸÖ;

P a g e | 399

11.2 ŸÖª£ÖÖ--¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´Ö’ËûÝÖ³Öê¤ü„ ¯ÖŸÖ®ÖÖ®µÖ’ËûÝÖÖ¾ÖµÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ ŸÖéÂÞÖÖ•¾Ö¸üÖŸÖßÃÖÖ¸ü¤üÖÆü¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ¿“Ö, ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö´ÖÃÖÖ¬µÖÓ ×¾ÖªÖפüןօ…11……

(¤ÖîÝÖÔ®¬µÖü´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 107, 109, 113, 114; ¤ÖîÝÖÔ®¬µÖü - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¤ÖîÝÖÔ®¬µÖü ÖË (Daurgandhyam) - Many symptoms are likely to be present in

Upadravavastha. Some are mentioned here for direction. Daurgandhyam is a symptom which is most likely to be there in Upadravavastha due to decay and Krimi formation. But it can be easily inferred. Because of dhatukshaya (loss of body tissue), Daurbalya is present as an indicator of incurability, which needs mention. The symptoms from trishna onwards are related to whole body. Hence Daurbalya is appropriate. Daurgandhya carries meaning.

Ûãú”û »ÖõÖÞÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ¯Ö¦ü¾Ö þֺþ Ö ²ÖŸÖÖµÖê ÝÖµÖê Æîü, †Öî ü Ûãú”û פü¿ÖÖ¤ü¿ÖÔÛú Æîü | ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ ÖË µÖÆü »ÖõÖÞÖ,

Ûãúšü ´Öë ÃÖ›ü®Ö †Öî¸ü ÛéúØ Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê, ¯Ö¦ü¾Ö þֺþ Ö †ÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ †®Öã´ÖÖ®Ö »ÖÝÖÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¬ÖÖŸÖãõÖµÖ Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, µÖÆü †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖÛúß •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß •Öºþ üß Æîü | ŸÖéÂÞÖÖ ÃÖê †ÖÝÖê ÛúÆêü ÝÖ‹ ÃÖ³Öß »ÖõÖÞÖ ¯Öæ êü ¿Ö üß ü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ¤üÖî²ÖÔ»µÖ †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ´ÖË ÃÖê †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖÆüß »ÖõÖÞÖ ˆ¯Ö¦ü¾Ö þֺþ Ö ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ÛúÖÆüß ×¤ü¿ÖÖ¤ü¿ÖÔÛú †ÖÆêüŸÖ. ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ´ÖË Æêü

»ÖõÖÞÖ ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê ÃÖ›üÞÖê ¾Ö Ûéú× Ö´Öãôêû ˆ Ö¦ü¾Ö þֺþ¯Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. µÖÖ“Öê †®Öã´ÖÖ®Ö Ûú üŸÖÖ µÖêŸÖê. ¬ÖÖŸÖãõÖµÖÖ®Öê µÖêÞÖÖ êü ¤üÖî²ÖÔ»µÖ Æêü †ÃÖÖ¬µÖŸÖê“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÝÖ¸ü•Öê“ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖéÂÞÖÖ®ÖÓŸÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öß ÃÖ¾ÖÔ »ÖõÖÞÖ ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¤üÖî²ÖÔ»µÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ Öãôêû †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê.

12.1 ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö - (ŸÖ¡Öüü ü¿»ÖÖêÛúÖ„ - ÖÖ Mss. 104, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖ¡Öüü ü¿»ÖÖêÛúÖ„ (Tatra Shlokah) - With the words Tatra shlokah generally

Charakacharya comprehend whatever is described in Adhyaya. Additional information is given with Bhavanti Chatra. Here Additional information is given hence ‘Bhavanti Chatra’ is more appropriate.

ŸÖ¡Öüü ü¿»ÖÖêÛúÖ„ ‡®Ö ¿Ö²¤üÖë ÃÖê “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ †¬µÖÖµÖ ÛúÖ ˆ¯ÖÃÖÓÆüÖ ü Ûú üŸÖê Æîü… ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ÃÖê †×ŸÖ× üŒŸÖ

•ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †×ŸÖ× üŒŸÖ •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¤üß ÝÖµÖß Æîü †ŸÖ„ ‘³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö’ †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü…

P a g e | 400

ŸÖ¡Öüü ü¿»ÖÖêÛúÖ„ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ †¬µÖÖµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖÃÖÓÆüÖ ü Ûú üŸÖÖŸÖ. ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß

†×ŸÖ× üŒŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûûŸÖê. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖûß †×ŸÖ× üŒŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖ»µÖÖ®Öê ‘³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö’ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

12.2 ÃÖÖ¬µÖÖꃵÖ×´Ö×ŸÖ µÖ„ ¯Öæ¾ÖÕ ®Ö¸üÖê ¸üÖêÝÖ´Öã¯ÖêõÖŸÖê…

12.3 ÃÖ ØÛúד֟ÛúÖ»Ö´ÖÖÃÖÖª ´ÖéŸÖ ‹¾ÖÖ¾Ö²Ö㬵֟Öê……12…… 13.1 µÖßÖã ¯ÖÏÖÝÖê¾Ö ¸üÖêÝÖê³µÖÖê ¸üÖêÝÖêÂÖã ŸÖ¹ýÞÖêÂÖã ¾ÖÖ… (“Öüü - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118,

119, 120, 121, Books 202, 203, 204, 207, 211, 213, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - “Ö (Cha) - With this reading the interpretation will be - One who takes

treatment prior to manifestation of disease, and

Kushtha is known to be a chronic disese requiring long term treatment. Treatment has to be taken until one gets total relief. Hence specific mention of treatment to be taken in purvarupa and also rupa stage carries no significance.

even when the disease is new [after one year the disease becomes (×ãָü) old and difficult to cure - (®Ö¾ÖÖê - ®Ö •Ö¸üšü„, †×“Ö¸üÖ꟯֮®Ö ‡ŸµÖ£ÖÔ„ | µÖà ÖÖ«üŸÃÖ üÖŸÖߟÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖÖêƒÃÖÖ¬µÖÖ„ | A.Hr.Su.1/31- commentary)] gets relief from the disease.

““Ö” µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - •ÖÖê ¾µÖ׌ŸÖ ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ¯ÖÆü»Öê דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü †Öî ü •Ö²Ö ¾µÖÖ×¬Ö ®ÖµÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü [‹Ûú ÃÖÖ»Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü ¾µÖÖ×¬Ö ×Ã£Ö ü †Öî¸ü †ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü…) (®Ö¾ÖÖê - ®Ö •Ö¸üšü„, †×“Ö¸üÖêŸ Ö®®Ö ‡ŸµÖ£ÖÔ„ | µÖà ÖÖ«üŸÃÖ üÖŸÖߟÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖÖêƒÃÖÖ¬µÖÖ„ | †.Çü.ÃÖæ. 1/31- ™üßÛúÖ)] ŸÖ²Ö ¾µÖÖ×¬Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

Ûãúšü µÖÆü ¾µÖÖ×¬Ö ×•ÖÃÖê ¤üß‘ÖÔ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ Æîü, ˆÃÖê ×“Ö üÛúÖ üß ‹êÃÖÖ ÛúÆüŸÖê Æîü… ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ®ÖÖ¿Ö ÆüÖê®Öê ŸÖÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú ü®ÖÖ •Öºþ¸üß ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖÖ ŸÖ£ÖÖ ºþ ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †»ÖÝÖ ÃÖê Ûú ü®ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüà Æîü…

““Ö” †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - •Öß ¾µÖŒŸÖß ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Ö߯Öæ¾Öá ´ÆüÞÖ•Öê Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ דÖ×ÛúŸÃÖÖ

Ûú üŸÖê †Ö×ÞÖ •Öê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß ®Ö¾Öß®Ö †ÃÖŸÖÖê [‹Ûú ¾ÖÂÖÖÔ®ÖÓŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß ×Ã£Ö ü ¾Ö †ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖê. (®Ö¾ÖÖê - ®Ö •Ö¸üšü„, †×“Ö üÖ꟯֮®Ö ‡ŸµÖ£ÖÔ„ | µÖà ÖÖ«üŸÃÖ üÖŸÖߟÖÖ ¾µÖÖ¬ÖµÖÖêƒÃÖÖ¬µÖÖ„ | †.Çü.ÃÖæ. 1/31- ™üßÛúÖ)] ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖŸÖÖê.

Ûãúšü ÆüÖü ¾µÖÖ¬Öß •µÖÖ»ÖÖ ¤üß‘ÖÔ ×“Ö×ÛúŸÃÖê“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ †ÖÆêüü, ŸµÖÖÃÖ ×“Ö üÛúÖ üß †ÃÖê ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ®ÖÖ¿Ö ÆüÖê‡Ô¯ÖµÖÕŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú¸üÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ºþ¯ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ דÖ×ÛúŸÃÖê“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖêÝÖôêû Ûú üÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 401

¾ÖÖ (Va) - With this reading the interpretation will be - One who takes treatment prior to manifestation of disease, or

when the disease is new gets relief from the disease. Treatment can be taken prior to manifestation of disease or when the disease is not old. It is to be continued until one gets total relief. It clearly states one will get relief even when one starts treatment after disease manifests. Hence this reading is more appropriate and the other is rejected.

“¾ÖÖ” µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - •ÖÖê ¾µÖ׌ŸÖ ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ¯ÖÆü»Öê µÖÖ®Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖÖ Öë דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü µÖÖü •Ö²Ö ¾µÖÖ×¬Ö ®ÖµÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ¾µÖÖ×¬Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê ‹êÃÖÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêüŸÖÖ Æîü Ûúß ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ¯Öã¸üÖ®ÖÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê ÖÆü»Öê, ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú ü®Öß “ÖÖ×Æü‹ | †Öî¸ü µÖÆü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ¯Ö¿Ö´Ö ÆüÖê®Öê ŸÖÛú Ûú ü®Öß “ÖÖ×Æü‹ | ‡ÃÖÃÖê ‹êÃÖÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêüŸÖÖ Æîü Ûúß †ÝÖ ü ÛúÖê‡Ô ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ¯Ö¢Öß Ûêú ²ÖÖ¤ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ˆÃÖê ˆ¯Ö¿Ö´Ö × Ö»ÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

“¾ÖÖ” †ÃÖÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - •Öß ¾µÖŒŸÖß ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Ö߯Öæ¾Öá ´ÆüÞÖ•Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ

דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖê ØÛú¾ÖÖ •Öê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß ®Ö¾Öß®Ö †ÃÖŸÖÖê, ŸÖë¾ÆüÖ ¾µÖÖ¬Ö߯ÖÖÃÖæ®Ö ˆ¯Ö¿Ö Ö ×´ÖôŸÖÖê. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß ¾µÖÖ¬Öß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ ØÛú¾ÖÖ •Öã®ÖÖ ÆüÖêÞµÖÖ Öæ¾Öá ŸµÖÖ“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûêú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. †Ö×ÞÖ Æüß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ¯ÖæÞÖÔ ˆ¯Ö¿ÖµÖ ×´Öôêû ÖµÖÔŸÖ Ûêú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß •Ö¸ü ÛúÖêÞÖß ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ®ÖÓŸÖ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖÖê ŸµÖÖÃÖ ˆ Ö¿ÖµÖ × ÖôŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

13.2 ³ÖêÂÖ•ÖÓ Ûãú¹ýŸÖê ÃÖ´µÖÛËú ÃÖ ×“Ö Óü ÃÖãÜÖ´Ö¿®ÖãŸÖê……13… 14.1 µÖ£ÖÖ Ê»¯Öê®Ö µÖŸ®Öê®Ö ×”ûªŸÖê ŸÖ¹ýÞÖßֹý„… (þֻ¯Öê®Öüú- ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 108, 110, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202,

203, 204, 205, 207, 211, 213, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

þֻ¯Öê®Ö (Swalpena) - †» Ö - little, slight (effort) þֻ¯Ö - Very little (effort). þֻ¯Ö (ÃÖãšãü †» Ö) - ÃÖã †» Ö - ±úÖ ü £ÖÖê›êü.

Kushtha is not a Sukhasadhya (very easily curable) disease. Hence Alpa is more appropriate.

. †»¯Ö - Ûú´Ö ÖÖ¡ÖÖ ´Öë | þֻ¯Ö - ²ÖÆæüŸÖ Ûú Ö ´ÖÖ¡ÖÖ Öë | Ûãúšü ÃÖãÜÖÃÖÖ¬µÖ ¾µÖÖ¬Öß ®ÖÆüßÓ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ †»¯Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

P a g e | 402

†»¯Ö - Ûú´Öß ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ. þֻ¯Ö - †×ŸÖ¿ÖµÖ Ûú Öß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ. Ûãúšü ÃÖãÜÖÃÖÖ¬µÖ ¾µÖÖ¬Öß ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö †» Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. 14.2 ÃÖ ‹¾ÖÖן֯ÖϾÖé üßÖã ×”ûªŸÖêƒ×ŸÖ¯Öϵ֟®ÖŸÖ„……14…… (µÖŸ®ÖÖŸÖË Ûéú“”ÒêûÞÖ ×”ûªŸÖê - ÖÖ Book 209; µÖôÖÖŸÖË Ûéú“”ÒêûÞÖ ×ÃÖ¤Ëü¬µÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 122; µÖŸ®ÖÖŸÖË

Ûéú“”ÒêûÞÖ ×³ÖªŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 120; ®Ö ÃÖã”êû¤üŸÖ´ÖÖê ³Ö¾ÖêŸÖËü - ¯ÖÖ Ms. 104, 117; ®Ö ÃÖã“”êû¤üŸÖ ÖÖêü ³Ö¾ÖêŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 119; ®Ö ÃÖ ”êû¤üŸÖ ÖÖêü ³Ö¾ÖêŸÖË - ÖÖ Ms. 113)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

µÖôÖÖŸÖË Ûéú“”ÒêûÞÖ ×ÃÖ¤Ëü¬µÖ×ŸÖ (Yasmat kruchhren chidyate) - Yasmat carries no

meaning here. No reasoning is given. Hence rejected. ׳֪ŸÖê - Disease is to be cut off from body, like a tree is cut off from land.

Bhidyate – burst open. This word carries no meaning in current context. ®Ö ÃÖã”êû(“”êû)¤üŸÖ´ÖÖê ³Ö¾ÖêŸÖËü - These types of words are not used anywhere else in

Ayurvedic texts Hence rejected. µÖôÖÖŸÖË ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ µÖÆüÖÑ ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖÖ, †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æî ü | ׳֪ŸÖê - ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖê ¿Ö üß ü ÃÖê ²ÖÖÆü ü Ûú ü®ÖÖ, •ÖîÃÖê Ûúß ¯Öê›ü ÛúÖê ÛúÖ™üÛú ü •Ö Öß®Ö ÃÖê †»ÖÝÖ Ûú ü®ÖÖ | ‡ÃÖ

¿Ö²¤ü ÛúÖ ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ®Ö ÃÖã”êû(“”êû)¤üŸÖ´ÖÖê ³Ö¾ÖêŸÖ - ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Ö²¤ü †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖê Öê ®ÖÆüßÓ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æî ü |

µÖôÖÖŸÖË ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ®ÖÖÆüß ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

׳֪ŸÖê - •ÖÃÖê —ÖÖ›üÖÃÖ ÛúÖ¯Öæ®Ö •Ö×´Ö®Ö߯ÖÖÃÖæ®Ö ¾ÖêÝÖôêû Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê, ŸÖÃÖê ¾µÖÖ¬ÖßÃÖ ¿Ö üß üÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü ü ÛúÖœüÞÖê, µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

®Ö ÃÖã”êû(“”êû)¤üŸÖ´ÖÖê ³Ö¾ÖêŸÖ - µÖÖ ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ ¿Ö²¤ü †ÖµÖã¾Öì¤üú ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

15.1 ‹¾Ö´Öê¾Ö ×¾ÖÛúÖ üÖêƒ×¯Ö ŸÖ¹ýÞÖ„ ÃÖÖ¬µÖŸÖê ÃÖãÜÖ´ÖË…

15.2 ×¾Ö¾Öé ü„ ÃÖÖ¬µÖŸÖê Ûéú“”ÒûÖ¤üÃÖÖ¬µÖÖê ¾ÖÖƒ×¯Ö •ÖÖµÖŸÖê……15……

P a g e | 403

(1) ¤ãÃÃÖÖ¬µÖÖê - ¯ÖÖ Ms. 115; ¤ã„ÃÖÖ¬µÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 116, 117; 2) “Ö - ¯ÖÖ Ms. 104)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¤ãÃÃÖÖ¬µÖÖê (Dussadhyo) - The diseases are classified as Sukhasadhya,

Krichrasadhya, Yapya and Anupakrama (Cha.Chi.10/9). These are technical terms for curability-incurability of disease. Hence Krichrasadhya is appropriate.

¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ÃÖãÜÖÃÖÖ¬µÖ, Ûéú“”ÒûÃÖÖ¬µÖ, µÖÖ¯µÖ †Öî¸ü †®Öã¯ÖÛÎú Ö ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü (“Ö.דÖ.10/9)… µÖÆü ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ÃÖÖ¬µÖ - †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ Ã¯Ö™ü Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öß ŸÖÖÓסÖÛú ÃÖÓ–ÖÖ‹Ñ Æîü Ó… ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûéú“”ÒûÃÖÖ¬µÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü… ¾µÖÖ¬Öß“Öê ¾ÖÝÖáÛú üÞÖ ÃÖãÜÖÃÖÖ¬µÖ, Ûéú“”ÒûÃÖÖ¬µÖ, µÖÖ¯µÖ †Ö×ÞÖ †®Öã¯ÖÛÎú Ö †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü (“Ö.דÖ.10/9). µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ÃÖÖ¬µÖ - †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ Ã Ö™ü Ûú üÞÖÖ·µÖÖ ŸÖÖÓסÖÛú ÃÖÓ–ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

2. ¾ÖÖ (Va) - It may become difficult to cure or it may

Cha - It becomes difficult to cure and also becomes incurable.

even become incurable.

Va - Either it can be cured with difficulty or it is incurable. Both cannot be present simulteniously. Hence Cha reading rejected.

¾µÖÖ¬Öß Ûú™üÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú¸ü †ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “Ö - ¾µÖÖ¬Öß Ûú™üÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü †ÃÖÖ¬µÖ ³Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

¾ÖÖ - ¾µÖÖ¬Öß ‹Ûú Æüß ÃÖ ÖµÖ Ûú™üÃÖÖ¬µÖ †Öî¸ü †ÃÖÖ¬µÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ “Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾µÖÖ¬Öß Ûú™üÃÖÖ¬µÖ ØÛú¾ÖÖ †ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. “Ö - ¾µÖÖ¬Öß Ûú™üÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×ÞÖ †ÃÖÖ¬µÖ ¤êüÜÖᯙ ÆüÖêŸÖÖê. ¾ÖÖ - ‹ÛúÖ“Ö ¾Öêôß ¾µÖÖ¬Öß Ûú™üÃÖÖ¬µÖ †Ö×ÞÖ †ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö “Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

16.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„- 16.2 ÃÖÓܵÖÖ ¦ü¾µÖÖ×ÞÖ ¤üÖêÂÖÖ¿“Ö ÆêüŸÖ¾Ö„ ¯Öæ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ´ÖË… (ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ ÖË - ÖÖ Mss. 107, 109, 114, 121; ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ„ - ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ ÖË (Sarvalakshanam) - The next line mentions Rupani. Then

Sarvalakshana and Rupani become duplicate and Purvalakshana which are mentioned in adhyaya and are vital for treatment do not get

P a g e | 404

mentioned. Hence original reading is retained and Sarvalakshana rejected.

†ÖÝÖê Ûúß ¯ÖÓ׌ŸÖ ´Öë ºþ ÖÖ×ÞÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü… ŸÖ²Ö ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ †Öî ü ºþ¯ÖÖ×ÞÖ ÃÖê ‹Ûú Æüß †£ÖÔ ¤üÖêÆü üÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü ¯Öæ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ, •ÖÖê Ûúß †¬µÖÖµÖ ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ Æîü †Öî¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ÖÆü¢¾Ö ÖæÞÖÔ Æîü, ÛúÖê ¾ÖÙÞÖŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ… ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

µÖÖ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ºþ¯ÖÖ×ÞÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. ŸÖê¾ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ †Ö×ÞÖ ºþ ÖÖ×ÞÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ‹Ûú“Ö †£ÖÔ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ µÖÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê Öæ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ, •Öê דÖ×ÛúŸÃÖꓵÖÖ ¥ü™üß®Öê ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ †ÖÆêü; ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ»ÖõÖÞÖ “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

16.3 ºþ¯ÖÖÞµÖã¯Ö¦ü¾ÖÖ¿“ÖÖꌟÖÖ„ ÛãúšüÖ®ÖÖÓ ÛúÖîךüÛêú ¯Öé£ÖÛËú……16…… (¯ÖÏÖꌟÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; ÖÏÖꌟÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯ÖÏÖꌟÖÖ„ (Proktah) - ¯ÖÏ + ˆŒŸÖ - ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ŒŸÖ

17.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê Ûãúšü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö

¯Ö˜“Ö´ÖÖꃬµÖÖµÖ„……5…… (1) ¯ÖÓ“Ö´Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121,

122; 2) ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ„ - ¯ÖÖ Book 202; ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 104, 122, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÓ“Ö Ö„ (Panchamah) - ¯ÖæÞÖÔ ¯ÖÖšü ‘ÖêÞÖê ±úŒŸÖ ¿Ö²¤ü ®ÖÛúÖê. 2. ÃÖ´ÖÖ ŸÖ„ (Samaptah) - Samaptah is not used at end of each adhyaya. Iti

indicates the end. Hence rejected.

P a g e | 405

Æü¸ü †¬µÖÖµÖ Ûêú †ÓŸÖ Öë ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ„ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡×ŸÖ ÃÖê †ÓŸÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯ÖÏŸµÖêÛú †¬µÖÖµÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ„ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ‡×ŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¿Öê¾Ö™ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ„ “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 292

4. ÖÏ´ÖêÆü

1.1 “ÖŸÖã£ÖÖ샬µÖÖµÖ„…

None of the Mss we considered had this text. All the Bookss had this text. Atha is extra in Books 202. As stated in Adhyay 1 we have retained this reading. The reading “Atha” we have rejected.

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë µÖÆü ÖÖšü ˆ Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüßÓÓ Æîü… ×Ûú®ŸÖã “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Ûúß ÖÏÖ ŸÖ ÃÖ³Öß ¯ÖãßÖÛúÖêÓ ÖêÓ

µÖÆü ¯ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü… †£Ö µÖÆü ÖÖšü ÖãßÖÛú 202 Öë †×¬ÖÛú Æîü… †Ö´Æüß ²Öבֻ֟Ö껵ÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ´ÖÖ¡Ö ÆüÖ

¯ÖÖš ü†ÖÆêü. †£Ö ÆüÖ ÖÖšü ÖãßÖÛú 202 ´Ö¬µÖê †×¬ÖÛú †ÖÆêü.

1.2 †£ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1…… 2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2…… 3.1 ס֤üÖêÂÖÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ Ø¾Ö¿Öןք ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ×¾ÖÛúÖ üÖ¿“ÖÖ¯Ö¸êüƒ¯Ö׸üÃÖÓܵÖêµÖÖ„…

(1) ‡Æü ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 111, 114, 120, 121; ÜÖ»Öã-102; 3) ס֤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ - ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 107, 114, 122, Books 209, 212; ¤üÖêÂÖÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101; 4) ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 116; 5) †ÃÖÓܵÖÖŸÖÖ„ - ÖÖ Ms. 121; †¯Ö׸üÃÖÓܵÖÖŸÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 106, 111; †¯Ö׸üÃÖÓܵÖÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ‡Æü ÜÖ»Öã (Iha Khalu) - ¯ÖÖ. ‡Æü - µÖÆüÖï (†Ö Ö™êü). The word Iha restricts the context of the

matter described to present Adhyaya(chapter), sthana(Volume) or Tantra (Text). Hence rejected.

‡Æü ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ÖÏßÖãŸÖ †¬µÖÖµÖ, ãÖÖ®Ö µÖÖ ×±ú ü ŸÖÓ¡Ö ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ “Öß•ÖÖê Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÖŸÖß Æîü | †ŸÖ„

×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡Æü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôêû ¯ÖÏßÖãŸÖ †¬µÖÖµÖ, ãÖÖ®Ö ØÛú¾ÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ÝÖÖê™üß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ´Ö¬µÖê ÖµÖÖÔ¤üÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 293

2. ס֤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ (Tridoshaprakopanimitta) – Commentator Chakrapanidatta explains “ס֤üÖêÂÖ ÖÏÛúÖê¯Ö

×®Ö× Ö¢ÖÖ ‡×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖêÆê ü¾Öê¾Ö ס֤üÖêÂÖÖ„ ÛúÖ üÞÖ´ÖË. .. …” It is general trend to repeat the initial word/words of which explaination is given.

The prerequisite for Prameha is excessive increase of liquid property in Meda, Mamsa etc. body tissues. This is possible only when Kapha predominant doshas disturb these dhatus to a great extent.

Ûãú× ÖŸÖ„- Vruddhi is of two types Chaya and prakopa. (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö

׫ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ µÖÓ “Ö | ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ - õÖµÖÖê ¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) (In Rasavaisheshik Sutra it is mentioned “ þÖã־Öé×¢Ö ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË ¯ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê Ö„ |” ) Chaya is also Vruddhi. When Doshas are increased to a great extent then they are termed Prakupita (prakarshen Kupita). In this context Kopa and Prakopa both mean same.

The present context is of “all the three doshas leading to prameha

and other diseases”. It is not of extend or degree with which they are vitiated. Hence “Prakopa” is accepted as reading.

Doshaprakopanimitta - Does not explicitly state whether one or two or all three

doshas are responsible for prameha. All diseases are caused by vitiation of doshas. Hence rejected.

™ß üÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ÛúÆüŸÖê Æîü, “ס֤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ ‡×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖêÆêü¾Öê¾Ö ס֤üÖêÂÖÖ„ ÛúÖ üÞÖ ÖË ...…” ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖëÃÖê †Ö¸Óü³Ö ÛúÖ ¿Ö²¤ü ¤üÖêÆü üÖµÖÖ •ÖÖ®ÖÖ ‹êÃÖÖ †®ÖêÛú ÝÖÏÓ£ÖÖë Öë ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, וÖÃÖÛúÖ ×¾Ö Ö¿ÖÔ †ÖÝÖê פüµÖÖ ÆüÖê | ¯ÖÏ´ÖêÆü Öë ÖÖÓÃÖ, ´Öê¤ü †Öפü ¬ÖÖŸÖæ†Öê Öë, †Ö¯Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ÛúÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ Öê ²Öœü®ÖÖ •Öºþ üß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †Öî ü µÖê ŸÖ³Öß ÆüÖêÝÖÖ •Ö²Ö Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö ¤üÖêÂÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¬ÖÖŸÖæ†Öë ÛúÖê ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú üŸÖê Æîü | Ûãúׯ֟ք - ¾Ö鬤üß Ûêú ¤üÖê ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÆüÖêŸÖê Æîü “ÖµÖ †Öî ü ¯ÖÏÛúÖê¯Ö | (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö ×«ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ µÖÓ “Ö | ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ - õÖµÖÖê ¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) (¸üÃÖ¾Öî¿Öê×ÂÖÛú ÃÖæ¡Ö ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü þÖã־Öé×¢Ö ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË ¯ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê Ö„ |) “ÖµÖ ³Öß ¾Ö鬤üß Æîü | •Ö²Ö ¤üÖêÂÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ²ÖœüŸÖê Æîü ŸÖÖê ˆ®Æêü ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ Ûãúׯ֟ք) ‹êÃÖÖ ÛúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë ÛúÖê¯Ö †Öî¸ü ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ÃÖ³Öß ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ÖÏ´ÖêÆü †Öî ü ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ¾ÖÖê ×ÛúÃÖ ¯ÖÏ ÖÖÞÖ ÃÖê Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ‡ÃÖ¯Öê ×®Ö³ÖÔ ü ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö„ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ - ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ‹Ûú, ¤üÖê µÖÖ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏ ÖêÆü Ûêú ÛúÖ üÞÖ Æîü, ‡ÃÖÛúÖ –ÖÖ®Ö ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÃÖ³Öß ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¾µÖÖ׬Ö, ¤üÖêÂÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê ÆüÖêŸÖê Æî ü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

™ß üÛúÖÛúÖ ü “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü, “ס֤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ ‡×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖêÆêü¾Öê¾Ö ס֤üÖêÂÖÖ„ ÛúÖ üÞÖ´ÖË ... …” ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖÛú›æü®Ö ‹ÜÖÖªÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯Öã®Öºþ““ÖÖ¸ü ÆüÖêÞÖê, •µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯Öãœêü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê †®ÖêÛú ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê. ÖÏ´ÖêÆüÖŸÖ ´ÖÖÓÃÖ, ´Öê¤üÖפü ¬ÖÖŸÖæÓ Ö¬µÖê †Ö¯Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾ÖÖœüÞÖê ÝÖ ü•Öê“Öê †ÃÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö ¤üÖêÂÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ®ÖÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ, ŸÖê¾ÆüÖ“Ö Æêü ‘Ö›üŸÖê.

P a g e | 294

Ûãúׯ֟ք - ¾Ö鬤üß ¤üÖê®Ö ¯ÖÏÛúÖ¸“Öß †ÃÖŸÖê ü “ÖµÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö. (“†£ÖÖ¾ÖãÖÖ | ÃÖÖ “Ö ×«ü¬ÖÖ, - ÃÖÖ´µÖÓ ¾ÖîÂÖ´µÖÓ “Ö | ¾ÖîÂÖ´µÖÓ ×«ü¬ÖÖ - õÖµÖÖê ¾Öé× ü¿“Ö | ¾Öé× üÙ«ü¬ÖÖ,- “ÖµÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö³Öê¤êü®Ö |”) ( üÃÖ¾Öî¿Öê×ÂÖÛú ÃÖæ¡ÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆê þÖã־Öé×¢Ö ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË ¯ÖÏ“µÖãŸÖ„ ÛúÖê Ö„ |) “ÖµÖ ÃÖ㬤üÖ ¾Ö鬤üß †ÖÆêü. •Öë¾ÆüÖ ¤üÖêÂÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ®ÖÖ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ Ûãúׯ֟ք) †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÛúÖê¯Ö ¾Öü ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšüÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ü, ÃÖ¾ÖÔ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖ Öãôêû ¯ÖÏ ÖêÆü ¾Ö ‡ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖê ÛúÖêÞÖŸµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏÛúÖê Ö„ µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

¤üÖêÂÖÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ - µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ‹Ûú, ¤üÖê®Ö ØÛú¾ÖÖ ŸÖß®Ö µÖÖ¯ÖîÛúß ×ÛúŸÖß ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêüŸÖ µÖÖ“Öê –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ¤ãü™üß Öãôêû ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ (Vibhavanti) - ×¾Ö - ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ, ¾Öî×¾Ö¬µÖ, ×¾ÖµÖÖê•Ö®Ö

×¾Ö³Ö¾Ö- µÖ£ÖÖ×¾Ö³Ö¾ÖÓ“Ö - ÃÖã.¿ÖÖ.10 ×¾Ö³Ö¾ÖÃÖÖÆüÃÖ .. .. †.Çü.3/91

In Ayurvedic texts, generally the word Bhavanti is used. “Vibhavanti” is not used. Hence original reading retained. The appearance of urine, which is a cardinal symptom in prameha, changes according to the property/properties with which the predominant dosha has vitiated and accordingly prameha gets the name (Su. Ni 6-26). Hence the reading Vibhavanti - “to take many forms” also carries meaning. So it is accepted as pathabheda.

†ÖµÖã¾Öì¤ü ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Öë ³Ö¾Ö×®ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüßÓÓ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏ´ÖêÆü Öë Öæ¡Ö ÛúÖ Ã¾Öºþ Ö µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ‡ÃÖ´Öê •ÖÖê ¯ÖϬÖÖ®Ö ¤üÖêÂÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖî Æîü, ®ÖÛêú ÝÖãÞÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü µÖê Öæ¡Ö ÛúÖ Ã¾Öºþ¯Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ Æîü | ¯ÖÏ ÖêÆü Ûêú ®ÖÖ´Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ³Öê¤üü ×ÛúµÖê Æîü (ÃÖã.×®Ö.6/26) | †ŸÖ„ ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖÓ Ö¬µÖê, ³Ö¾Ö×®ŸÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÖœüôûŸÖÖê. ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê, ´Öæ¡ÖÖ“Öê þֺþ¯Ö Æêü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. •µÖÖ ¯ÖÏ ÖãÜÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖê»Ö, ŸµÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®ÖãÃÖÖ ü Æêü þֺþ¯Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öê ®ÖÖ¾ÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ³Öê¤ Ûêú»Öêü †ÖÆêüŸÖ (ÃÖã.×®Ö.6/26). ´ÆüÞÖæ®Ö ×¾Ö³Ö¾Ö×®ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †ÃÖÓܵÖÖŸÖÖ„ (Asankhyatah)/†¯Ö׸üÃÖÓܵÖÖŸÖÖ„ (Aparisankhyatah) - Samkhyata - counted or enumerated (MW) ¯Ö× üÃÖÓܵÖÖŸÖ - ×ÝÖ®ÖÖ Æãü†Ö, ×ÆüÃÖÖ²Ö »ÖÝÖÖµÖÖ

Æãü†Ö (†Ö Ö™êü) Samkhyeya - ca lculable, not numerous (MW)

P a g e | 295

Aparisamkhyeya can be interpreted as one which cannot be calculated, enumerated.

Aparisamkhyata can be interpreted as one which is not counted. It implies it can be counted.

Diseases are innumerable according to variations in doshas that vitiate, and the properties with which they vitiate. Hence Aparisamkhyeya is more appropriate.

ÃÖÓܵÖÖŸÖÖ - ×ÝÖ®ÖÖ Æãü†Ö | ÃÖÓܵÖêµÖ - וÖÃÖÛúß ÝÖÞÖ®ÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü | †¯Ö׸üÃÖÓܵÖêµÖ - ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü, וÖÃÖÛúß ÝÖÞÖ®ÖÖ ®ÖÆüß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß | †¯Ö׸üÃÖÓܵÖÖŸÖÖ - ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü, •ÖÖê ×ÝÖ®ÖÖ ®ÖÆüß •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ |

¤üÖêÂÖÖë Ûêú ¤ãü™üß ¯ÖÏÛúÖ üÖ®ÖãÃÖÖ ü †Öî ü וÖÃÖ ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¤üÖêÂÖÖëÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆ®ÖÛêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ÃÖÓܵÖÖ †ÝÖ×ÞÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ †¯Ö× üÃÖÓܵÖêµÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

ÃÖÓܵÖÖŸÖÖ - ´ÖÖê•ÖŸÖÖ µÖêÞÖÖ¸êü. ÃÖÓܵÖêµÖ - ÝÖÞÖ®ÖÖ Ûú üŸÖÖ µÖêÞµÖÖ•ÖÖêÝÖê.

†¯Ö׸üÃÖÓܵÖêµÖ - µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, ÝÖÞÖ®ÖÖ Ûú üŸÖÖ ®Ö µÖêÞµÖÖ•ÖÖêÝÖê. †¯Ö׸üÃÖÓܵÖÖŸÖÖ - µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, ÖÖê•ÖŸÖÖ ®Ö µÖêÞÖÖ êü.

¤üÖêÂÖ ¤ãü™üß“µÖÖ ÖÏÛúÖ üÖ®ÖãÃÖÖ ü †Ö×ÞÖ •µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öà“Öß ÃÖÓܵÖÖ †ÝÖ×ÞÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö † Ö× üÃÖÓܵÖêµÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3.2 ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……3…… (1) ¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; ס֤üÖêÂÖÛúÖê¯Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 114; 2) ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ¯ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö„ (Doshaprakopah) - Same as 3.1

3.1 Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü 3.1 “µÖÖ ®ÖãÃÖÖ ü.

2. ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ (Vyakhyasamah) †®Öã - ÖÖÝÖÖÆæü®Ö, †®Öã»ÖõÖã®Ö (ÝÖß.) †®Öã ‡×ŸÖ ÃÖÖ¥ü¿µÖÖ¯Ö ü³ÖÖ¾Ö´ÖË… †®Öã, ÃÖÖ¥ü¿µÖ ŸÖ£ÖÖ ÛÎú Ö ÃÖê ²ÖÖ¤ü ´Öë ÆüÖê®ÖÖ… (×®ÖºþŒŸÖ) †®Öã¾µÖÖܵÖÖ -To explain further (MW).

The opening statement states 3 doshas cause Prameha. Then Charakacharya give guidelines about manifestation of a disease as a mild disease, late manifestation or no manifestation of disease at all. Then he explains how the

P a g e | 296

vitiation of 3 doshas causes Prameha. Hence Anuvyakhyasymah is more appropriate.

¯ÖÏÖ Ó ü³Ö Ûêú ¿»ÖÖêÛú ´Öë, ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏ ÖêÆü ÛúÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æî | ˆÃÖÛêú ²ÖÖ¤ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ®Öê ¾µÖÖf¬Ö ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ²ÖÖ¸êü ´ÖêÓ ´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß, ¾µÖÖ×¬Ö ÃÖÖî µÖ ÆüÖê ŸÖÖê ¾µÖÖf¬Ö »ÖõÖÞÖ ¤êü¸ü ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü; µÖÖ ×±ú ü ˆŸ¯Ö®®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | ˆÃÖÛêú ²ÖÖ¤ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ®Öê ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ¤ãü™üß ÃÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÛîúÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß“µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ, ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ´Öãôêû ¯ÖÏ ÖêÆü ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôûŸÖê. ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ˆŸ Ö¢Öß ×¾ÖÂÖµÖß ´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ. •ÖÃÖê Ûúß, ÃÖÖî µÖ ¾µÖÖ¬Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¬Öß »ÖõÖÞÖê ˆ¿Ö߸üÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ.ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ŸÖß®Ö ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ¤ãü™üß Öãôêû ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûú¿Öß ÆüÖêŸÖê µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ ÆüÞÖæ®Ö †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

4.1 ‡Æü ÜÖ»Öã ×®Ö¤üÖ®Ö¤üÖêÂÖ¤æüµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖê³µÖÖê ×¾ÖÛúÖ¸ü×¾Ö‘ÖÖŸÖ³ÖÖ¾ÖÖ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ… (1) ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 209, 211, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖÓ (Vikaranam) - Just separation of samas. No change in meaning. But

the commentator Chakrapanidatta has explained the term “Vikaravighatabhavabhavaprativisheshah”. Hence original retained.

µÖÆü ¯ÖÖšü ÃÖ ÖÖÃÖ ÛúÖê †»ÖÝÖ Ûú¸ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÃÖê ´ÖŸÖ»Ö²Ö ®ÖÆüß ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ Æîü | “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “×¾ÖÛúÖ ü×¾Ö‘ÖÖŸÖ³ÖÖ¾ÖÖ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„” | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆüÖ ÖÖšü ÃÖ´ÖÖÃÖ ¾ÖêÝÖôÌûÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôê û †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ™üßÛúÖÛúÖ¸ü “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß “×¾ÖÛúÖ ü×¾Ö‘ÖÖŸÖ³ÖÖ¾ÖÖ³ÖÖ¾Ö ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4.2 µÖ¤üÖ ÊêŸÖê ¡ÖµÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ ¯Ö¸üÃ¯Ö Óü ®ÖÖ®Öã²Ö¬®Ö®ŸµÖ£Ö¾ÖÖ ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖꃣ־ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ

(1) ‹®Öê - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) µÖ¤üÖ ÊêŸÖê ¡ÖµÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ Ö¸üÃ¯Ö Óü ®ÖÖ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ, ®Ö ŸÖ¤üÖ ×¾ÖÛúÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾¾ÖéÔ×¢Ö³ÖÔ¾Ö×ŸÖ - ÖÖ Books 209, 212; 3) †µÖ£ÖÖ ¾ÖÖ ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ - ÖÖ Books 203, 214; 4) †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖ®Öã²Ö¬®ÖÓןÖ- ¯ÖÖ Mss. 101*, 102*, 103, 105, 106, 107, 110, 111, 113*, 114, 116*, 119, 121,122, Books 209, 211,212*; 5) ¾ÖÖ ²Ö¬®ÖÓü×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 120)

P a g e | 297

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ‹®Öê (Ene) - Ete is masculine plural form of Etadü, while Ene is Neutral Dwivachan

form. Nidan, Dosha and Dushya - 3 are involved, hence Ete is appropriate. “Ene” is rejected.

‹ŸÖê µÖÆü ‹ŸÖ¤ü ÛúÖ ÖÏ£Ö´ÖÖ †®ÖêÛú¾Ö“Ö®Ö Æîü †Öî¸ü ‹®Öê ®Ö¯ÖãÃÖÛúØ»ÖÝÖß ×¾¤ü¾Ö“Ö®Ö Æîü | ×®Ö¤üÖ®Ö, ¤üÖêÂÖ, ¤æü嵅 ‡®Ö ŸÖß®ÖÖë ÛúÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ‹ŸÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ “‹®Öê“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

‹ŸÖê Æêü ‹ŸÖ¤ü “Öê ¯ÖÏ£Ö ÖÖ †®ÖêÛú¾Ö“Ö®Ö †ÖÆêü, †Ö×ÞÖ ‹®Öê Æêü ®Ö ÖãÃÖÛúØ»ÖÝÖß ×¾¤ü¾Ö“Ö®Ö †ÖÆêü. ×®Ö¤üÖ®Ö, ¤üÖêÂÖ, ¤æü嵅 µÖÖ ŸÖß®Ö ÝÖÖê™üà“ÖÖ †ÓŸÖÔ³ÖÖÔ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê ‹ŸÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “‹®ÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. - ®Ö ŸÖ¤üÖ ×¾ÖÛúÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾¾ÖéÔ×¢Ö³ÖÔ¾Ö×ŸÖ (Na Tada Vikarabhinirvrittirbhavati) - With this reading the interpretation will be - “If the etiological factors, Dosha and Dushya do not relate/bind with each other, disease dose not manifest”. This is not true. In such instances a weak form of disease or late manifestation is also possible. So original reading retained. This reading is rejected.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ, “¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆêüŸÖã, ¤üÖêÂÖ †Öî ü ¤æ嵅 †ÝÖ ü ‹Ûú ¤æüÃÖ ê ü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ®Ö ÆüÖê, ŸÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß Æîü |” »Öê×Ûú®Ö µÖÆü ˆ×“ÖŸÖ ®ÖÆüßÓ Æîü | ŒµÖÖë×Ûú ‡ÃÖ ×ãÖ×ŸÖ ´Öë Ûú Ö•ÖÖê¸ü ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖÖ ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ¯Ö×¢Ö ¤êü¸ü ÃÖê ÆüÖê®ÖÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æî ü| †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ, “¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆêüŸÖã, ¤üÖêÂÖ †Ö×ÞÖ ¤æ嵅 ‹Ûú´ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ®ÖÃÖ»µÖÖÃÖ, ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüß” †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. Æêü ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ²Ö üÖê²Ö¸ü ®ÖÖÆüß. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ˆ¿Ö߸üÖ ÆüÖêÞÖê †ÃÖê ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †µÖ£ÖÖ ¾ÖÖ ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ / †µÖ£ÖÖ ¾ÖÖ ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖꃣ־ÖÖ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ - With

this reading the interpretation will be - “Due to time factor, the three do not relate/bind properly, or they are weak and they bind”. According to this reading the Kalaprakarsha or long time duration is the main cause which leads to improper binding of the 3 which in turn leads to weak disease manifestation or late disease manifestation. Can be accepted as reading

P a g e | 298

†µÖ£ÖÖ ¾ÖÖ ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ - ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü, “ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö ‹Ûú¤æÃÖ êü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖ× ´Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü µÖÖ ×±ú ü ¤ãü²ÖÔ»Ö ¤üÖêÂÖ ‹Ûú¤ãüÃÖ êü ÃÖê ÃÖ×´´Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü |” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÔ µÖê ÖϬÖÖ®Ö ÛúÖ¸üÞÖ Æî, וÖÃÖÛúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö ‹Ûú¤æüÃÖ¸êü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖ×´ Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖê Æîü, וÖÃÖÛêú ¯Ö׸üÞÖÖ Öþֺþ Ö Ûú´Ö•ÖÖê ü ¾µÖÖ×¬Ö Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü µÖÖ ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ Ö×¢Ö ¤êü ü ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | †µÖ£ÖÖ ¾ÖÖ ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖƒ®Öã²Ö¬®Ö×®ŸÖ - µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü Öãœüᯙ ÖÏ ÖÖÞÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖê, “ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ´Öãôêû ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö ‹Ûú ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüßŸÖ ØÛú¾ÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ¤üÖêÂÖ ‹Ûú´ÖêÛúÖ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.” µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü, ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ ØÛú¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÛúÖô ÆüÖêÞÖê Æêü ´ÖãÜµÖ ÛúÖ üÞÖ †ÃÖæ®Ö ŸµÖÖ´ÖãôÌêû ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö ‹Ûú´ÖêÛúÖ¿Öß ¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö׸üÞÖÖ Öþֺþ¯Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ˆ¿Ö߸üÖ ÆüÖêŸÖê.

4. †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏÛúÂÖÖÔ¤ü²Ö»ÖßµÖÖÓÃÖÖê ¾ÖÖ®Öã²Ö¬®ÖÓןÖ- “ ÖÏÛúÂÖÔ” - ¯ÖÏ´ÖãÜÖŸÖÖ, ÁÖêšüŸÖÖ The present context (Adhikaran) is of “×¾ÖÛúÖ¸ü×¾Ö‘ÖÖŸÖÛú ü³ÖÖ¾Ö” (factors contradicting disease formation). Prakarsha of hetu (cause) cannot be considered disease contradcting factor.

In our opinion the word “¯ÖÏÛúÂÖÔ” should be prefixed with “†” or Avagraha to negate its meaning. (As is present in Mss 110). If the Nidan-Dosha-Dushya are not strong (“†¯ÖÏÛúÂÖÔ”), either they will not produce any disease or the disease produced by them will be weak (†ÞÖã×¾ÖÛúÖ ü) or with few symptoms(†µÖ£ÖÖꌟÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ).

Many Mss have not used Avagraha at many places. “†Ö” + “†” remains “†Ö” and is denoted by adding Avagraha. Mss have not added this Avagraha.

In addition to “†¯ÖÏÛúÂÖÔ”, the word “Kala” should be present to indicate “ÛúÖ»ÖÖפü²Ö»ÖÓ

»Ö²¬¾ÖÖ”. Vitiated Dosha-dushya create disease when favourable time is there( like Kapha in Vasant rutu etc) and a weak disease in unfavourable time.

In original text as commentator suggests, we have to interpret kala-prakarsha as long duration. Accordingly try to interprete original reading as- the 3 do not bind or if they bind then they relate/bind after a long duration - Kalaprakarsha which leads to weak or late disease manifestation. 1) Weakness of the three or 2) unfavorable time for disease manifestation may be the cause for weak or late manifestation.

In the original reading also – (ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ )Kalaprakarsha should be changed to (ÛúÖ»Ö-† ÖÏÛúÂÖÔ) indicating unfavourable time for disease manifestation. “The disease, if produced, is weak due to unfavourable time” is straight and simple statement, which is easy to understand. Though here only Kala is mentioned, it

P a g e | 299

is also to be applied to Desha, Prakruti etc. (®Ö “Ö ŸÖ㻵ÖÝÖãÞÖÖ ¤æüµÖÖê ®Ö ¤üÖêÂÖ„ ÖÏÛéúןֳÖÔ¾ÖêŸÖË | ®Ö “Ö ÛúÖ»ÖÝÖãÞÖßÖ㻵ÖÖê ®Ö ¤êü¿ÖÖê ¤ãü¹ý¯ÖÛÎú Ö„ || ÝÖ×ŸÖ ê üÛúÖ ..) Explaining their prakarsha is difficult. With Aprakarsha they can be easily explained. Mss have omitted Avagraha at many places.This could be one such instance. We have not made any changes to original text, it is not our right. They can be made with consent of multiple expert vaidya after discussion. Æü´ÖÖ êü ´ÖŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü, “ ÖÏÛúÂÖÔ” µÖê ¯ÖÖšü † ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö Æîü µÖÖ ×±ú ü †¾ÖÝÖÏÆü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Ö®Öê ÛËú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | (ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú.110 Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü). µÖפü ×®Ö¤üÖ®Ö - ¤üÖêÂÖ - ¤æü嵅 ŸÖÖÛú¤ü¾ÖÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü (“†¯ÖÏÛúÂÖÔ”), ŸÖ²Ö ‹Ûú ŸÖÖê ¾ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ®ÖÆüß Ûú üŸÖê Æîü µÖÖ ×±ú ü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ¤üã²ÖÔ»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü (†ÞÖã×¾ÖÛúÖ ü) µÖÖ Ûú´Ö »ÖõÖÞÖÖë ÃÖê µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (†µÖ£ÖÖꌟÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ). †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë †®ÖêÛú •ÖÝÖÆü †¾ÖÝÖÏÆü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | “†Ö” + “†” ‡®ÖÛúÖ ÃÖÓ¬Öß “†Ö” ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖêü †¾ÖÝÖÏÆü ÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ®Öê ‡ÃÖ †¾ÖÝÖÏÆü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú ¯Öæ¾ÖÔ ÛúÖ»Ö µÖê ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü ü, “ÛúÖ»ÖÖפü²Ö»ÖÓ »Ö²¬¾ÖÖ”.¾ÖÖê ‹êÃÖê ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ˆ×“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö ´Öë ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ †Öî ü ¤æü嵅 ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö Ûú¸üŸÖê Æîü | (•ÖîÃÖê Ûúß ¾ÖÃÖÓŸÖ ŠúŸÖæ Öë Ûú±ú). †®Öã×“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö Öë ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ´Öæ»Ö ÖÖšü ´Öë ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü, ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †×¬ÖÛú ÛúÖ“Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ | Öæ»Ö ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö †×¬ÖÛú ÛúÖ»Ö Ûêú ²ÖÖ¤ü µÖÖ ×±ú üü ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÖÔ ÃÖêû ‹Ûú¤ãüÃÖ¸êü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ¤ãü²ÖÔ»Ö µÖÖ ¤êü¸ü ÃÖê ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖê Æîü | 1) ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®ÖÖë ÛúÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖê®ÖÖ 2) ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûêú ×»ÖµÖê ×“ÖŸÖ ÃÖ ÖµÖ ®Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖê ¤ãü²ÖÔ»Ö µÖÖ ×±ú¸ü ¤êü ü ÃÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ÛúÖ ÆêüŸÖã Æîü | ´Öæ»Öû ¯ÖÖšü ´Öë ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÔ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÛúÖ»Ö†¯ÖÛúÂÖÔ ‹êÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ | •ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÛúÖ †®Öã×“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | µÖפü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ ŸÖÖê †®Öã×“ÖŸÖ ÛúÖ»Ö ÃÖê ¾ÖÖê ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æî ü µÖê ×ÃÖ¬ÖÖ ÃÖÖ¬ÖÖ ¾ÖÖŒµÖ Æîü †Öî ü ÃÖ Öœü®Öê ´Öë ÛúÖê‡Ô פüŒÛúŸÖ ®ÖÆüß Æîü |ü µÖפü ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ×ÃÖ±Ôú ÛúÖ»Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ×±ú ü ³Öß ¤êü¿Ö, ¯ÖÏÛéúŸÖß †Öפü ÛúÖê ¾ÖÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (®Ö “Ö ŸÖ㻵ÖÝÖãÞÖÖ ¤æüµÖÖê ®Ö ¤üÖêÂÖ„ ¯ÖÏÛéúןֳÖÔ¾ÖêŸÖË | ®Ö “Ö ÛúÖ»ÖÝÖãÞÖßÖ㻵ÖÖê ®Ö ¤êü¿ÖÖê ¤ãü¹ý¯ÖÛÎú´Ö„ || ÝÖ×ŸÖ êüÛúÖ ..) ®ÖÛúÖ ¯ÖÏÛúÂÖÔ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú ü®Öê ´Öë פüŒÛúŸÖ Æîü | †¯ÖÛúÂÖÔ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú ü®Öê ´Öë ÛúÖê‡Ô פüŒÛúŸÖ ®ÖÆüß Æîü |. ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ®Öê †®ÖêÛú •ÖÝÖÆü †¾ÖÝÖÏÆü ®ÖÆüß ×»ÖµÖÖ Æîü | µÖê ˆÃÖÛúÖ ˆ¤üÖÆü üÞÖ Æîü | ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ²Ö¤ü»Ö Ûú ü®Öê ÛúÖ †×¬ÖÛúÖ ü Æü Öê ®ÖÆüß Æîü †ŸÖ„ †®ÖêÛú ¾Öîª ÃÖê “Ö“ÖÖÔ Ûú ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ×®ÖÞÖÔµÖ ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ü | †Ö´Ö“µÖÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü, “¯ÖÏÛúÂÖÔ” ÆüÖ ¯ÖÖšü † ¿Öß •ÖÖê›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ØÛú¾ÖÖ †¾ÖÝÖÏÆüÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ †£ÖÔ ÃÖ Ö•ÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.(ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ÛÎú.110 ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê). •Ö ü ×®Ö¤üÖ®Ö - ¤üÖêÂÖ - ¤æü嵅 •Ö ü ŸÖÖÛú¤ü¾ÖÖ®Ö ®ÖÃÖŸÖᯙ (“†¯ÖÏÛúÂÖÔ”), ŸÖ¸ü ‹Ûú ŸÖ ü ŸÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö Ûú üßŸÖ ®ÖÖÆüßŸÖ ØÛú¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ¸üÖ ¾µÖÖ¬Öß ¤üã²ÖÔ»Ö †ÃÖŸÖÖê (†ÞÖã×¾ÖÛúÖ¸ü) ØÛú¾ÖÖ Ûú´Öß »ÖõÖÞÖÖÓ®Öß µÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖÖê. (†µÖ£ÖÖꌟÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ). †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê †®ÖêÛú ךüÛúÖÞÖß †¾ÖÝÖÏÆüÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. “†Ö” + “†” µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ¬Öß “†Ö” ÆüÖêŸÖÖê. Æêü †¾ÖÝÖÏÆüÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü. ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ®Öß ÆüÖ †¾ÖÝÖÏÆü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ Öæ¾Öá ÛúÖ»Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, “ÛúÖ»ÖÖפü²Ö»ÖÓ »Ö²¬¾ÖÖ”. ŸÖÖê †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. µÖÖêÝµÖ ÛúÖ»ÖÖŸÖ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ¾Ö ¤æü嵅 ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ (•ÖÃÖê Ûúß ¾ÖÃÖÓŸÖ ŠúŸÖæ´Ö¬µÖê Ûú±ú). †µÖÖêÝµÖ ÛúÖôûÖŸÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê.

P a g e | 300

´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †×¬ÖÛú ÛúÖôûÖ®ÖãÃÖÖ¸ü Ûêú»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÖæôÌû ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü, ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö •ÖÖÃŸÖ ÛúÖôÌûÖ®ÖÓŸÖ ü ØÛú¾ÖÖ ÛúÖ»Ö ÖÏÛúÂÖÖÔ´Öãôêû ‹Ûú´ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ¤ãü²ÖÔ»Ö ØÛú¾ÖÖ ˆ¿Ö߸üÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯ÖŸÖß Ûú üŸÖÖŸÖ. 1) ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖÞÖê. 2) ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢ÖßÃÖÖšüß µÖÖêÝµÖ ÛúÖôû ®ÖÃÖÞÖê Æüß ¤ãü²ÖÔ»Ö ØÛú¾ÖÖ ˆ¿Öß üÖ ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö¢Öß“Öß ÛúÖ¸üÞÖê †ÖÆêüŸÖ. ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê ÃÖ㬤üÖ ÛúÖ»Ö¯ÖÏÛúÂÖÔ µÖÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ»Ö†¯ÖÛúÂÖÔ †ÃÖÖ ²Ö¤ü»Öæ®Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê •ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß“ÖÖ †µÖÖêÝµÖ ÛúÖ»Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. •Ö ü ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü †µÖÖêÝµÖ ÛúÖ»ÖÖ Öãôêû ŸÖÖê ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖŸÖÖê Æêü ÃÖ üôû ÃÖÖ¬Öê ¾ÖÖŒµÖ †ÖÆêü ¾Ö ÃÖ Ö•ÖÞµÖÖÃÖ ÃÖÖê¯Öê †ÖÆêü. •Ö¸üß µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ±úŒŸÖ ÛúÖôûÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ¤êü¿Ö, ¯ÖÏÛéúŸÖß ‡. ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖÖê »ÖÖÝÖæ †ÖÆêü. (®Ö “Ö ŸÖ㻵ÖÝÖãÞÖÖ ¤æüµÖÖê ®Ö ¤üÖêÂÖ„ ÖÏÛéúןֳÖÔ¾ÖêŸÖË | ®Ö “Ö ÛúÖ»ÖÝÖãÞÖßÖ㻵ÖÖê ®Ö ¤êü¿ÖÖê ¤ãü¹ý¯ÖÛÎú´Ö„ || ÝÖ×ŸÖ êüÛúÖ ..) ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÂÖÔ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÞÖê †¾Ö‘Ö›ü †ÖÆêü. †¯ÖÛúÂÖÖÔ®ÖãÃÖÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÖê Öê †ÖÆêü. ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ®Öß †®ÖêÛú ךüÛúÖÞÖß †¾ÖÝÖÏÆü ÝÖÖôû»ÖÖ †ÖÆêü. Æêü ŸµÖÖ“Öê ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü. ´Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûú üÞµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖÛúÖ ü †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ®ÖÖÆüß. †®ÖêÛú ¾ÖîªÖÓ“µÖÖ “Ö“Öì®ÖÓŸÖ ü šü ü¾ÖÖ¾Öê.

5. ¾ÖÖ (Va) -The first athava has two options 1) either Anubandha is there or 2) it is

not there. The Va (replacing the second Athava) states two conditions 1) after excess time factor or 2) when doshas are weak. The “Va” replacing second “Athava” helps in making the above mentioned options clear. Hence accepted as pathabheda.

¯ÖÆü»Öê †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÖšü Ûêú ¤üÖê ¯ÖµÖÖÔµÖ Æîü 1) †®Öã²Ö®¬Ö ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ 2) µÖÖ ×±ú ü ®ÖÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖפüü (¤ãüÃÖ¸êü †£Ö¾ÖÖ Ûúß •ÖÝÖÆü

) ¾ÖÖ µÖê ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ¤üÖê ¯ÖµÖÖÔµÖ Æîü 1) ¤üß‘ÖÔ ÛúÖ»Ö µÖÖ 2) ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖê®ÖÖ | ¤ãüÃÖ ê ü †£Ö¾ÖÖ Ûúß •ÖÝÖÆü Öê ¾ÖÖ µÖê ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê ¯ÖµÖÖÔµÖ ÛúÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯Ö×Æü»µÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ ¤üÖê®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ 1) †®Öã²Ö®¬Ö †ÃÖŸÖÖê 2) ØÛú¾ÖÖ ®ÖÃÖŸÖÖê. •Ö ü (¤ãüÃÖ¸êü †£Ö¾ÖÖ“µÖÖ

ךüÛúÖÞÖß ) ¾ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ¤üÖê®Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ 1) ¤üß‘ÖÔ ÛúÖôû ØÛú¾ÖÖ 2) ¤üÖêÂÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖÞÖê. ¤ãüÃÖ êü †£Ö¾ÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ¾Ö üß»Ö ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ Ã Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

6. ²Ö¬®ÖÓü×ŸÖ (Badhnanti) - Bandhan is binding and anubandha is to bind/follow. The

etiological factors, Dosha and Dushya if are in co-relation or in accordance then the disease manifests. They don’t have to physically bind every-time. Hence Anubandha is more appropriate. This reading rejected.

²ÖÓ¬Ö®Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ²ÖÓ¬ÖÖ Æãü¾ÖÖ †Öî ü †®Öã²ÖÓ¬Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ²ÖÖÓ¬Ö®ÖÖ | ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ÆêüŸÖã, ¤üÖêÂÖ †Öî ü ¤ãü嵅 ‹Ûú¤ãüÃÖ¸êü ÃÖê

ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ŸÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Æü ü ²ÖÖ¸ü ³ÖÖêןÖÛú¥ü™üß ÃÖê ²ÖÓ¬Ö®Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ †®Öã²Ö®¬Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 301

²ÖÓ¬Ö®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öê ¾Ö †®Öã²ÖÓ¬Ö ´ÆüÞÖ•Öê ²ÖÖÓ¬ÖÞÖê. ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ÆêüŸÖã, ¤üÖêÂÖ ¾Ö ¤ãü嵅 ‹Ûú´ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö †ÃÖŸÖᯙ ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖêÛú ¾Öêôûß ³ÖÖêןÖÛú¥ü™ü¶Ö ²ÖÓ¬Ö®Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû †®Öã²Ö®¬Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.3 ®Ö ŸÖ¤üÖ ×¾ÖÛúÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö„, ×“Ö üÖ«üÖƒ¯µÖ׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê, ŸÖ®Ö¾ÖÖê ¾ÖÖ

³Ö¾Ö®ŸµÖµÖ£ÖÖꌟÖÃÖ¾ÖÔ×»Ö’ûËÝÖÖ ¾ÖÖ, ×¾Ö¯ÖµÖÔµÖê ×¾Ö¯Ö üߟÖÖ„, (1) ®Ö Ÿ¾Ö¾Ö¿µÖÓ ×¾ÖÛúÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÛú üÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - Mss. 101, ®Ö ŸÖ¤üÖ¾Ö¿µÖÓ ×¾ÖÛúÖ¸üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÛú üÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - Mss. 106, 111; ®Ö ŸÖ¤üÖ ×¾ÖÛúÖ üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÛú¸üÖ ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - Mss. 120; 2) ×¾Ö¯ÖµÖÔµÖê ŸÖã - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ

1. †×³Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÛú üÖ (Abhinirvrittikara) - With this reading the interpretation will be “The

Nidanadi 3, if do not follow each other, then they may not produce the disease”. With original reading the interpretation will be “The Nidanadi 3, if do not follow each other, then the disease may not be produced.” Here though Nidanadi 3 are responsible for disease manifestation, Samprapti is rightly given separate existence. Hence this reading is more appropriate.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, “×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®ÖÖê †ÝÖ ü ‹Ûú¤æÃÖ êü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖ×´ Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖê Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö Ÿ¯Ö®®Ö ®ÖÆüß Ûú¸ü ÃÖÛúŸÖê Æîü |” ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü - ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®ÖÖê †ÝÖ ü ‹Ûú¤æÃÖ êü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖ×´ Ö×»ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü, ŸÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ¯Ö×¢Ö ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Ö ü µÖפü, ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö ˆŸ Ö×¢Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß ÛúÖ †»ÖÝÖ Ã£ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ µÖÆü ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æî ü|

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ¯Öãœü߻֯ÖÏ´ÖÖÞÖê †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. “×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö •Ö ü ‹Ûú ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ®ÖÃÖŸÖᯙ ŸÖ ü ŸÖê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûúºþ ¿ÖÛúŸÖ ®ÖÖÆüߟ֔. ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ¯Öãœü߻֯ÖÏ ÖÖÞÖê †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. “×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö •Ö ü ‹Ûú ÖêÛúÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ®ÖÃÖŸÖᯙ ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß”. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß •Ö üß ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü ŸÖß®Ö, ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö¢Öß“Öê ÛúÖ¸üÞÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ üß ÃÖÓ ÖÏÖ¯ŸÖß»ÖÖ ¾ÖêÝÖôêû ãÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ×¾Ö¯ÖµÖÔµÖê ŸÖã ×¾Ö¯Ö¸üߟÖÖ„ (ViparyayeTu Viparita) - No change in meaning hence original

retained. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 302

4.4 ‡×ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ×¾ÖÛúÖ ü×¾Ö‘ÖÖŸÖ³ÖÖ¾ÖÖ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏןÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÆêüŸÖã³ÖÔ¾ÖŸµÖ㌟ք……4…… 5.1 ŸÖ¡Öê´Öê ¡ÖµÖÖê ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ ¿»Öê´Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖÞÖÖ´ÖÖÀ¾Ö׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢ÖÛú üÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, 5.2 ŸÖª£ÖÖ--ÆüÖµÖ®ÖÛúµÖ¾ÖÛú“Öß®ÖÛúÖê§üÖ»ÖÛú®ÖîÂÖ¬ÖêŸÛú™ü´ÖãÛãú®¤üÛú´ÖÆüÖ¾ÖÎß×Æü¯ÖÏ´ÖÖê¤üÛúÃÖãÝÖ®¬ÖÛúÖ®ÖÖÓ

®Ö¾ÖÖ®ÖÖ´Öן־Öê»Ö´Öן֯ÖÏ´ÖÖÞÖê®Ö “ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖ„, (1) µÖ¾Ö - ÖÖ Ms. 104, Book 211; 2) ®ÖîÂÖ¬ÖÛú - ÖÖ Mss. 102, 122; 3) ŸÛú™ü - ¯ÖÖ Mss. 102,

104, 105*, 109, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Book 211; 4) ´ÖãÛãÓú¤ü - ¯ÖÖ Ms. 105; 5) ÃÖãÝÖÓ¬ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 106, 109, 111*, 121; 6) “Ö- 102, 103, 110, 122; 7) †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖêÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. µÖ¾Ö (Yava) – Samgrahakar in Sutrasthana 24\26 has mentioned both “Yava”

and “Yavaka” for Sthoulya chikitsa in Dvividhopakramaniya Adhyaya. Hence the two are different.

†×ŸÖãÖæ»Ö„ à ÖéŸÖÖê µÖÖꕵÖÓ ŸÖ¡ÖÖ®®ÖÓ ÖÖ¹ýŸÖÖ¯ÖÆü´ÖË | ¿»Öê ִÖê¤üÖêÆü Ó ü µÖ““Ö Ûãú»ÖŸ£ÖÖ µÖ¾ÖÛúÖ µÖ¾ÖÖ„ ||

Sushruta has described Yava as Kashaya (Astringent), Madhura (Sweet), Hima

(Cold) and Katu paki (Pungent taste after digestion), Vata increasing and Kapha

and Pitta decreasing.

It is “¯ÖÏ²Ö ü´Öæ¡Ö” (Su.Su.46\41-42). Commentator mentions “ Öϲ֨ü Öæ¡Ö„ †»¯Ö´Öæ¡Ö„ †ŸÖ ‹¾Ö

¯ÖÏ´Öê×ÆüÞÖÖÓ ×ÆüŸÖ„ ..

´Öê¤üÃÖÖ †Ö¾ÖéŸÖÖê ´Ö¹ý®´Öê¤üÖê Ö¹ýŸÖÓ ÃÖÖ¾Ö üÞÖÓ Æü×®ŸÖ ÄÖÖêŸÖ„ ¿ÖÖê¬ÖÛúŸ¾ÖÖŸÖË, ×®Ö üÖ¾Ö üÞÖê ŸÖã

ºþõÖ¿ÖߟÖÛúÂÖÖµÖÛú™ãü ÖÖÛîú®ÖÖÔן־֬ÖÔÛúÖê ®ÖÖן֯ÖÏŸµÖ®ÖßÛú„”. Sushrut mentions it as “Bahuvatavarchah”

(causing excessive Vata and stool). Thus it cannot become cause of prameha.

He again mentions it in Vatasanshaman Varga in Su.Su.39/7. Charakacharya has mentioned Yava under Swedopaga-gana, Chhardi-nigrahana-

gana, and Shramahara-gana. He has mentioned yava as Shleshmavikarnut

P a g e | 303

(¿»Öê´Ö×¾ÖÛúÖ ü®ÖãŸÖË) – Ch. Su. 27\19. Hence they cannot be considered as cause of

Prameha.

Yavaka -

These could be considered as cause of Prameha.

Sushruta has described them as a type of Shali (Su.46/4). Samgrahakar

(Su. 7\6) and Vagbhata (Su. 6\7) also mentionYavaka as a type of Shali, which are

heavy to digest, unctuous and nindita.

.

Charaka has described them as Swalpayava - Su.21/25 where they feature as

treatment for “sthoulya”. So they cannot become cause of Prameha.

In Su. 25\39 In “Ahitatama” list he mentions Yavaka as Shuka-Dhanya

“Apathyatamatvena Prakrushtatamah”. These could be Shali described by Sushrut,

samgrahakar.

In Su. 27\12 he lists types of shali where Yavaka are mentioned as Sheeta,

Shukral and Mutral. These could become cause of Prameha.

Considering above references, it becomes clear that “Yavaka” a type of Shali is cause. “Yava” or “Swalpa-Yava= Yavaka” which is not shali is not the cause.

Hence “Yava” reading is rejected.

µÖ¾Ö - ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24/26 ´Öë µÖ¾Ö †Öî ü µÖ¾ÖÛú ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ×«ü×¾Ö¬ÖÖê¯ÖÛÎú ÖÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë ãÖÖî»µÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Öë »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¤üÖê®ÖÖê †»ÖÝÖ Æîü |

†×ŸÖãÖæ»Ö„ à ÖéŸÖÖê µÖÖꕵÖÓ ŸÖ¡ÖÖ®®ÖÓ ÖÖ¹ýŸÖÖ¯ÖÆü´ÖË | ¿»Öê ִÖê¤üÖêÆü Ó ü µÖ““Ö Ûãú»ÖŸ£ÖÖ µÖ¾ÖÛúÖ µÖ¾ÖÖ„ ||

ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü Ûúß, µÖÆü ÛúÂÖÖµÖ, ´Ö¬Öã ü, ×Æü Ö, Ûú™ã ×¾Ö ÖÖÛúß Æîü | ¾ÖÖŸÖ¾Ö¬ÖÔÛú †Öî ü Ûú±úׯֿ֢ÖÖ ÖÛú Æîü |

(ÃÖã.ÃÖæ.46/41-42) ˆ®ÆüÖë®Öê ‡ÃÖÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ¾ÖÖŸÖÃÖÓ¿Ö´Ö®Ö ¾ÖÝÖÔ ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | †Öî ü ‡ÃÖê “²ÖÆãü¾ÖÖŸÖ¾Ö“ÖÔ„” (¾ÖÖŸÖ¾Ö¬ÖÔÛú †Öî¸ü ´Ö»Ö¾Ö¬ÖÔÛú) ÃÖã.ÃÖæ.39/7 ´Öë ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ›ü»ÆüÞÖ ÛúÆüŸÖê Æîü - ( Öê¤üÃÖÖ †Ö¾ÖéŸÖÖê ´Ö¹ý® Öê¤üÖê Ö¹ýŸÖÓ ÃÖÖ¾Ö üÞÖÓ Æü×®ŸÖ ÄÖÖêŸÖ„ ¿ÖÖê¬ÖÛúŸ¾ÖÖŸÖË, ×®Ö üÖ¾Ö¸üÞÖê ŸÖã ºþõÖ¿ÖߟÖÛúÂÖÖµÖÛú™ãü¯ÖÖÛîú®ÖÖÔן־֬ÖÔÛúÖê ®ÖÖ×ŸÖ ÖÏŸµÖ®ÖßÛú„)

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ®Öê µÖ¾Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ã¾Öê¤üÖê¯ÖÝÖ ÝÖÞÖ, “”ûÙ¤ü×®ÖÝÖÏÆüÞÖ ÝÖÞÖ †Öî ü ÁÖ ÖÆü ü ÝÖÞÖ Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 304

µÖ¾ÖÛú - ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê µÖ¾ÖÛú ÛúÖê ¿ÖÖ»Öß ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ´ÖÖ®ÖÖ Æîü (ÃÖã.ÃÖæ.46/4)… ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü (ÃÖæ.7/6) †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü

(ÃÖæ.6/7) ‡®ÆüÖê®Öê µÖ¾ÖÛú ÛúÖ »»ÖêÜÖ ¿ÖÖ»Öß ÛúÖ ÖÏÛúÖ ü, •ÖÖê ÝÖãºþ, Ø®ÖפüŸÖ Æîü ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ®Öê ‡ÃÖê þֻ¯Ö µÖ¾Ö ÛúÆüÖ Æîü | (“Ö.ÃÖæ.21/25) “†¯Ö£µÖŸÖ ÖŸ¾Öê®Ö ¯ÖÏÛéú™üŸÖ´ÖÖ„” (“Ö.ÃÖæ.25/39) †Öî ü

ס֤üÖêÂÖÛúÖ üÛú Æîü (“Ö.ÃÖæ.27/12) (“Ö.ÃÖæ 28/26)… •Ö²Ö Ûúßú µÖ¾ÖÛú ÛúÖê †¯Ö£µÖŸÖ Ö ÛúÆüÖ Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ˆÃÖê ÆêüŸÖã ÖÖ®Ö®ÖÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖ¾Ö ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö

×ÛúµÖÖ Æîü | µÖ¾Ö - ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24/26 ´Ö¬µÖê µÖ¾Ö ¾Ö µÖ¾ÖÛú ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ ×«ü×¾Ö¬ÖÖê ÖÛÎú´ÖÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ Ã£ÖÖÖ

דÖ×ÛúŸÃÖê Ö¬µÖê »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤üÖê®Æüß ¾ÖêÝÖôêû †ÖÆêüŸÖ.

†×ŸÖãÖæ»Ö„ à ÖéŸÖÖê µÖÖꕵÖÓ ŸÖ¡ÖÖ®®ÖÓ ÖÖ¹ýŸÖÖ¯ÖÆü´ÖË | ¿»Öê ִÖê¤üÖêÆü Ó ü µÖ““Ö Ûãú»ÖŸ£ÖÖ µÖ¾ÖÛúÖ µÖ¾ÖÖ„ ||

ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü Ûúß, Æêü ÛúÂÖÖµÖ, Ö¬Öã¸ü, ×Æü´Ö, Ûú™ã ×¾Ö¯ÖÖÛúß †ÖÆêü. ¾ÖÖŸÖ¾Ö¬ÖÔÛú †Ö×ÞÖ Ûú±úׯֿ֢ÖÖ ÖÛú †ÖÆêü. (ÃÖã.ÃÖæ.46/41-42) ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß µÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¾ÖÖŸÖÃÖÓ¿Ö´Ö®Ö ÝÖÞÖÖŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ µÖÖÃÖ “²ÖÆãü¾ÖÖŸÖ¾Ö“ÖÔ„” (¾ÖÖŸÖ¾Ö¬ÖÔÛú †Ö×ÞÖ Ö»Ö¾Ö¬ÖÔÛú) ÃÖã.ÃÖæ.39/7 †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ›ü»ÆüÞÖ ÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ - ( Öê¤üÃÖÖ †Ö¾ÖéŸÖÖê ´Ö¹ý®´Öê¤üÖê Ö¹ýŸÖÓ ÃÖÖ¾Ö üÞÖÓ Æü×®ŸÖ ÄÖÖêŸÖ„ ¿ÖÖê¬ÖÛúŸ¾ÖÖŸÖË, ×®Ö üÖ¾Ö¸üÞÖê ŸÖã ºþõÖ¿ÖߟÖÛúÂÖÖµÖÛú™ãü¯ÖÖÛîú®ÖÖÔן־֬ÖÔÛúÖê ®ÖÖן֯ÖÏŸµÖ®ÖßÛú„)

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß µÖ¾Ö “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ã¾Öê¤üÖê¯ÖÝÖ ÝÖÞÖ, “”ûÙ¤ü×®ÖÝÖÏÆüÞÖ ÝÖÞÖ †Ö×ÞÖü ÁÖ´ÖÆü¸ü ÝÖÞÖ µÖÖ Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. µÖ¾ÖÛú - ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß µÖ¾ÖÛú ÆüÖ ¿ÖÖ»Öß “ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ´ÖÖ®Ö»ÖÖ †ÖÆêü (ÃÖã.ÃÖæ.46/4). ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 7/6 Ö¬µÖê

¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖæ.7/6 Ö¬µÖê µÖ¾ÖÛú“ÖÖ »»ÖêÜÖ ¿ÖÖ»Öß“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü •ÖÖê ÝÖãºþ, خ֤üßŸÖ †ÖÆêü †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ µÖÖ»ÖÖ Ã¾Ö»¯Ö µÖ¾Ö ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ. (“Ö.ÃÖæ.21/25) “†¯Ö£µÖŸÖ´ÖŸ¾Öê®Ö ¯ÖÏÛéú™üŸÖ´ÖÖ„” (“Ö.ÃÖæ.25/39) †Ö×ÞÖ

ס֤üÖêÂÖÛúÖ üÛú †ÖÆêüŸÖ (“Ö.ÃÖæ.27/12). µÖ¾ÖÛúÖÃÖ †¯Ö£µÖŸÖ´Ö ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü, ´ÆüÞÖæ®Ö ŸµÖÖÃÖ ÆêüŸÖã ´ÖÖ®ÖÞÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖ¾Ö “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ®ÖîÂÖ¬ÖÛú – Samgraha and Vagbhatt in sutrasthana “Annaswarupavidnyaniya” state

following Shali as nindita (not good)

µÖ¾ÖÛúÖ ÆüÖµÖ®ÖÖ„ ¯ÖÖÓÃÖã²ÖÖ ֮ÖîÂÖ¬ÖÛúÖ¤üµÖ„ | þÖÖ¤æüÂÞÖÖ ÝÖã ü¾Ö„ ×îÖݬÖÖ„ ... | .. ¯Öæ¾ÖÕ Öæ¾ÖÕ “Ö ×®Ö×®¤üŸÖÖ„ ||

Dalhana in his commentary (Su. Su 46-4) explains the words ”¯ÖϳÖéŸÖµÖ„ ¿ÖÖ»ÖµÖ„ ” as “µÖ¾ÖÛú®ÖîÂÖ¬ÖÖ¤üµÖ„”

It may be explained as “Nishadha deshe jata- ®ÖîÂÖ¬Ö„ \ ®ÖîÂÖ¬ÖÛú„”. No change in meaning Accepted as pathabheda.

P a g e | 305

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö ´Öë †®®Öþֺþ¯Ö×¾Ö–ÖÖ®ÖßµÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë ×®Ö“Öê ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ¿ÖÖ»Öà ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

خ֤üßŸÖ ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖ¾ÖÛúÖ ÆüÖµÖ®ÖÖ„ ¯ÖÖÓÃÖã²ÖÖ ֮ÖîÂÖ¬ÖÛúÖ¤üµÖ„ | þÖÖ¤æüÂÞÖÖ ÝÖã ü¾Ö„ ×îÖݬÖÖ„ ... | .. ¯Öæ¾ÖÕ Öæ¾ÖÕ “Ö ×®Ö×®¤üŸÖÖ„ ||

›ü»ÆüÞÖ®Öê ÃÖÛúß ×™üÛúÖ ´Öë (ÃÖã.ÃÖæ.46/4) ” ÖϳÖéŸÖµÖ„ ¿ÖÖ»ÖµÖ„” ‡ÃÖÛúÖ “µÖ¾ÖÛú®ÖîÂÖ¬ÖÖ¤üµÖ„” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×®ÖÂÖê¬Ö ¤êü¿Öê •ÖÖŸÖÖ - ®ÖîÂÖ¬Ö„ \ ®ÖîÂÖ¬ÖÛú„ ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®ÖÖ Ö¬µÖê †®®Öþֺþ¯Ö×¾Ö–ÖÖ®ÖßµÖ †¬µÖÖµÖÖ Ö¬µÖê ÜÖÖ»Öᯙ ¿ÖÖ»Öà“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ø®Ö¤üßŸÖ †ÃÖê

Ûêú»Öê †ÖÆêü. µÖ¾ÖÛúÖ ÆüÖµÖ®ÖÖ„ ¯ÖÖÓÃÖã²ÖÖ ֮ÖîÂÖ¬ÖÛúÖ¤üµÖ„ | þÖÖ¤æüÂÞÖÖ ÝÖã ü¾Ö„ ×îÖݬÖÖ„ ... | .. ¯Öæ¾ÖÕ Öæ¾ÖÕ “Ö ×®Ö×®¤üŸÖÖ„ ||

›ü»ÆüÞÖÖÓ®Öß ŸµÖÖ“µÖÖ ×™üÛêú´Ö¬µÖê (ÃÖã.ÃÖæ.46/4) ´Ö¬µÖê ” ÖϳÖéŸÖµÖ„ ¿ÖÖ»ÖµÖ„” µÖÖ“Öê “µÖ¾ÖÛú®ÖîÂÖ¬ÖÖ¤üµÖ„”†ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×®ÖÂÖê¬Ö ¤êü¿Öê •ÖÖŸÖÖ - ®ÖîÂÖ¬Ö„ \ ®ÖîÂÖ¬ÖÛú„ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ˆŸÛú™ü (Utkata) - ˆŸÛú™ ü- ¿ÖÖêÂÖÞÖ„, Ûú±úõÖ-ׯ֢ÖÃµÖ †ÖîÂÖ¬Ö ÖË “Ö.ÃÖæ.27/16

‡ŸÛú™ ü- ‡ŸÛú™ü Öæ»Ö´ÖË- Öæ¡Ö×¾Ö êü“Ö®ÖßµÖ´ÖË - “Ö.ÃÖæ.4/15, ß֮µÖ•Ö®Ö®Ö®Ö - “Ö ¿ÖÖ.8/57, ´Ö¬Öã üÃÛú®¬Ö - “Ö.×¾Ö.8/139, •¾Ö ü דÖ. ¤üÖÆü - “Ö.דÖ.3\258. Charaka has described Utkata as Shoshan i.e. having drying effect. Samgrahakar as Lekhana (Su. 7\12), Prameha has Kleda (liquid) predominant manifestation. Hence Itkat which is Mutravirechaniya is right reading.”Utkat” reading is rejected. “Ö¸üÛú ®Öê ˆŸÛú™ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ¿ÖÖêÂÖÞÖ - “ÖæÃÖ®ÖÖ µÖÖ ÃÖæÜÖÖ®ÖÖ ‹êÃÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê »ÖêÜÖ®Ö (ÃÖæ.7/12) ‹êÃÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ¯ÖÏ ÖêÆü Œ»Öê¤ü ¯ÖϬÖÖ®Ö ¾µÖÖ×¬Ö Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ŸÛú™ü •ÖÖê ´Öæ¡Ö×¾Ö êü“Ö®ÖßµÖ Æîü, ¾ÖÆü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ˆŸÛú™ü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¿ÖÖêÂÖÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¿ÖÖêÂÖæ®Ö ‘ÖêÞÖê †ÃÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß »ÖêÜÖ®Ö (ÃÖæ.7/12) †ÃÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ÖÏ ÖêÆü ÆüÖ Œ»Öê¤ü ÖϬÖÖ®Ö ¾µÖÖ¬Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ‡ŸÛú™ü •Öê ´Öæ¡Ö×¾Ö êü“Ö®ÖßµÖ †ÖÆêü, ŸÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 306

4. ´ÖãÛãÓú¤ü (Mukunda) - Mukundaü (¾ÖÖÛúÃÖŸÖéÞÖ - ™üßÛúÖ) ¿ÖÖêÂÖÞÖ„, ÃÖÓÝÖÏÖÆüß, Ûú±úׯ֢֑®Ö (“Ö.ÃÖæ.27/16) is

having drying effect, reduces Kapaha and Pitta and is a Trin-dhanya. Mukundaka described by Sushruta in Su.46/21 as Kudhanya with dry, hot, property, Astringent, sweet taste, and katuvipaka. It vitiates (prakopa) vatapitta and reduces Kapha. Sushruta also describes Mukundaka as a type of Shali

which is sweet in taste and vipaka, soothes vata and pitta and increases Kapha and Shukra and are bruhan-nourishing. This seems the correct interpretation with respect to manifestation of Prameha. “Mukund” reading is rejected.

´ÖãÛãú®¤ü (¾ÖÖÛúÃÖŸÖéÞÖ - ™üßÛúÖ) ¿ÖÖêÂÖÞÖ, ÃÖÓÝÖÏÖÆüß, Ûú±úׯ֢֑®Ö (“Ö.ÃÖæ.27/16) Æîü | µÖÆü ¿ÖÖêÂÖÞÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÔ ÛúÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê Ûú±ú× Ö¢Ö‘®Ö Æîü †Öî¸ü ŸÖéÞÖ¬ÖÖ®µÖ Æîü | ´ÖãÛãú®¤üÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖãÁÖãŸÖ®Öê ÃÖæ.46/21 Öë Ûãú¬ÖÖ®µÖ ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü, ŒµÖÖë×Ûú ÖãÛú®¤üÛú ºþõÖ, ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ ÛúÖ, Ö¬Öã ü ¸üÃÖÖŸ´ÖÛú, Ûú™ã ×¾Ö¯ÖÖÛúß Æîü | µÖê ¾ÖÖŸÖ×¯Ö¢Ö ÖÏÛúÖê¯ÖÛú †Öî ü Ûú±ú®ÖÖ¿ÖÛú Æîü | ÃÖãÁÖãŸÖ®Öê ´ÖãÛú®¤üÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ, ¿ÖÖ»Öß ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ‹êÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÆü ´Ö¬Öã ü ¸üÃÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖŸ´ÖÛú Æîü †Öî ü ¾ÖÖŸÖׯֿ֢ÖÖ´ÖÛú †Öî ü Ûú±ú¿ÖãÛÎú¾Ö¬ÖÔÛú Æîü | ²Öé ÓÆüÞÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü | µÖÆü ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÏ ÖêÆü ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆêüŸÖ㠆׬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ´ÖãÛãú®¤ü (¾ÖÖÛúÃÖŸÖéÞÖ - ™üßÛúÖ) ü¿ÖÖêÂÖÞÖ, ÃÖÓÝÖÏÖÆüß, Ûú±úׯ֢֑®Ö (“Ö.ÃÖæ.27/16) †ÖÆêü. µÖÖ Ö¬µÖê ¿ÖÖêÂÖÞÖ Ûú üÞµÖÖ“ÖÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÔ †ÃÖ»µÖÖ®Öê Ûú±úׯ֢֑®Ö †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ŸÖéÞÖ¬ÖÖ®µÖ †ÖÆêü. ´ÖãÛãú®¤üÛú “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ÃÖæ.46/21 Ö¬µÖê Ûãú¬ÖÖ®µÖ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü ÛúÖ üÞÖ ŸÖê ºþõÖ, ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖÖ“Öê ÛúÂÖÖµÖ, ´Ö¬Öã¸ü ü ¸üÃÖÖŸ´ÖÛú, Ûú™ã ×¾Ö ÖÖÛúß †ÖÆêü. Æêü ¾ÖÖŸÖׯ֢֯ÖÏÛúÖê¯ÖÛú †ÃÖæ®Ö Ûú±ú®ÖÖ¿ÖÛú †ÖÆêü. ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ÖãÛæú®¤üÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖ®ÖÖ, ¿ÖÖ»Öß“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê †ÖÆêü. Æêü ´Ö¬Öã ü ¸üÃÖ ¾Ö ×¾Ö ÖÖÛúÖŸ ÖÛú †ÃÖæ®Ö ¾ÖÖŸÖׯֿ֢ÖÖ´ÖÛú ¾Ö Ûú±ú¿ÖãÛÎú¾Ö¬ÖÔÛú †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ²ÖéÓÆüÞÖ Ûú üÞÖÖ êü †ÖÆêü. Æêü ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü ˆŸ¯Ö¢Öß ÆêüŸÖ㓵ÖÖ ¥ü™üß®Öê µÖÖêÝµÖ †ÖÆê.

5. ÃÖãÝÖÓ¬ÖÖ®ÖÖÓ (Sugandhanam) - Charaka has described Sugandhaka as type of shali.

Sushruta has mentioned SugandhakaShali in sutrasthana (46\4) and has described them as pathyatama in Su.20/5. Hence Sugandhaka is more appropriate. Samgrahakar has described Sugandhikshali in Su. 7\2 and vagbhat in Su. 6\1.

“Sugandha” reading is rejected.

“Ö¸üÛú®Öê ÃÖãÝÖ®¬ÖÛú ÛúÖê ¿ÖÖ»Öß ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÖÖ®ÖÖ Æîü | ÃÖãÁÖãŸÖ®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö (46/4) ´Öë ÃÖãÝÖ®¬ÖÛú¿ÖÖ»Öß ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ˆÃÖÛúÖ ¯Ö£µÖŸÖ´Ö (ÃÖæ.20/5) ‹êÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ÃÖãÝÖ®¬ÖÛú µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ÃÖÓÝÖÏÛúÖ üÖÓ®Öê ÃÖãÝÖ×®¬ÖÛú¿ÖÖ»Öß ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖæ.7/2 ´Öë †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü®Öê ÃÖæ.6/1 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„û ÃÖãÝÖ®¬ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 307

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ÃÖãÝÖ®¬ÖÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿ÖÖ»Öß“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö (46/4) Ö¬µÖê ÃÖãÝÖ®¬ÖÛú¿ÖÖ»Öß †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¯Ö£µÖŸÖ´Ö (ÃÖæ.20/5) †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÃÖãÝÖ®¬ÖÛ ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖãÝÖ×®¬ÖÛú¿ÖÖ»Öß †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ ÃÖæ.7/2 ´Ö¬µÖê †Ö×ÞÖ ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖæ.6/1 ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÃÖãÝÖ®¬ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

6. “Ö- This will mean similar other shali, which are not mentioned here. Can be

accepted as reading. 7. †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖêÞÖ (Atimatrena) - Matra is a technical term which is proportional to Agni or

digestive power. Pramana is quantity. (e.g. õÖÖî¦ü¯ÖÏ ÖÖÞÖÓ Ã®ÖêÆüÖ¬ÖÕ ŸÖŸÖË ÃÖ¾ÖÕ ‘ÖéŸÖ³ÖÖ•Ö®Öê | ןÖšêüŸÖ ÃÖ´´ÖæÙ“”ûŸÖÓ ŸÖÃµÖ ÖÖ¡ÖÖÓ ÛúÖ»Öê ÖϵÖÖê•ÖµÖêŸÖË || Ch.Si.1/52) .If Agni is Manda (weak), otherwise, normal quantity of food can also become “Atimatra”. Can be accepted as reading.

´ÖÖ¡ÖÖ µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü †×Ý®Ö µÖÖ ¯Ö“Ö®Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (ˆ¤üÖ. õÖÖî¦ü¯ÖÏ´ÖÖÞÖÓ Ã®ÖêÆüÖ¬ÖÕ ŸÖŸÖË ÃÖ¾ÖÕ ‘ÖéŸÖ³ÖÖ•Ö®Öê |

ןÖšêüŸÖ ÃÖ´ ÖæÙ“”ûŸÖÓ ŸÖÃµÖ ´ÖÖ¡ÖÖÓ ÛúÖ»Öê ¯ÖϵÖÖê•ÖµÖêŸÖË || “Ö.×ÃÖ.1/52) µÖפü †×Ý®Ö ÖÓ¤ü Æîü ŸÖÖê ˆ×“ÖŸÖ ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖê¾Ö®Ö ×ÛúµÖê Æãü¾ÖÖ †ÖÆüÖ¸ü ³Öß †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ Öë ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„û ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

´ÖÖ¡ÖÖ ÆüÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü †×Ý®Ö ØÛú¾ÖÖ ¯Ö“Ö®ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ( ˆ¤üÖ. õÖÖî¦ü¯ÖÏ´ÖÖÞÖÓ Ã®ÖêÆüÖ¬ÖÕ ŸÖŸÖË ÃÖ¾ÖÕ ‘ÖéŸÖ³ÖÖ•Ö®Öê |

ןÖšêüŸÖ ÃÖ´ ÖæÙ“”ûŸÖÓ ŸÖÃµÖ ´ÖÖ¡ÖÖÓ ÛúÖ»Öê ¯ÖϵÖÖê•ÖµÖêŸÖË || “Ö.×ÃÖ.1/52) •Ö¸ü †×Ý®Ö ´ÖÓ¤ü †ÃÖê»Ö ŸÖ ü µÖÖêÝµÖ ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆüÖ ü ÃÖ㬤üÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

5.3 ŸÖ£ÖÖ ÃÖÙ¯Ö´֟ÖÖÓ ®Ö¾ÖÆü êüÞÖã´ÖÖÂÖÃÖ毵ÖÖ®ÖÖÓ, ÝÖÏÖ´µÖÖ®Öæ¯ÖÖî¤üÛúÖ®ÖÖÓ “Ö ´ÖÖÓÃÖÖ®ÖÖÓ,

¿ÖÖÛúןֻֻֻ֯ÖׯÖ™üÖ®®Ö¯ÖÖµÖÃÖÛéú¿Ö üÖ×¾Ö»Öê¯ÖßõÖã×¾ÖÛúÖ üÖÞÖÖÓ, (ÃÖæ¯ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 116, 117, 118, 119, 120, Books 202, 211, 213) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ÃÖæ¯ÖÖ®ÖÖÓ (Supanam) - ÃÖæ¯Ö - †Ö Ö™üß, ŸÖÖë›üß »ÖÖ¾ÖÞÖê. ÃÖæ¯µÖ - ´ÖÃÖæ¸ü, ŸÖã¸ü

New grains are mentioned as Abhishyandi by Sushruta (Su 46/50) and A.Hr. (Su.6/25). New grains along with ghee will increase kleda in body. Shali are by nature kapha increasing hence their use in excess quantity and excessi ve times will increase kleda. But new lentils right from Harenu (which are described as Ruksha - dry and vata increasi ng) to Masha (which are oily, heavy, increasing Purisha and Mutra) along with ghee are also increasing kleda, is specialy mentioned. The preparation made from them, may be a soup or any other like vataka. It is going to increase Kleda because it is new. Soopya (i.e. one from

P a g e | 308

which soup can be prepared) being more pervasive is retained. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ - ÆüÖµÖ®ÖÛúÖ¤üµÖÖê ¬ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„… Hence Soopya is more appropriate.

®Ö¾Ö¬ÖÖ®µÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖãÁÖæŸÖ ®Öê (ÃÖæ.46/50) †Öî¸ü ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê (ÃÖæ.6/25) Öë †×³ÖµÖÓ¤üß ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ®Ö¾Ö¬ÖÖ®µÖ

ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö µÖפü ‘ÖéŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹, ŸÖÖê ¿Ö üß ü ´Öë Œ»Öê¤ü¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖß Æîü | ¿ÖÖ»Öß Ûú±ú¾Ö鬤üß Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü| µÖפü ¿ÖÖ»Öß ÛúÖ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †Öî ü ²ÖÖ ü ²ÖÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö ¿Ö üß ü ´Öë Œ»Öê¤ü ÛúÖê ²ÖœüÖŸÖÖ Æîü | ®Ö¾Ö ׿ִ²Öß ¬ÖÖ®µÖ Æü¸êüÞÖã ÃÖê »ÖêÛú ü (•ÖÖ ê ×Ûú ºþõÖ, ¾ÖÖŸÖ¾Ö¬ÖÔÛú Æîü |) ´ÖÖÂÖ ŸÖÛú (•ÖÖê ×îÖݬÖ, ¤êü¸ü ÃÖê ¯Ö“Ö®Öê¾ÖÖ»ÖÖ, ¯Öã¸üßÂÖ †Öî ü ´Öæ¡Ö ¾Ö¬ÖÔÛú Æîü |) ‡®ÖÛúÖ ‘ÖéŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê Œ»Öê¤ü¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖß Æîü, ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖæ µÖ ¦ü¾µÖ ÃÖê ÃÖæ¯Ö ³Öß ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æïü µÖÖ ¾Ö™üÛú | ¾ÖÆü ÃÖ³Öß ®Ö¾Ö †¾ÖãÖÖ Öë Œ»Öê¤ü¾Ö¬ÖÔÛú Æïü | “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ - ÆüÖµÖ®ÖÛúÖ¤üµÖÖê ¬ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖæ¯µÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü |

®Ö¾Ö¬ÖÖ®µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß (ÃÖæ.46/50) ¾Ö †Â™üÖÓÝÖ Çü¤üµÖÛúÖ üÖÓ®Öß (ÃÖæ.6/25) †×³ÖµÖÓ¤üß †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü.

®Ö¾Ö¬ÖÖ®µÖÖÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ‘ÖéŸÖÖ²Ö üÖê²Ö¸ü Ûêú»µÖÖÃÖ ¿Ö üß üÖŸÖ Œ»Öê¤ü¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖ»Öß Ûú±ú¾Ö鬤üß Ûú¸üÞÖÖ êü †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿ÖÖ»Öß“ÖÖ †×ŸÖ ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾Ö †×¬ÖÛú ¾ÖêôÖ ¾ÖÖ Ö¸ü Ûêú»µÖÖÃÖ Œ»Öê¤ü¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ®Ö¾Öß®Ö ×¿Ö´²Öß ¬ÖÖ®µÖ, Æü ê üÞÖã ÖÖÃÖæ®Ö (•Öê ºþõÖ, ¾ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü¾ÖÞÖÖ êü †ÖÆêü) ´ÖÖÂÖ ÖµÖÕŸÖ (•Öê ×îÖݬÖ, ¯Ö“Ö®ÖÖÃÖ •Ö›ü, ¯Öã üßÂÖ ¾Ö ´Öæ¡Ö ¾Ö¬ÖÔÛú †ÖÆêü) µÖÖÓ“Öê ‘ÖéŸÖÖ²Ö üÖê²Ö ü ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ Œ»Öê¤ü¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖê †ÃÖê Öãܵ֟ք ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôÌûŸÖê. ÃÖæ¯µÖ ¦ü¾µÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ÃÖæ¯Ö Ûú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö ØÛú¾ÖÖ ¾Ö™üÛú. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ - ÆüÖµÖ®ÖÛúÖ¤üµÖÖê ¬ÖÖ®µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„… ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖæ¯µÖ ¿Ö²¤ü (µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ, •µÖÖ ÖÖÃÖæ®Ö ÃÖæ Ö ²Ö®Ö¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê) †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

5.4 õÖ߸ü®Ö¾Ö´Öª´Ö®¤üÛú¤ü׬֦ü¾Ö´Ö¬Öã¸üŸÖ¹ýÞÖ¯ÖÏÖµÖÖÞÖÖÓ “ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖ„, ´Öé•ÖÖ¾µÖÖµÖÖ´Ö¾Ö•ÖÔ®ÖÓ,

þ֯®Ö¿ÖµÖ®ÖÖÃÖ®Ö¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖ„, (1) ´Öª - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 107, 109, 111, 114, 121, Book 212; 2) ¯ÖÖ®Ö - ÖÖ Mss. 101,

102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Book 211; 3) †¿Ö®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´Öª (Madya) - Madya has Kapha decreasing qualities (Su.Su.45/170). Newly

prepared Madya increases Kapha (Ch.Chi.24/95) and is Abhishyandi and heavy to digest (Su.Su.45/192). Hence Nava-Madya is more appropriate. Madya reading is rejected.

´Öª Ûú±ú®ÖÖ¿ÖÛú Æîü (ÃÖã.ÃÖæ.45/170)… ®ÖµÖÖ ŸÖµÖÖ ü ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö Öª Ûú±ú¾Ö¬ÖÔÛú Æîü (“Ö.דÖ.24/95) †Öî ü †×³ÖµÖÓפü †Öî¸ü ¤êü ü ÃÖê ¯Ö“Ö®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü (ÃÖã.ÃÖæ.45/192) … †ŸÖ„ ®Ö¾Ö´Öª †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

´Öª Æêü Ûú±ú®ÖÖ¿ÖÛú †ÖÆêü. (ÃÖã.ÃÖæ.45/170) ®Ö¾Öß®Ö ŸÖµÖÖ ü Ûêú»Öê»Öê ´Öª Ûú±ú¾Ö¬ÖÔÛú (“Ö.דÖ.24/95). ŸÖÃÖê“Ö †×³ÖµÖÓפü †Ö×ÞÖ ¯Ö“Ö®ÖÖÃÖ •Ö›ü †ÖÆêü (ÃÖã.ÃÖ æ.45/192). ´ÆüÞÖæ®Ö ®Ö¾Ö Öª †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 309

. 2. ¯ÖÖ®Ö (Pana) - With the reading “Tarunamadhurapanopayoga” the interpretation

will be - “Consumption of sweet and new (not matured) liquids will lead to Prameha”. Not only liquids but even solid sweet substances will lead to prameha. Hence original reading “(predominant consumption) of liquid, sweet and new, will lead to Prameha” is appropriate.”Pana” reading is rejected.

“ŸÖ¹ýÞÖ´Ö¬Ö㸠ÖÖ®ÖÖê ÖµÖÖêÝÖ” ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸üü “´Ö¬Öã ü ü, ®ÖæŸÖ®Ö ¦ü¾Ö Ö¤üÖ£ÖÔ ‡®ÖÛúÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü |” ×ÃÖ±Ôú ¦ü¾Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Ûêú ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖê ×Æü ®ÖÆüßÓ, ²Öf»Ûú ´Ö¬Öã ü ‘Ö®Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Ûêú ÃÖê¾Ö®Ö ÃÖê ³Öß ¯ÖÏ´ÖêÆü Ÿ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸµÖ׬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¦ü¾Ö, Ö¬Öæ¸ü †Öî ü ®Ö¾Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Ûêú ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÖÏ´ÖêÆü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÖ®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ŸÖ¹ýÞÖ´Ö¬Ö㸠ÖÖ®ÖÖê ÖµÖÖêÝÖ” µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ®ÖãÃÖÖ ü “´Ö¬Öã¸üü, ®Ö¾Öß®Ö ¦ü¾Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê”. ±úŒŸÖ ¦ü¾Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“µÖÖ ÃÖê¾Ö®ÖÖ Öãôêû †ÃÖê ®ÖÃÖæ®Ö ´Ö¬Öã ü ‘Ö®Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“µÖÖ ÃÖê¾Ö®ÖÖ´Öãôêû ÃÖã üÖ ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. †ŸµÖ׬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¦ü¾Ö, ´Ö¬Öã ü †Ö×ÞÖ ®Ö¾Ö ¬ÖÖ®µÖ ÃÖê¾Ö®Ö µÖÖ Öãôêû ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆê. ¯ÖÖ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †¿Ö®Ö (Ashana) - After mentioning dietary causes, then Charakacharya mention

behavioral hetus from Mruja onwards. Ashana is dietary cause. It is unlikely to be described amongst behavioral causes. Hence “Ashan” reading is rejected.

†ÖÆüÖ üßµÖ ÆêüŸÖã†Öë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ´Öé•ÖÖ ÃÖê †ÖÝÖê ×¾ÖÆüÖ¸üÖŸ´ÖÛú ÆêüŸÖã†ÖëÓ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †¿Ö®Ö µÖÆü †ÖÆüÖ üßµÖ ÆêüŸÖã Æîü… ×¾ÖÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÆêüŸÖã†ÖëÓ Öë ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ ºþ¯Ö ÃÖê ×“ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ †¿Ö®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÖÆüÖ üßµÖ ÆêüŸÖãÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ü “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔÖÓ®Öß Öé•ÖÖ ¯ÖÖÃÖæ®Ö ¯Öãœêü ×¾ÖÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÆêüŸÖãÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. †¿Ö®Ö ÆüÖü †ÖÆüÖ üßµÖ ÆêüŸÖã †ÖÆêü. ×¾ÖÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÆêüŸÖãÓ´Ö¬µÖê µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üÞÖê ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ µÖÖêÝµÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿Ö®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5.5 µÖ¿“Ö Ûú׿“Ö׫ü׬ָü®µÖÖêƒ×¯Ö ¿»Öê´ִÖê¤üÖê´Öæ¡ÖÃÖÓ•Ö®Ö®Ö„, ÃÖ ÃÖ¾ÖÖì ×®Ö¤üÖ®Ö×¾Ö¿ÖêÂÖ„……5…… (•Ö®Ö®Ö„ - ¯ÖÖ Book 209) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

•Ö®Ö®Ö„ (Jananah) - Generate, to cause to be born. ÃÖÓ•Ö®Ö - To be born or produced together with, to cause to be born. (MW).

Generate.

P a g e | 310

ײֻÛãú»Ö, ÖæÞÖÔŸÖ„

(†Ö¯Ö™êü)

With Sanjanana the interpretation will be “Any diet or behavior that produces Kapha and Meda and Mutra together

With Janana the interpretation will be “Any diet or behavior that produces Kapha, Meda, Mutra will be cause of prameha”. Hence Sanjananah is more appropriate.

will be cause of prameha” Or “Any diet or behavior that produces Kapha, Meda, Mutra in totality.

ÃÖÓ•Ö®Ö®Ö ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü, ×ÛúÃÖß ³Öß ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ü •ÖÖê Ûú±ú, Öê¤ü †Öî¸ü ´Öæ¡Ö ÛúÖê ‹ÛúÃÖÖ£Ö

ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü, ¾ÖÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü ÛúÖ ÆêüŸÖã ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖÖ ×±ú¸ü ×ÛúÃÖß ³Öß ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü, •ÖÖê Ûú±ú, ´Öê¤ü, ´Öæ¡Ö ‡®ÖÛúß ÃÖÓ ÖæÞÖÔŸÖ„ Ÿ¯Ö¢Öß Ûú¸üŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü |

•Ö®Ö®Ö ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ×ÛúÃÖß ³Öß ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ †ÖÆüÖ ü µÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü •ÖÖê Ûú±ú, Öê¤ü, ´Öæ¡Ö ÛúÖê Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü, ¾ÖÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü ÛúÖ ÆêüŸÖã ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖÓ•Ö®Ö®Ö„ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ÃÖÓ•Ö®Ö®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ, “ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏÛúÖ¸ü“ÖÖ †ÖÆüÖ¸ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü •ÖÖê Ûú±ú, ´Öê¤ü †Ö×ÞÖ Öæ¡Ö µÖÖÓ“Öß

‹Ûú×¡ÖŸÖ Ÿ¯Ö¢Öß Ûú üŸÖÖê, ŸÖÖê ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“ÖÖê ÆêüŸÖã †ÃÖŸÖÖê ØÛú¾ÖÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏÛúÖ¸ü“ÖÖ †ÖÆüÖ ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ ü, •ÖÖê Ûú±ú, ´Öê¤ü ¾Ö Öæ¡Ö µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ˆŸ Ö¢Öß Ûú üŸÖÖê.” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

•Ö®Ö®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ, “ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ †ÖÆüÖ ü ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÆüÖ¸ü •ÖÖê Ûú±ú, ´Öê¤ü, Öæ¡Ö µÖÖÓ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûú üŸÖÖê. ŸÖÖê ÖÏ ÖêÆüÖ“ÖÖ ÆêüŸÖã †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê.” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖÓ•Ö®Ö®Ö„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

6.1 ²ÖÆãü¦ü¾Ö„ ¿»Öê´ÖÖ ¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ„……6……

7.1 ²ÖÅ¾Ö²Ö Óü ´Öê¤üÖê ´ÖÖÓÃÖÓ ¿Ö¸üß ü•ÖŒ»Öê¤ü„ ¿ÖãÛÎÓú ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ¾ÖÃÖÖ ´Ö••ÖÖ »ÖÃÖßÛúÖ ¸üÃÖ¿“ÖÖî•Ö„ÃÖÓܵÖÖŸÖ ‡×ŸÖ ¤æüµÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„……7……

(²Ö¨Óü – Mss 101, 105, 107, 113, 114, 117, 120, 122, Books 209, 212; ¿Ö ü߸Œ»Öê¤ü„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 207, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1) ²ÖÆãü ²Ö Óü ´Öê¤üÖê – The previous line states increase of liquid property of apha. The dushyas where Kapha resides- Meda Mansa etc. are also increased with liquid property. Because of increase in liquid property, they are “׿Ö×£Ö»Ö” i.e. Lax. In sutra 8.3 also “†²Ö¨Ÿ¾Öü” of Meda is mentioned. “ .. ´Öê¤üÃÖ¿“Öî¾Ö ²ÖÅ¾Ö²Ö üŸ¾ÖÖ® Öê¤üÃÖ¿“Ö ÝÖãÞÖî„ ÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ³Öæ×µÖšüŸ¾ÖÖŸÖË, .. ”. Hence “²Ö¨Óü” reading is rejected.

P a g e | 311

¯ÖÆü»Öê¾ÖÖ»Öß ¯ÖÓŒŸÖß Öë Ûú±ú ÛúÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ²ÖœüÖ Æîü ‹êÃÖÖ ²ÖŸÖÖµÖ Æîü | ¤æü嵅 •ÖîÃÖê Ûúß ´Öê¤ü, ´ÖÖÓÃÖ •ÖÆüÖ Ûú±ú ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆ®Ö ¤æü嵅 ÛúÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ²ÖœüŸÖÖ Æîü | ²Öœêü Æãü‹ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ¾Öê ׿Ö×£Ö»Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ¿»ÖÖêÛú ÛÎú. 8.3 ´Öë ³Öß ´Öê¤ü ÛúÖ †²Ö¬¤üŸ¾Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ .. ´Öê¤üÃÖ¿“Öî¾Ö ²ÖÅ¾Ö²Ö üŸ¾ÖÖ® Öê¤üÃÖ¿“Ö ÝÖãÞÖî„ ÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ³Öæ×µÖšüŸ¾ÖÖŸÖË, .. ” †ŸÖ„ “²Ö¨Óü” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ´ÖÖÝÖ“µÖÖ †Öêôûß´Ö¬µÖê Ûú±úÖ“ÖÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü Æêü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ¤æü嵅 •ÖÃÖê Ûúß Öê¤ü, ´ÖÖÓÃÖ •Öê£Öê Ûú±ú ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ ¤æüµÖÖÓ“ÖÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¾ÖÖœü»Ö껵ÖÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ®Öß ŸÖê ׿Ö×£Ö»Ö ²Ö®ÖŸÖÖŸÖ. ¿»ÖÖêÛú ÛÎú. 8.3 Ö¬µÖê ÃÖ㬤üÖ Öê¤üÖ“Öê †²Ö¬¤üŸ¾Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “ .. ´Öê¤üÃÖ¿“Öî¾Ö ²ÖÅ¾Ö²Ö üŸ¾ÖÖ® Öê¤üÃÖ¿“Ö ÝÖãÞÖî„ ÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ³Öæ×µÖšüŸ¾ÖÖŸÖË, .. ” ŸµÖÖ´Öãôêû “²Ö Óü” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2) ¿Ö ü߸Œ»Öê¤ü„ (Sharirkledah) - Shareeraja - (•Ö - ÃÖê µÖÖ ´Öë ˆŸ Ö®®Ö Æãü†Ö - †Ö¯Ö™êü)

Excessive liquids that may be consumed will be within the body, but may not be bodily liquids. Hence “¿Ö¸üß •ÖŒ»Öê¤ü„” is appropriate. “¿Ö¸üß Œ»Öê¤ü„” Also means same, but “•Ö” removes any possible confusion. Hence original reading retained. †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ¦ü¾Ö ¿Ö üß ü ´Öë ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ¿Ö üß ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “¿Ö¸ü߸•ÖŒ»Öê¤ü„” µÖê ¯ÖÖšü ˆ×“ÖŸÖ Æîü | “¿Ö¸ü߸Œ»Öê¤ü„” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü »Öê×Ûú®Ö “•Ö” ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ³ÖÏ´Ö ¤æü ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Öû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖᯙ ¦ü¾Ö ¿Ö üß üÖŸÖ ÃÖÖšæü ¿ÖÛúŸÖê, ¯Ö ÓüŸÖã ¿Ö üß ü ¦ü¾Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “¿Ö ü߸•ÖŒ»Öê¤ü„” ÆüÖ ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “¿Ö¸ü߸Œ»Öê¤ü„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã “•Ö” ´Öãôêû Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ¸üÖ ³ÖÏ Ö ¤æü ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.1 ¡ÖµÖÖÞÖÖ´ÖêÂÖÖÓ ×®Ö¤üÖ®ÖÖפü×¾Ö¿ÖêÂÖÖÞÖÖÓ ÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê ×õÖ¯ÖÏÓ ¿»Öê´ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê,

¯ÖÏÖÝÖןֳÖæµÖß¾ÖÖŸÖË, (1) ÛúÖê¯Ö ÖË - ÖÖ Mss. 102, 105, 110; †×³Ö ÖÏÛúÖê Ö´ÖË-101, 106, 111, 121; 2) †×³Ö³ÖæµÖß¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ

Mss. 106, 108, 109, 114, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÛúÖê¯Ö´ÖË (Kopam) - Unless Kapha is vitiated to a great degree, Prameha may not be

caused. Hence Prakopa is more appropriate.

P a g e | 312

†×³Ö¯ÖÏÛúÖê Ö´ÖË- “†×³ÖŸÖ„” carries one meaning.- “from all aspects, in totality”. Kapha may not vitiate with all its properties. It may vitiate with just one or two of its properties. Hence this reading rejected.

•Ö²Ö ŸÖÛú Ûú±ú Ûúß †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¾Öé üß ®ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖßü, ŸÖ²Ö ŸÖÛú ¯ÖÏ ÖêÆü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ®ÖÆüßÓÓ ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ Ûú±úÖ“Öß †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¾Öé üß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß, ŸÖÖê¯ÖµÖÔŸÖ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. †×³Ö³ÖæµÖß¾ÖÖŸÖË (Abhibhuyastwat) - Both mean same. “†×³ÖŸÖ„” carries one meaning.-

“from all aspects, in totality”. Kapha may not vitiate with all its properties. It may vitiate with just one or two of its properties. Hence this reading rejected. original reading retained.

¤üÖê®ÖÖêÓ ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü… “†×³ÖŸÖ„” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖê ‹Ûú †£ÖÔ ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü - ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê | Ûú±ú ˆÃÖÛêú ÃÖ³Öß ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖê ‹Ûú µÖÖ ¤üÖê ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “†×³ÖŸÖ„”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß. Ûú±ú ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê®Ö ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.2 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք ×õÖ¯ÖÏ´Öê¾Ö ¿Ö¸üß êü ×¾ÖÃÖéدŸÖ »Ö³ÖŸÖê, ¿Ö¸üß ü¿Öî×£Ö»µÖÖŸÖË, 8.3 ÃÖ ×¾ÖÃÖ¯ÖÔ˜ÖË ¿Ö¸üß êü ´Öê¤üÃÖî¾ÖÖפüŸÖÖê ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾ÖÓ ÝÖ“”ûןÖ, ´Öê¤üÃÖ¿“Öî¾Ö ²ÖÅ¾Ö²Ö üŸ¾ÖÖ®´Öê¤üÃÖ¿“Ö

ÝÖãÞÖî„ ÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ³Öæ×µÖšüŸ¾ÖÖŸÖË, (1) †ÝÖÏê - ¯ÖÖ Mss. 102, 110, 122; 2) ÝÖãÞÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108,

109, 111, 113, 116, 120, 121, 122, Books 202, 203, 205, 211, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. †ÝÖÏê (Agre) - ¯ÖÏ£Ö´Ö, ¯ÖÏ ÖãÜÖ, †Ö ü´³Ö; †ÖפüŸÖ„ - †Ö Óü³Ö ÃÖê »ÖêÛú ü, ÃÖ²ÖÃÖê ÖÆü»Öê (†Ö¯Ö™êü)

Not much change in meaning. Hence original retained. †£ÖÔ Öê ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 313

2. ´Öê¤üÃÖ¿“Ö ÝÖãÞÖÖ®ÖÖÓ ÝÖãÞÖî„ (Gunanam) - Though not mentioned it is understood. Separate mention is not required. Hence original reading retained.

†»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ®ÖÆüß Ó Ó ×ÛúµÖÖ Æîü ×±ú ü ³Öß µÖÆü –ÖÖŸÖ Æîü | †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®ÖÖ •Öºþ üß ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü

¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß †£ÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÝÖ ü•Öê“ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.4 ÃÖ ´Öê¤üÃÖÖ ×´ÖÁÖß³Ö¾Ö®ÖË ¤æüÂÖµÖŸµÖê®ÖŸÖË, ×¾ÖÛéúŸÖŸ¾ÖÖŸÖË, ÃÖ ×¾ÖÛéúŸÖÖê ¤ãü™êü®Ö ´Öê¤üÃÖÖê¯Ö×ÆüŸÖ„

¿Ö¸ü߸üŒ»Öê¤ü´ÖÖÓÃÖÖ³µÖÖÓ ÃÖÓÃÖÝÖÕ ÝÖ“”ûןÖ, Œ»Öê¤ü´ÖÖÓÃÖµÖÖê üן֯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ׳־Öé üŸ¾ÖÖŸÖË, (1) ÃÖÓ¤æüÂÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 209, 212; 2) ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾ÖÓ ÝÖ“”û®ÖË - ¯ÖÖ 109, 113, 115, 116, 119, 121,

122 Books-202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214 3)†×ŸÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé üŸ¾ÖÖŸÖË - ÖÖ Mss. 108*, 121; †×ŸÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖ¾Öé× üŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 113, 115, 118, 119, Book 211; †×ŸÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ¾Öé üŸ¾ÖÖŸÖË - ÖÖ Mss. 103, 116, 117, 122; ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ׳־Öé üŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 121; 4) “Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÃÖÓ¤æüÂÖµÖ×ŸÖ (Sandushayati) - Meda is disturbed to a great extent mainly with Drava

property and not with all properties (in totality- ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¤æüÂÖµÖןÖ). Hence original reading retained.

´Öê¤ü ¬ÖÖŸÖæ •Ö²Ö •ÖÖ¤üÖ ¤æ×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖ²Ö ¾ÖÖê ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ®Ö ×Ûú ²ÖÖÛúß ÝÖãÞÖÖëÃÖê µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ´Öê¤ü ¬ÖÖŸÖæ ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ¤ãü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸÖÖê ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ®Öê µÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖÖê, ‡ŸÖ ü ÃÖ¾ÖÔ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×´ÖÁÖß³ÖÖ¾ÖÓ ÝÖ“”û®ÖË - No change in meaning. Can be accepted as reading. 3. †×ŸÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖן־Öé üŸ¾ÖÖŸÖË (Atipramanativridhatvat)\ †×ŸÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖ¾Öé üŸ¾ÖÖŸÖË - (increase in quantity

and quality/qualities). †×³Ö¾Öé× ü„ - ²Öœü®ÖÖ, ×¾ÖÛúÖÃÖ (†Ö¯Ö™êü) To increase more and more (MW). The increase of Kleda and Mamsa is a continuing process. Hence Abhi is more appropriate.

Œ»Öê¤ü †Öî ü ÖÖÓÃÖ ÛúÖ ²Öœü®ÖÖ µÖê ×®Ö ÓüŸÖ ü ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †×³Ö µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | Œ»Öê¤ü ¾Ö ´ÖÖÓÃÖ ¾ÖÖœüÞÖê Æüß ÃÖŸÖŸÖ ‘Ö›üÞÖÖ üß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö †×³Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 314

3. “Ö (Cha) - With this reading the interpretation will be “Along with Mamsa and

Kleda, Rakta and other dhatus are also increased.” In this sutra Step by step manifestation of Prameha is described starting with

increase of Kapha with various dietary and behavioural causes. All tissues may not get involved each time. Hence original reading retained.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, “´ÖÖÓÃÖ †Öî ü Œ»Öê¤ü Ûêú ÃÖÖ£Ö ¸üŒŸÖ †Öî¸ü ²ÖÖÛúß Ûêú ¬ÖÖŸÖæ Ûúß ¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖß Æîü |” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

†ÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ´Öë ¯ÖÏ´ÖêÆü Ÿ¯Ö×¢Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛÎú´Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü †ÖµÖÖ Æîü | ¯ÖÏÖ Ó ü³Ö ´Öê Ûú±ú Ûúß ¾Ö鬤üß †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ †ÖÆüÖ ü †Öî ü ×¾ÖÆüÖ üÖŸ´ÖÛú ÆêüŸÖã ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | Æü ü ²ÖÖ ü ÃÖ³Öß ¯Öê¿Öß †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü, “´ÖÖÓÃÖ †Ö×ÞÖ Œ»Öê¤ü µÖÖÓ“µÖÖ²Ö üÖê²Ö ü ¸üŒŸÖ †Ö×ÞÖ ‡ŸÖ ü ¬ÖÖŸÖæ ÃÖ㬤üÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ”. †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôŸÖê. µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ Ö¬µÖê, ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö¢Öß“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛÎú ÖÖÛÎú ÖÖ®Öê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖßÃÖ Ûú±úÖ“Öß ¾Ö鬤üß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖó̵ÖÖ

†ÖÆüÖ ü ¾Ö ×¾ÖÆüÖ üÖŸ ÖÛú ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏŸµÖêÛú ¾ÖêôÌûß ÃÖ¾ÖÔ Öê¿Öß †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

8.5 ÃÖ ´ÖÖÓÃÖê ´ÖÖÓÃÖ¯ÖϤüÖêÂÖÖŸÖË ¯ÖæןִÖÖÓÃÖׯ֛üÛúÖ„ ¿Ö¸üÖ×¾ÖÛúÖÛú“”ûׯÖÛúÖªÖ„ ÃÖÓ•Ö®ÖµÖןÖ, †¯ÖÏÛéúןֳÖæŸÖŸ¾ÖÖŸÖË, ¿Ö¸üß üŒ»Öê¤Óü ¯Öã®Ö¤æÔüÂÖµÖ®ÖË ´Öæ¡ÖŸ¾Öê®Ö ¯Ö׸üÞÖ´ÖµÖןÖ,

8.6 ´Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ “Ö ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ ¾Ö’ËûõÖÞÖ²Ö×ß֯Öϳ־ÖÖÞÖÖÓ ´Öê¤ü„Œ»Öê¤üÖê¯Ö×ÆüŸÖÖ×®Ö ÝÖãºþ×ÞÖ ´ÖãÜÖÖ®µÖÖÃÖÖª ¯ÖÏןֹý¬µÖŸÖê,

(ŸÖã - ¯ÖÖ Ms. 113) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1) ŸÖã (Tu) – “Ö indicates other Srotasa (channels) of udaka.” †ÖÃÖÖ¤ü®Ö” of Mutravaha as well as other srotasas is caused by Kapha. Hence diseases of different srotasa are produced. In Siddhisthana 9 Charaka mentions –

²Ö×ßÖßÖã ãÖæ»ÖÝÖã¤ü ÖãÂÛúÃÖê¾Ö®Öß¿ÖãÛÎú´Öæ¡Ö¾ÖÖ×Æü®Öß®ÖÖÓ ®ÖÖ›üß(»Öß)®ÖÖÓ ´Ö¬µÖê Öæ¡Ö¬ÖÖ¸üÖꃴ²Öã¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÃÖ¾ÖÔÄÖÖêŸÖÃÖÖ Öã¤ü׬Ö× ü¾ÖÖ¯ÖÝÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏןÖšüÖ |

Hence ““Ö ” is more appropriate. “Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤üÛú Ûêú ²ÖÖÛúßü ¯ÖÏÞÖÖ»ÖàµÖÖë ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Ûú±ú ÃÖê û ´Öæ¡Ö¾ÖÆü †Öî¸ü ²ÖÖÛúß ü ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ ”

†ÖÃÖÖ¤ü®Ö” ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ÄÖÖêŸÖÃÖ Ûêú ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ×ÃÖ¬¤üßãÖÖ®Ö 9 Ö¬µÖê “Ö¸üÛú®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

P a g e | 315

²Ö×ßÖßÖã ãÖæ»ÖÝÖã¤ü ÖãÂÛúÃÖê¾Ö®Öß¿ÖãÛÎú´Öæ¡Ö¾ÖÖ×Æü®Öß®ÖÖÓ ®ÖÖ›üß(»Öß)®ÖÖÓ ´Ö¬µÖê Öæ¡Ö¬ÖÖ¸üÖꃴ²Öã¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÃÖ¾ÖÔÄÖÖêŸÖÃÖÖ Öã¤ü׬Ö× ü¾ÖÖ¯ÖÝÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏןÖšüÖ |

†ŸÖ„ “Ö µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | “Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ¤üÛúÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü ¯ÖÏÞÖÖ»Öà“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. Ûú±úÖ´Öãôêû ´Öæ¡Ö¾ÖÆü ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ ü ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“Öê ” †ÖÃÖÖ¤ü®Ö”

ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“Öê ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ×ÃÖ¬¤üßãÖÖ®Ö 9 ´Ö¬µÖê “Ö üÛúÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

²Ö×ßÖßÖã ãÖæ»ÖÝÖã¤ü ÖãÂÛúÃÖê¾Ö®Öß¿ÖãÛÎú´Öæ¡Ö¾ÖÖ×Æü®Öß®ÖÖÓ ®ÖÖ›üß(»Öß)®ÖÖÓ ´Ö¬µÖê Öæ¡Ö¬ÖÖ¸üÖꃴ²Öã¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÃÖ¾ÖÔÄÖÖêŸÖÃÖÖ Öã¤ü׬Ö× ü¾ÖÖ¯ÖÝÖÖ®ÖÖÓ ¯ÖÏןÖšüÖ |

ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

8.7 ŸÖŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖÓßÖêÂÖÖÓ Ã£ÖîµÖÔ´ÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ ¾ÖÖ •Ö®ÖµÖןÖ, ¯ÖÏÛéúןÖ×¾ÖÛéúןֳÖæŸÖŸ¾ÖÖŸÖË……8…… 9.1 ¿Ö¸ü߸üŒ»Öê¤üßÖã ¿»Öê´ִÖê¤üÖê×´ÖÁÖ„ ¯ÖÏ×¾Ö¿Ö®ÖË ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖÓ ´Öæ¡ÖŸ¾Ö´ÖÖ¯Öª´ÖÖ®Ö„

¿»Öî×´ÖÛîú¸êü׳֤Ôü¿Ö׳ÖÝÖãÔÞÖî¹ý¯ÖÃÖ镵֟Öê ¾ÖîÂÖ´µÖµÖ㌟Öî„, (1) ´Öê¤üÖê×¾Ö× ÖÁÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 101*, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 114, 121, 122; 2)

ÃÖ´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; ÃÖ Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê - 209) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´Öê¤üÖê×¾Ö× ÖÁÖ„ (Medovimishrah) - (×¾Ö - ×¾ÖµÖÖê•Ö®Ö, ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ, ×¾Ö¹ý ü, ŸÖß¾ÖΟÖÖ). Kleda gets

associated with Kapha and Meda with specific manner. Hence this reading also carries meaning. Accepted as reading.

Œ»Öê¤, ü Ûú±ú †Öî ü ´Öê¤ü Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö׿Ö™ü ÛÎú Ö ÃÖê ÃÖÓ²Ö¬¤ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Œ»Öê¤ü, Ûú±ú †Ö×ÞÖ ´Öê¤üÖ¿Öß ×¾Ö׿Ö™ü Ö¬¤üŸÖß®Öê ÃÖÓ²Ö¬¤ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

2. ÃÖ´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê (Samupsrijyate) - (ÃÖ´Ö - ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö, ײֻÛãú»Ö, ²ÖÆãüŸÖ, Ûúß ³ÖÖïŸÖß) (ÃÖé•ÖË - •ÖÖê›ü®ÖÖ,

ˆŸÃÖ•ÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ) Samupsrijyate is to unite in totality. Kleda associates with 10 properties of Kapha, but not all 10 at a time. Ten types of Kaphaja Prameha are manifested according to the property/properties with which Kleda associates. Hence original reading retained.

P a g e | 316

ÃÖ´Öã ÖÝÖéÊŸÖê - (ÃÖ Ö ˆ ÖÝÆüÞÖ´ÖË) ˆ ÖÖÛú¸üÞÖ ÖË – to take near “ˆ¯ÖÃÖ镵֟Öê” and “ÃÖ´Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê” both mean same- “ÃÖ´Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê” is “Ûú´ÖÔ×ÞÖ ÖϵÖÖêÝÖ”. (is taken

near by someone). Kleda takes in the properties of Kapha. Can be accepted as reading.

ÃÖ´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê ÛúÖ †£ÖÔ, ÃÖÓ ÖæÞÖÔŸÖÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ †Ö®ÖÖü | Œ»Öê¤ü Ûú±ú Ûêú ¤üÃÖ ÝÖãÞÖÖëÃÖê µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ‹Ûú Æüß ²ÖÖ¸ü ´Öë ¤üÃÖ ÝÖãÞÖÖêÃÖê µÖãŒŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Œ»Öê¤ü Ûú±ú Ûêú וÖÃÖ ÝÖãÞÖ †Öî ü ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆÃÖÛêú †®ÖãÃÖÖ ü ¤üÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûêú Ûú±ú•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖ ê Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “ˆ¯ÖÃÖ镵֟Öê” †Öî ü “ÃÖ´Öã ÖÝÖéÊŸÖê” ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | “ÃÖ´Öã¯ÖÝÖéÊŸÖꔵÖê “Ûú´ÖÔ×ÞÖ ÖϵÖÖêÝÖ”Æîü | Œ»Öê¤ü Ûêú Ûú±ú Ûêú ÝÖãÞÖ ´Öë ×»ÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê ´ÆüÞÖ•Öêü ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ‹Ûú×¡ÖŸÖ µÖêÞÖê. Œ»Öê¤ü Ûú±úÖ“µÖÖ ¤üÆüÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÖÔ®Öß µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö ÓüŸÖã ‹ÛúÖ“Ö ¾Öêôûß ¤üÆüÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÖÔ¿Öß µÖãŒŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. Œ»Öê¤ü Ûú±úÖ“µÖÖ •µÖÖ ÝÖãÞÖÖ¿Öß ØÛú¾ÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ¤üÆüÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“Öê Ûú±ú•Ö ¯ÖÏ ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. “ˆ¯ÖÃÖ镵֟Öê” ¾Öü “ÃÖ´Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê” µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “ÃÖ´Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê”ÆüÖ “Ûú´ÖÔ×ÞÖ¯ÖϵÖÖêÝÖ”†ÖÆêü. Œ»Öê¤üÖÃÖ Ûú±úÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖ Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

9.2 ŸÖª£ÖÖ À¾ÖêŸÖ¿ÖߟִÖæŸÖÔׯÖד”û»ÖÖ“”û×îÖݬÖÝÖã¹ý´Ö¬Öã üÃÖÖ®¦ü¯ÖÏÃÖÖ¤ü´Ö®¤îü„, ŸÖ¡Ö µÖê®Ö ÝÖãÞÖê®ÖîÛêú®ÖÖ®ÖêÛêú®Ö ¾ÖÖ ³ÖæµÖßָü´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê ŸÖŸÃÖ´ÖÖܵÖÓ ÝÖÖîÞÖÓ ®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÓ ¯ÖÏÖ¯®ÖÖêןօ…9……

(1) ÃÖ Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê - ¯ÖÖ Ms. 121; ÃÖ Öã¯ÖÝÖéÊŸÖê- 209; 2) ‹ÛîúÛêú®Ö - ÖÖ Book 206) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÃÖ´Öã¯ÖÃÖ镵֟Öê (Samupsrijyate) – see 9.1 above.

9.1 Ûúß ŸÖ¸üÆü 9.1 ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê.

2. ‹ÛîúÛêú®Ö (Ekaikena) - This may imply there is one to one association between properties (10) of vitiated kapha and type of kaphaja meha (10). Such relation may not be always present. Hence rejected.

‡ÃÖÃÖê µÖÆü ×®Ö¤üÙ¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß, ¤ãü™ü Ûú±ú Ûêú ÝÖãÞÖ (10) †Öî ü Ûú±ú•Ö ÖêÆü Ûêú ÖÏÛúÖ ü (10) ‡®ÖÛúÖ ‹Ûú ÃÖê ‹Ûú ÛúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †®ÖêÛêú®Ö ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê µÖÆü ‹Ûú ÃÖê †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖ ÛúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… (•ÖîÃÖê Ûúß - ¿ÖßŸÖ ´ÖêÆü - ¿ÖߟÖ, Ö¬Öã ü ÝÖãÞÖ)…

P a g e | 317

µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ×®Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÖÃÖ µÖêŸÖê Ûúß ¤ãü™ü Ûú±úÖ“Öê ÝÖãÞÖ (10) †Ö×ÞÖ Ûú±ú•Ö ´ÖêÆüÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü (10) µÖÖÓ“ÖÖ ‹ÛúÖ“ÖÖ ‹ÛúÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. †®ÖêÛêú®Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ‹ÛúÖ“ÖÖ †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ( ¤üÖ; ¿ÖßŸÖ ÖêÆü - ¿ÖߟÖ, ´Ö¬Öã¸ü ÝÖãÞÖ).

10.1 ŸÖê ŸÖã ÜÖ×»¾Ö´Öê ¤ü¿Ö ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ ®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, 10.2 ŸÖª£ÖÖ--ˆ¤üÛú´ÖêÆü¿“Ö, ‡õÖã¾ÖÖ×»ÖÛúÖ¸üÃÖ´ÖêÆü¿“Ö, ÃÖÖ®¦ü´ÖêÆü¿“Ö, ÃÖÖ®¦ü¯ÖÏÃÖÖ¤ü´ÖêÆü¿“Ö,

¿Ö㌻ִÖêÆü¿“Ö, ¿ÖãÛÎú´ÖêÆü¿“Ö, ¿ÖߟִÖêÆü¿“Ö, ×ÃÖÛúŸÖÖ´ÖêÆü¿“Ö, ¿Ö®Öî´ÖìÆü¿“Ö, †Ö»ÖÖ»Ö´ÖêÆü¿“Öêןօ…10……

(1) ÃÖÖ®¦ü ÖÏÃÖÖ¤ü ÖÏ´ÖêÆü„ - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117; 2) »ÖÖ»ÖÖ ÖêÆü„ - ÖÖ Mss. 103, 104, 105*, 106, 107, 108*, 109, 110, 115, 116*, 117, 118, 119, 120, 122, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖÖ®¦ü¯ÖÏÃÖÖ¤ü¯ÖÏ ÖêÆü„ (Sandraprasadapramehah) - Where Main types of Prameha

(Kaphaja, Pittaja, Vataja) are described, Prameha word is used, where subtypes are described (e.g. Udakameha, Shuklameha etc) meha word is used. Both words indicate same disease. Hence original reading retained.

•ÖÆüÖ Ñ ¯Ö ü ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûêú ´ÖãÜµÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö (Ûú±ú•Ö, × Ö¢Ö•Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü, ¾ÖÆüÖ ¯ÖÏ ÖêÆü µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü | †Öî ü •ÖÆüÖ Ñ ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûêú ˆ Ö¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü ( ˆ¤üÛú´ÖêÆü, ¿Ö㌻ִÖêÆü ) ¾ÖÆüÖ ´ÖêÆü µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü | ¤üÖê®ÖÖêÓ ¯ÖÖšü ÃÖê ‹Ûú Æüß ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

•µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öê ´ÖãÜµÖ ÖÏÛúÖ ü (Ûú±ú•Ö, × Ö¢Ö•Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß ¯ÖÏ´ÖêÆü ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆê. †Ö×ÞÖ •µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ˆ Ö¯ÖÏÛúÖ¸ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüŸÖ (ˆ¤üÛú´ÖêÆü, ¿Ö㌻ִÖêÆü) ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß ´ÖêÆü ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ‹Ûú“Ö ¾µÖÖ¬Öß ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. »ÖÖ»ÖÖ´ÖêÆü„ (Lalamehah) - »ÖÖ»Öî¾Ö ´Öæ¡ÖµÖ×ŸÖ ‡×ŸÖ †Ö»ÖÖ»Ö´ÖêÆü„ | Urine is similar to Lala- saliva †Ö»ÖÖ»Ö ÖêÆü †Ö -ÃÖ²Ö †Öê üÃÖê | ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË »ÖÖ»ÖÖºþ¯Ö×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ - “Ö.×®Ö. - 4/ 22 (“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ) Both mean same.

“†Ö»ÖÖ»Ö” is more specific. Hence original reading retained. ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | “†Ö»ÖÖ»Ö” µÖê ÖÖšü ×¾Ö¿ÖêÂÖ Æîü | ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “†Ö»ÖÖ»Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü ×¾Ö¿ÖêÂÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

11.1 ŸÖê ¤ü¿Ö ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ„ ÃÖÖ¬µÖÖ„, ÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ´Öê¤ü„ãÖÖ®ÖÛúŸ¾ÖÖŸÖË, Ûú±úÃµÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖÖŸÖË,

ÃÖ´Ö×ÛÎúµÖŸ¾ÖÖ““Ö……11……

P a g e | 318

(´Öê¤ü„ãÖûÖ®ÖŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Books 204, 213, 214) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ´Öê¤ü„ãÖûÖ®ÖŸ¾ÖÖŸÖË (Medahsthanatwat) - This line is absent in all Mss. except 110. ãÖÖ®ÖÛú - †¾ÖãÖÖ, ×ãÖןÖ, ¿Ö¸üÖ²ÖÛúß †Ö»Ö²ÖÖ»Ö Ö¸ü šüÖ Æãü†Ö ±êú®Ö

“ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” indicates state (×ãÖןÖ) of similar properties. Snigdha (unctuous) and Madhura (sweet) properties of Meda are same as that of Kapha (Ûú±úÃÖ´ÖÖ®ÖÝÖãÞÖ). “†²Ö üŸ¾Ö” ( ¦ü¾ÖŸ¾Ö – liquid) property in addition becomes same. This “ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” (stage) is of similar properties. Hence original reading retained. “ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖ Ûúß ×ã֟Öß ÃÖ´Ö—ÖŸÖß Æîü | ´Öê¤ü ÛúÖ ×îÖÝ¬Ö †Öî ü Ö¬Öæ¸ü ÝÖãÞÖ µÖê Ûú±ú ÃÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | “†²Ö üŸ¾Ö” µÖê ÝÖãÞÖ ³Öß Ûú±ú ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | “ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” µÖê ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖ ÛúÖ Æîü | †ŸÖ„û ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖÖÓ“Öß ×ã֟Öß ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ´Öê¤üÖ“Öê ×îÖÝ¬Ö ¾Ö ´Ö¬Öæ ü Æêü ÝÖãÞÖ Ûú±úÖ¿Öß ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêüŸÖ. “†²Ö¨üŸ¾Ö” ÆüÖ ÝÖãÞÖ ÃÖ㬤üÖ Ûú±úÖ¿Öß ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. “ãÖÖ®ÖÛúŸ¾Ö” Æêü ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖÖÓ“Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

12.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ ¿»Öê´֯ÖÏ´ÖêÆü×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……12…… (1) ¿»Öê嫅 ÖêÆü - ¯ÖÖ Mss. 105, 122; 2) –ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ - ÖÖ Mss. 102, 103, 122) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¿»Öê ִÖêÆü (Shleshmameha) - Where Main types of Prameha (Kaphaja, Pittaja,

Vataja) are described, Prameha word is used, where subtypes are described (e.g. Udakameha, Shuklameha etc.) meha word is used. Both words indicate same. disease. Hence original reading retained.

¯ÖÏ´ÖêÆü Ûêú ´ÖãÜµÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ (Ûú±ú•Ö, ׯ֢֕Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ¯ÖÏ ÖêÆü µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü | †Öî ü ¯ÖÏ ÖêÆü Ûêú ˆ Ö¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖê ÃÖ ÖµÖ (ˆ¤üÛú´ÖêÆü, ¿Ö㌻ִÖêÆ) ÖêÆü µÖÆü ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü | ¤üÖê®ÖÖê Ó ¯ÖÖšü ÃÖê ‹ÛúÆüß ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ´ÖãÜµÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ (Ûú±ú•Ö, ׯ֢֕Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ¯ÖÏ´ÖêÆü ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü. †Ö×ÞÖ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ˆ¯Ö Ö ÏÛúÖ üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ ( ¤üÛú ÖêÆü, ¿ÖãŒ»Ö ÖêÆü) ´ÖêÆü ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ‹ÛúÖ“Ö ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 319

2. –ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ (Dnyanartha) - ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73. Visheshavidnyana is specific symptoms/features of the disease according to vataja etc. types. Specific information about the properties with which particular type of Meha is caused is described further. Hence rather than Dnyana, Vidnyana is more appropriate.

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73. ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö µÖÆü ¾ÖÖŸÖ•Ö ‹êÃÖê •ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Æîü, ˆ®ÖÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ×¾Ö׿Ö™üü ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÖêÆ Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖë Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖ •ÖÖ®ÖÛúÖ üß †ÖÝÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ –ÖÖ®Ö ÃÖê ×¾Ö–ÖÖ®Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73. ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö Æêü ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾ÖÝÖî ê ü ¾µÖÖ¬Öß ¯ÖÏÛúÖ¸üÖŸÖß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ´ÖêÆÖ“Öß ˆŸ Ö¢ÖßÃÖ ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖÓ“Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯Öãœêüü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö –ÖÖ®Ö ‹ê¾Ö•Öß, ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

13.1 †“”Ó û ²ÖÆãü ×ÃÖŸÖÓ ¿ÖߟÖÓ ×®ÖÝÖÔ®¬Ö´Öã¤üÛúÖê¯Ö´Ö´ÖË… (†ÝÖÓ¬Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†ÝÖÓ¬Ö ÖË (Agandham) - Nirgandhah - ×®ÖÝÖÔŸÖ´ÖË ÝÖ®¬Ö„ µÖà ÖÖŸÖË… Whose odour is gone/lost. Agandhah – Which has no odour.

Urine has a typical odour/smell. In Udaka Meha this smell is abscent. ( originaly it was present. Now in disease condition it is gone). Hence Nirgandham is appropriate. Agandha is rejected.

×®ÖÝÖÔ®¬Ö„ - ×®ÖÝÖÔŸÖ´ÖË ÝÖ®¬Ö„ µÖà ÖÖŸÖË… וÖÃÖÛúÖ ÝÖ®¬Ö ®Ö™ü Æãü†Ö Æîü… †ÝÖÓ¬Ö„ - וÖÃÖê ÝÖ®¬Ö ®ÖÆüà Æîü…

´Öæ¡Ö ÛúÖê ‹Ûú ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ÝÖ®¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¤üÛú ÖêÆü ´Öë µÖÆü ÝÖ®¬Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ‡ÃÖ×»Ö‹ ×®ÖÝÖÔ®¬Ö ÖË †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü… †ÝÖÓ¬Ö ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

×®ÖÝÖÔ®¬Ö„ - ×®ÖÝÖÔŸÖ´ÖË ÝÖ®¬Ö„ µÖà ÖÖŸÖË… •µÖÖ“ÖÖ ÝÖ®¬Ö ®Ö™ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ÝÖÓ¬Ö„ - •µÖÖ»ÖÖ ÝÖ®¬Ö ®ÖÖÆüß.

´Öæ¡ÖÖ»ÖÖ ‹Ûú ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ¸“ÖÖ ÝÖ®¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÛú ´ÖêÆüÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ ÝÖ®¬Ö ®ÖÃÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®ÖÝÖÔ®¬Ö ÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. †ÝÖÓ¬Ö “ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

13.2 ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖÖ®®Ö¸üÖê ´Öæ¡Ö´Öã¤ü´ÖêÆüß ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ…13……

P a g e | 320

(1) ¿»Öê嫅 ÖÏÛúÖê¯ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 108; 2) ˆ¤üÛú ÖêÆüß - ¯ÖÖ Ms. 108) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¿»Öê ֯ÖÏÛúÖê¯ÖÖŸÖË (Shleshmaprakopat) - The current context is enumerating the types

of Prameha caused by Kapha due to the properties (one or more) with which it vitiates. Kapha predominance - Prakopa of Kapha is already described in Samprapti. Hence original reading is retained.

‡ÃÖ ÖÖšü ´Öë, ÖÏ´ÖêÆü Ûêú ÖÏÛúÖ ü •ÖÖê Ûúß Ûú±ú Ûêú ‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö Æãü‹ Æîü, ˆ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü | Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ¯ÖÆü»Öê Æüß ÃÖÓ¯ÖÏÖf¯ŸÖ ´ÖêÓ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê, ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ¸ü, •Öê Ûú±úÖ“ÖÖ ‹Ûú ¾ÖÖ †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ ÖÏÛúÖê¯Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôŸÖê. Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß´Ö¬µÖê ¯Öæ¾Öá“Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆ¤üÛú´ÖêÆüß (Udakamehi) - ˆ¤ü ¾Ö ¤üÛú ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ. “Ö.×®Ö.4/10

ÃÖã.×®Ö.6/8,10, ÃÖã.דÖ.11/9 - ¤üÛú´ÖêÆü †.Çü.×®Ö.10/9 - ¤üÛú´ÖêÆü ˆ®¤ü (Unda) is the root and in Samas The last (®Ö) is removed. (e.g. ˆ¤ü׬ք)

Hence Udamehi is correct. (pg 192 †Ö¯Ö™êü) ˆ®¤ü µÖê ´Öæ»Ö ¿Ö²¤ü Æîü †Öî¸ ÃÖ ÖÖÃÖ ´Öë ®Ö ÛúÖ »ÖÖê¯Ö Æãü¾ÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¤ü ÖêÆüß ×“ÖŸÖ Æîü |ü ˆ®¤ü ÆüÖ Öæôû ¿Ö²¤ü †ÖÆêü ¾Ö ÃÖ ÖÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ¿Öê¾Ö™ü“µÖÖ ®Ö “ÖÖ »ÖÖê¯Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¤ü´ÖêÆüß µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. 14.1 †ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã Óü ¿ÖߟִÖßÂÖן¯Öד”û»Ö´ÖÖ×¾Ö»Ö´ÖË… 14.2 ÛúÖÞ›êüõÖã¸üÃÖÃÖ’ËûÛúÖ¿ÖÓ ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖÖŸÖË ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ…14…… 15.1 µÖÃµÖ ¯ÖµÖãÔ×ÂÖŸÖÓ ´Öæ¡ÖÓ ÃÖÖ®¦üß³Ö¾Ö×ŸÖ ³ÖÖ•Ö®Öê… 15.2 ¯Öã¹ýÂÖÓ Ûú±úÛúÖê¯Öê®Ö ŸÖ´ÖÖÆãü„ ÃÖÖ®¦ü´Öê×Æü®Ö´ÖË……15…… 16.1 µÖÃµÖ ÃÖÓÆü®µÖŸÖê ´Öæ¡ÖÓ ØÛúד֟ÖË ØÛúד֟ÖË ¯ÖÏÃÖߤüןօ

P a g e | 321

16.2 ÃÖÖ®¦ü¯ÖÏÃÖÖ¤ü´ÖêÆüß×ŸÖ ŸÖ´ÖÖÆãü„ ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……16…… 17.1 ¿Ö㌻ÖÓ ×¯Ö™ü×®Ö³ÖÓ ´Öæ¡Ö´Ö³ÖßõÞÖÓ µÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ (´ÖêÆü×ŸÖ - ÖÖ Ms. 110) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ´ÖêÆü×ŸÖ (Mehati) - Here the identifying symptom of Shukla-meha is mentioned.

Hence Prameha - (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÖêÆüןÖ) has to be there. Hence Mehati reading is rejected.

µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ¿ÖãŒ»Ö ´ÖêÆü ÛúÖ ¯ÖÏŸµÖ×®ÖÛú »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ ¯ÖÏ ÖêÆü (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆüןÖ) ‹êÃÖÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ |

†ŸÖ„ ´ÖêÆü×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¿ÖãŒ»Ö ´ÖêÆüÖ“Öê ¯ÖÏŸµÖ×®ÖÛú »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏ ÖêÆü (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆüןÖ) †ÃÖê †ÃÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖêÆü×ŸÖ µÖ üÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

17.2 ¯Öã¹ýÂÖÓ Ûú±úÛúÖê¯Öê®Ö ŸÖ´ÖÖÆãü„ ¿Ö㌻ִÖê×Æü®Ö´ÖË……17…… 18.1 ¿ÖãÛÎúÖ³ÖÓ ¿ÖãÛÎú×´ÖÁÖÓ ¾ÖÖ ´ÖãÆãü´ÖìÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… (1) ¿ÖãÛÎú¾ÖÞÖÕ - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) †³ÖßõÞÖÓ ´Öæ¡Ö ÖãŸÃÖé•ÖêŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ¿ÖãÛÎú¾ÖÞÖÕ (Shukravarnam) - Color of Shukra

¿ÖãÛÎúÖ³ÖÓ - (†Ö³Ö - ÃÖÖ¥ü¿µÖ, ÛúÖ×®ŸÖ - †Ö¯Ö™êü) Lustrous like shukra. The urine is lustrous like shukra and not just white coloured. Or it could mean turbid as if Shukra was present in urine. Hence Abha is more appropriate. ´Öæ¡Ö ¿ÖãÛÎú •ÖîÃÖÖ ÛúÖ×®ŸÖ¤üÖµÖÛú ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ®Ö Ûúß ×ÃÖ±Ôú ÛúÖ… µÖÖ µÖÆü Ö×»Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, •ÖîÃÖê Ûúß ¿ÖãÛÎú Öæ¡Ö Öë ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ †Ö³ÖÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… ´Öæ¡Ö Ûêú¾Öôû ¿ÖãÛÎúÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔÖŸ ÖÛú ®ÖÃÖæ®Ö “Ö´ÖÛú¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖêü. ØÛú¾ÖÖ ŸÖê ÝÖœæüôû פüÃÖŸÖê, •ÖÃÖê Ûúß ¿ÖãÛÎú ´Öæ¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö †Ö³ÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. †³ÖßõÞÖÓ ´Öæ¡Ö ÖãŸÃÖé•ÖêŸÖË (Abheekshnam Mutramutsrijet) –

P a g e | 322

´ÖãÔÆãü„ - Every moment, repeatedly. †³ÖßõÞÖÓ - ÃÖŸÖŸÖ, ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü, †ŸµÖÓŸÖ

Both the words mean “repeatedly”. Muhur additionaly carries the meaning “Instantly”. Then the line can be interpreted as - There is sudden discharge of urine with semen. This shade is not expressed by the term Abhikshna. Hence original reading retained. ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤ü ÛúÖ †£ÖÔ “¯Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„” ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ… ´ÖãÆãü„ ÃÖê “ŸÖŸÛúÖ»Ö” µÖÆü †×¬ÖÛú †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê ¯ÖÓ׌ŸÖ ÛúÖ †£ÖÔ ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ - ¿ÖãÛÎú×´Ö×ÁÖŸÖ ´Öæ¡Ö ÛúÖ †“ÖÖ®ÖÛú ÄÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖÆü †£ÖÔ Ûúß ”û™üÖ †³ÖßõÞÖ ÃÖê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖ Ó“ÖÖ †£ÖÔ “¾ÖÖ Óü¾ÖÖ ü” †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÖãÆãü„ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê “ŸÖÖŸÛúÖôû” ÆüÖ †×¬ÖÛú †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ¾Öºþ®Ö µÖÖ †Öêôûß“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö - ¿ÖãÛÎú×´Ö×ÁÖŸÖ Öæ¡ÖÖ“ÖÖ †“ÖÖ®ÖÛú ÄÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ †£ÖÔÖ“Öß ”û™üÖ †³ÖßõÞÖ ®Öê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

18.2 ¿ÖãÛÎú´Öê×Æü®Ö´ÖÖÆãüßÖÓ ¯Öã¹ýÂÖÓ ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……18…… (Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ„ü - ¯ÖÖ Mss. 110, 120, 122; ¿»Öê嫅 ÖÏÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 106) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - Ûú±úÛúÖê ÖŸÖ„ü (Kaphakopatah) - (¿»Öê´ÖÖ - ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê, Ûú±ú - Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ)

Shleshma indicates binding, embracing while Kapha indicates Liquid. Normally the urine contains Kapha, Pitta as waste, and is watery in appearance. In Shukrameha it may become turbid indicating increase of Parthiva Bhava rather than liquid in urine. Hence Shleshma seems more appropriate.

¿»Öê ֯ÖÏÛúÖê¯ÖŸÖ„ - The current context is enumerating the types of Prameha caused

by Kapha due to the properties (one or more) with which it vitiates. Kapha predominance - Prakopa of Kapha is already described in Samprapti. Hence original reading is retained.

¿»Öê´ÖÖ - ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê…, Ûú±ú - Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ…) ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü •ÖÖê›ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü †Öî ü

Ûú±ú ¿Ö²¤ü ¦ü¾ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ´Öæ¡Ö ´Öë Ûú±ú, ×¯Ö¢Ö µÖê ´Ö»Öþֺþ¯Ö ÆüÖêŸÖê Æîü †Öî ü •Ö»Öþֺþ¯Ö פüÜÖŸÖÖ Æîü… ¿ÖãÛÎú´ÖêÆü Öë Öæ¡Ö ´Ö×»Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ¾ÖÆü Öæ¡Ö Ûêú ¯ÖÖÙ£Ö¾Ö ³ÖÖ¾ÖÖêÓ Ûúß ¦ü¾Ö ÃÖê ¾Öé üß ÆüÖê ÝÖµÖß Æî, ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ü¿»Öê ÖÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

‡ÃÖ ¯ÖÖšü Öë, ¯ÖÏ ÖêÆü Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü, •ÖÖê Ûú±ú Ûêú (‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖ Ûêú ¯ÖÏÛúÖê Ö ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ÃÖÛúÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü… Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 323

¿»Öê´ÖÖ - ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê…, Ûú±ú - Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ…) ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü •ÖÖê›üÞÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ Ûú±ú ¿Ö²¤ü ¦ü¾ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ÃÖÖ¬ÖÖ üÞÖŸÖ„ ´Öæ¡ÖÖ Ö¬µÖê Ûú±ú, ×¯Ö¢Ö Æêü ´Ö»Öþֺþ¯Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸÖê •Ö»Öþֺþ¯Ö פüÃÖŸÖê. ¿ÖãÛÎú´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê ´Öæ¡Ö ÝÖœæüô ²Ö®ÖŸÖê †Ö×ÞÖ ŸÖê ´Öæ¡ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÖÙ£Ö¾Ö ³ÖÖ¾Ö ÆüÖ ¦ü¾ÖÖ¯ÖêõÖÖ ¾ÖÖœ»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿»Öê´ÖÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÖÖšüÖ Ö¬µÖê, Ö Ï´ÖêÆüÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü, •Öê Ûú±úÖ“µÖÖ (‹Ûú ¾ÖÖ †×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôûŸÖê. Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

19.1 †ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã Óü ¿ÖߟÖÓ ´Öæ¡ÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ³Öé¿Ö´ÖË…

(1) ´Ö¬Öã Ó ü ¿Öߟִ֟µÖ£ÖÔ /´Ö¬Öã Ó ü¿ÖßŸÖ ÖŸµÖ£ÖÕÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105*, 106, 107, 109, 113, 114*, 121; †ŸµÖ£ÖÔ¿Öߟִ֬Öã Ó - ÖÖ Mss. 104, 119*, 120, Books 202, 203, 204, 205,207, 211, 213, 214; †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã Ó ü - ¯ÖÖ Mss. ü116*, 117, 118; †ŸµÖ£ÖÔ Ö¬Öã Óü ¿ÖߟÖÓ - Mss. 103*, 108, 122, Books 206, 208, 209, 210, 212; 2) õÖ¸ü×ŸÖ - ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Books 202, 211; 3) ®Ö „ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 115, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´Ö¬Öã Óü ¿Öߟִ֟µÖ£ÖÔ ´Öæ¡ÖÓ/´Ö¬Öã Ó ü¿Öߟִ֟µÖ£ÖÕÓ ´Öæ¡ÖÓ - With this reading “Madhura, (Sweet), Sheeta

(cold) and in excess quantity all three terms will be associated with urine. Once excess quantity is associated with Urine, mentioning it again with bhrusham carries no significance. Hence rejected.

†ŸµÖ£ÖÔ Ö¬Öã Ó ü ¿ÖߟÖÓ - With this reading, Atyartha (excess) gets associated with

Madhura (Sweet) and not with Sheeta (cold). (With samas - †ŸµÖ£ÖÔ Ö¬Ö㸿ÖߟÖÓ Atyartha will get associated with Madhura and Sheeta. But samas is not present). The name Sheeta -Meha indicates increase of Sheeta property predominantly. Hence this reading does not hold.

†ŸµÖ£ÖÔ¿Öߟִ֬Öã Ó+/†ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã¸Óü - With the reading †ŸµÖ£ÖÔ¿Öߟִ֬Öã Ó - Atyartha will be

associated with both Sheeta and Madhura. This may not be always so. With the reading †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ ´Ö¬Öã Ó ü - Atyartha will be associated only with Sheeta. This reading is appropriate and should replace the original one in our opinion.

´Ö¬Öã¸Óü ¿Öߟִ֟µÖ£ÖÔ ´Öæ¡ÖÓ/´Ö¬Öã Ó ü¿Öߟִ֟µÖ£ÖÕÓ ´Öæ¡ÖÓ - ‡ÃÖ ¯ÖÖš Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ´Ö¬Öã ü, ¿ÖßŸÖ †Öî ü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ µÖê ŸÖß®Ö

´Öæ¡Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë Æîü… ‹Ûú ²ÖÖ ü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ µÖÆü ¯ÖÖšü ´Öæ¡Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †ÖµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ×±ú ü ÃÖê ˆÃÖÛúÖ ³Ö é¿Ö ÖË Ûêú ÃÖÖ£Ö »»ÖêÜÖ Ûú ®Öê ÛúÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüßÓ…

P a g e | 324

´Ö¬Öã¸Óü ¿Öߟִ֟µÖ£ÖÔ Öæ¡ÖÓ/´Ö¬Öã Ó ü¿Öߟִ֟µÖ£ÖÕÓ ´Öæ¡ÖÓ - µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ´Ö¬Öã ü, ¿ÖßŸÖ †Ö×ÞÖü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ µÖÖ ŸÖß®Ö ÝÖÖê™üß ´Öæ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ‹Ûú¤üÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ÆüÖ ÖÖšü ´Öæ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê, ¯Öã®ÆüÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ³Ö é¿Ö ÖË ÃÖÖê²ÖŸÖ »»ÖêÜÖ Ûú üÞµÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß.

†ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã Ó ü ¿ÖߟÖÓ - ‡ÃÖ ÖÖš Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, †ŸµÖ£ÖÔ (†×¬ÖÛú) µÖÆü ¿Ö²¤ü ´Ö¬Öã Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †ÖµÖÖ Æîü, ¿ÖßŸÖ Ûêú

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ®ÖÆüà… (†ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã ¿ÖߟÖÓ ‹êÃÖÖ ÃÖ´ÖÖÃÖ Ûú ü®Öê ÃÖê, †ŸµÖ£ÖÔ µÖÆü ¿Ö²¤ü ´Ö¬Öã ü †Öî ü ¿ÖßŸÖ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë †Ö‹ÝÖÖ… ¯Ö ‹êÃÖÖ ÃÖ ÖÖÃÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ)… ¿ÖßŸÖ ÖêÆ ´Öë ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖ ²Öœü •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ µÖÆü ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ…

†ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã Ó ü ¿ÖߟÖÓ - µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü, †ŸµÖ£ÖÔ (†×¬ÖÛú) ÆüÖ ¿Ö²¤ü ´Ö¬Öã¸ü“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, ¿Öߟ֓µÖÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. (†ŸµÖ£ÖÔ´Ö¬Öã ¿ÖߟÖÓ †ÃÖÖ ÃÖ ÖÖÃÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ, †ŸµÖ£ÖÔ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ´Ö¬Öæ ü ¾Ö ¿ÖßŸÖ µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ µÖê‡Ô»Ö. ¯Ö ÓüŸÖã †ÃÖÖ ÃÖ ÖÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß). ¿ÖßŸÖ ´ÖêÆüÖŸÖ ¿ÖßŸÖ ÝÖãÞÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

†ŸµÖ£ÖÔ¿ÖßŸÖ Ö¬Öã Ó/†ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã¸Óü - †ŸµÖ£ÖÔ¿Öߟִ֬Öã Ó - ‡ÃÖ ÖÖš Ûêú †®ÖãÃÖÖ , †ŸµÖ£ÖÔ ¿ÖßŸÖ †Öî¸ Ö¬Öã ü ‡®Ö

¤üÖê®ÖÖë Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †ÖµÖÖ Æîü… †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã Ó ü - ‡ÃÖ ÖÖš Ûêú †®ÖãÃÖÖ ,ü †ŸµÖ£ÖÔ ¿ÖßŸÖ Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë †ÖµÖÖ Æîü… †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖßŸÖ Ö¬Öã Ó/†ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ ´Ö¬Öã Ó ü - †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖßŸÖ Ö¬Öã¸Ó - µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ü †ŸµÖ£ÖÔ ¿ÖßŸÖ ¾Ö ´Ö¬Öã ü µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“µÖÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ŸµÖ£ÖÔ¿ÖߟÖÓ Ö¬Öã¸Óü - µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü †ŸµÖ£ÖÔ ¿Öߟ֓µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

2. õÖ¸ü×ŸÖ (Ksharati) - õÖ¸ü 1 Ö. Ö. - ¾ÖÖÆüÞÖê, ÖÖ—Ö¸üÞÖê, ²ÖÖÆêü ü ™üÖÛúÞÖê, (ÝÖß.)

®Ö¤üß Ûúß ³ÖÖÑ×ŸÖ ²ÖÆü®ÖÖ, ²ÖãѤü ²ÖæѤü Ûú üÛêú ×ÝÖ ü®ÖÖ. (†Ö¯Ö™êü) õÖ¸ü×ŸÖ - Æü×ÃŸÖ ÖêÆü “Ö.×®Ö.- 4/37

With this reading the inerpritation will be - “One, in whom there is continuous dribbling of excessive cold and sweet urine, (Bhrusham) in large quantity”. With original reading the interpretation will be “One who passes in large quantity excessive sweet and cold urine. Bhrusham = in large quantity. “õÖ¸üן֔ is used in Hastimeha where there is continuous passing of urine like an rut elephant. Here continuous dribbling is not prerequisite. Hence rejected. µÖÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, “•Ö²Ö ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß ÃÖŸÖŸÖü £Öë²Ö £Öê²Ö, †×ŸÖ¿ÖßŸÖ †Öî ü ´Ö¬Öã ü ´Öæ¡Ö ÛúÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ŸµÖÖÝÖ Ûú üŸÖß Æîü |” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖêÝÖÖ | ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, “•Ö²Ö ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë †×ŸÖ´Ö¬Öã ü †Öî ü ¿ÖßŸÖ Öæ¡Ö ŸµÖÖÝÖ Ûú¸üŸÖß Æîü |” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖêÝÖÖ | ³Öé¿Ö ÖË - †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë | “õÖ¸üן֔ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Æü×ßִÖêÆü ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü •ÖÆüÖ ˆ® Ö¢Ö ÆüÖ£Öß Ûúß ŸÖ¸üÆü ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖÆüÖ ÃÖŸÖŸÖ ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß Ûúß †¯ÖêõÖÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü, “‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ÃÖŸÖŸÖü £Öë²Ö £Öê²Ö, †×ŸÖ¿ÖßŸÖ ¾Ö Ö¬Öã¸ü ´Öæ¡Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ŸµÖÖÝÖ Ûú¸üŸÖê.” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

P a g e | 325

´Öæô ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü, “‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ †×ŸÖ Ö¬Öã¸ü ¾Ö ¿ÖßŸÖ ´Öæ¡Ö ŸµÖÖÝÖ Ûú üŸÖê.” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ³Öé¿Ö ÖË - ´ÖÖêšü¶Ö ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ. “õÖ¸üן֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Æü×ßִÖêÆüÖŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü •Öê£Öê ˆ®´Ö¢Ö Æü¢Öß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖê. µÖê£Öê ÃÖŸÖŸÖ ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß“Öß †¯ÖêõÖÖ ®ÖÖÆüß. †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ®Ö¸„ (Naraha) - With the word Yah, Narah is understood. No separate mention is

required. Hence original reading retained.

µÖ„ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ®Ö ü„ ÛúÖ †£ÖÔ –ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûú ü®Öê Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖ„ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ®Ö ü„ “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûú ÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

19.2 ¿ÖߟִÖê×Æü®Ö´ÖÖÆãüßÖÓ ¯Öã¹ýÂÖÓ ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……19…… (Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 103, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

Ûú±úÛúÖê ÖŸÖ„ (Kaphakopatah) - Ûêú®Ö •Ö»Öê®Ö ±ú»Ö×ŸÖ ‡×ŸÖ Ûú±ú„ | ׿»ÖÂÖ †Ö×»Ö’ËûÝÖ®Öê - ¿»Öê´ÖÖ | Meaning of the word KaphaKopatah indicates increase of jaliya i.e. liquid property. In Sheeta meha it seems more appropriate. But in all types of Kaphaja meha, irrespective of the property with which it increases, the word “Shleshmakoptah” is used. Hence original retained.

Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ„ ÛúÖ †£ÖÔ •Ö»ÖßµÖ †Ó¿Ö Ûúß ¾Öé× ü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü, µÖÖ®Öê ¿ÖßŸÖ ÖêÆü ´Öë ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ µÖÆü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… ¯Ö ÓüŸÖã

Ûú±ú•Ö ÖêÆü Ûêú ÃÖ³Öß ¯ÖÏÛúÖ üÖë Öë, וÖÃÖ ÝÖãÞÖ ÃÖê ¾Öé× ü ÆüÖêŸÖß Æîü ˆÃÖÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®Ö üÜÖŸÖê Æãü‹ “¿»Öê ÖÛúÖê ÖŸÖ„” ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ„ “ÖÖ †£ÖÔ •Ö»ÖßµÖ †Ó¿ÖÖ“Öß ¾Öé üß ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖêü, ÆüÞÖ•Öê ¿ÖßŸÖ ÖêÆÖ Ö¬µÖê ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ Æêüü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖê. Ö¸ÓüŸÖã Ûú±ú•Ö ÖêÆüÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÛúÖ üÖÓ´Ö¬µÖê, •µÖÖ ÝÖãÞÖÖ®Öê ¾Öé× ü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ®ÖÃÖŸÖÖ®ÖÖ “¿»Öê ÖÛúÖê ÖŸÖ„” “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

20.1 ´ÖæŸÖÖÔ®´Öæ¡ÖÝÖŸÖÖ®ÖË ¤üÖêÂÖÖ®ÖÞÖæ®´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… (•Ö®Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 111, 121)

P a g e | 326

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - •Ö®Ö„ (Janaha) - •Ö®Ö„ - ´Ö®ÖãµÖ, ¾µÖ׌ŸÖ, ¯ÖÏÖ×ÞÖ, •Öß¾Ö.

The word Janah is generally used in Ayurveda in pleural form where a large population is involved. The present symptom does not involve such large population. Hence it is rejected.

•Ö®Ö„ µÖÆü ¿Ö²¤ü †ÖµÖã¾Öì¤ü ´Öë, ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ •Ö²Ö ×¾Ö¿ÖÖ»Ö •Ö®ÖÃÖÓܵÖÖ Ûêú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ÆüÖê ŸÖ ü²Ö ²ÖÆãü¾Ö“Ö®Ö Ûêú ºþ¯Ö Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ »ÖõÖÞÖ ×¾Ö¿ÖÖ»Ö •Ö®ÖÃÖÓܵÖÖ ´Öë ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ÖµÖã¾Öì¤Ö´Ö¬µÖê •Ö®Ö„ ÆüÖü ¿Ö²¤ü ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ •Öê¾ÆüÖ ×¾Ö¿ÖÖ»Ö »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ †®ÖêÛú¾Ö“Ö®ÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.

ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ »ÖõÖÞÖ ×¾Ö¿ÖÖ»Ö »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

20.2 ×ÃÖÛúŸÖÖ´Öê×Æü®ÖÓ ×¾ÖªÖ¢ÖÓ ®Ö Óü ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……20…… (¿»Öê´֯ÖÏÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 104, 116, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¿»Öê ֯ÖÏÛúÖê¯ÖŸÖ„ (Shleshmaprakopataha) - Prakopa is Prakarshena Kopah. Vitiation to a great degree. The current context is enumerating the types of Prameha caused by Kapha due to the properties (one or more) with which it vitiates. Kapha predominance - Prakopa of Kapha is already described in Samprapti. Hence original reading is retained.

¯ÖÏÛúÖê Ö µÖÖ®Öê ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÛúÖê¯Ö„… ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛúŸÖ Ö ¤ãü™üß… ‡ÃÖ ÖÖšü ´Öë, Ö Ï´ÖêÆü Ûêú ÖÏÛúÖ ü, •ÖÖê Ûú±ú Ûêú (‹Ûú µÖÖ

†×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖ Ûêú ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆÃÖÛúÖ ÃÖ×¾Ößָü ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü… Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏÛúÖê Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÛúÖê¯Ö„. ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †×¬ÖÛúŸÖ´Ö ¤ãü™üß. µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê, ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öê ÖÏÛúÖ ü, •Öê Ûú±úÖ“µÖÖ (‹Ûú ¾ÖÖ

†×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôûŸÖê. Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 327

21.1 ´Ö®¤Óü ´Ö®¤ü´Ö¾ÖêÝÖÓ ŸÖã Ûéú“”ÒÓû µÖÖê ´Öæ¡ÖµÖê“”û®Öî„… 21.2 ¿Ö®Öî´Öì×Æü®Ö´ÖÖÆãüßÖÓ ¯Öã¹ýÂÖÓ ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……21…… (Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ - ÖÖ Ms. 105*) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - Ûú±úÛúÖê ÖŸÖ (Kaphakopata) - In all types of Kaphaja meha, irrespective of the property with which it increases, the word “Shleshmakoptah” is used. Hence original retained.

Ûú±ú•Ö ÖêÆü Ûêú ÃÖ³Öß ¯ÖÏÛúÖ üÖë Öë, וÖÃÖ ÝÖãÞÖ ÃÖê ¾Öé× ü ÆüÖêŸÖß Æîü ˆÃÖÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®Ö üÜÖŸÖê Æãü‹ “¿»Öê ÖÛúÖê ÖŸÖ„” ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

Ûú±ú•Ö ÖêÆüÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖÏÛúÖ üÖÓ´Ö¬µÖê, •µÖÖ ÝÖãÞÖÖ®Öê ¾Öé× ü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ®ÖÃÖŸÖÖ®ÖÖ “¿»Öê ÖÛúÖê ÖŸÖ„” “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

22.1 ŸÖ®ŸÖã²Ö ü×´Ö¾ÖÖ»ÖÖ»ÖÓ ×¯Öד”û»ÖÓ µÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ (»ÖÖ»ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. »ÖÖ»ÖÖ (Lala) - ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ,

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ - “Ö.×®Ö. - 4/ 22 (“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ)

22.2 †Ö»ÖÖ»Ö´Öê×Æü®ÖÓ ×¾ÖªÖ¢ÖÓ ®Ö¸Óü ¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……22…… (1) »ÖÖ»ÖÖ Öê×Æü®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 103, 117, 122; 2) Ûú±úÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 120; ¿»Öê嫅 ÖÏÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss.

103, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. »ÖÖ»ÖÖ´Öê×Æü®ÖÓ (Lalamehinam) – As explained in 10.2.

•ÖîÃÖÖ Ûúß 10.2 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 328

•ÖÃÖê Ûúß 10.2 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

2. Ûú±úÛúÖê ÖŸÖ„ (Kaphakopatah) - The current context is enumerating the types of Prameha caused by Kapha due to the properties (one or more) with which it vitiates. Kapha predominance - Prakopa of Kapha is already described in Samprapti. Besides in all types of Kaphaja meha the word “Shleshmakopatah” is used. Hence original reading is retained.

‡ÃÖ ÖÖšü ´Öë, ¯Ö Ï ÖêÆü Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü, •ÖÖê Ûú±ú Ûêú (‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖ Ûêú ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆÃÖÛúÖ

ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü… Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ Ûú±ú•Ö ´ÖêÆü Ûêú ÃÖ³Öß ³Öê¤ü ´Öë “¿»Öê´ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„” ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ÖÖšüÖ Ö¬µÖê, Ö Ï´ÖêÆüÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü, •Öê Ûú±úÖ“µÖÖ (‹Ûú ¾ÖÖ †×¬ÖÛú) ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖœüôûŸÖê. Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö - Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ׿־ÖÖµÖ Ûú±ú•Ö ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ Ö¬µÖê “¿»Öê ÖÛúÖê¯ÖŸÖ„” µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

23.1 ‡ŸµÖêŸÖê ¤ü¿Ö ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ„ ¿»Öê´֯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……23…… (1) ´ÖêÆüÖ - ¯ÖÖ Ms. 108*; 2) ¿»Öê´ÖÛúÖê¯Ö×®Ö× Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122, Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´ÖêÆüÖ (Meha) – Ten types of prameha are described. Hence original retained.

10 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¯ÖÏ´ÖêÆü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | 10 ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¿»Öê ÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ (Shleshmakopanimitta) – Twenty types of prameha are there. ten are caused by predominant Kapha vitiation. Hence original reading is retained. 20 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¯ÖÏ´ÖêÆü Æîü | ˆÃÖ´Öê Ûú±ú Ûúß ¯ÖϬÖÖ®Ö ¤ãü™üß ÃÖê 10 ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûêú ¯ÖÏ ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 329

¯ÖÏ´ÖêÆü 20 ÖÏÛúÖ ü“Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖŸÖᯙ 10 ÖÏÛúÖ ü“Öê ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûú±úÖ“µÖÖ ÖϬÖÖ®Ö ¤ãü™üß®Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

24.1 ˆÂÞÖÖ´»Ö»Ö¾ÖÞÖõÖÖ¸üÛú™ãüÛúÖ•ÖßÞÖÔ³ÖÖê•Ö®ÖÖê¯ÖÃÖê×¾Ö®Öß֣Öփן֟ÖßõÞÖÖŸÖ¯ÖÖ×Ý®Ö- ÃÖÓŸÖÖ¯ÖÁÖ´ÖÛÎúÖê¬Ö×¾ÖÂÖ´ÖÖÆüÖ üÖê¯ÖÃÖê×¾Ö®Ö¿“Ö

(1) ÃÖê×¾Ö®Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 105, 118; 2) Û Öê Ö - ¯ÖÖ Ms. 119) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÃÖê×¾Ö®Ö„ (Sevinah) - Upasevinah - Upa = secondary. In Prameha, the Samprapti is

Kapha Predominant. Hence the causes of Kapha are invariably present. Along with Kapha Pitta gets vitiated with its own causes. Hence rather than Sevinah Upasevinah is more appropriate.

ˆ¯ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ - ˆ Ö = ÝÖÖîÞÖ… ¯ÖÏ ÖêÆü ´Öë, ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûú±ú Ûêú ÆêüŸÖã ×®Ö׿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… Ûú±ú Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¯Ö¢Ö Ã¾ÖÆêüŸÖãÓ ÃÖê ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ÃÖê×¾Ö®Ö„ ÃÖê ˆ ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ˆ¯ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ - ˆ¯Ö = ¤ãüµµÖ´Ö. ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê, ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Ûú±úÖ“Öê ÆêüŸÖã ×®Ö׿“ÖŸÖ ˆ Ö×ã֟Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. Ûú±úÖÃÖÆü × Ö¢Ö Ã¾ÖŸÖ„“µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖê×¾Ö®Ö„ ¯ÖêõÖÖ ˆ ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. Û Öê¯Ö (Kopa) - In Ayurvedic texts generally the word “Krodha” is used. Hence original reading retained.

†ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ “ÛÎúÖê¬Ö” ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ

×ÛúµÖÖ Æîü | †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ “ÛÎúÖê¬Ö” µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ

†Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

24.2 ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö¿Ö¸üß üõÖî¾Ö ×õÖ¯ÖÏÓ ×¯Ö¢ÖÓ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ ÖªŸÖê, ŸÖ¢Öã ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÓ ŸÖµÖî¾ÖÖ®Öã¯Öæ¾µÖÖÔ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ×®Ö´ÖÖ®ÖË

ÂÖ™Ëü ×õÖ¯ÖÏŸÖ¸ü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןօ…24…… (1) ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, Books 202, 203, 204,

207, 211; ŸÖ£ÖÖƒƒŸ´ÖÛú - ¯ÖÖ Books 213, 214; 2) ŸÖ£ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 119, 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú (Tathatmaka) - ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö- ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ, ‹ÃÖê ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ, ‡ÃÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö ÛúÖ (†Ö¯Ö™êü)

P a g e | 330

- ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú- ÃÖê ²Ö®ÖÖ, ÃÖê µÖ㌟Ö, having or consisting of the nature, belonging to or forming the nature/ character (MW).

Tathavidha will indicate “body in which Ushnadi properties are increased”. Tathatmaka wil indicate “body of ushnadi character”. It indicates severity of causes. With “†ÖŸ´ÖÛú” word, the natural state at the time of formation is mentioned. e.g.- ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ¸ü„ ¯ÖÖ “Ö³ÖÖêןÖÛú„ ¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ ÖÛúŸ¾Öêƒ× Ö µÖ¢Öî•ÖÃÖ ÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË Pitta has increased in body but the body is not of pitta prakruti (nature) “×¾Ö¬Ö” (vidha) means “³Öê¤ü” or types. Types are Mutra are according to Kshar. This bheda of urine is not clarified by the word Atmaka. It is clarified by tathavidha. Hence original retained. “ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú” reading is rejected. ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‹êÃÖÖ ¿Ö üß ü •ÖÆüÖ ˆÂÞÖÖפü ÝÖãÞÖ Ûúß ¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖß Æîü | ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú ´ÖŸÖ»Ö²Ö ˆÂÞÖÖפü ÝÖãÞÖ ÛúÖ ¿Ö üß ü | ‡ÃÖÃÖê »ÖõÖÞÖ ÛúÖ ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ Ö•ÖŸÖÖ Æîü | “†ÖŸ´ÖÛú”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ˆŸ¯Ö¢Öß Ûêú ÃÖ ÖµÖ Ûúß ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ¸ü„ ¯ÖÖ “Ö³ÖÖêןÖÛú„

¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Öêƒ×¯Ö µÖ¢Öî•ÖÃÖ ÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË ¿Ö üß ü ´Öë ×¯Ö¢Ö ²ÖœüÖ Æî »Öê×Ûú®Ö ¿Ö üß ü Ûúß ÖÏÛéúŸÖß × Ö¢Ö ®ÖÆüß Æîü | “×¾Ö¬Ö” ´ÖŸÖ»Ö²Ö “³Öê¤ü”. õÖÖ ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü Öæ¡Ö Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêŸÖê Æîü | Æêü ´Öæ¡Ö Ûêú ³Öê¤ü †ÖŸ ÖÛú µÖÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ïÖ™ü ®ÖÆüß

ÆüÖêŸÖê Æîü | µÖê ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ´ÆüÞÖ•Öê †ÃÖê ¿Ö¸üß ü •Öê£Öê ÂÞÖÖפü ÝÖãÞÖÖÓ“Öß ¾Ö鬤üß ÆüÖêŸÖê. ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú ´ÆüÞÖ•Öê ˆÂÞÖÖפü ÝÖãÞÖÖÓ“Öê ¿Ö¸ü߸ü. µÖÖŸÖæ®Ö »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. “†ÖŸ´ÖÛú”µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ˆŸ¯Ö¢Öß“µÖÖ ¾Öêôû“Öß ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü. •ÖÃÖê Ûúß ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ¸ü„ ¯ÖÖ “Ö³ÖÖêןÖÛú„

¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Öêƒ×¯Ö µÖ¢Öî•ÖÃÖ ÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË ¿Ö üß üÖŸÖ ×¯Ö¢Ö ¾ÖÖœü»Öê †ÖÆêü ¯Ö ÓüŸÖã ¿Ö üß üÖ“Öß ÖÏÛéúŸÖß × Ö¢Ö ®ÖÖÆüß. “×¾Ö¬Ö” ´ÆüüÞÖ•Öê “³Öê¤ü”. õÖÖ¸üÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ´Öæ¡ÖÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. Æêü ´Öæ¡ÖÖ“Öê ³Öê¤ü †ÖŸ ÖÛú µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê à Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. Æêü ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ŸÖ£ÖÖ (Tatha) - ŸÖ£ÖÖ - ŸÖÃÖê, ŸµÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ŸÖµÖÖ - ןֻÖÖ

The vitiated Pitta, in a similar way like Kapha, causes Prameha. In other words, the vitiated doshas follow the same path as in Kaphaja prameha to manifest the Pittaja Prameha. Tayaiva is more appropriate as Taya here is Samprapti.

P a g e | 331

¤æü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢Ö Ûú±ú Ûúß ŸÖ¸üÆü ¯ÖÏ ÖêÆü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûú üŸÖÖ Æîü… ¤æüÃÖ êü ¿Ö²¤ü ´Öë, ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûú±ú•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß ŸÖ üÆü ¯Ö£Ö ¯Öê “Ö»ÖÛêú ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü | ŸÖ£Öî¾Ö ×“ÖŸÖ Æîü, ŸÖ£ÖÖ µÖÆüÖ ÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß Æîü |

¤æü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢Ö Ûú±úÖ ÖÏ ÖÖÞÖê ¯ÖÏ´ÖêÆÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûú üŸÖê. ¤ãÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ, ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûú±ú•Ö ÖÏ´ÖêÆüÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ŸµÖÖ“Ö

´ÖÖÝÖÖÔ®Öê ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏ ÖêÆü ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖ£Öî¾Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü, ŸÖ£ÖÖ µÖê£Öê ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß †ÖÆêü.

25.1 ŸÖêÂÖÖ´Ö×¯Ö ŸÖã ÜÖ»Öã ׯ֢ÖÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖî¾Ö ®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, (1) “Ö - ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117*(“Ö ÜÖ»Öã), 118, Books 202, 203, 207, 211, 212*

(“Ö ÜÖ»Öã), 214; 2) ¯Öæ¾ÖÔ¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ - ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106*, 107, 109, 111, 113, 114*, 115*, 117, 118, 119, 121, Book 211, ÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ - Mss. 103, 108, 110, 122; ׯ֢ÖÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ - Books 202, 203, 207, 214; ׯ֢־֤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖü - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. “Ö (Cha) - ŸÖã - ¯Ö¸ÓüŸÖã, ŸÖÖê³Öß, Ö¸ü, (²Ö»ÖÖŸ ÖÛú †¾µÖµÖ), ÜÖ»Öã - ×®Ö¿“ÖµÖ, ( Öæ üÛú) - Api and Cha

have similar meaning. Hence Tu Khalu is more appropriate. †×¯Ö †Öî ü “Ö ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ŸÖã ÜÖ»Ö㠆׬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü… †×¯Ö †Ö×ÞÖü “Ö ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖã ÜÖ»Ö㠆׬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ׯ֢־֤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖü (Pittavadgunavisheshena) - ¯Öæ¾ÖÔ¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ (Purvavat-gunavisheshena)

The Kleda gets disturbed by properties of Pitta and not by properties like pitta. Pittavat-gunavisheshena carries no meaning here.

In Kaphaja meha types, names of meha-types are given according to the propery/properties of Kapha with which Kleda is disturbed. Likewise in Pittaja meha also same is followed. Hence purvavat is appropriate. Can be accepted as reading. . ×¯Ö¢Ö Ûêú ÝÖãÞÖÖë ÃÖê Œ»Öê¤ü ¤ãü™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ®Ö Ûúß ×¯Ö¢Ö •ÖîÃÖê ÝÖãÞÖÖë ÃÖê… ×¯Ö¢Ö¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖü ÛúÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… Ûú±ú•Ö ´ÖêÆü Ûêú ¯ÖÏÛúÖ¸üÖë ´Öë, ´ÖêÆü Ûêú ®ÖÖ Ö Œ»Öê¤ü Ûúß ¤ãü™üß Ûú±ú Ûêú ×•Ö®Ö ÝÖãÞÖ/ÝÖãÞÖÖë ÃÖêü ÆüÖêŸÖß Æîü ˆ®ÖÛêú †®ÖãÃÖÖ ×¤üµÖê •ÖÖŸÖê Æîü… ¾ÖîÃÖê Æüß ×¯Ö¢Ö•Ö ´ÖêÆü Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ¯Öæ¾ÖÔ¾ÖŸÖ ×“ÖŸÖ Æîü… ׯ֢ÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß Œ»Öê¤üÖ“Öß ¤ãü™ßü ÆüÖêŸÖêü, ׯ֢ÖÖÃÖÖ¸üܵÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ®ÖÖÆüß. × Ö¢Ö¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖü “ÖÖ µÖÖךüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. Ûú±ú•Ö ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ÖÏÛúÖ ÖÓ Ö¬µÖê, ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ“Öß ®ÖÖ¾Öê Œ»Öê¤üÖ“Öß ¤ãü™üß Ûú±úÖ“µÖÖ •µÖÖ ÝÖãÞÖÖ®Öê/ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖê, ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü פü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. †ÃÖê“Ö ×¯Ö¢Ö•Ö ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê ¤êüÜÖᯙ ÆüÖêŸÖ ê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯Öæ¾ÖÔ¾ÖŸÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 332

25.2 ŸÖª£ÖÖ õÖÖ¸ü´ÖêÆü¿“Ö, ÛúÖ»Ö´ÖêÆü¿“Ö, ®Ö߻ִÖêÆü¿“Ö, »ÖÖê×ÆüŸÖ´ÖêÆü¿“Ö, ´ÖÖט•Öšü´ÖêÆü¿“Ö,

ÆüÖ׸ü¦ü´ÖêÆü¿“Öêןօ…25…… (õÖÖ¸ ÖÏ ü ÖêÆ„ - ¯ÖÖ Book 203) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - õÖÖ¸ ÖÏ ü ÖêÆ„ (Ksharapramehah) - Where Main types of Prameha (Kaphaja, Pittaja, Vataja) are described, Prameha word is used, where subtypes are described (e.g. Ksharameha, Kalameha etc.) Meha word is used. Both words indicate same disease. Hence original reading retained.

•ÖÆüÖÑ Ö¸ü ÖÏ ÖêÆü Ûêú ´ÖãÜµÖ ¯ÖÏÛúÖ¸üÖêÓ (Ûú±ú•Ö, × Ö¢Ö•Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÆüÖÑ ¯Ö ü ¯ÖÏ ÖêÆü ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, †Öî¸ü •ÖÆüÖÑ ¯Ö¸ ˆ Ö¯ÖÏÛúÖ¸üÖë (õÖÖ¸ ÖêÆ, ÛúÖ»Ö ÖêÆü †Öפüü) ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÆüÖÑ ¯Ö ü ´ÖêÆü ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤ü ‹Ûú Æüß ¾µÖÖ×¬Ö ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖê Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

•µÖÖךüÛúÖÞÖß ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ¯ÖÏ ÖãÜÖ ¯ÖÏÛúÖ¸üÖÓ“Öê (Ûú±ú•Ö, ׯ֢֕Ö, ¾ÖÖŸÖ•Ö) ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß ¯ÖÏ´ÖêÆü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ

ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, †Ö×ÞÖ •µÖÖךüÛúÖÞÖß ¯ÖÏ ÖêÆüÖ“µÖÖ ˆ¯Ö¯ÖÏÛúÖ üÖÓ“Öê (õÖÖ¸´ÖêÆ, ÛúÖ»Ö ÖêÆü ‡.ü) ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß ´ÖêÆü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤ü ‹ÛúÖ“Ö ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

26.1 ŸÖê ÂÖ›Ëü×³Ö ê ü¾Ö õÖÖ üÖ´»Ö»Ö¾ÖÞÖÛú™ãüÛú×¾ÖÄÖÖêÂÞÖî„ ×¯Ö¢ÖÝÖãÞÖî„ ¯Öæ¾ÖԾ֪㌟ÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……26……

(1) ‹ŸÖî„ - ¯ÖÖ Books 203, 204, 205, 207, 209, 213, 214; 2) Ûú™ãü - ¯ÖÖ Mss. 103, 110, 122, Books 204, 209, 212, 213; 3) × Ö¢ÖÝÖãÞÖî„ ‹¾Ö - ÖÖ Book 209; 4) ÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖÖü - ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106*, 107, 108, 109, 111, 114, 115*, 116*, 117*, 118*, 119*, 120, 121, 122, Books 204, 207, 209, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ‹ŸÖî„ (Etaih) - With the reading “Etaih”, the interpretation will be - With these 6

properties of pitta - Kshara - Amla etc. With the reading “Eva” the interpretation will be - With only 6 properties of pitta

-Kshara-Amla etc. This implies, other properties of pitta like Drava (Liquid), Teekshna (sharp), will not take part in manifestation of Pittaja Prameha. Gangadhar

P a g e | 333

has accepted “Etaih” reading. None of the Mss. we procured have this reading. But books have this reading.

“‹ŸÖî„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ Ûúß - ×¯Ö¢Ö Ûêú ‡ÃÖ ”û„ ÝÖãÞÖÖë ÃÖê õÖÖ¸ü, †´»Ö †Öפü… “‹¾Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ Ûúß - ×¯Ö¢Ö Ûêú Ûêú¾Ö»Ö ”û„ ÝÖãÞÖÖë ÃÖê õÖÖ ü, †´»Ö †Öפü ÃÖê… ‡ÃÖÃÖê ×¯Ö¢Ö Ûêú †®µÖ

ÝÖãÞÖ •ÖîÃÖê ¦ü¾Ö, ŸÖßõÞÖ †Öפü ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ ÛúÖ ‘Ö™üÛú ®ÖÆüà ÆüÖëÝÖê… ÝÖÓÝÖÖ¬Ö¸ü ®Öê “‹ŸÖî„” ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü… ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüà Æîü…

“‹ŸÖî„” µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö Ûúß - ׯ֢ÖÖ“µÖÖ µÖÖ ÃÖÆüÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß õÖÖ ü, †´»Ö ‡.ü… “‹¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö Ûúß - ׯ֢ÖÖ“µÖÖ Ûêú¾Öôû ÃÖÆüÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß õÖÖ ü, †´»Ö ‡. µÖÖ¾Öºþ®Ö × Ö¢ÖÖ“µÖÖ †®µÖ

ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ˆ¤üÖ; ¦ü¾Ö, ŸÖßõÞÖ ‡. ×¯Ö¢Ö•Ö ÖÏ´ÖêÆÖ“µÖÖ ÃÖÓ ÖÏÖׯŸÖ “Öê ‘Ö™üÛú ®ÖÆüà ÆüÖëÝÖê… ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü ®Öê “‹ŸÖî„” ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü… ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüà Æîü…

2. Ûú™ãü (Katu) - No change in meaning. Hence original retained. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ׯ֢ÖÝÖãÞÖî„ ‹¾Ö (Eva) - This implies it will not associate with properties of other dosha.

This is not true. According to samanya samprapti of Prameha, it gets associated with properties of Kapha. Hence this reading is rejected.

‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê †®µÖ ×ÛúÃÖß ³Öß ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… µÖÆü ˆ×“ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü µÖÆü Ûú±ú ¤üÖêÂÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ‡ŸÖ¸ü ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¤üÖêÂÖÖ Ó“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ®ÖÃÖŸÖÖê †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖÏ ÖêÆÖ“µÖÖü ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ ÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖ Ûú±ú

¤üÖêÂÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖÖü (Samanvita) - ÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖÖü - µÖ㌟Ö, ÃÖÓ²Ö ü, ÃÖ×ÆüŸÖ µÖãŒŸÖ - ÃÖ×ÆüŸÖ, ÃÖÓµÖÖêÝÖ Ûú üÞÖê. employed, joined

None of the Mss. have “Yukta” reading. “µÖã׌ŸÖßÖã µÖÖê•Ö®ÖÖ” i.e. arrangement. It is arrangement of properties that has taken place during Samprapti (manifestation). Hence original retained.

Samanvita also carries same meaning, hence can be accepted as reading.

P a g e | 334

×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë µÖãŒŸÖ ¯ÖÖšü ®ÖÆüß Æîü | “µÖã׌ŸÖßÖã µÖÖê•Ö®ÖÖ” ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖÓµÖÖêÝÖ Ûú¸ü®ÖÖ | µÖê ÝÖãÞÖ ÛúÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ Æîü •ÖÖê ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß Ûêú ÃÖ´ÖµÖ ×»ÖµÖÖ •ÖÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Öû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬µÖê µÖãŒŸÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. “µÖã׌ŸÖßÖã µÖÖê•Ö®ÖÖ” ´ÆüÞÖ•Öê ÃÖÓµÖÖêÝÖ Ûú üÞÖê. ÆüÖ ÝÖãÞÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ

†ÃÖŸÖÖê •ÖÖê ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“µÖÖ ¾Öêôûß ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖ´Ö×®¾ÖŸÖ„ µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

27.1 ÃÖ¾ÖÔ ‹¾Ö ŸÖê µÖÖ¯µÖÖ„, ÃÖÓÃÖé™ü¤üÖêÂÖ´Öê¤ü„ãÖÖ®ÖŸ¾ÖÖ׫ü¹ý üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ““Öêןօ…27…… (ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ - ¯ÖÖ Ms. 119) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ (Sarvada) - Sarvada means at all times, always. Pittaja Meha may be (Asadhya) incurable or curable. Generally they are Yapya. Hence this reading is rejected. ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æü Öê¿ÖÖ, ÃÖ³Öß ÛúÖ»Ö Öë | ×¯Ö¢Ö•Ö ´ÖêÆü †ÃÖÖ¬µÖ µÖÖ ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖæ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ ü ¾ÖÖê µÖÖ¯µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ ´ÆüÞÖ•Öê ÃÖ¤üÖ, ÃÖ¾ÖÔ ¾Öêôûß. ×¯Ö¢Ö•Ö ´ÖêÆü †ÃÖÖ¬µÖ ØÛú¾ÖÖ ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ²ÖÆæü¬ÖÖ ŸÖê µÖÖ¯µÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

28.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ ׯ֢֯ÖÏ´ÖêÆü×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……28…… (–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ - ÖÖ Mss. 103, 105, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - –ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ (Gnyanartha) - ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73 Vidnyana - Visheshavidnyana is specific symptoms/features of the disease according to vataja etc. types. Specific information about the properties with which particular type of Meha is caused is described further. Hence rather than Dnyana, Vidnyana is more appropriate.

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | “Ö.ÃÖæ 26/73

P a g e | 335

×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö µÖÆü ¾ÖÖŸÖ•Ö ‹êÃÖê •ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö ÖÏÛúÖ ü Æîü, ˆ®ÖÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ×¾Ö׿Ö™üü ÖÏÛúÖ ü Ûêú ´ÖêÆ Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖë Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖ •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß †ÖÝÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ –ÖÖ®Ö ÃÖê ×¾Ö–ÖÖ®Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | “Ö.ÃÖæ 26/73 ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö Æêü ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾ÖÝÖî ê ü ¾µÖÖ¬Öß ¯ÖÏÛúÖ¸üÖŸÖß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ´ÖêÆÖ“Öß ˆŸ Ö¢ÖßÃÖ

ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖÓ“Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß Öãœêü ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö –ÖÖ®Ö ‹ê¾Ö•Öß, ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

29.1 ÝÖ®¬Ö¾ÖÞÖÔ¸üÃÖïֿÖðµÖÔ£ÖÖ õÖÖ üß֣ÖÖ×¾Ö¬Ö´ÖË… (ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú´ÖËüü - ¯ÖÖ Mss. 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 203, 204, 205, 207,

211, 213, 214; ŸÖ£ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú´ÖËü ü (Tathatmaka) - ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ÖË - ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ, ‹êÃÖê ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ, ‡ÃÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö ÛúÖ (†Ö Ö™êü)… ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú´ÖËü ü = ŸÖ£ÖÖ (‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü, ˆÃÖ ¸üß×ŸÖ ÃÖê) + †ÖŸ´ÖÛú´ÖË (belonging to, forming the nature

of,consisting of the character of) “Atmak” word indicates the formulatory state at time of birth. The formulation by nature. For e.g. Sushruta in sutra Sthana 45 states the body is formed from 5 basic principles (Panchamahabhuta) ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ ü„ ÖÖ˜“Ö³ÖÖîןÖÛú„ | Vagbhata in Sutrasthana 12 states Though Pitta is formed from 5 Mahabhuta, it is fire predominant. ¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Öêƒ×¯Ö µÖ¢Öê•ÖÃÖÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË | In Prameha the change in urine is temporary. It is not the natural state. “Tathavidha ” can be interpreted as Pittapredomninat body, it cannot be interpreted as “Pitta prakruti”. “Vidha” word indicates types. Kshar is of various smell, colour similary urine is also of various colour and odour.

Tathavidha indicates similarity in terms of Gandha, Varna, Rasa, Sparsha with Kshara whereas Tathatmaka indicates formation (of urine) along with the properties (Gandha, Varna, Rasa, Sparsha) of Kshara.

Hence Tathavidha is more appropriate. Tathatmak is accepted as patha. As Prameha becomes Sthire in body (ŸÖŸÖ„ ¯ÖÏ ÖêÆüÖßÖêÂÖÖÓ Ã£ÖîµÖÔ ÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ ¾ÖÖ •Ö®ÖµÖ×ŸÖ | “Ö .×®Ö. 4-8), the urine formation may be altered permanantly. Hence this reading is accepted as pathabheda.

P a g e | 336

†ÖŸ´ÖÛú µÖê ÖÖšü •Ö® Ö Ûêú ÛúÖ»Ö Ûúß ¾Öêôû“Öß †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ×®ÖÃÖÝÖÔ ÛúÖ ×®ÖµÖ´Ö ˆ¤üÖ. ÃÖæÁÖæŸÖ®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 45 Öë ¿Ö üß ü ¯ÖÓ“Ö´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ÃÖê ²Ö®ÖÖ Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ ü„ ÖÖ “Ö³ÖÖîןÖÛú„ | ¾ÖÖݳ֙ü ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 12 ´Öë ×¯Ö¢Ö ¯ÖÓ“Ö´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ÃÖê ²Ö®ÖÖ Æîü †Öî ü ŸÖê•Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ¯ÖϬÖÖ®Ö Æîü | ¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Öêƒ×¯Ö µÖ¢Öê•ÖÃÖÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË | ¯ÖÏ´ÖêÆü Öë ´Öæ¡Ö ÛúÖ ²Ö¤ü»ÖÖ Æãü¾ÖÖ Ã¾Öºþ¯Ö Ûãú”û ÃÖ ÖµÖ Ûêú ×»ÖµÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¾ÖÖê ˆÃÖÛúß ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖÖ ®ÖÆüß Æîü | ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ×¾Ö¾Ö ê“Ö®Ö ×¯Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö ¿Ö üß ü ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, × Ö¢Ö ¯ÖÏÛéúŸÖß ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×¾Ö¬Ö µÖê ¯ÖÖšü ¯ÖÏÛúÖ ü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü |. וÖÃÖ ŸÖ¸üÆü õÖÖ ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ Ûêú ÆüÖêŸÖê Æîü ¾ÖîÃÖê ´Öæ¡Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö µÖê ÖÖšü ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ, üÃÖ, ïֿÖÔ ‡®ÖÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ õÖÖ¸ü ÛúÖ ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú µÖê ÖÖšü õÖÖ ü Ûêú ÝÖãÞÖ ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö (ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ, üÃÖ, ïֿÖÔ) Öæ¡Ö Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü, ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏ ÖêÆü ¿Ö üß ü ´Öë ×Ã£Ö ü Æãü¾ÖÖ (ŸÖŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖßÖêÂÖÖÓ Ã£ÖîµÖÔ´ÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ ¾ÖÖ •Ö®ÖµÖ×ŸÖ | “Ö .×®Ö. 4-8), ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß Æü Öê¿ÖÖ Ûêú ×»ÖµÖê ²Ö¤ü»ÖŸÖß Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÖŸ´ÖÛú ÆüÖ ¯ÖÖšü •Ö®´ÖÖ“µÖÖ ¾Öêôû“Öß †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ×®ÖÃÖÝÖÖÔ“ÖÖ ×®ÖµÖ´Ö ˆ¤üÖ. ÃÖæÁÖæŸÖÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 45 Ö¬µÖê ¿Ö üß ü ¯ÖÓ“Ö ÖÆüÖ³ÖæŸÖÖÓ®Öß ²Ö®Ö»Öê»Öê †ÖÆêü †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÓ“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛêú ¤êüÆêü †ÖÆüÖ ü„ ÖÖ “Ö³ÖÖîןÖÛú„ | ¾ÖÖݳ֙ü ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 12 ´Ö¬µÖê ×¯Ö¢Ö ÖÓ“Ö´ÖÆüÖ³ÖæŸÖÖÓ®Öß ²Ö®Ö»Öê»Öê †ÃÖæ®Ö ŸÖê•Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ ¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¯Ö˜“Ö³ÖæŸÖÖŸ´ÖÛúŸ¾Öêƒ×¯Ö µÖ¢Öê•ÖÃÖÝÖãÞÖÖê¤üµÖÖŸÖË | ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê Öæ¡ÖÖ“Öê ²Ö¤ü»Ö»Öê»Öê þֺþ¯Ö ŸÖÖŸ¯Öã üŸÖê †ÃÖŸÖê. Æüß ŸµÖÖ“Öß ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ×¯Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö ¿Ö üß ü †ÃÖê ÆüÖêŸÖê, ×¯Ö¢Ö ¯ÖÏÛéúŸÖß †ÃÖê ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ×¾Ö¬Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÏÛúÖ ü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. •µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê õÖÖ ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÖÔ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö Öæ¡Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÖÔ“Öê †ÃÖŸÖê. ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ÆüÖ ÖÖšü ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ, üÃÖ, à ֿÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ õÖÖ üÖ¿Öß ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú ÆüÖ ¯ÖÖšü õÖÖ üÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö (ÝÖÓ¬Ö, ¾ÖÞÖÔ, üÃÖ, ïֿÖÔ) Öæ¡ÖÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏ´ÖêÆü ¿Ö üß üÖŸÖ ×ãָü —ÖÖ»ÖÖ Ûúß (ŸÖŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖßÖêÂÖÖÓ Ã£ÖîµÖÔ´ÖÃÖÖ¬µÖŸÖÖÓ ¾ÖÖ •Ö®ÖµÖ×ŸÖ | “Ö .×®Ö. 4-8), ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß ÛúÖµÖ Ö“Öß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 29.2 ׯ֢ÖÛúÖê¯ÖÖ®®Ö üÖê ´Öæ¡ÖÓ õÖÖ ü´ÖêÆüß ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ…29…… 30.1 ´ÖÃÖß¾ÖÞÖÔ´Ö•ÖÄÖÓ µÖÖê ´Öæ¡Ö´ÖãÂÞÖÓ ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ (´ÖÂÖß¾ÖÞÖÔ ÖË - ÖÖ Mss. 104, 105, 106*, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119,

120, 121) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ´ÖÂÖß¾ÖÞÖÔ ÖË (Masheevarnam) - ´ÖÂÖß = ´ÖÃÖß = õÖÖÆüß (†Ö¯Ö™êü)

P a g e | 337

In Ayurveda Mashi is technical term used for preaparing Ash of any substance by burning it. Masi is colouring substance used for writing (Ink). (Shabdakalpadrum) Initialy charcoal was used for writing. Sushrut uses Masi for Mashi (Su.Uttar. 51/38-39), indicating both mean same.Samgrahakar and Vagbhat use “Mashi” (Samgraha Uttarsthana 2\ 86). Sometimes the same word is pronounced and \ or written differently in different places. For e.g. “¿Öõ֔ and “ÃÖõ֔. In southern parts “¿Öõ֔. is used. Most of the Mss. mention Mashivarna. So accepted as Pathabheda †ÖµÖã¾Öì¤üÖ Ö¬µÖê ´ÖÂÖß ‡ÃÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúÃÖß ³Öß ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ÛúÖê †×Ý®Ö ¤êüÛú ü ˆÃÖÛúß üÖÜÖ ²Ö®ÖÖ‡Ô •ÖÖŸÖß Æîü | ´ÖÂÖß µÖê ÓüÝÖ¦ü¾µÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×»ÖÜÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | (¿ÖÖ‡Ô). (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö) ¯ÖÆü»Öê ×»ÖÜÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ÛúÖêôûÃÖÖ ÛúÖ ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ | ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ÖÂÖß Ûúß •ÖÝÖÆü ÖÃÖß ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | (ÃÖã.ˆ.51/38/39) ו֮ÖÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü †Öî ü ¾ÖÖݳ֙ü®Öê ´ÖÂÖß µÖê ÖÖšü ×»ÖµÖÖ Æîü | (ÃÖÓ.ˆ.2/86) Ûú‡Ô ²ÖÖ ü ‹Ûú Æüß ¯ÖÖšüü †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ µÖÖ ×»ÖÛúÖ ÝÖµÖÖ Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß ¿ÖÃµÖ †Öî ü ÃÖõÖ. ¤ü×õÖÞÖ ³ÖÖÝÖ ´Öë ¿ÖÃµÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú¸üŸÖê Æîü | †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë ´ÖÂÖß¾ÖÞÖÔ Ûú£Ö®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÖµÖã¾Öì¤üÖ Ö¬µÖê ´ÖÂÖß µÖÖ ŸÖÖÓסÖÛú ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûãúšü»µÖÖÆüß ¯Ö¤üÖ£ÖÖÔÃÖ †×Ý®Ö ¤êü‰ú®Ö ŸµÖÖ“Öß üÖÜÖ ²Ö®Ö¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÖÂÖß Æêü ÓüÝÖ¦ü¾µÖ †ÃÖæ®Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ×»Ö×ÆüÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê (¿ÖÖ‡Ô). (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö) ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ ×»ÖÆüßÞµÖÖÃÖÖšüß ÛúÖêôûÃÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß ÖÂÖß ‹ê¾Ö•Öß ÖÃÖß ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. (ÃÖã.ˆ.51/38/39) •µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü ¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÖÂÖß ÆüÖ ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. (ÃÖÓ.ˆ.2/86) ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ ‹Ûú“Ö ¿Ö²¤ü ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôûÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ×»ÖÆüß»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¿ÖÃµÖ †Ö×ÞÖ ÃÖõÖ. ¤ü×õÖÞÖêÛú›êü ¿ÖÃµÖ ¾ÖÖ¯Ö üŸÖÖŸÖ. †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ Ö¬µÖê ´ÖÂÖß¾ÖÞÖÔ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. 30.2 ׯ֢ÖÃµÖ ¯Ö׸üÛúÖê¯ÖêÞÖ ŸÖÓ ×¾ÖªÖŸÖË ÛúÖ»Ö´Öê×Æü®Ö´ÖË……30…… 31.1 “ÖÖÂÖ¯ÖõÖ×®Ö³ÖÓ ´Öæ¡Ö´Ö´»ÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö¸ü„… (1) “ÖÖÂÖ¯Ö¡Ö×®Ö³Ö - ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 111, 114, 121; 2) ®Öß»ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 120; 3) Ö®¤Óü Ó

- ¯ÖÖ Books 203, 205, 211, 214; 4) ´Öæ¡ÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 105) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 338

1. “ÖÖÂÖ¯Ö¡Ö×®Ö³Ö (Chashapatranibha) - “ÖÖÂÖ - “ÖÖÂÖ¯ÖõÖß, ¯Ö¡Ö - ¯ÖõÖß ÛúÖ ¯ÖÓÜÖ,

ChashaPaksha means the bird chasha while Chasha-Patra means wings of the bird Chasha. “Abhipreta artha” i.e. implied meaning of both is same. Dalhana in his commentary (Su.Su.46/74) describes the bird as Indraneelamanisadrushapakshah. Hence original retained.

“ÖÖÂÖ¯ÖõÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¯ÖÓ”ûß “ÖÖÂÖ †Öî ü “ÖÖÂÖ¯Ö¡Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö “ÖÖÂÖ ¯ÖÓ”ûß Ûêú ¯ÖÓÜÖ | ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü |

›ü»ÆüÞÖ ®Öê ™üßÛúÖ ´Öë (ÃÖã.ÃÖæ.46/74) ÖõÖß ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ‡®¦ü®Öᯙ Ö×ÞÖÃÖ¥ü¿Ö¯ÖõÖ„ ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

“ÖÖÂÖ¯ÖõÖ ´ÆüÞÖ•Öê “ÖÖÂÖ ¯ÖõÖß †Ö×ÞÖ “ÖÖÂÖ¯Ö¡Ö ´ÆüÞÖ•Öê “ÖÖÂÖ ¯ÖõÖÖ“Öê ¯ÖÓÜÖ. ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ›ü»ÆüÞÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ™üßÛêú Ö¬µÖê (ÃÖã.ÃÖæ.46/74) ¯ÖõµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ‡®¦ü®Ö߻ִÖ×ÞÖÃÖ¥ü¿Ö ÖõÖ„ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ®Öß»ÖÓ (Neelam) (additional word)- The name Neela-meha itself indicates blue

coloured urine. The shade of blue is indicated by “Chashapakshanibha”. If Neela reading is accepted, then the property with which Pitta is vitiated “Amla” does not find mention. One who has used it has used “Vakyashesha Tantrayukti” to further clarify the word “Chashapakshanibha”. The word could mean similar in form or colour. By inserting the word Neela he has made it very clear. Original reading is retained and this is accepted as Pathabheda.

®Öᯙ ´ÖêÆ ‡ÃÖ ®ÖÖ´Ö ÃÖê ×®Ö»Ö ¾ÖÞÖÔ Ûúß ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß µÖê †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×®Ö»Ö ¾ÖÞÖÔ Ûúß ”û™üÖ “ÖÖÂÖ¯ÖõÖ®Öß³Ö µÖÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖפüü ®Öᯙ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ü, †´»Ö µÖê ÝÖãÞÖ ×•ÖÃÖÃÖê ×¯Ö¢Ö Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ˆÃÖÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö µÖÆüÖ ®ÖÆüß ÆüÖêÝÖÖ | וÖÃÖ®Öê ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ˆÃÖ®Öê †ÖÝÖê ü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “ÖÖÂÖ¯ÖõÖ×®Ö³Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö †Öî ü ¾ÖÞÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö ÆüÖê®ÖÖ | ®Öᯙ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú üÛêúü µÖê ïÖ™ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

®Öᯙ ´ÖêÆ µÖÖ ®ÖÖ¾ÖÖŸÖæ®Ö ×®ÖóµÖÖ ÓüÝÖÖ“Öß ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß ÆüÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×®ÖóµÖÖ ¸ÓüÝÖÖ™üß ”û™üÖ “ÖÖÂÖ ÖõÖ®Öß³Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. •Ö ü ®Öᯙ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ŸÖ ü, †´»Ö ÆüÖ ÝÖãÞÖ •µÖÖ´Öãôêû ×¯Ö¢Ö Ûãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö µÖê£Öê ÆüÖêÞÖÖ ü ®ÖÖÆüß. •µÖÖ®Öê µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ®Öê ¯Öãœêü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®ÖãÃÖÖ ü “ÖÖÂÖ¯ÖõÖ×®Ö³Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö ¾Ö ¾ÖÞÖÖÔ®Öê ÃÖ ÖÖ®Ö †ÃÖÞÖê. ®Öᯙ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûúºþ®Ö ŸµÖÖ®Öê Æêü ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ´Ö®¤ÓüÓ (Mandam)/ †´»Ö (Amla) - Manda property is not mentioned in the 6 properties of

Pitta listed above.

P a g e | 339

This reading is mentioned in books. Manda is not property of pitta. Still it is mentioned. So an attempt has to be made to understand the logic behind accepting this reading. Here the word “manda” is not used as a property of pitta (Teekshan-Manda) but as a part of manifestation of Prameha. In Prameha Samprapti “´Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ .. ÝÖãºþ×ÞÖ ´ÖãÜÖÖ®µÖÖÃÖÖª” is mentioned. This Upachaya (accumulation) of doshas may lead to Mandatwa. This is seen in “Shanairmeha”. The meaning of Manda here is in relation to gati- “drop by drop” or dribbling of urine. As in Mutrakrucchra degree of obstruction, state of digestion (pachan), severity of Vrana (wound) and fibrosis caused by it decides severity of mutrakrucchra, similarly here the upachaya of doshas decides the Manda-gati of Mutra. Second explaination can be -Prameha Samprapti (manifestation) itself is Kapha predominant. Decrease of Kapha is not in totality in pittaja meha. Some amount of Kapha is present. This Kapha if gets associated with Pitta then it may produce slight change in property, colour of urine.

´Ö®¤ü µÖê ÝÖãÞÖ ×¯Ö¢Ö Ûêú ˆ Ö¸ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ 6 ÝÖãÞÖÖê Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖê ¯ÖÖšü ¯ÖãßÖÛúÖê ´Öê †ÖµÖÖ Æîü | ´Ö®¤ü µÖê ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ÝÖãÞÖ ®ÖÆüß Æîü ×±ú ü ³Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ´Ö®¤ü µÖê ¯ÖÖšü ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ÝÖãÞÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûêú ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÛúÖ ‹Ûú ×ÆüÃÃÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏ ÖêÆü ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ´Öë “ Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ .. ÝÖãºþ×ÞÖ ´ÖãÜÖÖ®µÖÖÃÖÖª”‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡®Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ˆ¯Ö“ÖµÖ ÃÖê û ÖÓ¤üŸ¾Ö †ÖŸÖÖ Æîü | µÖêü ¿Ö®Öî´ÖìÆü ´Öë ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖÆüÖ ´ÖÓ¤ü ÛúÖ †£ÖÔ ÝÖŸÖß¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü ü, ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß £ÖÖê›üß £ÖÖê›üß ÆüÖê®ÖÖ | ´Öæ¡ÖÛéú”Òû ¾µÖÖ¬Öß ´Öë, †¾Ö üÖê¬Ö ÛúÖ ÖÏ´ÖÖÞÖ, ¯Ö“Ö®Ö Ûúß †¾ÖãÖÖ, ¾ÖÎÞÖ Ûúß ×ã֟Öß †Öî ü ˆÃÖÃÖê Æãü¾ÖÖ ¯Öê¿Öà ÛúÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ ‡ÃÖ ¯Öê ´Öæ¡ÖÛéú”Òû Ûúß †¾ÖãÖÖ ×®Ö³ÖÔ ü Æîü | ˆÃÖ ŸÖ üÆü ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ¯Ö“ÖµÖ ¯Ö üü ´Öæ¡Ö Ûúß ÖÓ¤ü ÝÖŸÖß ×®Ö³ÖÔ ü ÆüÖêŸÖß Æîü | ¤ãüÃÖ êü ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ, ¯ÖÏ ÖêÆü ÃÖÓ¯ÖÏÖ ŸÖß Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | ×¯Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü ´Öë Ûú±ú ÛúÖ õÖµÖ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûãú”û ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë Ûú±ú ´ÖÖî•Öæ¤üü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê Ûú±ú ×¯Ö¢Ö ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêÛú¸ü Öæ¡Ö Ûêú ÝÖãÞÖ, ¾ÖÞÖÔ Öë ±ú¸üÛú Ûú¸üŸÖÖ Æîü |

´Ö®¤ü ÆüÖ ÝÖãÞÖ ×¯Ö¢ÖÖ“µÖÖ ¾Ö¸üᯙ 6 ÝÖãÞÖÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÖ ¯ÖÖšü ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. Ö®¤ü ÆüÖ ×¯Ö¢ÖÖ“ÖÖ ÝÖãÞÖ ®ÖÖÆüß ŸÖ¸üßÆüß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ´Ö®¤ü ÆüÖ ¯ÖÖšü ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ÝÖãÞÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß ŸÖ ü ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“ÖÖ ‹Ûú ³ÖÖÝÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. ÖÏ ÖêÆü ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß´Ö¬µÖê “ Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ .. ÝÖãºþ×ÞÖ ´ÖãÜÖÖ®µÖÖÃÖÖª”†ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö“ÖµÖÖ Öãôêû ´ÖÓ¤üŸ¾Ö µÖêŸÖê. Æê ü ¿Ö®Öî ÖìÆüÖ Ö¬µÖê פüÃÖŸÖê. µÖê£Öê ´ÖÓ¤ü“ÖÖ †£ÖÔ ÝÖŸÖß¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü, ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß £Öë²Ö £Öë²Ö ÆüÖêÞÖê. ´Öæ¡ÖÛéú”Òû ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê, †¾Ö¸üÖê¬ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ, ¯Ö“Ö®ÖÖ“Öß †¾ÖãÖÖ, ¾ÖÎÞÖÖ“Öß ×ã֟Öß ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû —ÖÖ»Öê»ÖÖ ¯Öê¿Öà“ÖÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ µÖÖ¾Ö ü ´Öæ¡ÖÛéú”ÒûÖ“Öß †¾ÖãÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö“ÖµÖÖ¾Ö¸ü Öæ¡ÖÖ“Öß ´ÖÓ¤ü ÝÖŸÖß †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖê.

P a g e | 340

¤ãüÃÖ êü ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ¯ÖÏ´ÖêÆü ÃÖÓ ÖÏÖŸÖß Æüß Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö †ÖÆêü. × Ö¢Ö•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆüÖŸÖ Ûú±úÖ“ÖÖ õÖµÖ ÖæÞÖÔŸÖ„ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ÛúÖÆüß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ûú±ú ŸÖê£Öê †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ Ûú±ú ׯ֢ÖÖ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖê‰ú®Ö Öæ¡ÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖ, ¾ÖÞÖÔ µÖÖ Ö¬µÖê ±ú üÛú Ûú¸üŸÖÖê

4. ´Öæ¡ÖµÖŸÖê (Mutrayate) - Though “Mutrayati” carries same meaning as Mehati, While giving special symptoms of each type of Meha, generally the word Mehati or Pramehati is used. The word Prameha or Meha indicates “Pradushtam Mehati” and the dushti or disturbance of urine is described for each type of Meha. So rather than Mutrayati Mehati is more appropriate. Hence original retained. This reading is rejected.

“´Öæ¡ÖµÖן֔ µÖÆü ¿Ö²¤ü ´ÖêÆü×ŸÖ •ÖîÃÖÖ Æüß †£ÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü, •Ö²Ö Ûúß ´ÖêÆü Ûêú Æü¸ü ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖ®Öê Ûêú ×»Ö‹ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÏ ÖêÆü×ŸÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯ÖÏ ÖêÆü µÖÖ ´ÖêÆü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆü×ŸÖ ‹êÃÖÖ Æîü †Öî¸ü Æü ü ¯Ö ÏÛúÖ¸ü Ûêú ´ÖêÆü Öë Öæ¡Ö Ûúß ¤æü™üß ²ÖŸÖÖµÖß Æîü | ´Öæ¡ÖµÖ×ŸÖ Ûúß •ÖÝÖÆü ÖêÆü×ŸÖ ˆ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö¸üß “´Öæ¡ÖµÖן֔ ÆÖ ü ¿Ö²¤ü ´ÖêÆü×ŸÖ ¯ÖÏ ÖÖÞÖê †£ÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖ †ÃÖ»ÖÖü, ŸÖ üß ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖêÛú ¯ÖÏÛúÖ Ö“Öê ×¾Ö׿Ö™ü »ÖõÖÞÖ

ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖÃÖÖšüß ÖêÆü×ŸÖ ØÛú¾ÖÖ ¯ÖÏ ÖêÆü×ŸÖ “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ÖÏ ÖêÆü ØÛú¾ÖÖ ÖêÆü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆü×ŸÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü ¾Öü ¯ÖÏŸµÖêÛúü ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ´ÖêÆüÖŸÖü ´Öæ¡ÖÖ“Öß ¤æü™üß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü. ´Öæ¡ÖµÖ×ŸÖ ‹ê¾Ö•Öß ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖü ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

31.2 ׯ֢ÖÃµÖ ¯Ö׸üÛúÖê¯ÖêÞÖ ŸÖÓ ×¾ÖªÖ®®Ö߻ִÖê×Æü®Ö´ÖË……31…… 32.1 ×¾ÖÄÖÓ »Ö¾ÖÞÖ´ÖãÂÞÖÓ “Ö ¸üŒŸÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… 32.2 ׯ֢ÖÃµÖ ¯Ö׸üÛúÖê¯ÖêÞÖ ŸÖÓ ×¾ÖªÖ¦üŒŸÖ´Öê×Æü®Ö´ÖË……32…… 33.1 ´Öט•ÖšüÖê¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ ³Öé¿ÖÓ ×¾ÖÄÖÓ ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ (´Öט•ÖšüÖºþ×¯Ö µÖÖꃕÖÄÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101*, 105*, 106, 107*dele?, 109*, 111*, 113, 114*, 115*,

118*, 119*,121, Books 202*, 203*, 207, 211, 214; ´ÖÓוÖšüü üÖ³ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 116 dele ??, 117*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´Öט•ÖšüÖºþ×¯Ö µÖÖꃕÖÄÖÓ (Manjishtharupi yo ajasram) -

This reading appears instead of “Manjishthodakasankasham”. Firstly grammatically it should be “´ÖÓוÖšüÖºþ¯ÖÓ”.Rupa includes both (†ÖÛéúןÖ) form as well as (¾ÖÞÖÔ) colour. It is indicated by the word “Udaka-Sankasham”. Udaka word is used in Charaka text for decoction. Charaka ChikitsaSthana 6\ 46-47-“Ûãú¿ÖÖê¤üÛ Ó , ÃÖÖ¸üÖê¤üÛ Ó ” etc. In decoction though the filtered liquid is acquired, it is not clear (†“”û) liquid. Some particles of the substance used for decoction are suspended in it. Hence

P a g e | 341

the word “Accha” is not mentioned here. weather it is “rupa” or “udakaSankasha”, the implied meaning (†×³Ö¯ÖÏêŸÖÖ£ÖÔ)is same. Since Rupi is grammatically incorrect it is rejected.

Manjishthabham - Colour or luster like Manjishtha. As explained above Manjishthodakasankasham is more appropriate description. Hence original reading retained.

µÖê ¯ÖÖšü Öט•ÖšüÖê¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆü ×»ÖµÖÖ Æîü | ¾µÖÖÛú üÞÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ¾ÖÖê “ ÖÓוÖšüÖºþ ÖÓ”‹êÃÖÖ Æîü | ºþ Ö ´Öë †ÖÛéúŸÖß †Öî ü ¾ÖÞÖÔ ¤üÖê®ÖÖê †ÖŸÖê Æîü | µÖê ˆ¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ˆ¤üÛú ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ “Ö¸üÛú®Öê Œ¾ÖÖ£Ö Ûêú ×»ÖµÖê ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 6/46-47 -“Ûãú¿ÖÖê¤üÛ Ó , ÃÖÖ¸üÖê¤üÛ Ó ” †Öפü µÖפü Œ¾ÖÖ£Ö ÃÖê þ֓”û ˆ¤üÛú ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÆü †“”û ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Œ¾ÖÖ£Ö ²Ö®ÖÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ‡ÃŸÖ´ÖÖ®Ö Ûúß ÝÖ‡Ô “Öß•ÖÖë Ûêú ŸÖãÛú›êü ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ †“”û ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ºþ Ö µÖÖ ¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ Æîü ×±ú ü ³Öß †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ºþ Öß ¾µÖÖÛú üÞÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ÝÖ»ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„û ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

´ÖÓוÖšüÖ³ÖÓ - ÖÓוÖšüÖ Ûúß ŸÖ üÆü ¾ÖÞÖÔ µÖÖ ×±ú ü ÛúÖÓŸÖß ÆüÖê®ÖÖ | •ÖîÃÖÖ Ûúß ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü ´Öט•ÖšüÖê¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ µÖê ˆ×“ÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü †ŸÖ„ ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆüÖ ¯ÖÖšü ´Öט•ÖšüÖê¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ µÖÖ ÖÖšüÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖÛú üÞÖ¥ü™ü¶Ö ŸÖÖê “ ÖÓוÖšüÖºþ¯ÖÓ”.†ÃÖÖ †ÖÆêü.

ºþ¯Ö Ö¬µÖê †ÖÛéúŸÖß ¾Ö ¾ÖÞÖÔ ¤üÖê®Æüß µÖêŸÖÖŸÖ. Æêü ˆ¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ˆ¤üÛú ÆüÖ ¯ÖÖšü “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ÛúÖœü¶ÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 6/46-47 -“Ûãú¿ÖÖê¤üÛ Ó , ÃÖÖ üÖê¤üÛ Ó ” ‡. •Ö üß ÛúÖœü¶ÖŸÖæ®Ö þ֓”û ˆ¤üÛú ×´ÖôûŸÖ †ÃÖê»Ö ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖê †“”û ®ÖÃÖŸÖê. ÛúÖœüÖ ²Ö®Ö¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö ü»Ö껵ÖÖ ÛúÖÆüß ¦ü¾µÖÖÓ“Öê ŸÖãÛú›êü ŸÖ¸ÓüÝÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †“”û ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÖÆüß. Æêü ºþ¯Ö ØÛú¾ÖÖ ˆ¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ †ÃÖ»Öê ŸÖ üß †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ºþ¯Öß ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö “ÖãÛúß“Öê †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

´ÖÓוÖšüÖ³ÖÓ - ´ÖÓוÖšêü¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ¾ÖÞÖÔ ØÛú¾ÖÖ ÛúÖÓŸÖß †ÃÖÞÖê. ¾Ö¸ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ´Öט•ÖšüÖê¤üÛúÃÖÓÛúÖ¿ÖÓ Æêü µÖÖêÝµÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü. ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †•ÖÄÖÓ (Ajasram)- This word appears additionaly to Bhrusham. So here †•ÖÄÖÓ means =

ÃÖ¤üÖ, †®Ö¾Ö üŸÖ, »ÖÝÖÖŸÖÖ¸ü, ×®Ö¸ÓüŸÖ ü. Once the micturation starts it doesn’t seize. There is no gap or break. If Pitta gets increased with Drava (liquid) property then this is possible. Charaka mentions in SharirSthana 7\15 “¤ü¿ÖÖê¤üÛúõÖÖ˜•Ö»ÖµÖ„ ¿Ö¸ü߸êü þÖê®ÖÖ˜•Ö×»Ö¯ÖÏ´ÖÖÞÖê®Ö, µÖ¢Öã ¯ÖÏ“µÖ¾Ö´ÖÖ®ÖÓ ¯Öã üßÂÖ Ö®Öã²Ö¬®ÖÖŸµÖןֵÖÖêÝÖê®ÖŸÖ£ÖÖ ´Öæ¡ÖÓ ¹ý×¬Ö ü´Ö®µÖÖÓ¿“Ö ¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖæ®ÖË , .. |” Basically there is “²ÖÆãü´Öæ¡ÖŸÖÖ” in Prameha. So this can be accepted as pathabheda.

³Öé¿ÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ²ÖÖ¤ü µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †ÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖÆüÖ †•ÖÄÖÓ - ÃÖŸÖŸÖ, ×®Ö ÓüŸÖ¸ü ‹Ûú ²ÖÖ ü ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß Ûúß ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖê ÝÖµÖß ŸÖÖê ºþÛúŸÖß ®ÖÆüß | ÃÖ Öê ×¾Ö üÖ Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖפü ×¯Ö¢Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêÝÖÖ ŸÖÖê Æüß µÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | “Ö üÛú®Öê ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö 7/15 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “¤ü¿ÖÖê¤üÛúõÖÖ •Ö»ÖµÖ„ ¿Ö üß ê ü þÖê®ÖÖ˜•Ö×»Ö¯ÖÏ´ÖÖÞÖê®Ö, µÖ¢Öã ¯ÖÏ“µÖ¾Ö ÖÖ®ÖÓ ¯Öã üßÂÖ Ö®Öã²Ö¬®ÖÖŸµÖןֵÖÖêÝÖê®ÖŸÖ£ÖÖ ´Öæ¡ÖÓ ¹ý׬ָü Ö®µÖÖÓ¿“Ö ¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖæ®ÖË , .. |”´Öæ»ÖûŸÖ„ “²ÖÆãü´Öæ¡ÖŸÖÖ” ¯ÖÏ ÖêÆü ´Öê ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 342

³Öé¿ÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ¸ü ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖê£Öê †•ÖÄÖÓ - ÃÖŸÖŸÖ, ×®Ö ÓüŸÖ¸ü ‹Ûú¤üÖ ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß ÃÖãºþ —ÖÖ»Öß Ûúß £ÖÖÓ²ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“µÖÖ Ö¬µÖê ×¾Ö üÖ Ö ®ÖÃÖŸÖÖê. •Ö ü ×¯Ö¢Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ®Öê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ —ÖÖ»Öê ŸÖ ü“Ö Æêü ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ¿ÖÖ¸üß üãÖÖ®Ö 7/15 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, “¤ü¿ÖÖê¤üÛúõÖÖ˜•Ö»ÖµÖ„ ¿Ö üß ê ü þÖê®ÖÖ˜•Ö×»Ö ÖÏ´ÖÖÞÖê®Ö, µÖ¢Öã ¯ÖÏ“µÖ¾Ö ÖÖ®ÖÓ Öã üßÂÖ Ö®Öã²Ö¬®ÖÖŸµÖןֵÖÖêÝÖê®ÖŸÖ£ÖÖ ´Öæ¡ÖÓ ¹ý×¬Ö ü´Ö®µÖÖÓ¿“Ö ¿Ö üß ü¬ÖÖŸÖæ®ÖË , .. |”´ÖæôûŸÖ„ “²ÖÆãü´Öæ¡ÖŸÖÖ” ¯ÖÏ´ÖêÆüÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

33.2 ׯ֢ÖÃµÖ ¯Ö׸üÛúÖê¯ÖÖ¢ÖÓ ×¾ÖªÖ®´ÖÖט•Öšü´Öê×Æü®Ö´ÖË……33…… (ÛúÖê¯Öê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 121; ÛúÖê¯ÖŸÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 116; ¯Ö׸üÛúÖê¯Öê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 103, 104,

107*, 111, 114, 120, 122) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ÛúÖê¯Öê®Ö (Kopena) - ¯Ö׸üÛúÖê ÖÖŸÖË – ¯Ö׸üÛúÖê¯Ö= ¯Ö× üŸÖ„ ÛúÖê¯Ö„ = all around vitiation (of pitta), ²ÖÆãüŸÖ, †ŸµÖÓŸÖ. ÛúÖê¯Ö – Vitiation of Pitta Due to specific causes of pitta there is excessive vitiation of pitta by “ˆÂÞÖ (hot), ŸÖßõÞÖ(Sharp), †´»Ö (sour) , Ûú™ãü (Pungent) properties (properties with fire predominance)” Pitta is getting vitiated with multiple properties. Untill Sthana-Samshraya, pitta is increased in the whole body. Hence paritah Kopa. This causes vitiation of blood and leads to ManjishthaMeha. All around Vitiation of pitta is appropriate describtion. Hence original reading retained. Others are rejected. ×¯Ö¢Ö ²Öœü®Öê¾ÖÖ»Öê Ûãú”û ÆêüŸÖãÓ ÃÖê ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ˆÂÞÖ, ŸÖßõÞÖ, †´»Ö, Ûú™æü ‡®Ö ÝÖãÞÖÖë ÃÖê †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÛúÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | × Ö¢Ö †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûúß •ÖÝÖÆü × Ö¢Ö ¯Öæ¸êü ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ²ÖœüŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ ¯Ö× üŸÖ„ ÛúÖê Ö ÛúÆüŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ¸üŒŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÖÓוÖšü´ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖê ×“ÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Æîü | †ŸÖ„ Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ²ÖÖÛúß ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ×¯Ö¢Ö ¾ÖÖœü¾ÖÞÖÖ¸êü ÛúÖÆüß ÆêüŸÖãÓ Öãôêû ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ˆÂÞÖ, ŸÖßõÞÖ, †´»Ö, Ûú™æü µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ®Öß †×¬ÖÛú ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ÛúÖê Ö ÆüÖêŸÖÖê. ×¯Ö¢Ö †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ ‹ê¾Ö•Öß ×¯Ö¢Ö ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ¯Ö× üŸÖ„ ÛúÖê¯Ö ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ Öãôêû üŒŸÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖ êŸÖê ¾Ö ´ÖÓוÖšü´ÖêÆü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêÞÖê Æêü µÖÖêÝµÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖÆêü. †ŸÖ„ ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

34.1 Æü׸ü¦üÖê¤üÛúÃÖ’ËûÛúÖ¿ÖÓ Ûú™ãüÛÓú µÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüןօ (1) Æü׸ü¦üÖŸÖ㻵־ÖÞÖÕ - ¯ÖÖ Ms. 116; 2) Öæ¡ÖÓ ÖêÆü×ŸÖ - ÖÖ Ms. 116)

P a g e | 343

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. Æü× ü¦üÖŸÖ㻵־ÖÞÖÕ (Haridratulyavarnam) - Both mean yellow coloured urine like turmeric.

(Sushruta mentions “Haridrabham”. Vagbhata also mentions “Haridrasannibham”. No change in meaning hence original retained.

¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ Æü× ü¦üÖ •ÖîÃÖê ÖßŸÖ ¾ÖÞÖÖÔŸ ÖÛú ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… (ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê “Æü× ü¦üÖ³ÖÓ” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê “Æü׸ü¦üÖÃÖ×®®Ö³ÖÓ” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…) †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ Æü× ü¦üê¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¯ÖßŸÖ ¾ÖÞÖÖÔŸ´ÖÛú †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. (ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß “Æü׸ü¦üÖ³ÖÓ” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

¾ÖÖݳ֙üÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß “Æü× ü¦üÖÃÖ×®®Ö³ÖÓ” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.) †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæô ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ´Öæ¡ÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ (Mutram mehati) - Here the identifying symptom of Haridra-meha is

mentioned. Hence Prameha - (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆüןÖ) has to be there. Hence Mehati reading is rejected.

µÖÆüÖÑ ¯Ö ü Æü׸ü¦üÖ ÖêÆü ÛúÖ ¾µÖÖ׬֯ÖÏŸµÖ×®ÖÛú »ÖõÖÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆü - ( ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÖêÆüןÖ) µÖÆü ¿Ö²¤ü ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÖêÆü×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

µÖÖךüÛúÖÞÖß Æü׸ü¦üÖ ´ÖêÆüÖ“Öê ¾µÖÖ׬֯ÖÏŸµÖ×®ÖÛú »ÖõÖÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖÏ ÖêÆü - (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆüןÖ) ÆÖü ¿Ö²¤ü

†ÃÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖêÆü×ŸÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

34.2 ׯ֢ÖÃµÖ ¯Ö׸üÛúÖê¯ÖÖ¢ÖÓ ×¾ÖªÖ üÖ׸ü¦ü´Öê×Æü®Ö´ÖË……34…… (1) ÛúÖê¯Öê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 121; 2) ¤üÖÆü¾ÖÖ®ÖË - ¯ÖÖ Ms. 116) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÛúÖê¯Öê®Ö (Kopena) - Same as 33.2 2. ¤üÖÆü¾ÖÖ®ÖË (Dahavan) - Dahavan = Burning sensation to whole body.

Sushruta has described burning micturation as symptom of Haridrameha. ÃÖ¤üÖÆÓüü Æü׸ü¦üÖ³ÖÓ - ´Öæ¡Ö - ÃÖã.×®Ö.6/11

Vagbhata also mentions “Dahat”. Arundatta clarifies “¤üÆüפü¾Ö ´Öæ¡ÖÓ ´ÖêÆüן֔. Besides each Meha is associated with one or more properties of Pitta. This Mss. does not mention Katu or any other property in this Meha, but mentions symptom Daha additionaly. Hence Dahavan a general symptom present in only 1 Mss. cannot be accepted.

P a g e | 344

¤üÖÆü¾ÖÖ®ÖË = ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü Öë ¤üÖÆü ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ÃÖ¤üÖÆü ´Öæ¡Ö ÖϾÖé×¢Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Æü× ü¦üÖ´ÖêÆü Ûêú »ÖõÖÞÖþֺþ Ö ×ÛúµÖÖ Æîü…

ÃÖ¤üÖÆÓüü Æü׸ü¦üÖ³ÖÓ - ´Öæ¡Ö - ÃÖã.×®Ö.6/11 ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê “¤üÆüŸÖË” ÛúÖ ³Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ºþÞÖ¤ü¢Ö ®Öê “¤üÆüפü¾Ö Öæ¡ÖÓ ÖêÆüן֔ à Ö™ü ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ

´ÖêÆü ×¯Ö¢Ö Ûêú ‹Ûú µÖÖ †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖÖêÓ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë Ûú™ãü µÖÖ †®µÖ ×ÛúÃÖß ÝÖãÞÖ ÛúÖ ‡ÃÖ ´ÖêÆü ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü, Ö Ó üŸÖã ¤üÖÆü ‡ÃÖü »ÖõÖÞÖ ÛúÖ †×¬ÖÛú ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¤üÖÆü ‡ÃÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÖ •ÖÖê ‹Ûú Æüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ Öë ¯Ö×Ã£ÖŸÖ Æîü, ˆÃÖÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü Ó…

¤üÖÆü¾ÖÖ®ÖË = ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß Ö Ö¬µÖê ¤üÖÆü ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖ¤üÖÆü ´Öæ¡Ö ÖϾÖé×¢Ö“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Æü× ü¦üÖ´ÖêÆüÖ“µÖÖ »ÖõÖÞÖþֺþ¯ÖÖŸÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ÃÖ¤üÖÆÓüü Æü׸ü¦üÖ³ÖÓ - ´Öæ¡Ö - ÃÖã.×®Ö.6/11 ¾ÖÖݳ֙üÖ®Öê “¤üÆüŸÖË” “Öê ¤êüÜÖᯙ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. †ºþÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öê “¤üÆüפü¾Ö ´Öæ¡ÖÓ ´ÖêÆüן֔ ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü.

µÖÖ׿־ÖÖµÖ ÖêÆü ׯ֢ÖÖ“µÖÖ ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ÝÖãÞÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬µÖê Ûú™ãü ØÛú¾ÖÖ †®µÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÝÖãÞÖÖ“Öê µÖÖ ´ÖêÆüÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß, ¯Ö¸ÓüŸÖã ¤üÖÆü µÖÖ »ÖõÖÞÖÖ“ÖÖ †×¬ÖÛú ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ¤üÖÆü µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ »ÖõÖÞÖÖ“ÖÖ •Öê ‹ÛúÖ“Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÖÆêüü, µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

35.1 ‡ŸµÖêŸÖê ÂÖ™Ëü ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ„ ×¯Ö¢Ö ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……35…… (1) ‹¾Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 121; 2) ׯ֢ÖÃµÖ ¯ÖÏÛúÖê Öê®Ö ×®Ö× Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ

Ms. 107; ׯ֢ÖÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ‹¾Ö´ÖË (Evam) - Iti indicates Samapti end of description of present topic i.e. specific

symptoms of 6 Pittaja prameha. ‹¾Ö´ÖË = ‡ÃÖ üß×ŸÖ ÃÖê, µÖÆü ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Æîü |

At the end of Kaphaja and Vataja meha also “‡×ŸÖ ‹ŸÖê..¯ÖÏ ÖêÆüÖ„” is used. Hence original retained.

‡×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ ÖÖ¯ŸÖß, ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛúÖ †Ó×ŸÖ Ö “Ö¸üÞÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß 6 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¯ÖÏ ÖêÆü

Ûêú ×¾Ö¿ÖêÂÖü »ÖõÖÞÖ | ¾ÖÖŸÖ•Ö †Öî¸ü Ûú±ú•Ö ¯ÖÏ ÖêÆü Ûêú †ÓŸÖ ´Öë “‡×ŸÖ ‹ŸÖê.. ÖÏ ÖêÆüÖ„” µÖê ¯ÖÖšü †ÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß, ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšüÖŸÖᯙ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. 6 ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öß ×¾Ö׿Ö™ü

»ÖõÖÞÖê. ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾Ö Ûú±ú•Ö ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß “‡×ŸÖ ‹ŸÖê..¯ÖÏ ÖêÆüÖ„” ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü. 2. ׯ֢ÖÃµÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Öê®Ö ×®Ö×´Ö¢ÖÖ (Pittasya prakopena Nimitta) - No change in meaning. Hence

original retained.

P a g e | 345

Pittakopanimitta - Prameha is caused when Doshas are vitiated to a great extent. Hence Prakopa is more appropriate.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ׯ֢ÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - •Ö²Ö ¤üÖêÂÖÖêÓ Ûúß ¤ãü™üß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æïü, ŸÖ²Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ׯ֢ÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - •Öê¾ÆüÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ¯ÖÏ ÖêÆÖ“Öß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

36.1 ÛúÂÖÖµÖÛú™ãüן֌ŸÖºþõÖ»Ö‘Öã¿Öߟ־µÖ¾ÖÖµÖ¾µÖÖµÖÖ´Ö¾Ö´Ö®Ö×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖãÖÖ¯Ö®Ö׿ָüÖê×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖןֵÖÖêÝÖ-

ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖÖ®Ö¿Ö®ÖÖ׳֑ÖÖŸÖÖŸÖ¯ÖÖê«êüÝÖ¿ÖÖêÛú¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÂÖêÛú•ÖÖÝÖ¸üÞÖ×¾ÖÂÖ´Ö¿Ö¸ü߸ü®µÖÖÃÖÖ®Öã¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖõÖ

(1) Ûú™ãüÛú - ÖÖ Mss. 105, 107, 109, 113, 115, 117, 118, 119, 121, Books 202, 203, 205, 207, 211; 2) ן֌ŸÖÛú - ÖÖ Books 209, 212, 214; 3) »Ö‘Öã - ¯ÖÖ Ms. 110; 4) ¾ÖêÝÖÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 119, 120, Books 204, 212, 213; ¾ÖêÝÖ¬ÖÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Ms. 110; 5) †×ŸÖÃÖêÛú - ¯ÖÖ Mss. 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 121, 122, Books 202, 203, 207, 211, 214; 6) †³µÖã ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 119, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. Ûú™ãüÛú (Katuka) - No change in meaning hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ן֌ŸÖÛú (Tiktaka) - No change in meaning hence original retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¾ÖêÝÖÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖ (Vegasandharana) - Sandharana means [ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ üÞÖ´ÖË (¾ÖêÝÖÖ®ÖÖ´ÖË) controlling of (urges) to a great degree]. Here though not mentioned the word Veganam is to be inferred. Separate mention is not necessary. Hence original reading retained.

P a g e | 346

ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ µÖÖ®Öê (ÃÖ Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ üÞÖ´ÖË (¾ÖêÝÖÖ®ÖÖ ÖË) ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ Öë ¬ÖÖ üÞÖ Ûú ü®ÖÖ… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ¾ÖêÝÖÖ®ÖÖ ÖË ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüà Æîü, ×±ú ü ³Öß ˆÃÖÛúÖ †£ÖÔ –ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê (ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ¸üÞÖ ÖË (¾ÖêÝÖÖ®ÖÖ´ÖË) ¾ÖêÝÖÖÓ“Öê †×ŸÖ ÖÖ¡ÖêŸÖ ¬ÖÖ¸üÞÖ Ûú üÞÖê. µÖÖךüÛúÖÞÖßü ¾ÖêÝÖÖ®ÖÖ´ÖË “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö

®ÖÖÆüß, ŸÖ üßÃÖã üÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûú¸üÞµÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †×ŸÖÃÖêÛú (Atiseka) - As is mentioned in Jwar Vimarsha 19.1 Seka and Sheka both

mean same. The word Upasevamanasya is applied to all causes right from Kashay-Katu-Tikta. So “Shonitatisek upasevana” will mean excessive blood letting repeatedly.

•¾Ö¸ü ×¾Ö Ö¿ÖÔ 19.1 ´Öë ÃÖêÛú †Öî ü ÂÖêÛú ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü, ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü

ÛúÂÖÖµÖ-Ûú™ãü-ן֌ŸÖ ÃÖê ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã†Öë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛú ˆ ÖÃÖê¾Ö®Ö” ÛúÖ †£ÖÔ †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¯Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„ ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ…

•¾Ö¸ü ×¾Ö Ö¿ÖÔ 19.1 ´Ö¬µÖê ÃÖêÛú †Ö×ÞÖ ÂÖêÛú ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü, †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ˆ¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖõÖ

ÆüÖ ü ¿Ö²¤ü ÛúÂÖÖµÖ-Ûú™ãü-ן֌ŸÖ ¯ÖÖÃÖæ®Ö ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖãÓ®ÖÖ »ÖÖÝÖæ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖןÖÃÖêÛú ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö” “ÖÖ †£ÖÔ †×ŸÖ ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„ ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

5. †³µÖã¯ÖÃÖê¾Ö´ÖÖ®ÖÃµÖ (Abhyupasevamanasya) - Upa = secondary. In Prameha, the

Samprapti is Kapha predominant. Hence the causes of Kapha are invariably present. Along with Kapha, Pitta gets vitiated with its own causes. Hence rather than Sevinah, Upasevinah is more appropriate.

ˆ¯Ö = ÝÖÖîÞÖ… ÖÏ ÖêÆü ´Öë, ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûú±ú¯ÖϬÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ Ûú±ú Ûêú ÆêüŸÖã ×®Ö׿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ˆ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… Ûú±ú Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¯Ö¢Ö Ã¾ÖÆêüŸÖãÓ ÃÖê ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ÃÖê×¾Ö®Ö„ ÃÖê ˆ ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ˆ¯Ö = ¤ãüµµÖ Ö. ¯ÖÏ ÖêÆüÖ´Ö¬µÖê, ÃÖÓ¯ÖÏÖׯŸÖ Ûú±ú ÖϬÖÖ®Ö †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Ûú±úÖ“Öê ÆêüŸÖã ×®Ö׿“ÖŸÖ ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

Ûú±úÖÃÖÆü ×¯Ö¢Ö Ã¾ÖŸÖ„“µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÆüÞÖæ®Ö ÃÖê×¾Ö®Ö„ ¯ÖêõÖÖ ¯ÖÃÖê×¾Ö®Ö„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

36.2 ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö¿Ö¸üß üõÖî¾Ö ×õÖ¯ÖÏÓ ¾ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê……36…… (1) ŸÖ£ÖÖŸ ÖÛú - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 119, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; 2)

¾ÖÖµÖã„ - ¯ÖÖ Mss. 104, 110, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, Books 202, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

P a g e | 347

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú (Tathatmaka) -

ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ÖË - ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ, ‹êÃÖê ÝÖãÞÖÖë ÛúÖ, ‡ÃÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö ÛúÖ (†Ö Ö™êü)… ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú- ÃÖê ²Ö®ÖÖ, ÃÖê µÖãŒŸÖ , having or consisting of the nature, belonging to or forming

the nature/ character (MW). Tathavidha will indicate “body in which Vata properties are increased”. Tathatmaka wil indicate “body of Vata character”. It indicates severity of causes. ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö וÖÃÖ ¿Ö üß ü Öë ¾ÖÖŸÖÖפü ¤üÖêÂÖ ²ÖœüŸÖê Æîü | ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú ÖŸÖ»Ö²Ö ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÛúÖ ¿Ö üß ü | ‡ÃÖÃÖê ÆêüŸÖãÓ ÛúÖ ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ´Ö—ÖŸÖÖ Æîü | ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬Ö ´ÆüÞÖ•Öê •µÖÖ ¿Ö üß üÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖפü ¤üÖêÂÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ŸÖ£ÖÖŸ´ÖÛú ´ÆüÞÖ•Öê ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ †ÃÖ»Öê»Öê ¿Ö üß ü. µÖÖ´Öãôêû ÆêüŸÖãÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê.

2. ¾ÖÖµÖã„ (Vayuh) - Vata and Vayu both mean same, but in Ayurveda texts generally

Vata is used to indicate body - dosha while Vayu to indicate Bahya-vata (external vata).

¾ÖÖŸÖ †Öî ü ¾ÖÖµÖã ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü, ¯Ö Ó üŸÖã †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë, ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ¾ÖÖŸÖ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿ÖÖ üß

¤üÖêÂÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÊ ¾ÖÖŸÖ Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÖµÖã ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…ü ¾ÖÖŸÖ †Ö×ÞÖü ¾ÖÖµÖã ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü, Ö¸ÓüŸÖã †ÖµÖã¾Öì¤ü ÝÖÏÓ£ÖÖ Ó Ö¬µÖê, ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ¾ÖÖŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ

¿ÖÖ üß ¤üÖêÂÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ ü ²ÖÖÊ ¾ÖÖŸÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖµÖã µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

37.1 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟Öß֣ÖÖ×¾Ö¬Öê ¿Ö¸üß êü ×¾ÖÃÖ¯ÖÔ®ÖË µÖ¤üÖ ¾ÖÃÖÖ´ÖÖ¤üÖµÖ ´Öæ¡Ö¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê ŸÖ¤üÖ ¾ÖÃÖÖ´ÖêÆü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןÖ,

(1) Ûãúׯ֟ք - ÖÖ Mss. 110, 122; 2) ×¿Ö üÖÓ×ÃÖ - ¯ÖÖ Ms. 120; 3) †×³Ö¯ÖÏ ÖªŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 121) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. Ûãúׯ֟ք (Kupitaha) - Unless Vata is vitiated to a great degree, Vataja Prameha will not

be caused. Hence Prakopa is more appropriate.

•Ö²Ö ŸÖÛú ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Ûúß ¤ãü™üß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß, ŸÖ²Ö ŸÖÛú ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß… †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

P a g e | 348

¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ“Öß ¤ãü™üß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß, ŸÖÖê ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÏ ÖêÆÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ×¿Ö üÖÓ×ÃÖ (Shiransi) - According to Charaka, Srotasa are path/spaces through which

Dhatus that are being transformed are carried (ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã ¯Ö× üÞÖÖ´Ö ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ Ö׳־ÖÖÆüß×®Ö ³Ö¾Ö®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö…). Charaka in Viman sthana 5/9 mentions Srotasa, Sira, Dhamani, Rasayani etc as synonyms of body-spaces. So the word Shira is not totally wrong. The word Srotansi also includes the roots (Bladder and kidneys in case of Mutravaha srotasa – Su.Sh.), whereas Shira does not include them. Sushruta specifically mentions Srotasa as a space originating from big spaces (hollow organs) like heart, which is different from Sira and Dhamani.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ÄÖÖêŸÖÃÖ µÖÖ®Öê ¬ÖÖŸÖã†Öë ÛúÖê †®µÖ¡Ö »Öê •ÖÖ®Öê ÛúÖ ´ÖÖÝÖÔ/†¾ÖÛúÖ¿Ö (ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã

¯Ö׸üÞÖÖ Ö´ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ´Ö׳־ÖÖÆüß×®Ö ³Ö¾Ö®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö…)… “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 5/9 ´Öë ÄÖÖêŸÖÃÖ, ×ÃÖ üÖ, ¬Ö´Ö®Öß, ¸üÃÖÖµÖ®Öß †Öפü ¿Ö üß ü Ûúß ¬ÖÖŸÖã†Öë Ûêú †¾ÖÛúÖ¿Ö Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ×¿Ö üÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü ÖæÞÖÔŸÖ„ ÝÖ»ÖŸÖ ®ÖÆüà Æîü… ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü ˆ®ÖÛêú ´Öæ»Ö ÛúÖ ³Öß ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú üŸÖê Æîü (•ÖîÃÖê ´Öæ¡Ö¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ´Öë ²Ö×ÃŸÖ †Öî ü ¾ÖéŒÛú), •Ö²Ö Ûúß ×¿Ö üÖ ´Öë ˆ®ÖÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - ×ÃÖ üÖ †Öî ü ¬Ö´Ö®Öß Ûêú †»ÖÖ¾ÖÖ •ÖÖê †¾ÖÛúÖ¿Ö ²Ö›êü †¾ÖÛúÖ¿Ö •ÖîÃÖê Çü¤üµÖ ÃÖê Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ˆÃÖê ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÆüŸÖê Æîü…

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔÖ®ÖãÃÖÖ ü, ÄÖÖêŸÖÃÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¬ÖÖŸÖãÓ“Öê ¾ÖÆü®Ö Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß“ÖÖ ´ÖÖÝÖÔ/†¾ÖÛúÖ¿Ö (ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã

¯Ö׸üÞÖÖ Ö´ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ´Ö׳־ÖÖÆüß×®Ö ³Ö¾Ö®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö…). “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔÖÓ®Öß ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 5/9 ´Ö¬µÖê ÄÖÖêŸÖÃÖ, ×ÃÖ üÖ, ¬Ö´Ö®Öß, ¸üÃÖÖµÖ®Öß ‡.ü ¿Ö üß ÖŸÖᯙ ¬ÖÖŸÖãÓ“µÖÖ †¾ÖÛúÖ¿ÖÖ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ׿ָüÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ “ÖæÛúß“ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ Öæ»ÖãÖÖ®ÖÖÓ“ÖÖ ¤êüÜÖᯙ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú¸ŸÖÖê. (•ÖÃÖê ´Öæ¡Ö¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ²Ö×ÃŸÖ †Ö×ÞÖ ü ¾ÖéŒÛú), ¯Ö¸ÓüŸÖã ×¿Ö üÖ ´Öæ»ÖãÖÖ®ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûú üŸÖ ®ÖÖÆüß. ÃÖãÁÖãŸÖÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÄÖÖêŸÖÃÖÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - ×ÃÖ üÖ †Ö×ÞÖü ¬Ö´Ö®Öß ¾ÖÝÖôûŸÖÖ •Ö ê †¾ÖÛúÖ¿Ö ´ÖÖêšü¶Ö †¾ÖÛúÖ¿ÖÖ ÖÖÃÖæ®Ö ˆ¤üÖ; Çü¤üµÖ, Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÃÖ ÄÖÖêŸÖÃÖ †ÃÖê ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ.

3. †×³Ö¯Öϯ֪ŸÖê (Abhiprapadyate) - ¯ÖÏןÖ+¯Ö¤Ëü - ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖê – ×ã֟Ö߯ÖÏŸÖ •ÖÖÞÖê, To set foot upon, enter, arrive at, to come back to, return (MW) ¯Öϯ֪ŸÖê - ¯ÖÏ+¯Ö¤Ëü - ¯ÖÏ ÖªŸÖê - ¯ÖÖê“ÖÞÖê, arrive, attain (MW) Pra- before, in front, forth Prati- towards, near to, against, in opposition, back, again †×³Ö¯Öϯ֪ŸÖê - “µÖÖ Ûú›êü ¯ÖÖê“ÖÞÖê, To come towards, enter into, reach at (MW). Both have similar meaning ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ | ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ.

37.2 µÖ¤üÖ ¯Öã®Ö´ÖÔ••ÖÖ®ÖÓ ´Öæ¡Ö²ÖßÖÖ¾ÖÖÛúÂÖÔ×ŸÖ ŸÖ¤üÖ ´Ö••Ö´ÖêÆü´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖןÖ,

P a g e | 349

37.3 µÖ¤üÖ ŸÖã »ÖÃÖßÛúÖÓ ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖêƒ×³Ö¾ÖÆü®´Öæ¡Ö´Ö®Öã²Ö®¬ÖÓ “µÖÖêŸÖµÖ×ŸÖ »ÖÃÖßÛúÖןֲÖÆãüŸ¾ÖÖ׫üõÖê¯ÖÞÖÖ““Ö ¾ÖÖµÖÖê„ ÜÖ»¾ÖõÖÖןִÖæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖ’ËûÝÖÓ Ûú¸üÖêןÖ,

(1) †×ŸÖ¾ÖÆü®ÖË - ¯ÖÖ Mss. 110, 118, 119; ¾ÖÆü®ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 121; 2) †®Öã¯ÖŸµÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 101; 3) ²ÖÖÆãü»µÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 120; †×ŸÖ²ÖÖÆãü»µÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 110; †×ŸÖ²ÖÖÆãü»µÖ - ÖÖ Ms. 102; 4) ×¾ÖõÖê¯ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 114, 115, 117, 119, 121; ×¾ÖõÖê¯ÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 116, 118; 5) üÖîõµÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 120; 6) ŸÖã - ¯ÖÖ Ms. 108; 7) ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÓÃÖÓÝÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 115*; ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖÓÝÖÓ - ÖÖ Mss. 101, 113, 114, 116, 117, 118, 119 dele?) ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖÓÝÖÓ ¾ÖÖ Ûú üÖê×ŸÖ - Ms. 101; ´Öæ¡Ö ÖϾÖéØ¢Ö ÃÖÓÝÖÓ ¾ÖÖ Ûú üÖê×ŸÖ - Ms. 104 ; †×ŸÖ´Öæ¡Ö ÖϾÖéØ¢ÖÃÖÓÝÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ - Mss. 105; Öæ¡Ö ÖϾÖé×¢ÖÃÖÓÝÖÓ Ûú¸üÖê×ŸÖ - Mss. 107, 108, 109, 114, 115*,116, 117, 118, 119; þֻ¯Ö ÖÃµÖ Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖÓÝÖÓ Ûú üÖê×ŸÖ - Ms. 113; †×ŸÖ´Öæ¡Ö ÖϾÖé×¢ÖÃÖÓÝÖÓ ¾ÖÖ Ûú üÖê×ŸÖ - Ms. 120

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. †×ŸÖ¾ÖÆü®ÖË (Ativahan) - excessive toiling (MW) (toil- to strive, work without rest. move

slowly with difficulty) Abhivahan- carrying near to †×ŸÖ + ¾ÖÆËü 1 ˆ.¯Ö.- †®µÖãÖôûß ®ÖêÞÖê. The word Mutrashaye explicitely tells where Lasika is carried. Abhi = near, close. Once Mutrashaye is used Abhi carries no significance. ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê »Ö×ÃÖÛúÖ ÛúÖ ¾ÖÆü®Ö ÛúÆüÖü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¾ÖÆü ÃÖ Ö—ÖŸÖÖ Æîü | ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú¸ü®Öê ÃÖê †×³Ö ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖê ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü |. ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê »Ö×ÃÖÛêú“Öê ¾ÖÆü®Ö ÛúÖêšêü ÆüÖêŸÖê ŸÖê ÃÖ Ö•ÖŸÖê. Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾ÖÖ Ö¸ü»µÖÖ®Öê †×³Ö µÖÖ ÖÖšüÖÃÖ ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß.

2. †®Öã¯ÖŸµÖÓ (Anupatyam) - †®Öã+¯ÖŸÖË 1¯Ö. Ö. - ÖÖÝÖæ®Ö (Ûú›êü) •ÖÖÞÖê. Anupatanam- following. µÖ¤üÖ ŸÖã »ÖÃÖßÛúÖ ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖê¾ÖÆü® Öæ¡Ö´Ö®Öã¯ÖŸµÖÓ¿“ÖÖêŸÖµÖןÖ- ÖÖ. †®Öã²Ö®¬Ö and †®Öã¯ÖŸÖ®Ö ÖË both carry same meaning. (Mutra is passed followed by Lasika). But Anubandha is a technical term in ayurveda often used. Anupatanam is not used. Hence rejected µÖ¤üÖ ŸÖã »ÖÃÖßÛúÖ Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖê¾ÖÆü®´Öæ¡Ö´Ö®Öã ÖŸµÖÓ¿“ÖÖêŸÖµÖןÖ-¯ÖÖ. †®Öã²Ö®¬Ö †Öî ü †®Öã¯ÖŸÖ®Ö ÖË ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ( Öæ¡Ö ¯ÖϾÖé¢Öß Ûêú ²ÖÖ¤ü »Ö×ÃÖÛúÖ Ûúß ¯ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü) »Öê×Ûú®Ö †®Öã²Ö®¬Ö µÖê †ÖµÖã¾Öì¤ü ´Öê Æü Öê¿ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü Æîü | †®Öã ÖŸµÖ ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 350

µÖ¤üÖ ŸÖã »ÖÃÖßÛúÖ ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖê¾ÖÆü® Öæ¡Ö´Ö®Öã¯ÖŸµÖÓ¿“ÖÖêŸÖµÖןÖ-¯ÖÖ. †®Öã²Ö®¬Ö ¾Ö †®Öã¯ÖŸÖ®Ö´ÖË ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ( Öæ¡Ö ¯ÖϾÖé¢Öß®ÖÓŸÖ ü »Ö×ÃÖÛúÖ ¯ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖê) ¯Ö ÓüŸÖã †®Öã²Ö®¬Ö ÆüÖ †ÖµÖã¾Öì¤üÖŸÖ ®ÖêÆü´Öß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖÞÖÖ üÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü †ÖÆêü. †®Öã¯ÖŸµÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ²ÖÖÆãü»µÖÖŸÖË (Bahulyat) - ²ÖÖÆãü»µÖ - ¾Öî¯Ö㻵Ö,¯ÖÏ“Öã¸üŸÖÖ, ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ²ÖÆãü - ÖãÂÛúôû, †®ÖêÛú, †ÃÖÓܵÖ,²ÖÖ ü ²ÖÖ ü ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Bahu is visheshan (adjective) while bahulya is nama (noun). No change in meaning. Hence original retained.

²ÖÆãü µÖÆü ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ Æîü •Ö²Ö Ûúß ²ÖÖÆãü»µÖ µÖÆü ®ÖÖ´Ö Æîü… †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ

×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ²ÖÆãü Æêü ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ²ÖÖÆãü»µÖ Æêü ®ÖÖ´Ö †ÖÆêü. †£ÖÔÖ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö

šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ×¾ÖõÖê¯ÖÖŸÖË (Vikshepat) – ×¾Ö+×õÖ¯ÖË 6 Ö.¯Ö.- ±êúÛúÞÖê, ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö ¤üÖê®Æüß µÖÖêݵÖ. ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË is Kriyapada (verb) while (× ¾ÖõÖê¯Ö) is nama (Noun). No change in meaning. Hence original retained. ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË µÖê ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü Æîü †Öî ü ×¾ÖõÖê¯Ö µÖê ®ÖÖ´Ö Æîü | †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË Æêü ×ÛÎúµÖÖ Ö¤ü †ÖÆêü ¾Ö ×¾ÖõÖê¯Ö Æêü ®ÖÖ Ö †ÖÆêü. †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ŸÖã (Tu) – Only In this meha there is adherence as well as passing of urine in excess quantity. This is reflected by the words “µÖ¤üÖ ŸÖã

»ÖÃÖßÛúÖÓ ”. Second “ŸÖã” carries no context here. Excessive quantity of Lasika and its propel by vata both are causative factors. Hence ““Ö” is more appropriate.

×ÃÖ±Ôú ‡ÃÖ ÖêÆü ´Öê Öæ¡Ö ˆŸ¯Ö¢Öß †Öî ü ÖϾÖé¢Öß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖê “µÖ¤üÖ ŸÖã

»ÖÃÖßÛúÖÓ ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ²ÖÖ¤ü ´Öë †Ö‹ Æãü‹ “ŸÖã” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ®ÖÆüß Æîü | »Ö×ÃÖÛúÖ Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ †Öî ü ¾ÖÖŸÖ ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖü ¾ÖÆü®Ö µÖê ¤üÖê “Öß•Öê ÆêüŸÖã Æîü | †ŸÖ„ µÖê ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü |

±úŒŸÖ µÖÖ ´ÖêÆüÖ Ö¬µÖê ´Öæ¡Ö ˆŸ Ö¢Öß ¾Ö ¯ÖϾÖé¢Öß †×¬ÖÛú ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. Æêü “µÖ¤üÖ ŸÖã

»ÖÃÖßÛúÖÓ ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ®ÖÓŸÖ ü“µÖÖ “ŸÖã” µÖÖ ÖÖšüÖÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ®ÖÖÆüß. »Ö×ÃÖÛúÖ“Öê †×¬ÖÛú ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ¾Ö ¾ÖÖŸÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê ÆüÖêÞÖÖ êü ¾ÖÆü®Ö µÖÖ ¤üÖê®Æüß ÝÖÖê™üß ÆêüŸÖã †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

P a g e | 351

6. ´Öæ¡Ö ÖϾÖé×¢ÖÓÃÖÓÝÖÓ (Mutrapravrittisangam) – Chakrapani states “†®Öã²Ö®¬Ö× ÖŸµÖ×¾Ö“”êû¤êü®Ö”. Sushruta mentions “´Ö¢Ö´ÖÖŸÖ’ËûÝÖ¾Ö¤®Öãü¯ÖϲÖÓ®¬Ö Ó (†®Öã¯ÖÏ²Ö Ó ü)”. Vagbhata mentions “ ÃÖ»ÖÃÖßÛÓú ×¾Ö²Ö Ó ü

Samgrahakar mention “»ÖÃÖßÛúµÖî¾Ö ×¾Ö²Ö ü´Ö®Öã²Ö ü Ö•ÖÄÖÓ Ö¢Ö ‡¾Ö ÆüßÖÖî ÄÖ¾Öן֔

“Ö ÆüßִÖêÆüß ¯ÖÏ´ÖêÆüן֔

Gangadhar states “´Öæ¡ÖõÖÖן֯ÖϾÖé×¢Ö¿“Ö ÃÖ’ËûÝÖ¿“Ö .. .. ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ ®Ö ´Öæ¡ÖÖן֯ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ×Ûú®ŸÖã ÃÖ’ËûÝÖ¯Öæ¾ÖÔÛú Öæ¡ÖÖ×ŸÖ ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ÃÖÖ¾Ö¿ÖêÂÖÓ Öæ¡ÖÖןÖõÖ üÞÖÓ Ûú üÖêŸÖߟµÖ£ÖÔ„ “ ¯ÖÏ²Ö ü = (¯ÖÏ + ²Ö¬ÖË + ŒŸÖ) ²ÖÓ¬ÖÖ Æãü†Ö, üÖ êÛúÖ Æãü†Ö ¯Öϲ֮¬Ö„ = (¯ÖÏ + ²Ö®¬Ö + ‘Ö˜“Ö) = ²ÖÓ¬Ö®Ö, •ÖÖê›ü, ÝÖÖšü, ÃÖÖŸÖŸµÖ, †×¾Öד”û®®ÖŸÖÖ †®Öã = ¯Ö¿“ÖÖŸÖË, Öß”êû, ÃÖÖ£ÖÃÖÖ£Ö, ÖÖÃÖ ¯ÖÖÃÖ In Prameha manifestation drava property is increased in body. This increased drava is removed out of the body in the orm of urine. So Kapha, Meda, Mansa get diminished- Ksheen. Then VAsa, Majja are removed out of the body. Lasika is increased in body and also excessively is propelled (vikshepa) by vata and removed out of body. Hence the person micturates like an elephant. As is mentioned in prameha manifestation the dhatus enter mutravaha channel cause upachaya there. Because of the upachaya the channels become narrow and the contracting capacity of the of channels is reduced. So the force with which urine is passed is lacking. Thus the urine is avega. As the upachaya increases obstruction increases. Mutrapravruttisanga i.e. obstruction of urine is not expected meaning. Hence this reading rejected. Original retained. “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “†®Öã²Ö®¬Ö×´ÖŸµÖ×¾Ö“”êû¤êü®Ö”. ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “ Ö¢Ö´ÖÖŸÖ’ËûÝÖ¾Ö¤®Öãü¯ÖϲÖÓ®¬Ö Ó (†®Öã¯ÖÏ²Ö Ó ü)”. ¾ÖÖݳ֙ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü “ ÃÖ»ÖÃÖßÛÓú ×¾Ö²Ö Óü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “»ÖÃÖßÛúµÖî¾Ö ×¾Ö²Ö ü´Ö®Öã²Ö ü´Ö•ÖÄÖÓ Ö¢Ö ‡¾Ö ÆüßÖÖî ÄÖ¾Öן֔

“Ö ÆüßִÖêÆüß ¯ÖÏ ÖêÆüן֔

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “ Öæ¡ÖõÖÖן֯ÖϾÖé×¢Ö¿“Ö ÃÖ’ËûÝÖ¿“Ö .. .. ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ ®Ö Öæ¡ÖÖ×ŸÖ ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ×Ûú®ŸÖã ÃÖ’ËûÝÖ¯Öæ¾ÖÔÛú Öæ¡ÖÖ×ŸÖ ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ÃÖÖ¾Ö¿ÖêÂÖÓ Öæ¡ÖÖןÖõÖ üÞÖÓ Ûú üÖêŸÖߟµÖ£ÖÔ„ “ “ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “†®Öã²Ö®¬Ö× ÖŸµÖ×¾Ö“”êû¤êü®Ö”. ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “ Ö¢Ö´ÖÖŸÖ’ËûÝÖ¾Ö¤®Öãü ÖϲÖÓ®¬ÖÓ (†®Öã¯ÖÏ²Ö Ó ü)”. ¾ÖÖݳ֙ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖü “ ÃÖ»ÖÃÖßÛÓú ×¾Ö²Ö Ó ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “»ÖÃÖßÛúµÖî¾Ö ×¾Ö²Ö ü Ö®Öã²Ö ü´Ö•ÖÄÖÓ ´Ö¢Ö ‡¾Ö ÆüßÖÖî ÄÖ¾Öן֔

“Ö ÆüÃŸÖ ÖêÆüß ¯ÖÏ´ÖêÆüן֔

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “ Öæ¡ÖõÖÖן֯ÖϾÖé×¢Ö¿“Ö ÃÖ’ËûÝÖ¿“Ö .. .. ×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ ®Ö Öæ¡ÖÖ×ŸÖ ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ×Ûú®ŸÖã ÃÖ’ËûÝÖ¯Öæ¾ÖÔÛú Öæ¡ÖÖ×ŸÖ ÖϾÖéØ¢Ö Ûú üÖêןÖ, ÃÖÖ¾Ö¿ÖêÂÖÓ Öæ¡ÖÖןÖõÖ üÞÖÓ Ûú üÖêŸÖߟµÖ£ÖÔ„ “

37.4 ŸÖ¤üÖ ÃÖ ´Ö¢Ö ‡¾Ö ÝÖ•Ö„ õÖ üŸµÖ•ÖÄÖÓ ´Öæ¡Ö´Ö¾ÖêÝÖÓ, ŸÖÓ Æü×ßִÖê×Æü®Ö´ÖÖ“ÖõÖŸÖê, (†¾ÖêÝÖ¾ÖÓŸÖÓ - ÖÖ Mss. 106, 107*, 111, 114, 121)

P a g e | 352

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - †¾ÖêÝÖ¾ÖÓŸÖÓ (Avegavantam) - Avegavanta is adjective of person (one who is not having urge

of micturation) where as Avegam is adjective of urine (urine without pressure). There is no urge of micturation but continuous passing of urine in large quantities is expressed by the words “Ksharati ajasram” Hence Avega is more appropriate.

†¾ÖêÝÖ¾ÖÓŸÖÓ µÖê ¾µÖŒŸÖß ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ Æîü |(וÖÃÖê ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß ÛúÖ ¾ÖêÝÖ ®ÖÆüß †ÖµÖÖ Æîü.) ¾ÖêÝÖ´ÖË µÖê ´Öæ¡Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ Æîü

|(•ÖÖê ü ®Ö »ÖÝÖÖŸÖê Æãü‹ Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ) ˆÃÖ ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê Öæ¡Ö ÛúÖ ¾ÖêÝÖ ®ÖÆüß †ÖŸÖÖ »Öê×Ûú®Ö †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ÃÖŸÖŸÖ ´Öæ¡Ö Ûúß ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü µÖêü õÖ ü×ŸÖ †•ÖÄÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ †¾ÖêÝÖ ×“ÖŸÖ Æîü |

†¾ÖêÝÖ¾ÖÓŸÖÓ Æêü ¾µÖŒŸÖß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ †ÖÆêü.(•µÖÖ»ÖÖ ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß“ÖÖ ¾ÖêÝÖ †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.) ¾ÖêÝÖ´ÖË Æêü ´Öæ¡ÖÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ

†ÖÆêü.(•ÖÖê¸ü ®Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêÞÖê) ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ ´Öæ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖ µÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ¯Ö ÓüŸÖã ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ´Öæ¡Ö ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê Æêü õÖ ü×ŸÖ †•ÖÄÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû †¾ÖêÝÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

37.5 †Öê•Ö„ ¯Öã®Ö´ÖÔ¬Öã¸üþֳÖÖ¾ÖÓ, ŸÖ¤Ëü µÖ¤üÖ ¸üÖîõµÖÖ«üÖµÖã„ ÛúÂÖÖµÖŸ¾Öê®ÖÖ׳ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖêƒ×³Ö¾ÖÆüןÖ

ŸÖ¤üÖ ´Ö¬Öã´ÖêÆÓü Ûú¸üÖêןօ…37…… (µÖ£ÖüÖ - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - µÖ£ÖüÖ (Yatha) - Tada has to be preceded by Yada. Hence Yatha reading is rejected. ŸÖ¤üÖ Ûêú Öæ¾ÖÔ µÖ¤üÖ µÖê ¯ÖÖšü †ÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖ£ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ŸÖ¤üÖ “µÖÖ ¯Öæ¾Öá µÖ¤üÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖ£ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

38.1 ‡´ÖÖÓ¿“ÖŸÖã¸ü„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®ÖË ¾ÖÖŸÖ•ÖÖ®ÖÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖ“ÖõÖŸÖê ׳ÖÂÖ•Ö„, ´ÖÆüÖŸµÖ×µÖÛúŸ¾ÖÖ׫ü¹ý üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖ““Öêןօ…38……

(×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË - ÖÖ Mss. 113, 115, 117, 119, Book 211; ¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú´ÖŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Book 202)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ×¾Ö¯ÖÏןÖ×ÂÖ üÖê¯ÖÛÎú ÖŸ¾ÖÖŸÖË (Vipratishidhopakramatvat) - ×¾Ö¯ÖÏןÖÂÖê¬Ö„ - ×®ÖÝÖÏÆü, ×¾Ö üÖê¬Ö. (ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ),

ÃÖ´ÖÖ®Ö ºþ Ö ÃÖê ÖÆü¢¾Ö ÖæÞÖÔ ¤üÖê ²ÖÖŸÖÖë ÛúÖ ×¾Ö üÖê¬Ö, ¤üÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö ×ÆüŸÖÖë ÛúÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ… - †Ö¯Ö™êü; contradiction, conflict of two rules where the latter prohibits the former (MW).

P a g e | 353

×¾Ö¹ý¨ü - opposed, at variance or at enemity with (MW). ¯ÖÏןÖÂÖê¬Ö - Prohibition, contradiction

In Vataja Prameha treatment for main dosha and dushya involved is contradictory. All words indicate same meaning. Can be accepted as pathabheda.

¾ÖÖŸÖ•Ö ÖÏ ÖêÆü ´Öë •ÖÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´ÖãÜµÖ ¤üÖêÂÖ †Öî ü ¤æü嵅 ÆüÖêŸÖê Æîü, ˆ®ÖÛúê ×¾Öºþ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ÃÖ³Öß ¿Ö²¤ü ÃÖ ÖÖ®Ö

†£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ Ûú üŸÖê Æîü… ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×Ûú‹ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖê Æîü… ¾ÖÖŸÖ•Ö ¯ÖÏ ÖêÆÖ´Ö¬µÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖ Æüß ´ÖãÜµÖ ¤üÖêÂÖ †Ö×ÞÖü ¤æüµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Öºþ ü †ÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö²¤ü ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÖšü³Öê¤Ö“µÖÖü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

39.1 ŸÖêÂÖÖ´Ö×¯Ö ¯Öæ¾ÖÔ¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ®ÖÖ´Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, ŸÖª£ÖÖ - ¾ÖÃÖÖ´ÖêÆü¿“Ö, ´Ö••Ö´ÖêÆü¿“Ö,

Æü×ßִÖêÆü¿“Ö, ´Ö¬Öã´ÖêÆü¿“Öêןօ…39…… (1) ŸÖã - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 120, 121, 122;

2) ÜÖ»Öã - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 122; 3) ‹¾Ö - ¯ÖÖ Books 209, 212; 4) ´Ö••ÖÖ ÖêÆü„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 110, 113, 115, 117, 118, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ŸÖã ÜÖ»Öã (Tu Khalu) – reading rejected

2. ü¯Öæ¾ÖÔ¾Ö¤ËüÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ / ÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ / ¾ÖÖŸÖÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ / ¾ÖÖŸÖÝÖãÞÖ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖî¾Ö

Other than Raukshya (dryness) mentioned in Madhumeha, no properties with which vata is disturbed, are mentioned in Vataja Meha. Vasameha and Majjameha are named after the upadhatu and dhatu involved, hastimeha is named according to the quantity of urine passed, while Madhumeha according to the sweetness of Ojadhatu involved. As is mentioned in kaphaja meha either propery or feature is used to name. Hence purvavat retained.

´Ö¬Öã´ÖêÆü ´Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ¸üÖîõµÖ Ûêú ×ÃÖ¾ÖÖµÖ †®µÖ ×ÛúÃÖß ³Öß ÝÖãÞÖ ÃÖê ¾ÖÖŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖß, ‹êÃÖÖ ¾ÖÖŸÖ•Ö ´ÖêÆü Öë

¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ¾ÖÃÖÖ ÖêÆü †Öî ü ´Ö••ÖÖ ÖêÆü ÛúÖ ®ÖÖ ÖÛú¸üÞÖ ˆ¯Ö¬ÖÖŸÖã †Öî¸ü ¬ÖÖŸÖã †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü, Æü×ßִÖêÆü ÛúÖ ®ÖÖ ÖÛú üÞÖ ´Öæ¡Ö Ûêú ¯ÖÏ ÖÖÞÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü, •Ö²Ö Ûúß ´Ö¬Öã ÖêÆü ÛúÖ ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ †Öê•Ö¬ÖÖŸÖã Ûúß ´ÖÖ¬ÖãµÖÔ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

3. ´Ö¬Öã´ÖêÆÖ´Ö¬µÖêü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ¸üÖîõµÖÖÜÖê üß•Ö †®µÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÝÖãÞÖÖ®Öê ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß, †ÃÖê ¾ÖÖŸÖ•Ö ´ÖêÆÖ´Ö¬µÖêü

¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÃÖÖ ÖêÆü †Ö×ÞÖü ´Ö••ÖÖ ÖêÆüÖ“Öê ®ÖÖ´ÖÛú üÞÖ ˆ Ö¬ÖÖŸÖã †Ö×ÞÖü ¬ÖÖŸÖã ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ÆüÖêŸÖê, Æü×ßִÖêÆü “Öê ®ÖÖ ÖÛú üÞÖ Öæ¡ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖêŸÖêü, ŸÖÃÖê“Ö Ö¬Öã´ÖêÆÖ“Öê ®ÖÖ ÖÛú üÞÖ †Öê•Ö¬ÖÖŸÖ㓵ÖÖ ÖÖ¬ÖãµÖ ÔÖ®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖêŸÖê

P a g e | 354

4. ´Ö••ÖÖ´ÖêÆü„ (Majjamehah) - ´Ö••Ö®ÖË/´Ö••ÖÖ both forms present in text. first person singular for both is majja.

5. µÖê ü ¤üÖê ¯ÖÖšü ÝÖÏÓ£Ö ´Öë Æîü | ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖãºþÂÖ ‹Ûú¾Ö“Ö®Ö ´Öë ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ ºþ Ö ´Ö••ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ´Ö••Ö®ÖË “µÖÖ ´ÖÖ´Ö»Öê ´Öê µÖפüü ®ÖË

ÛúÖ »ÖÖê¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê (•ÖÃÖê Ûúß ˆ¤üÛú - ˆ¤ü´ÖêÆü - ˆ¤ü®Ö ´Öæôû ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü †ÖÆêü.) ´Ö••Ö ÖêÆü ÆüÖêÝÖÖ ®ÖÆüß ŸÖÖê ´Ö••ÖÖ ÖêÆü ÆüÖêÝÖÖ |

Æêü ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÏ£Ö Ö ¯ÖãºþÂÖ ‹Ûú¾Ö“Ö®ÖÖŸÖ ¤üÖê®Æüß“Öê ºþ Ö ´Ö••ÖÖ ÆüÖêŸÖê. ´Ö••Ö®ÖË “µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ •Ö ü ®ÖË “ÖÖ »ÖÖê Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖê»Ö (•ÖÃÖê Ûúß ˆ¤üÛú - ˆ¤ü ÖêÆü - ˆ¤ü®Ö Öæôû ×ÛÎúµÖÖ¯Ö¤ü †ÖÆêü.) ŸÖ ü“Ö ´Ö••Ö ÖêÆü ÆüÖê‡Ô»Ö ®ÖÖÆüß ŸÖ ü ´Ö••ÖÖ´ÖêÆü ÆüÖê‡Ô»Ö.

40.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏ´ÖêÆü×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……40…… (–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ - ÖÖ Mss. 102, 103, 122; –ÖÖ®ÖÖ£ÖÔ„ - ÖÖ Ms. 104) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

–ÖÖ®ÖÖ£ÖÖÔ (Gnyanartha) - ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73

Vidnyana - Visheshavidnyana is specific symptoms/features of the disease according to vataja etc. types. Specific information about the properties with which particular type of Meha is caused is described further. Hence rather than Dnyana, Vidnyana is more appropriate.

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | “Ö.ÃÖæ.26/73… ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö µÖÆü ¾ÖÖŸÖ•Ö ‹êÃÖê •ÖÖê ¾µÖÖ×¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Æîü, ˆ®ÖÛúÖ

×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ×¾Ö׿Ö™üü ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ´ÖêÆ Ûúß ˆŸ Ö×¢Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖë Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖ •ÖÖ®ÖÛúÖ üß †ÖÝÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ –ÖÖ®Ö ÃÖê ×¾Ö–ÖÖ®Ö †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü…

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | “Ö.ÃÖæ.26/73… ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö Æêü ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾ÖÝÖî ê ü ¾µÖÖ¬Öß ¯ÖÏÛúÖ üÖŸÖß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ

»ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ´ÖêÆÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢ÖßÃÖ ÛúÖ üÞÖß³ÖæŸÖ ÝÖãÞÖÖÓ“Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯Öãœêü ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö –ÖÖ®Ö ‹ê¾Ö•Öß, ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

41.1 ¾ÖÃÖÖ×´ÖÁÖÓ ¾ÖÃÖÖ³ÖÓ ¾ÖÖ ´ÖãÆãü´ÖìÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… (†×¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116,

117, 118, 119, 120, 121) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 355

†×¯Ö (Api) - With the reading “Vasabham cha vasamishram” or “Vasamishram vasabham vapi” the interpretation will be - the urine passed looks like Vasa and it also contains Vasa.

With the reading “Vasamishram vasam vapi” interpretation will be - Urine passed contains Vasa, or Vasa itself is passed as urine. This indicates a very severe condition.

With the reading “Vasamishram vasabham va” interpretation will be - either the urine passed looks like Vasa or it contains Vasa.

“¾ÖÃÖÖ³ÖÓ “Ö ¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË” µÖÖ “¾ÖÃÖÖ×´ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ³ÖÓ ¾ÖÖׯ֔ µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢Ö ¾ÖÃÖÖ •ÖîÃÖß ÆüÖêŸÖß Æîü

†Öî¸ü ÃÖ´Öê ¾ÖÃÖÖ ³Öß ÆüÖêŸÖß Æîü… “¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ ÖË ¾ÖÖׯ֔ µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢Ö Öë ¾ÖÃÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, µÖÖ ¾ÖÃÖÖ Ûúß Æüß ´Öæ¡Ö Ûêú

þֺþ¯Ö ´Öë ¯ÖϾÖé×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ Æüß ŸÖß¾ÖÎ †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… “¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ³ÖÓ ¾ÖÖ” µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ - Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢Ö ¾ÖÃÖÖ •ÖîÃÖß ÆüÖêŸÖß Æîü µÖÖ ÃÖ Öê ¾ÖÃÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… “¾ÖÃÖÖ³ÖÓ “Ö ¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË” ØÛú¾ÖÖ “¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ³ÖÓ ¾ÖÖׯ֔ ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢Ö ¾ÖÃÖ ê¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÆüÖêŸÖê

†Ö×ÞÖ ŸµÖÖ Ö¬µÖê ¾ÖÃÖÖ ¤êÜÖᯙ ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü †ÃÖŸÖê. “¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ´ÖË ¾ÖÖׯ֔ ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß´Ö¬µÖê ¾ÖÃÖÖ †ÃÖŸÖê, ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÃÖê“Öß ´Öæ¡Ö þֺþ¯ÖÖŸÖ

¯ÖϾÖé¢Öß ÆüÖêŸÖê. Æêü ¾µÖÖ¬Öß“Öß ŸÖß¾ÖÎ †¾ÖãÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. “¾ÖÃÖÖ× ÖÁÖ´ÖË ¾ÖÃÖÖ³ÖÓ ¾ÖÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß ¾ÖÃÖê¯ÖÏ ÖÖÞÖê ÆüÖêŸÖê ØÛú¾ÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÃÖÖ ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü

†ÃÖŸÖê.

41.2 ¾ÖÃÖÖ´Öê×Æü®Ö´ÖÖÆãüßִÖÃÖÖ¬µÖÓ ¾ÖÖŸÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……41…… 42.1 ´Ö••ÖÖ®ÖÓ ÃÖÆü ´Öæ¡ÖêÞÖ ´ÖãÆãü´ÖìÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… 42.2 ´Ö••Ö´Öê×Æü®Ö´ÖÖÆãüßִÖÃÖÖ¬µÖÓ ¾ÖÖŸÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……42…… 43.1 ÆüßÖß ´Ö¢Ö ‡¾ÖÖ•ÖÄÖÓ ´Öæ¡ÖÓ õÖ¸ü×ŸÖ µÖÖê ³Öé¿Ö´ÖË … (1) ÄÖ¾Öü×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) ‹¾Ö - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118; 3) ®Ö ü„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103,

106, 108, 109, 110, 111, 114, 120, 121, 122; 4) ×®Ö üÝÖÔ»Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ÄÖ¾Öü×ŸÖ (Sravati) - õÖ¸üŸµÖê¾Ö - ÄÖã (1 Ö.) - ÄÖ¾Ö„ - ÝÖôûÞÖê, ²ÖÆü®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü), ¯ÖϾÖÖÆü

Srava indicates oozing. Here the urine passed is in large quantities like an elephant. Hence Ksharati is more appropriate. ÄÖÖ¾Ö … µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ´Öæ¡Ö Ûúß ÖϾÖé×¢Ö ÆüÖ£Öß •ÖîÃÖß †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ õÖ¸ü×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

P a g e | 356

ÄÖÖ¾Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖÖ—Ö üÞÖê. µÖÖךüÛúÖÞÖß ´Öæ¡ÖÖ“Öß ÖϾÖé¢Öß Æ¢Öß ÖÏ ÖÖÞÖê †×ŸÖ ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê †ÃÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö õÖ ü×ŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. õÖ¸ŸµÖê¾Ö (Ksharati Eva) - Eva just emphasizes the original meaning. Hence original reading retained.

‹¾Ö ×ÃÖ±Ôú ´Öæ»Ö †£ÖÔ ÛúÖê †×¬ÖÛú à Ö™ü Ûú¸üŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‹¾Ö Ûêú¾Öôû ´Öæôû †£ÖÔÖÃÖ †×¬ÖÛú ïÖ™ü Ûú üŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. µÖÖê / µÖÖê ®Ö ü„ (Narah) - Narah = ¯Öã´ÖÖ®ÖË. No change in meaning. Yah means Yah Narah.

†£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüà… µÖ„ µÖÖ®Öê µÖ„ ®Ö ü„… †£ÖÔÖ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. µÖ„ ´ÆüÞÖ•Öê µÖ„ ®Ö ü„. 4. ×®Ö üÝÖÔ»Ö´ÖË (Nirargalam) - †ÝÖÔ»Ö - †›ü£ÖôûÖ - A wooden bolt for fastening a door.

The reading is “Æ×ß־֪„ ÃÖ¤üÖ ´Öæ¡ÖÓ õÖ¸ŸµÖê¾Ö ×®Ö üÝÖÔ»ÖÓ”. “Sada” (always) and “Nirgala” (without any obstruction) indicate the urine is passed continuously. It is the ruttish elephant which passes urine continuously. The word indicating rut “Matta” is missing. Besides while describing Hastimeha, “Sanga” (†×ŸÖ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖ’ËûÝÖÓ) is one symptom. Hence this reading rejected.

“Æ×ß־֪„ ÃÖ¤üÖ ´Öæ¡ÖÓ õÖ ŸµÖê¾Ö ×®Ö üÝÖÔ»ÖÓ” µÖÆü ¯ÖÖšü Æîü… “ÃÖ¤üÖ” †Öî ü “×®ÖÝÖÔ»Ö” µÖÆü ¤üÖê®ÖÖë ´Öæ¡Ö Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ×®Ö ÓüŸÖ ü ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖê Æîü… ‹êÃÖÖ ÆüÖ£Öß •ÖÖê ×®Ö¸ÓüŸÖ ü Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß Ûú üŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ Æü×ßִÖêÆü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ, “ÃÖÓÝÖ” (†×ŸÖ Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖ’ËûÝÖÓ) µÖÆü ‹Ûú »ÖõÖÞÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… “Æ×ß־֪„ ÃÖ¤üÖ ´Öæ¡ÖÓ õÖ¸ŸµÖê¾Ö ×®Ö üÝÖÔ»ÖÓ” ÆÖü ¯ÖÖšü †ÖÆêü. “ÃÖ¤üÖ” †Ö×ÞÖ ü “×®ÖÝÖÔ»Ö” Æêü ¤üÖê®Æüà Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢Ö ×®Ö ÓüŸÖ ü ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ. †ÃÖÖ Æü¢Öß •ÖÖê ÃÖŸÖŸÖ Öæ¡Ö¯ÖϾÖé¢Öß Ûú¸üŸÖÖê. µÖÖ׿־ÖÖµÖ Æü×ÃŸÖ ÖêÆÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ, “ÃÖÓÝÖ” (†×ŸÖ´Öæ¡Ö¯ÖϾÖé×¢ÖÃÖ’ËûÝÖÓ) Æêü ‹Ûú »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü.

43.2 Æü×ßִÖê×Æü®Ö´ÖÖÆãüßִÖÃÖÖ¬µÖÓ ¾ÖÖŸÖÛúÖê¯ÖŸÖ„……43…… 44.1 ÛúÂÖÖµÖ´Ö¬Öã Óü ¯ÖÖÞ›ãü ºþõÖÓ ´ÖêÆü×ŸÖ µÖÖê ®Ö ü„… 44.2 ¾ÖÖŸÖÛúÖê¯ÖÖ¤üÃÖÖ¬µÖÓ ŸÖÓ ¯ÖÏŸÖßµÖÖ®´Ö¬Öã´Öê×Æü®Ö´ÖË……44…… 45.1 ‡ŸµÖêŸÖê “ÖŸ¾ÖÖ¸ü„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ……45…… (¾ÖÖŸÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105*, 106, 109, 110, 111, 114, 120, 121, 122)

P a g e | 357

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¾ÖÖŸÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ (Vatakopanimitta) - Prameha is caused when Doshas are vitiated to a great extent. Hence Prakopa is more appropriate. ¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ¤ãü™üß ÆüÖê®Öê ÃÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †×¬ÖÛú ÖÖ¡Öê Ö¬µÖê ¤ãü™üß —ÖÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

46.1 ‹¾ÖÓ ×¡Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ Ø¾Ö¿Öןք ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ ¾µÖÖܵÖÖŸÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ……46…… (ס֤üÖêÂÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ס֤üÖêÂÖÛúÖê Ö×®Ö×´Ö¢ÖÖ (Tridoshakopanimitta) - Prameha is caused when Doshas are vitiated to a great extent. Hence Prakopa is more appropriate.

¤üÖêÂÖÖë Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ¤ãü™üß ÆüÖê®Öê ÃÖê ¯ÖÏ´ÖêÆü Ûúß Ÿ¯Ö×¢Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

¤üÖêÂÖÖÓ“Öß †×¬ÖÛú ÖÖ¡Öê Ö¬µÖê ¤ãü™üß —ÖÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÖÏÛúÖê¯Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

47.1 ¡ÖµÖßÖã ÜÖ»Öã ¤üÖêÂÖÖ„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖ„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ×µÖµ֮ŸÖ ‡´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ¤ü¿ÖÔµÖ×®ŸÖ, (´ÖêÆüÖ®ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 122, 110*) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ´ÖêÆüÖ®ÖË (Mehan) - At the beginning of Adhyaya it is mentioned “ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” where the word Prameha (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆü×ŸÖ ‡×ŸÖ) is used. Hence original retained.

†¬µÖÖµÖ Ûêú ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ´Öë “ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, •ÖÆüÖÑ ÖÏ ÖêÆü (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆü×ŸÖ ‡×ŸÖ) ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 358

†¬µÖÖµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Öß “ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ ÖÏÛúÖê¯Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, •Öê£Öê ¯ÖÏ ÖêÆü (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ÖêÆü×ŸÖ ‡×ŸÖ) “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 47.2 ŸÖª£ÖÖ •Ö×™ü»Öß³ÖÖ¾ÖÓ Ûêú¿ÖêÂÖã, ´ÖÖ¬ÖãµÖÔ´ÖÖõÖõÖ, Ûú ü¯ÖÖ¤üµÖÖê„ ÃÖ㯟֟ÖÖ¤üÖÆüÖî,

´ÖãÜÖŸÖÖ»ÖãÛúÞšü¿ÖÖêÂÖÓ, ׯ֯ÖÖÃÖÖ´ÖË, †Ö»ÖõÖÓ, ´Ö»ÖÓ ÛúÖµÖê, ÛúÖµÖד”û¦êüÂÖæ¯Ö¤êüÆÓü, 47.3 ¯Ö׸ü¤üÖÆÓü ÃÖ㯟֟ÖÖÓ “ÖÖ’ËûÝÖêÂÖã, ÂÖ™Ëü¯Ö¤üׯ֯Öß×»ÖÛúÖ׳ֿ“Ö ¿Ö¸ü߸ü´Öæ¡ÖÖ׳ÖÃÖ üÞÖÓ, ´Öæ¡Öê “Ö

´Öæ¡Ö¤üÖêÂÖÖ®ÖË, ×¾ÖÄÖÓ ¿Ö¸üß üÝÖ®¬ÖÓ, ×®Ö¦üÖÓ ŸÖ®¦üÖÓ “Ö ÃÖ¾ÖÔÛúÖ»Ö×´Öןօ…47…… 48.1 ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ¯ÖÏ´Öê×ÆüÞÖÖÓ ŸÖéÂÞÖÖŸÖßÃÖÖ ü•¾Ö¸ü¤üÖÆü¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ„

¯ÖæןִÖÖÓÃÖׯ֛üÛúÖ»Ö•Öß×¾Ö¦ü¬µÖÖ¤üµÖ¿“Ö ŸÖŸ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¤Ëü³Ö¾Ö×®ŸÖ……48…… (1) ´Öê×Æü®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 101; 2) ŸÖéÂÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 111, 121; 3) ׯ֙üÛúÖ„ - ÖÖ Mss.

115, 118) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - 1. ´Öê×Æü®ÖÖÓ (Mehinam) - The name of the disease is - Prameha (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ´ÖêÆü×ŸÖ ‡×ŸÖ). Hence

original retained. ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ®ÖÖ´Ö ¯ÖÏ´ÖêÆü Æîü †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾µÖÖ¬Öß“Öê ®ÖÖ¾Ö ¯ÖÏ ÖêÆü †ÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ŸÖéÂÖÖ (Trisha) - ŸÖéÂÖÖ = ŸÖéÂÞÖÖ Both words are used in Charaka samhita. Hence original retained.

ŸÖéÂÖÖ †Öî ü ŸÖéÂÞÖÖ ¤üÖê®ÖÖë ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ

ÝÖµÖÖ Æîü… ŸÖéÂÖÖ †Ö×ÞÖü ŸÖéÂÞÖÖ ¤üÖê®Æüà ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö

šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ׯ֙üÛúÖ„ (Pitakah) - Pitaka and Pidaka both mean same. Hence original retained. (†ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ¿Ö²¤üÛúÖê¿Ö - ¯ÖÖ.®ÖÓ. 864)

ׯ֛üÛúÖ †Öî ü ׯ֙üÛúÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 359

ׯ֛üÛúÖ †Ö×ÞÖ ×¯Ö™üÛúÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

49.1 ŸÖ¡Ö ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖË ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®ÖË ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®ÖîµÖÔ£ÖÖÆÔü´Öã¯Ö ÖÖ¤üµÖÓ׿“Ö×ÛúŸÃÖêפüןօ…49…… 50.1 ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ( ¿»ÖÖêÛúÖ„ - ÖÖ Ms. 105; ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 106, 107, 109, 110,

111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Book 211) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ (Tatra Shlokaha) - Generally the words “Bhavanti chatra” are used to give additional information. While “Tatra Shlokah” is used to comprehend the information given in adhyaya. Here obese persons incline towards Prameha is described ?? Hence original reading retained.

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¤êü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… •Ö²Ö Ûúß “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„” ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë ¤üß ÝÖµÖß •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß ÛúÖê ÃÖÖ üÖÓ¿Ö Ûêú ºþ¯Ö •ÖÖ®Ö®Öê Ûêú ×»Ö‹ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ãÖæ»Ö ¾µÖ׌ŸÖ Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ¯ÖÏ ÖêÆü ÆüÖê®Öê Ûúß ÆüÖêŸÖß Æîü, ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖê ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ “³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö” µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„” “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê פü»Öê»Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÖ üÖÓ¿Ö ºþ ÖÖŸÖ •ÖÖÞÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖךüÛúÖÞÖßü ãÖæ»Ö ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯ÖϾÖé¢Öß ÖÏ ÖêÆü ÆüÖêÞµÖÖÛú›êü †ÃÖŸÖêü, †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

50.2 ÝÖ鬮Öã´Ö³µÖ¾ÖÆüÖµÖìÂÖã îÖÖ®Ö“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖ׫üÂÖ´ÖË… 50.3 ¯ÖÏ´ÖêÆü„ ×õÖ¯ÖÏ´Ö³µÖê×ŸÖ ®Öß›ü¦ãü´Ö×´Ö¾ÖÖÞ›ü•Ö„……50…… 51.1 ´Ö®¤üÖêŸÃÖÖÆü´ÖןÖãÖæ»Ö ÖןÖ×îÖݬÖÓ ´ÖÆüÖ¿Ö®Ö´ÖË… 51.2 ´Ö韵Öã„ ¯ÖÏ´ÖêÆüºþ¯ÖêÞÖ ×õÖ¯ÖÏ´ÖÖ¤üÖµÖ ÝÖ“”ûןօ…51…… 52.1 µÖß¾ÖÖÆüÖ¸Óü ¿Ö¸ü߸üÃµÖ ¬ÖÖŸÖãÃÖÖ´µÖÛú¸Óü ®Ö ü„… 52.2 ÃÖê¾ÖŸÖê ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖ¿“ÖÖ®µÖÖ¿“Öê™üÖ„ ÃÖ ÃÖãÜÖ´Ö¿®ÖãŸÖê……52……

P a g e | 360

53.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ - 53.2 ÆêüŸÖã¾µÖÖÔ׬Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÖÞÖÖÓ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖÞÖÖÓ “Ö ÛúÖ üÞÖ´ÖË… 53.3 ¤üÖêÂÖ¬ÖÖŸÖãÃÖ´ÖÖµÖÖêÝÖÖê ºþ¯ÖÓ ×¾Ö×¾Ö¬Ö´Öê¾Ö “Ö……53…… 54.1 ¤ü¿Ö ¿»Öê´ÖÛéúŸÖÖ µÖôÖÖŸÖË ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ„ ÂÖ™Ëü “Ö ×¯Ö¢Ö•ÖÖ„… (ŸÖã - ¯ÖÖ Ms. 105) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖã (Tu) - This line is like “points to remember” from this chapter or summary of what is described in this chapter. Nothing is being described additionaly. Hence is appropriate. ‡ÃÖ ¯ÖÓŒŸÖß ´Öë ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ Öê µÖÖ¤ü ¸üÜÖ®Öê •ÖîÃÖß †Öî ü †¬µÖÖµÖ ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æãü‹ “Öß•ÖÖë ÛúÖ ÃÖÖ ü Æîü | †»ÖÝÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ÊÖ †Öêôûß´Ö¬µÖê µÖÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖᯙ »ÖõÖÖŸÖ šêü¾ÖÞµÖÖÃÖÖ üܵÖÖ ØÛú¾ÖÖ †¬µÖÖµÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ÝÖÖê™üà“ÖÖ ÃÖÖ¸ü³ÖÖÝÖ †ÖÆêü. ¾ÖêÝÖôêû ¾ÖÞÖÔ®Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

54.2 µÖ£ÖÖ “Ö ¾ÖÖµÖã¿“ÖŸÖã¸ü„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®ÖË Ûãú¹ýŸÖê ²Ö»Öß……54…… (µÖ¤üÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - µÖ¤üÖ (Tu) - µÖ¤üÖ - •Ö²Ö, ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ. This word has no meaning in current context.

‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ‡ÃÖ ÖÖšü Öë ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ®ÖÆüà Æîü… µÖÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ µÖÖ ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ®ÖÖÆüß.

55.1 ÃÖÖ¬µÖÖÃÖÖ¬µÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ¿“Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÞµÖã¯Ö¦ü¾ÖÖ„…

P a g e | 361

55.2 ¯ÖÏ´ÖêÆüÖÞÖÖÓ ×®Ö¤üÖ®Öêƒ×ô֮ÖË ×ÛÎúµÖÖÃÖæ¡ÖÓ “Ö ³ÖÖ×ÂÖŸÖ´ÖË……55…… 56.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê ¯ÖÏ´ÖêÆü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö

“ÖŸÖã£ÖÖ샬µÖÖµÖ„……4…… (1) †Ý®ÖߟµÖÖפü - ¯ÖÖ Mss. 116, 117; 2) ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110, 114;

“Ö¸üÛúÃÖÓÝÖÏÆüÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 111; “Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ ü - ¯ÖÖ Mss. 105, 120; 3) ×®Ö¤üÖ®Öê - ¯ÖÖ Ms. 120) ×¾Ö´Ö¿ÖÔ – Same as in raktapitta or gulma adhyaya.

P a g e | 193

2. üŒŸÖׯ֢Ö×®Ö¤üÖ®ÖÓ…

1.1 ׫üŸÖßµÖÖꃬµÖÖµÖ„…

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

As stated in Adhyay 1 we have retained this reading.

•ÖîÃÖê Ûúß †¬µÖÖµÖ 1 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, µÖÆü ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†¬µÖÖµÖ 1 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2……

3.1 ׯ֢ÖÓ µÖ£ÖÖ³ÖæŸÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢Ö×´Ö×ŸÖ ÃÖÓ–ÖÖÓ »Ö³ÖŸÖê, ŸÖ¤Ëü ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……3……

(ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 120, 121, 122, Books 203, 204, 205, 207, 209, 213,214; ŸÖ¢Ö£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ (Tathanuvyakhyasyamah) - In Accordance with the changes in pitta, it receives the name “Lohitpitta”, that will be explained.

Anuvyakhyasyamah - We explain further.

Tat –Tatha-Anuvyakhyasyamh- Yatha is generally followed by tatha. e.g Prameha Nidansthana 3-3

ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö„ ¯ÖÏ ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ |

Hence this seems to be appropriate reading. (The manner in which, pitta gets the colour and smell similar to blood, and so is termed RaktaPitta, that wi ll be explained accordingly.)

Though tatha is not mentioned in original text, it is to be understood by Atidesh samprapti. “Tat –Tatha-Anuvyakhyasyamh” can be accepted as reading.

The reading “ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” excludes the word “ŸÖ¤Ëü”. We do not wish to omit the word “ŸÖ¤Ëü”, as it is mentioned in original text. Though “ŸÖ¤Ëü” can be understood with “Atidesh Tantrayukti”, as it is mentioned in original text, we have accepted the reading that has both “ŸÖ¤Ëü” and “ŸÖ£ÖÖ”. We have not accepted the reading “ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„“

×¯Ö¢Ö ´Öë Æãü‹ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖê »ÖÖê×ÆüŸÖ ×¯Ö¢Ö ÛúÆüÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |

P a g e | 194

†®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ - ‡ÃÖÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÖÝÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ÝÖÖ |

ŸÖŸÖË ŸÖ£ÖÖ - †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ - ŸÖ£ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ, µÖ£ÖÖ ¿Ö²¤ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ˆ¤üÖ. - ¯ÖÏ´ÖêÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 3-3.

ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ ÖÏÛúÖê Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ |

†ŸÖ„ µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æî |ü (‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖê, ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ ¸üŒŸÖ Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö ¾ÖÞÖÔ †Öî¸ü ÝÖÓ¬Ö ¬ÖÖ¸üÞÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖê ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÆüŸÖê Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ×“ÖŸÖ Ã¾Öºþ¯Ö ´Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |)

µÖפü ŸÖ£ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öê ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö †×ŸÖ¤êü¿Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÃÖê µÖÆü ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ŸÖ¤Ëü ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öê ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ´Öë “ŸÖ¤Ëü” µÖê ¯ÖÖšü ®ÖÆüß †ÖµÖÖ Æîü | “ŸÖ¤Ëü” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö Öë ×ÛúµÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê Æü´Ö ˆÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûú ü®ÖÖ ®ÖÆüß “ÖÖÆüŸÖê Æîü | µÖפü “ŸÖ¤Ëü”µÖê ¯ÖÖš ü†×ŸÖ¤êü¿Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÃÖê ÃÖ Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü †Öî ü ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, Æü´Ö “ŸÖ¤Ëü”†Öî ü “ŸÖ£ÖÖ”‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûú üŸÖê Æîü | “ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ׯ֢ÖÖ Ö¬µÖê —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ŸµÖÖÃÖ »ÖÖê×ÆüŸÖ × Ö¢Ö ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

†®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ - µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ¯Öãœêü Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ŸÖŸÖË ŸÖ£ÖÖ - †®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ - ŸÖ£ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü µÖ£ÖÖ ¿Ö²¤üÖ®ÖãÃÖÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. - ¯ÖÏ ÖêÆü ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 3-3.

ŸÖ¡Ö µÖ£ÖÖ ×¡Ö¤üÖêÂÖ ÖÏÛúÖê Ö„ ¯ÖÏ´ÖêÆüÖ®Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖµÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖƒ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„ |

ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ( †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü × Ö¢Ö ¤üÖêÂÖ üŒŸÖÖ“µÖÖ ÃÖ ÖÖ®Ö ¾ÖÞÖÔ †Ö×ÞÖ ÝÖÓ¬ÖÖ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ Ûú üŸÖÖê.´ÆüÞÖæ®Ö ŸµÖÖÃÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ“Öê ×¾ÖßÖéŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. )

ŸÖ£ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖê»Ö, ¯Ö Ó üŸÖ㠆ן֤êü¿Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖŸÖß®Öê ŸÖÖê ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ŸÖ¤Ë ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

“ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê “ŸÖ¤Ëü” ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. “ŸÖ¤Ëü” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ´Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê †Ö´Æüß ŸµÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûúºþ ‡×“”ûŸÖ ®ÖÖÆüß.•Ö üß “ŸÖ¤Ëü” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×ŸÖ¤êü¿Ö ÃÖÓ ÖÏÖ¯ŸÖß®Öê ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê ¾Ö Öæô ûÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, †Ö Æüß “ŸÖ¤Ëü” ¾Ö “ŸÖ£ÖÖ”µÖÖ ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûú¸üßŸÖ †ÖÆüÖêŸÖ. “ŸÖ£ÖÖ®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.1 µÖ¤üÖ •Ö®ŸÖãµÖÔ¾ÖÛúÖê§üÖ»ÖÛúÛúÖê¸ü¤æüÂÖ¯ÖÏÖµÖÖÞµÖ®®ÖÖ×®Ö ³Öã’ûËŒŸÖê, ³Öé¿ÖÖêÂÞÖŸÖßõÞÖ´Ö×¯Ö “ÖÖ®µÖ¤ü®®Ö•ÖÖŸÖÓ ×®Ö¯ÖÖ¾Ö´ÖÖÂÖÛãú»ÖŸ£ÖÃÖæ¯ÖõÖÖ üÖê¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ

(1) ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú - 105,202, 204, 207, 211, 213, 214 2) 嫅 - ÖÖ Mss. 104, 109, 114; 3) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 110; 4) Ûãú×»ÖŸ£Ö- 101; 5) õÖÖ¸üÃÖæ ÖÖê ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ - ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 121; õÖÖ üÃÖæ¯ÖÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 108, 110, 113, 116, 117, 119, 122, Books 202, 211, 214; ÃÖæ¯ÖõÖÖ¸üÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ - ¯ÖÖ Books 204, 209, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 195

1. ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„ (Koradushakah) - Shabdakalpadruma mentions ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ (ÛúÖê»ÖÓ ÃÖÓãÖÖ®ÖÓ ¤æüÂÖµÖןÖ) but does not mention ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„. ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ and ÛúÖê ü¤æüÂÛú„ are mentioned as synonyms of ÛúÖê¦ü¾Ö„. Perhaps ÛúÖê¸ü¤ãüÂÛú„ was wrongly written as ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„. Even Ayurvediya Shabdakosha does not mention ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„. Rajnighantu, Bhavaprakash also do not mention koradooshaka. Monier Williams mentions Kodrava but neither mentions Koradusha nor Koradushaka. Hence ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„ reading is rejected. Its only mention is in Charaka Sharirsthana 3-5. Geervan Laghukosha lists it as synonym of Kodrava.

¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü Ö ´Öê ÛúÖê¸ü¤æüÂÖ„ ( ÛúÖê»ÖÓ ÃÖÓãÖÖ®ÖÓ ¤æüÂÖµÖ×ŸÖ ) ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ †Öî ü ÛúÖê ü¤æüÂÛú„ µÖê ÛúÖê¦ü¾Ö Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖ Æîü | ÛúÖê ü¤æüÂÛú„ µÖê ¿Ö²¤ü ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ ‹êÃÖê ÝÖ»ÖŸÖ ×»ÖÜÖÖ ÝÖµÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ¿Ö²¤üÛúÖêÂÖ Öë ³Öß ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß Æîü | ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü, ³ÖÖ¾Ö ÖÏÛúÖ¿Ö ´Öë ³Öß ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ÖÖê×®ÖµÖ¸ü ×¾Ö»µÖ ÃÖ ®Öê ÛúÖê¦ü¾Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ÛúÖê¸ü¤æüÂÖ„ †Öî ü ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÃÖ±Ôú “Ö üÛú ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö 3-5 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ »Ö‘ÖãÛúÖêÂÖ ´Öë ÛúÖê¦ü¾Ö Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖ ®ÖÖ´ÖÖë ´Öê †ÖµÖÖ Æîü |

¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü Ö ´Ö¬µÖê ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ ( ÛúÖê»ÖÓ ÃÖÓãÖÖ®ÖÓ ¤æüÂÖµÖ×ŸÖ ) †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, ¯Ö¸ÓüŸÖã ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ †Ö×ÞÖ ÛúÖê ü¤æüÂÛú„ Æêü ÛúÖê¦ü¾ÖÖ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ. ÛúÖê¸ü¤æüÂÛú„ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„ †ÃÖÖ “ÖãÛúß“ÖÖ ×»ÖÆüß»ÖÖ †ÃÖÞµÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. †ÖµÖã¾Öì¤üßµÖ ¿Ö²¤üÛúÖêÂÖÖ Ö¬µÖê ÃÖã üÖ ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü, ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö´Ö¬µÖê ÛúÖê¸ü¤æüÂÖÛú„ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÖÆüß. ´ÖÖê×®ÖµÖ ü ×¾Ö»µÖ´ÃÖ®Öß ÛúÖê¦ü¾ÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, ¯Ö ÓüŸÖã ÛúÖê ü¤æüÂÖ„ ¾Ö ÛúÖê ü¤æüÂÖÛú„ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ±úŒŸÖ “Ö üÛú ¿ÖÖ üß üãÖÖ®Ö 3-5 Ö¬µÖê Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ »Ö‘ÖãÛúÖêÂÖÖ´Ö¬µÖê ÛúÖê¦ü¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ®ÖÖ¾ÖÖ´Ö¬µÖê »»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆÂ´Ö (Ushma) – “Ushna” is one of the 20 properties. Ushma is not a property.

The current conext is mentioning causes of raktapitta in terms of properties. In chikitsasthana 4-23 it is mentioned ×îÖݬÖÖêÂÞÖÓ ˆÂÞÖºþõÖÓ “Ö üŒŸÖׯ֢ÖÃµÖ ÛúÖ¸üÞÖ ÖË | Ushna along with dry property causes Adhoga raktapitta while Ushna along with Snigdha causes Urdhwaga Raktapitta. Besides the word Ushman is generally used in the sense of body heat, or digestive fire. It is not used to indicate hot property of any substance. Hence the reading is rejected

ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ ¦ü¾µÖ Ûêú ²ÖßÃÖ ÝÖãÞÖÖë ´Öê ‹Ûú Æîü | ˆÂ´Ö µÖê ÝÖãÞÖ ®ÖÆüß Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü ´Öë ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú ÆêüŸÖæ†Öê ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö, ˆ®ÖÛêú ÝÖãÞÖÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 4- 23 ´Öê, ×îÖݬÖÖêÂÞÖÓ ˆÂÞÖºþõÖÓ “Ö ¸üŒŸÖׯ֢ÖÃµÖ ÛúÖ üÞÖ´ÖË | ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ, ºþõÖ ÝÖãÞÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö †¬ÖÖêÝÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü †Öî ü ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ˆ¬¾ÖÔÝÖ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ˆŸ Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü | ˆÂ Ö®ÖË ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿Ö¸ü߸ ÛúÖ ˆÂ´ÖÖ ü µÖÖ ¯ÖÖ“ÖÛúÖ×Ý®Ö Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖ®µÖºþ¯Ö ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ×ÛúÃÖß ¦ü¾µÖ Ûêú ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ˆÂÞÖ ÆüÖ ¦ü¾µÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖßÃÖ ÝÖãÞÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹Ûú †ÖÆêü. ˆÂ´Ö ÆüÖ ÝÖãÞÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¦ü¾µÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 4- 23 ´Ö¬µÖê ×îÖݬÖÖêÂÞÖÓ ˆÂÞÖºþõÖÓ “Ö ¸üŒŸÖׯ֢ÖÃµÖ ÛúÖ üÞÖ´ÖË | †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ, ºþõÖ ÝÖãÞÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ®Öê †¬ÖÖêÝÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖê

P a g e | 196

†Ö×ÞÖ ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ®Öê ˆ¬¾ÖÔÝÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖê. ˆÂ Ö®ÖË ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“ÖÖ ˆÂ´ÖÖü ØÛú¾ÖÖ ¯ÖÖ“ÖÛúÖ×ݮ֓µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ¯ÖÞÖê Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¦ü¾µÖÖ“µÖÖ ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ÝÖÏÆüÞÖ Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

3. †×¯Ö (Api) - even, also. Va - or. As is mentioned in Chikitsasthana 4-23, Ushna (hot) along with Ruksha causes Adhoga raktapitta. The substances mentioned here namely yavaka, Uddalaka, Koradoosha are dry. If one consumes Ushna and Teeksha (hot and penetrating) along with them then they will be cause of raktapitta. “Hot and penetrating” substances are cause, “Either hot or penetrating” is not expected here. The term Va means ‘or’. So va is rejected.

•ÖîÃÖê Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 4- 23 Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ÂÞÖ ÝÖãÞÖ, ºþõÖ ÝÖãÞÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö †¬ÖÖêÝÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | •ÖÖê ¦ü¾µÖ µÖÆüÖ ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æîü, •ÖîÃÖê Ûúß µÖ¾ÖÛú, ˆ§üÖ»ÖÛú, ÛúÖê¸ü¤æüÂÖ ÃÖ³Öß ºþõÖ Æîü | †ÝÖ ü ÛúÖê‡Ô ˆÂÞÖ †Öî ü ŸÖßõÞÖ ¦ü¾µÖÖëÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ‡®ÖÛêú ÃÖÖ£Ö Ûú üŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê µÖÆü üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ²Ö®Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ˆÂÞÖ †Öî¸ü ŸÖßõÞÖ ¦ü¾µÖ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú ÆêüŸÖæ Æîü | ÂÞÖ µÖÖ ×±ú¸ü ŸÖßõÞÖ ¦ü¾µÖ ‹êÃÖÖ †£ÖÔ ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | ¾ÖÖ ÛúÖ †£ÖÔ Æîü, ×Ûú®ŸÖã, Ö¸ü®ŸÖã †ŸÖ„ ¾ÖÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 4-23 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê, ˆÂÞÖ ÝÖãÞÖ ºþõÖ ÝÖãÞÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ®Öê †¬ÖÖêÝÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Ûú üŸÖÖê. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ¦ü¾µÖ, •ÖÃÖê Ûúß µÖ¾ÖÛú, ˆ§üÖ»ÖÛú, ÛúÖê ü¤æüÂÖ ÃÖ¾ÖÔ ºþõÖ †ÖÆêüŸÖ. ˆÂÞÖ †Ö×ÞÖ ŸÖßõÞÖ ¦ü¾µÖÖÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö •Ö ü ÛúÖêÞÖß ¾Ö üᯙ ¦ü¾µÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ Ûêú»µÖÖÃÖ, Æêü ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. ˆÂÞÖ ¾Ö ŸÖßõÞÖ ¦ü¾µÖ Æêü ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ÆêüŸÖæ †ÖÆêüŸÖ. ˆÂÞÖ ØÛú¾ÖÖ ŸÖßõÞÖ †ÃÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß † Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ¾ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ØÛú¾ÖÖ, †£Ö¾ÖÖ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ÝÖÏÆüÞÖ Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

4. Ûãú×»ÖŸ£Ö (Kulitha) - In Charaka, Sushruta, Samgraha, Vagbhata, Bhavaprakasha, Bruhatnighanturatnakar the word Kulattha is used. Rajnighantu uses Kulittha (shalyadivarga sutra 173). Since the four main texts do not mention kulittha, original reading is retained. Kulattha and Kulittha mean same

“Ö¸üÛú, ÃÖãÁÖæŸÖ, ÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü, ³ÖÖ¾Ö ÖÏÛúÖ¿Ö, ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü¸üŸ®ÖÖÛú ü ‡®Ö ÃÖ³Öß ÝÖÏÓ£ÖÖê Öê Ûãú»ÖŸ£Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü ´Öë Ûãú×»ÖŸ£Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏ ÖãÜÖ “ÖÖ¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öë, Ûãú×»ÖŸ£Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | Ûãú»ÖŸ£Ö †Öî¸ü Ûãú×»ÖŸ£Ö ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü |

“Ö¸üÛú, ÃÖãÁÖæŸÖ, ÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü, ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö, ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü üŸ®ÖÖÛú¸ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖÏÓ£ÖÖÓ Ö¬µÖê Ûãú»ÖŸ£Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ

ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü ´Ö¬µÖê Ûãú×»ÖŸ£Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏ ÖãÜÖ “ÖÖ¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖÓ Ö¬µÖê Ûãú×»ÖŸ£Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. Ûãú»ÖŸ£Ö ¾Ö Ûãú×»ÖŸ£Ö ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü.

5. õÖÖ¸üÃÖæ ÖÖê ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ(Ksharsupopasamhitam) / õÖÖ¸üÃÖæ¯ÖÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ (Ksharsupopahitam) /

ÃÖæ¯ÖõÖÖ üÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ (Soup-ksharopahitam)- The word soop is associated with Nishpav, Masha and Kulattha. Kshar is taken along with soop of Nishpav or Masha or

P a g e | 197

Kulattha. Hence the word ‘soup’ should precede ‘Kshar’. So Ksharsoupopsamhitam is rejected.

ˆ¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖ (ˆ¯Ö + ÃÖ´ÖË + ¬ÖÖ) – Furnished with, accompanied or surrounded by.

ÃÖÓ×ÆüŸÖ (ÃÖ ÖË + ¬ÖÖ + ŒŸÖ, ×Æü †Ö¤êü¿Ö„) - ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö üŒÜÖÖ Æãü†Ö, ×´Ö»ÖÖ Æãü†Ö, ÃÖ×ÆüŸÖ µÖãŒŸÖ (†Ö¯Ö™êü)

ˆ¯Ö×ÆüŸÖ (ˆ Ö + ¬ÖÖ + ŒŸÖ) – Put into, mixed (MW), immediately preceded by, ¸üŒÜÖÖ ÝÖµÖÖ(†Ö Ö™êü).

Not much change in meaning. Hence original reading is retained and soupksharopahitam is accepted as reading.

ÃÖæ¯Ö ¿Ö²¤ü ×®Ö¯ÖÖ¾Ö, ´ÖÖÂÖ, Ûãú»ÖŸ£Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… õÖÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ×®Ö¯ÖÖ¾Ö µÖÖ ÖÖÂÖ µÖÖ Ûãú»ÖŸ£Ö Ûêú ÃÖæ Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖæ¯Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ õÖÖ ü ¿Ö²¤ü Ûêú ÖÆü»Öê ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ | †ŸÖ„ õÖÖ üÃÖæ¯ÖÖê¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖ ( ¯Ö + ÃÖ ÖË + ¬ÖÖ) ÃÖÓ×ÆüŸÖ (ÃÖ´ÖË + ¬ÖÖ + ŒŸÖ, ×Æü †Ö¤êü¿Ö„) - ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö ¸üŒÜÖÖ Æãü†Ö, ×´Ö»ÖÖ Æãü†Ö, ÃÖ×ÆüŸÖ µÖãŒŸÖ (†Ö¯Ö™êü)

ˆ¯Ö×ÆüŸÖ ( ¯Ö + ¬ÖÖ + ŒŸÖ) – ¸üŒÜÖÖ ÝÖµÖÖ (†Ö¯Ö™êü).

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ÃÖæ ÖõÖÖ¸üÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖæ¯Ö ¿Ö²¤ü ×®Ö¯ÖÖ¾Ö, ´ÖÖÂÖ, Ûãú»ÖŸ£Ö µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. õÖÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ×®Ö¯ÖÖ¾Ö ØÛú¾ÖÖ ÖÖÂÖ ØÛú¾ÖÖ Ûãú»ÖŸ£Ö µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖæ¯ÖÖÃÖÆü Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÃÖæ Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü õÖÖ ü ¿Ö²¤üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá Ûêú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê, ŸµÖÖ´Öãôêû õÖÖ üÃÖæ¯ÖÖê¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖÓ ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

ˆ¯ÖÃÖÓ×ÆüŸÖ ( ¯Ö + ÃÖ ÖË + ¬ÖÖ) ÃÖÓ×ÆüŸÖ (ÃÖ´ÖË + ¬ÖÖ + ŒŸÖ, ×Æü †Ö¤êü¿Ö„) †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÃÖæ¯ÖõÖÖ üÖê Ö×ÆüŸÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤üÖü“µÖÖ Ã¾Öºþ ÖÖŸÖ Öë þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.2 ¤ü׬֤ü׬ִÖÞ›üÖê¤ü×À¾ÖŸÛú™Ëü¾Ö üÖ´»ÖÛúÖט•ÖÛúÖê¯ÖÃÖêÛÓú ¾ÖÖ, ¾ÖÖ¸üÖÆü´ÖÖ×ÆüÂÖÖ×¾ÖÛú´Ö֟õÖÝÖ¾µÖׯÖ׿֟ÖÓ, ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ, (1) ¾ÖÖ - (®ÖÖÆüß) Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122; 2) ¯Ö×ÆüŸÖÓ -103, 116, 117, 122 3) ü´ÖÖÓÃÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; 4) × ÖÞ›üÖ»ÖãÛ ú- 102, 103, 104, 105, 110, 113, 115, 117, 118, 119,204,207,213; ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú¿ÖÖÛúÖê Ö×ÆüŸÖÓ-115; 118,119,202 ; ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 115, 118, 119, Books 202, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - Even if Va is absent it is understood. No change in meaning. ¾ÖÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß †£ÖÔ ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà Æîü… ¾ÖÖ “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß †£ÖÔ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ÛúÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß.

P a g e | 198

2. ˆ¯Ö×ÆüŸÖ (Upahita) - (ˆ¯Ö + ¬ÖÖ + ŒŸÖ) – Put into, mixed (MW), immediately

preceded by, ¸üŒÜÖÖ ÝÖµÖÖ (†Ö¯Ö™êü).

ˆ¯ÖÃÖêÛ „ ˆ¯ÖÃÖê“Ö®ÖÓ ( ¯Ö ×ÃÖ“ÖË ‘Ö Ö, »µÖã™ü ¾ÖÖ) ˆ›êü»Ö®ÖÖ ×”û›üüÛú®ÖÖ, ³ÖßÝÖ®ÖÖ - sprinkling upon, infusion.

The word “ˆ¯ÖÃÖêÛ „” indicates, the quantity of curd etc used is not much. It is used for cooking purpose and not as a main content. For e.g. in southern part of India, curd, curd milk is sprinkled over rice and kept, before cooking it. The word “ˆ¯Ö×ÆüŸÖ” indicates, the quantity of curd etc used is more, i.e. it is one of the main ingredient of the substance. If small quantity of curd is also causative, then more quantity is bound to be a cause. Hence we have retained the small quantity reading “ˆ¯ÖÃÖêÛ „”. “ˆ¯Ö×ÆüŸÖ” can be accepted as reading. “ˆ¯ÖÃÖêÛ „” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤üÆüß †Öפü ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖê “Öß•ÖÖë Ûúß ´ÖÖ¡ÖÖ Ûú Ö ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡®Ö “Öß•ÖÖë ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ¯Ö üÖêÃÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯ÖÏ ÖãÜÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Ûúß ³ÖÖÓ×ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ˆ¤üÖ. ³ÖÖ üŸÖ Ûêú ¤ü×õÖÞÖ ×ÆüÃÃÖÖë ´Öë “ÖÖ¾Ö»Ö Ö¸üÖêÃÖ®Öê Ûêú ¯ÖÆü»Öê ¤üÆüß µÖÖ —ÖÖÓ•Ö ´Öë ³ÖßÝÖÖêÛêú üÜÖŸÖê Æîü | “ˆ¯Ö×ÆüŸÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤üÆüß †Öפü ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖê “Öß•ÖÖë Ûúß ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬ÖÛú ÆüÖêŸÖß Æîü ´ÖŸÖ»Ö²Ö µÖê ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ´ÖãÜµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ÛúÖ ‹Ûú ‘Ö™üÛú ÆüÖêŸÖê Æî ü‹êÃÖÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖפü ¤üÆüß Ûúß †»¯Ö ´ÖÖ¡ÖÖ ÆêüŸÖãÛúÖ üÛú Æîü ŸÖÖê †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †»¯Ö ´ÖÖ¡ÖÖ¾ÖÖ»Öê “ˆ¯ÖÃÖêÛ „”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “ ¯Ö×ÆüŸÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | “ˆ¯ÖÃÖêÛ „” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¤üÆüß ‡. ¾ÖÖ¯Ö ü»Ö껵ÖÖ Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬ÖÛú ®ÖÃÖŸÖê †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. Æêü ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ×¿Ö•Ö¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ, ´ÖãÜµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüߟÖ. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ üŸÖÖ“µÖÖ ¤ü×õÖÞÖ ³ÖÖÝÖÖŸÖ ŸÖÖÓ¤æüôû ׿֕־ÖÞµÖÖ¯Öæ¾Öá ¤üÆüß ØÛú¾ÖÖ ŸÖÖÛúÖ´Ö¬µÖê ׳֕־Öæ®Ö šêü¾ÖŸÖÖŸÖ. “ˆ¯Ö×ÆüŸÖ” ÆüÖ ÖÖšü ¤üÆüß ‡. ¾ÖÖ¯Ö ü»Ö껵ÖÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬ÖÛú †ÃÖŸÖê ´ÆüÞÖ•Öê Æêü ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ´ÖãÜµÖ Ö¤üÖ£ÖÖÔŸÖᯙ ‹Ûú ‘Ö™üÛú †ÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. •Ö¸ü ¤üÊÖ“Öß †»¯Ö ÖÖ¡ÖÖ ÆêüŸÖæÛúÖ üÛú †ÖÆêü ŸÖ ü †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ÆüÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö †»¯Ö ´ÖÖ¡ÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ “ ¯ÖÃÖêÛ „”µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ ¯Ö×ÆüŸÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ´ÖÖÓÃÖ (Mansa) - The word Pishita i.e. flesh is associated with each Varaha,

Mahisha and Aavika. So Mansa is not required.

P a g e | 199

ׯÖ׿֟ÖÓ µÖÆü ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¸üÖÆü, ÖÖ×ÆüÂÖ †Öî ü †Ö×¾ÖÛú ‡®Ö Öë ÃÖê ¯ÖÏŸµÖêÛú ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… †ŸÖ„ ÖÖÓÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÛúÖê‡Ô ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö ®ÖÆüà Æîü…

ׯÖ׿֟ÖÓ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ üÖÆü, ÖÖ×ÆüÂÖ †Ö×ÞÖ †Ö×¾ÖÛú µÖÖÓ ÖîÛúß ¯ÖÏŸµÖêÛúÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´ÖÖÓÃÖ ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö üÞµÖÖ“Öê ÛúÖÆüß ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö ®ÖÖÆß.

4. ¿ÖÖÛú (Shaka) - Charaka in Sutrasthana 27/4 states “Pinyakashakam Glapayati”. And in 27/122 states - ס֤üÖêÂÖÓ ²Ö ü×¾ÖÞ´Öæ¡ÖÓ ÃÖÖÂÖÔ¯ÖÓ ¿ÖÖÛú Ö㓵֟Öê | ŸÖ«üŸÖË ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË Ûú®¤üŸ¾ÖÖ““Ö ÖãÜÖ× Ö쵅 ÖË ||

In Su.24/6 he mentions Pindalu as vitiating Rakta. Shushkashaka is mentioned as vitiating all 3 doshas. Pinyak is mentioned by everyone as Ruksha i.e. dry. Hence Pinyakshaka or Pindalushaka or Shushkashaka along with hot (Ushna) and sharp (Teekshna) food is cause of raktapitta.

The reading ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê¯Ö×ÆüŸÖÓ also carries meaning and is retained as pathabheda. The original reading is more pervasive hence maintained.

Sushruta uses the word pindaluka while Samgraha, Vagbhata, Bhavaprakash use Pindalu. Bruhatnighanturatnakar mentions pindulaka. Charaka in Sutrasthana 24-6 mentions “Pindalu” as blood-vitiating while in Sutrasthana 27-123 mentions Pindalukam as Tridoshakar and causing hindrance to stool and urine. Shabdakalpadrum mentions both separately. Pindulak is explained as (ׯÖÞ›üüÖ»Öã׸ü¾Ö ÖÏןÖšüÖןք | ‡¾ÖÖ£Öì Ûú®ÖË). Reference of Rajvallabha is given who states its properties as “Kaphahara, Guru and Vataprakopaka”. In case of Pindalu reference of Rajnighantu is given who states its properties as Madhura, Sheeta, Mutrakrucchradahapramehanashi, vrushya, santarpana, Guru. Different species are identified by same name in different parts of the country. Their properties are very likely to change. Perhaps this is the reason why the Nighantu cite different properties of a plant

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 27/4 Öë “×¯ÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛÓú Ý»Ö ÖµÖןօ” ‹êÃÖÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü 27-122 Öë

ס֤üÖêÂÖÓ ²Ö ü×¾ÖÞ´Öæ¡ÖÓ ÃÖÖÂÖÔ¯ÖÓ ¿ÖÖÛú Ö㓵֟Öê | ŸÖ«üŸÖË ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË Ûú®¤üŸ¾ÖÖ““Ö ÖãÜÖ× Ö쵅 ÖË ||

‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü… ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24/6 ´Öë ׯÖÞ›üÖ»Öã ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¸üŒŸÖ¤ãü™üßÛú ü ‹êÃÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… ¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¡Ö¤üÖêÂÖÛú ü ‹êÃÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… ׯÖÞµÖÖÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖ³Öà ®Öê ºþõÖÛú¸ü ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü…

‡ÃÖ×»Ö‹ ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛ µÖÖ ×¯ÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛ µÖÖ ¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛú ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ˆÂÞÖ †Öî¸ü ŸÖßõÞÖ †ÖÆüÖ ü Ûêú ÃÖÖ£Ö Ûú ü®ÖÖ µÖÆü üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ÆêüŸÖã ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü…

ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê Ö×ÆüŸÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | Öæ»Ö ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü †Öî ü ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö ´Öë × ÖÞ›üÖ»Öã ‹êÃÖÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™ãü üŸ®ÖÖÛú¸ü Öë ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “Ö üÛú ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24-6 Öë × ÖÞ›üÖ»Öã

P a g e | 200

¸üŒŸÖ¤ãü™üß Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 27-123 ´Öë ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú ס֤üÖêÂÖÛú¸ü †Öî ü ´Ö»Ö Öæ¡Ö ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö ´Öë ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¯ÖÞ›üüÖ»Öã× ü¾Ö ÖÏןÖšüÖןք | ‡¾ÖÖ£Öì Ûú®ÖË ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ¸üÖ•Ö¾Ö»»Ö³Ö®Öê Ûú±úÆü¸ü, ÝÖãºþ †Öî ü ¾ÖÖŸÖ ÖÏÛúÖê¯ÖÛú ‹êÃÖê ÝÖãÞÖ ²ÖŸÖÖµÖê Æîü | ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü ´Öë ׯÖÞ›üÖ»Öã Ûêú ÝÖãÞÖ ´Ö¬Öæ ü, ¿ÖߟÖ, ´Öæ¡ÖÛéú“”Òû¤üÖÆü ÖÏ´ÖêÆü®ÖÖ¿Öß, ¾ÖéµÖ,ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ, ÝÖãºþ ‹êÃÖê ²ÖŸÖÖµÖê Æîü | ¤êü¿Ö Ûêú †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¯ÖÏÖÓŸÖÖê ´Öë †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¯ÖÏ•ÖÖŸÖß ‹Ûú Æüß ®ÖÖ´Ö ÃÖê ¯ÖÖµÖß •ÖÖŸÖß Æîü, ŸÖÖê ˆ®ÖÛêú ÝÖãÞÖ ÃÖ´ÖÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | ‡ÃÖß ÛúÖ üÞÖ ÃÖê ×®Ö‘ÖÞ™ãü Öë ¾Ö®Öà ֟Öß Ûêú †»ÖÝÖ ÝÖãÞÖ ¯ÖÖµÖê •ÖÖŸÖê Æîü| .

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 27/4 ´Ö¬µÖê “×¯ÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛÓú ݻֵ֯Öןօ” †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ 27-122 ´Ö¬µÖê ס֤üÖêÂÖÓ ²Ö ü×¾ÖÞ Öæ¡ÖÓ ÃÖÖÂÖÔ ÖÓ ¿ÖÖÛú´Ö㓵֟Öê | ŸÖ«üŸÖË × ÖÞ›üÖ»ÖãÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË Ûú®¤üŸ¾ÖÖ““Ö ´ÖãÜÖׯÖϵִÖË ||

†ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24/6 ´Ö¬µÖê ׯÖÞ›üÖ»Öã“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¸üŒŸÖ¤ãü™üßÛú ü †ÃÖê †Ö»Öê †ÖÆêü. ¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛú“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¡Ö¤üÖêÂÖÛú ü †ÃÖê †Ö»Öê †ÖÆêü. ׯÖÞµÖÖÛú“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖÝÖóµÖÖÓ®Öß ºþõÖÛú ü †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü.

´ÆüÞÖæ®Ö ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛ, ØÛú¾ÖÖ ×¯ÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛ, ØÛú¾ÖÖ ¿ÖãÂÛú¿ÖÖÛú µÖÖÓ“Öê ˆÂÞÖ †Ö×ÞÖü ŸÖßõÞÖ †®®ÖÖÃÖÆü ÃÖê¾Ö®Ö ÆüÖü ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“ÖÖ ÆêüŸÖã ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

ׯÖÞµÖÖÛúׯÖÞ›üÖ»Öã¿ÖÖÛúÖê Ö×ÆüŸÖÓ µÖÖ ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ´Öæôû ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸÖÖê ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß ×¯ÖÞ›üÖ»ÖãÛú †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙ü ¾Ö ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö´Ö¬µÖê × ÖÞ›üÖ»Öã †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™ãü¸üŸ®ÖÖÛú ü´Ö¬µÖê ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö üÛú ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 24-6 ´Ö¬Öê × ÖÞ›üÖ»Öã ¸üŒŸÖ¤ãü™üßÛúÖ üÛú ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 27/123 ´Ö¬µÖê ׯÖÞ›üÖ»ÖãÛú ס֤üÖêÂÖÛú ü ¾Ö ´Ö»Ö Öæ¡Ö†¾Ö üÖê¬Ö Ûú üÞÖÖ üÖ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö Ö¬µÖê ¤üÖê‘ÖÖÓ“Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôêû »»ÖêÜÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. × ÖÞ›üÖ»ÖãÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö × ÖÞ›üüÖ»Öã׸ü¾Ö ¯ÖÏןÖšüÖןք | ‡¾ÖÖ£Öì Ûú®ÖË †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. üÖ•Ö¾Ö»»Ö³Ö Ö¬µÖê Ûú±úÆü ü, ÝÖãºþ †Ö×ÞÖü ¾ÖÖŸÖ¯ÖÏÛúÖê ÖÛú †ÃÖê ÝÖãÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü Ö¬µÖê × ÖÞ›üÖ»Öã“Öê ÝÖãÞÖ ´Ö¬Öæ ü, ¿ÖߟÖ, ´Öæ¡ÖÛéú“”Òû¤üÖÆü ÖÏ´ÖêÆü®ÖÖ¿Öß, ¾ÖéµÖ,ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ, ÝÖãºþ †ÃÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ³ÖÖÝÖÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¾Ö®Öà ֟Öà“µÖÖ •ÖÖŸÖß ‹ÛúÖ“Ö ®ÖÖ¾ÖÖ®Öê †ÖêôûÜÖ»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ÝÖãÞÖ ÃÖ ÖÖ®Ö ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ×®Ö‘ÖÞ™ãü Ö¬µÖê ¾Ö®Öà ֟Öà“Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôêû ÝÖãÞÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.

4.3 ´Öæ»ÖÛúÃÖÂÖÔ¯Ö»Ö¿Öã®ÖÛú¸ü˜•Ö׿ÖÝÖÏã´Ö¬Öã׿ÖÝÖÏã(ÜÖ›üµÖæÂÖ)- ³ÖæßÖéÞÖÃÖã´ÖãÜÖÃÖã¸üÃÖÛãúšêü¸üÛúÝÖÞ›üß üÛúÖ»Ö´ÖÖ»ÖÛú¯ÖÞÖÖÔÃÖõÖ¾ÖÛú±ú×ÞÖ•—ÖÛúÖê¯Ö¤Óü¿ÖÓ, (1) ׿ÖÝÖÏãÛú - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 203, 205, 211; ´Ö¬Öã׿ÖÝÖÏã Abs -103, 104, 113, 115, 116, 117, 118, 122 202, 211 2) Ûú¸ü¾Ö߸ - ÖÖ Mss. 101, 106, 111, 121; 3) ¿Ö¸ü Öã ÓÜÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 109, 113, 114 ; 4) ÜÖ ü¯ÖãÂ¯Ö - ¯ÖÖ 111,118; ÜÖ¸ü¯Öã ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 108, 116, 117, 119 111*, 118* ; ÜÖ üµÖæÂÖÖê- 211; ÜÖ ü¯ÖÓãÜÖÖ / ÜÖ ü¯Öã’ËûÜÖÖ- 109, 113, 114 3) Ö¬Öã - ¯ÖÖ Ms. 105; 5) ³ÖæßÖéÞÖÛú - 101, 104, 106, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 121, Books 202, 211; 6) Ûãúšêü¸ü - ¯ÖÖ Books 202, 204, 213, 214; 7) ÛúÖÓ›üß - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 114, 116, 117, 120, 121; ÛúÖ»Ö ÖÖ»Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 201

1. ׿ÖÝÖÏãÛú (Shigruka) - No change in meaning hence original reading is retained. Can be accepted as a reading.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ´Ö¬Öã (Madhu) - Upadansha is a sort of appetiser, chatani, generally prepared

from pungent/hot substance. Honey is sweet. Hence the reading is rejected.

ˆ¯Ö¤Óü¿Ö ‹Ûú ¯ÖÏÛúÖ¸ÛúÖü †×ݮ֤ü߯ÖÛú, “Ö™üÞÖßþֺþ Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Æîü, •ÖÖê ˆÝÖÏ/ ˆÂÞÖ Ö¤üÖ£ÖÖíÃÖê ²Ö®ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ´Ö¬Öã ´Ö¬Öã ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…

ˆ¯Ö¤Óü¿Ö ‹Ûú ÖÏÛúÖ “ÖÖü †×ݮ֤ü߯ÖÛú, “Ö™üÞÖßþֺþ Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ †ÖÆêü, •ÖÖê ˆÝÖÏ/ ÂÞÖ Ö¤üÖ£ÖÖÕ¯ÖÖÃÖæ®Ö ŸÖµÖÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ö¬Ö Ö¬Öã¸ü üÃÖÖŸ ÖÛú †ÃÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê ÝÖÏÆüÞÖ Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

3.Ûú ü¾Ö߸ (Karavira) - is used externally and is not a dietary item. Hence the reading is rejected.

‡ÃÖÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ²ÖÖÊŸÖ„ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | µÖê †ÖÆüÖ üßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ²ÖÖÊŸÖ„ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ÆüÖ †ÖÆüÖ¸üßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ ÖãôÌêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

4. ¿Ö ü¯ÖãÓÜÖÖ (Sharapunkha) - Sushruta in Kalpasthana 7-53 mentions Sharapunkhadiapupa for Alarka Visha. But it is not mentioned as a daily dietary item. Hence rejected. ÜÖ¸ü¯ÖãÓÜÖÖ (Kharapunkha) – is not mentioned in 4 main texts. So the reading is rejected. ÃÖãÁÖæŸÖ Öë Ûú» ÖãÖÖ®Ö 7-53 ´Öë ¿Ö¸ü Öã ÓÜÖÖ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †»ÖÛÔú ×¾ÖÂÖ ´Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖÆüÖ üßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ Öê ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÜÖ ü¯ÖãÓÜÖÖ ÛúÖ »»ÖêÜÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ “ÖÖ ü ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öê ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß Ûú»¯ÖãÖÖ®Ö 7-53 ´Ö¬µÖê ¿Ö ü¯Öã ÓÜÖÖ “ÖÖ »»ÖêÜÖ †»ÖÛÔú ×¾ÖÂÖÖ Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã µÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ¸üÖê•Ö“µÖÖ †ÖÆüÖ¸üßµÖ ¦ü¾µÖÖŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´ÖãôÌêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÜÖ¸ü ÖãÓÜÖÖ “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ “ÖÖ¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

5. ÜÖ¸ü¯ÖãÂ Ö (Kharapushp) - is mentioned by Charaka in Katuskandha (Ch. Vi. 8-

142), while (ÜÖ¸ü¯Öã ÖÖ )Kharapushpa in Kashaya Skandha ((Ch. Vi. 8-144). Sushruta has mentioned Kharpushp useful in sanskar of krutannavarga. He mentions its properties as Kapha, vata reducing, Katu and Ushna(Su. Su. 46-222).So it may be a cause of raktapitta. Accepted as a reading. It is very likely that according to the lifestyle of that time, the author/scribe may have added to list of substances, customary in that area.

P a g e | 202

ÜÖ¸ü¯ÖãÂ¯Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö¸üÛú ®Öê Ûú™ãüÃÛÓú¬Ö (“Ö. ×¾Ö.8-142 ) Öë †Öî ü ÜÖ ü¯Öã¯ÖÖ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÛúÂÖÖµÖÃÛÓú¬Ö (“Ö. ×¾Ö.8-144) ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖãÁÖæŸÖ ®Öê ÜÖ ü¯ÖãÂ¯Ö ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ÛéúŸÖÖ®®Ö¾ÖÝÖÔ Ûêú ÃÖÓÃÛúÖ ü ´Öë ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ˆ®ÆüÖê®Öê ÜÖ¸ü¯ÖãÂ¯Ö Ûêú Ûú±ú¾ÖÖŸÖ¿ÖÖ´ÖÛú, Ûú™ãü †Öî ü ˆÂÞÖ ‡®Ö ÝÖãÞÖÖëÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | (ÃÖã. ÃÖæ. 46-222). ‡ÃÖ×»Ö‹ µÖê ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ˆÃÖ ÃÖ ÖµÖ Ûúß •Öß¾Ö®Ö¿Öî»Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖê®Öê ˆÃÖ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¦ü¾µÖÖëÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †¯Ö®Öê ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÜÖ¸ü¯Öã¯֓ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö¸üÛúÖÓ®Öß Ûú™ãüÃÛÓú¬Ö (“Ö.×¾Ö.8-142 ) ´Ö¬µÖê ¾Ö ÜÖ¸ü Öã¯ÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÛúÂÖÖµÖÃÛÓú¬Ö (“Ö. ×¾Ö. 8-144 ) Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖãÁÖæŸÖÖÓÓ®Öß ÜÖ ü¯Öã¯֓ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ÛéúŸÖÖ®®Ö¾ÖÝÖÖÔ“µÖÖ ÃÖÓÃÛúÖ üÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß ÜÖ¸ü Öã¯ÖÖ“µÖÖ Ûú±ú¾ÖÖŸÖ¿ÖÖ´ÖÛú, Ûú™ãü, ˆÂÞÖ µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. (ÃÖã. ÃÖæ. 46- 222) ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ üŒŸÖׯ֢ÖÖ“ÖÖ ÆêüŸÖæ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÛúÖôûÖŸÖᯙ •Öß¾Ö®Ö ÖÖ®ÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê, ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖÓ®Öß ŸµÖÖ ÖϤêü¿ÖÖŸÖ ÖÏÖ ŸÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ¦ü¾µÖÖÓ“ÖÖ »»ÖêÜÖ †Ö Ö»µÖÖ ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÜÖ¸üµÖæÂÖÖê (Kharayusho) - means Dhnwayas (¸üÖ. 3-25 -- †Ö. ¿Ö.) or an animal

(gramyavargiya pashu- ch. Su. 1-94--†Ö. ¿Ö.). Here the list provided is mostly of vegetable origin. It is unlikely that an animal will be included in list. Samgraha in Chi. 3-36 mentions “Makushtha treated with Dhanwayasankur” as beneficial in Raktapitta and Vagbhat mentions it as useful in Mutraghata (Chi. 11-37) Charaka has mentioned Ena-Mansa, dhatakyadi peya etc which have Dhnwayas as one containt as useful in Raktpitta ch. chi. 4-41 to 48.

ÜÖ›ü is mentioned by Charaka in Atisaar Chikitsa- chi. 19.

Ûú»Ûú„ õÖÖ¤ ˲ÖÖ»Öײֻ¾ÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖ»ÖÛú»Ûú¿“Ö ŸÖŸÃÖ Ö„ |

¤ü¬®Ö„ ÃÖ üÖêƒ ´»ÖîÖêÆüÖª„ ÜÖ›üÖê Æü®µÖÖŸÖË ¯ÖϾÖÖ×ÆüÛúÖ ÖË ||

Kashyapa in Khilsthana 10-93-94 mentions Khada

Dalhan in his commentary on Su Su. 45- 376 states

“Ûúׯ֟£ÖŸÖÛΓÖÖ’ËûÝÖê üß Ö× ü“ÖÖ•ÖÖוÖד֡ÖÛîú„ | ÃÖã ÖŒ¾Ö„ ÜÖ›ü(ÂÖ›Ëü)µÖæÂÖÖêƒ µÖ´ÖË ..||ú”

Sushrut has mentioned Khadayusha in Uttartantra 40-27. Since it is prepared from sour substance like buttermilk and other sour vegetables like changeri etc it may be a cause of raktapitta. Bhavaprakash has also mentioned “ÜÖ›üµÖæÂÖ”. Considering these facts the reading “ÜÖ¸üµÖæÂÖ“ is rejected.

ÜÖ¸üµÖãÂÖÖê - ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖ ( üÖ. 3-25 -- †Ö. ¿Ö.) µÖÖ ×±ú ü ÖÏÖÞÖß (ÝÖÏÖ µÖ¾ÖÝÖáµÖ Ö¿Öæ “Ö. ÃÖæ. 1-94) ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Öë ¯ÖÏÖµÖ„ ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü ×±ú¸ü ³Öß ‡ÃÖ ¯ÖŒŸÖß Öë ¯Ö¿Öæ ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖÓÝÖÏÆü Ûêú דÖ. 3-36 ´Öë ´ÖÛãúšü ÛúÖ ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖÖÓÛãú¸ü Ûêú ÃÖÖ£Ö ÖϵÖÖêÝÖ üŒŸÖ× Ö¢Ö ´Öë ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü, †Öî¸ü ¾ÖÖݳ֙ü ®Öê ‡ÃÖê ´Öæ¡ÖÖ‘ÖÖŸÖ ´Öê ˆ ÖµÖãŒŸÖ ÛúÆüÖ Æîü | (דÖ.11-37) “Ö üÛú ®Öê ‹ÞÖ ÖÖÓÃÖ, ¬ÖÖŸÖŒµÖÖפü ¯ÖêµÖÖ ‡. ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ˆÃÖÛúÖ ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖ ‹Ûú ‘Ö™üÛú Æîü •ÖÖê üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Öë ¯ÖµÖãŒŸÖ Æîü | “Ö.דÖ. 4/41-48

ÜÖ›ü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö üÛú®Öê †×ŸÖÃÖÖ¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ 19 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 203

Ûú»Ûú„ õÖÖ¤ ˲ÖÖ»Öײֻ¾ÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖ»ÖÛú»Ûú¿“Ö ŸÖŸÃÖ Ö„ |

¤ü¬®Ö„ ÃÖ üÖêƒ ´»ÖîÖêÆüÖª„ ÜÖ›üÖê Æü®µÖÖŸÖË ¯ÖϾÖÖ×ÆüÛúÖ ÖË ||

ÛúÖ¿µÖ Ö®Öê ×ÜÖ»ÖãÖÖ®Ö 10/93-94 ´Öê ÜÖ›ü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ›ü»ÆüÞÖ®Öê †¯Ö®Öß ×™üÛúÖ ÃÖã.ÃÖæ. 45-376 ´Öë ÛúÆüÖ Æîü, “Ûú× ÖŸ£ÖŸÖÛΓÖÖ’ËûÝÖê üß Ö× ü“ÖÖ•ÖÖוÖד֡ÖÛîú„ | ÃÖã¯ÖŒ¾Ö„ ÜÖ›ü(ÂÖ›Ëü)µÖæÂÖÖêƒ µÖ´ÖË ..||ú”

ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ¢Ö¸üŸÖÓ¡Ö 40-27 Öë ÜÖ›üµÖãÂÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, •ÖÖê ŸÖÛÎú •ÖîÃÖê †´»Ö ¦ü¾µÖ †Öî ü “ÖÖÓÝÖê üß •ÖîÃÖê †´»Ö ¿ÖÖÛúÖë ÃÖê ²Ö®ÖŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê µÖê üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ Æîü | ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö®Öê ³Öß ÜÖ›üµÖãÂÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, µÖê ÃÖ³Öß ²ÖÖŸÖê ¬µÖÖ®Ö ´Öë üÜÖÛú , ÜÖ üµÖãÂÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ü ÜÖ üµÖãÂÖÖê - ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖ ( üÖ. 3-25 -- †Ö. ¿Ö.) µÖÖ ØÛú¾ÖÖ ¯ÖÏÖÞÖß (ÝÖÏÖ´µÖ¾ÖÝÖáµÖ ¯Ö¿Öæ “Ö. ÃÖæ. 1-94). µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ¯ÖÏÖµÖ„ ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÖÔ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ üß, µÖÖ †ÖêôûßŸÖ ¯Ö¿Öæ“ÖÖ †Ö¿“ÖµÖÔÛúÖ üÛú ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ×“Ö. 3-36 ´Ö¬µÖê ´ÖÛãúšü“ÖÖ ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖÖÓÛãú üÖ“µÖÖ ÃÖÖê²ÖŸÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ´Ö¬µÖê ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, †Öî ü ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß µÖÖÃÖ ´Öæ¡ÖÖ‘ÖÖŸÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. (דÖ.11-37) “Ö üÛúÖÓ®Öß ‹ÞÖ ÖÖÓÃÖ, ¬ÖÖŸÖŒµÖÖפü ÖêµÖÖ ‡. “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, ŸµÖÖ“ÖÖ ¬Ö®¾ÖµÖÖÃÖ ‹Ûú ‘Ö™üÛú †ÖÆêü, •ÖÖê üŒŸÖׯ֢ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü. “Ö.דÖ. 4/41-48. ÜÖ›ü “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö üÛúÖÓ®Öß †×ŸÖÃÖÖ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

Ûú»Ûú„ õÖÖ¤ ˲ÖÖ»Öײֻ¾ÖÖ®ÖÖÓ ×ŸÖ»ÖÛú»Ûú¿“Ö ŸÖŸÃÖ Ö„ |

¤ü¬®Ö„ ÃÖ üÖêƒ ´»ÖîÖêÆüÖª„ ÜÖ›üÖê Æü®µÖÖŸÖË ¯ÖϾÖÖ×ÆüÛúÖ ÖË ||

ÛúÖ¿µÖ Ö®Öê ×ÜÖ»ÖãÖÖ®ÖÖŸÖ 10/93-94 Ö¬µÖê ÜÖ›ü “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ›ü»ÆüÞÖÖÓ®Öß †Ö Ö»µÖÖ ×™üÛêúŸÖ ÃÖã.ÃÖæ. 45-376 ´Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß, “Ûúׯ֟£ÖŸÖÛΓÖÖ’ËûÝÖê üß Ö× ü“ÖÖ•ÖÖוÖד֡ÖÛîú„ | ÃÖã¯ÖŒ¾Ö„ ÜÖ›ü(ÂÖ›Ëü)µÖæÂÖÖêƒ µÖ´ÖË ..||

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß ¢Ö üŸÖÓ¡Ö 40-27 ´Ö¬µÖê ÜÖ›üµÖãÂÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, •ÖÖê ŸÖÖÛúÖÃÖÖ üÜÖê †´»Ö ¦ü¾µÖ †Ö×ÞÖü “ÖÖÓÝÖê üß ÃÖÖ üܵÖÖ †´»Ö ³ÖÖ•µÖÖÓ®Öß ²Ö®ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Æêü ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ÛúÖ¸üÞÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿ÖÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖã üÖ ÜÖ›üµÖãÂÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêüü, µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖÖê™üß »ÖõÖÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö ÜÖ¸üµÖãÂÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6. ³ÖæßÖéÞÖÛú (Bhustrunak) is not mentioned in bruhat-trayi, Rajnighantu, Shodhal Nighantu and bruhatnighanturatnakar. Bhustruna is mentioned. Hence rejected. ²ÖéÆüŸÖ¡ÖµÖß, ¸üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü, ¿ÖÖêœü»Ö×®Ö‘ÖÞ™æü †Öî ü ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü üŸ®ÖÖÛú ü ´Öë ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ³ÖæßÖéÞÖ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖéÆüŸÖ¡ÖµÖß, üÖ•Ö×®Ö‘ÖÞ™æü, ¿ÖÖêœü»Ö×®Ö‘ÖÞ™æü †Öî ü ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü üŸ®ÖÖÛú ü µÖÖ ÝÖÏÓ£ÖÖÓ Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ³ÖæßÖéÞÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

7. Ûãúšêü¸Ûú (Kuthera) is mentioned in Charaka Samhita For Shirovirechan (Ch. Su 2\3-6) its Swarasa for Krimivighat (Ch. si. 7-21) and its Shaka (Madhura, sheeta, guru, ruksha, purishbhedan- general properties of Shaka- Su. 27-103). In Sushruta Samhita and Vagbhat also the word Kutheraka is used while in Samgraha Kuthera is used. Sushrut has mentioned it as an ingredient from krutannavarga. Both are absent in bhavaprakash and bruhatnighanturatnakar. It may be accepted as a reading.

P a g e | 204

Ûãúšêü üÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë ×¿Ö üÖê×¾Ö ê ü“Ö®ÖÖ£ÖÔ (“Ö.ÃÖæ.2/3-6), ˆÃÖÛêú Ã¾Ö üÃÖ ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ×ÛÎú Öß×¾Ö‘ÖÖŸÖ ´Öë, (“Ö. ×ÃÖ. 7- 21 ) †Öî ü ˆÃÖÛúÖ ¿ÖÖÛú ´Ö¬Öæ ü, ¿ÖߟÖ, ÝÖãºþ, ºþõÖ, ¯Öã¸üßÂÖ³Öê¤ü®Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ µÖê ÝÖãÞÖ ( ÃÖæ. 27-103 ) ´Öë ²ÖŸÖÖµÖê Æîü | ÃÖãÁÖæŸÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ †Öî¸ü ¾ÖÖݳ֙üÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë Ûãúšêü üÛúÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖÓÝÖÏÆü Öë Ûãúšêü ü ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü | ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ‡ÃÖê ÛéúŸÖÖ®®Ö¾ÖÝÖÔ ÛúÖ ‹Ûú ‘Ö™üÛú ´ÖÖ®ÖÖ Æîü |ü³ÖÖ¾Ö¯ÖÏÛúÖ¿Ö †Öî ü ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü üŸ®ÖÖÛú ü ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ ×ÛúµÖÖ Æîü |.

Ûãúšêü üÛú“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê Ö¬µÖê ×¿Ö üÖê×¾Ö ê ü“Ö®ÖÖ£ÖÔ ( “Ö.ÃÖæ. 2/3-6 ), ŸµÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö üÃÖÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ×ÛÎú´Öß×¾Ö‘ÖÖŸÖÖ´Ö¬µÖê ( “Ö.×ÃÖ. 7-21 ) †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ“Öê ¿ÖÖÛú ´Ö¬Öæ ü, ¿ÖߟÖ, ÝÖãºþ, ºþõÖ, ¯Öã¸üßÂÖ³Öê¤ü®Ö Ûú üÞÖÖ êü †ÃÖê ÝÖãÞÖ ( ÃÖæ. 27-103 ) Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖãÁÖæŸÖÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ¾Ö ¾ÖÖݳ֙üÃÖÓ×ÆüŸÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê Ûãúšêü üÛúÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÖ Ö¬µÖê Ûãúšêü ü †ÃÖÖ ¿Ö²¤ü †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß ÆüÖ ÛéúŸÖÖ®®Ö¾ÖÝÖÖÔŸÖᯙ ‹Ûú ‘Ö™üÛú †ÖÆêü †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ¾Ö ÖÏÛúÖ¿Ö ¾Ö ²ÖéÆüŸÖ×®Ö‘ÖÞ™æü¸üŸ®ÖÖÛú üÖ Ö¬µÖê ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8. ÛúÖÓ›üß (Kandira) - Kandir and Gandir both appear as contents of Agurvadi taila, Kalka and Siddhajala mentioned for Sheetal Jwara (cha. chi. 3/267) .This clearly states the two are different. Gandir is mentioned by Charaka in Shakavarga- Su. 27- 106 (reducing Kapha) and also in Haritaka Varga(Ch. Su 171) but Kandir is not.

Decoxtion of Kandir is mentioned by charaka as useful for trichuration of madanphalapippali in Vamana (ch. Kalpa. 1/24). This indicates its hot and sharp properties.

Gandir is a Shodhana dravya (shirovirechan-dravya)(ch. vi. 8/151) with properties “ŸÖßõÞÖÖêÂÞÖÛú™ãüºþõÖ, Ûú±ú¾ÖÖŸÖÆü ü” (Sharp,hot,pungent, dry kaphavata reducing). But this is also mentioned by Charaka in Chi. 4- as beneficial in Raktapitta. The commentator explains ”ÝÖÞ›üß ü„ ÃÖã üÖÃÖÖî¾Öß üÛúÖפüµÖãŒŸÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖ㟾Öê®ÖÖꌟք ÃÖ ŸÖã Ûêú¾Ö»ÖÖê ×ÆüŸÖ ‹¾Ö, ØÛú¾ÖÖ Ã£Ö»Ö•Ö•Ö»Ö•Ö³Öê¤êü®Ö ÝÖÞ›ü߸üÖê ׫ü×¾Ö¬Ö„ , ŸÖ¡Ö Æü׸üŸÖ¾ÖÝÖÔ ÖךüŸÖÖê µÖ„ ÃÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ, ‡ŸÖ üßÖã •Ö»Ö•Ö„ ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖì ¯ÖךüŸÖÖêµÖ„ ÃÖ ‡Æü Ûú±úÖ׬ÖÛêú ¸üŒŸÖׯ֢Öê –ÖêµÖ„ | ” Considering all these facts, Gandir is retained and Kandir though mentioned in Katuska ndha in Vimansthana 8-142 is not retained as reading.

ÛúÖÞ›üß ü †Öî¸ü ÝÖÞ›ü߸ü üµÖê ¤üÖê®ÖÖê †ÝÖã¾ÖÖÔפü ŸÖî»Ö, Ûú»Ûú †Öî ü ×ÃÖ¬¤ü •Ö»Ö Ûêú ‘Ö™üÛú ¦ü¾µÖ Æîü, •ÖÖê ¿ÖߟÖü»Ö •¾Ö ü ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æîü | ( “Ö. דÖ. 3/267 ) ‡ÃÖÃÖê µÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü Ûúß, µÖê ¤üÖê®ÖÖê †»ÖÝÖ ¦ü¾µÖ Æîü | “Ö üÛú ®Öê ÝÖÞ›ü߸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÔë ÃÖæ.27/106 Öë ( Ûú±ú¿ÖÖ ÖÛú ) †Öî ü Æü׸üŸÖÛú ¾ÖÝÖÔ ÃÖæ. 171 Öë ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ÛúÖÞ›üß ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÛúÖÞ›üß ü Ûêú Œ¾ÖÖ£Ö ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ, ¾Ö´Ö®Ö Öë ´Ö¤ü®Ö±ú»Öׯ֯¯Ö»Öß ÛúÖê ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ¤êü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö¸üÛú ®Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | (“Ö.Ûú.1/24) ‡ÃÖÃÖê ÛúÖÞ›üß ü Ûêú ÂÞÖ †Öî ü ŸÖßõÞÖ ÝÖãÞÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü |

ÝÖÞ›ü߸ ÛúÖê ˆÃÖÛêú ü“ŸÖßõÞÖÖêÂÞÖÛú™ãüºþõÖ, Ûú±ú¾ÖÖŸÖÆü¸ü” ‡®Ö ÝÖãÞÖÖë Ûêú ÃÖÖ£Ö, ¿ÖÖê¬Ö®Ö ¦ü¾µÖ (×¿Ö üÖê×¾Ö ê ü“Ö®Ö ¦ü¾µÖ “Ö.×¾Ö. 8/151) ²ÖŸÖÖµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú ®Öê דÖ. 4 ´Öë ³Öß ×ÛúµÖÖ Æîü, •ÖÖê ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö Ûêú ×»ÖµÖê

P a g e | 205

ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ¸ü ÛúÆüŸÖê Æîü, ”ÝÖÞ›üß ü„ ÃÖã üÖÃÖÖî¾Ö߸üÛúÖפüµÖãŒŸÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖ㟾Öê®ÖÖꌟք ÃÖ ŸÖã Ûêú¾Ö»ÖÖê ×ÆüŸÖ ‹¾Ö, ØÛú¾ÖÖ Ã£Ö»Ö•Ö•Ö»Ö•Ö³Öê¤êü®Ö ÝÖÞ›üß üÖê ׫ü×¾Ö¬Ö„ , ŸÖ¡Ö Æü× üŸÖ¾ÖÝÖÔ¯ÖךüŸÖÖê µÖ„ ÃÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ, ‡ŸÖ üßÖã •Ö»Ö•Ö„ ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖì ¯ÖךüŸÖÖêµÖ„ ÃÖ ‡Æü Ûú±úÖ׬ÖÛêú ¸üŒŸÖ× Ö¢Öê –ÖêµÖ„ | ” ‡®Ö ÃÖ³Öß ²ÖÖŸÖÖë ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö ´Öë üÜÖÛú¸ü, ÝÖÞ›ü߸ü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü µÖפü ÛúÖÞ›ü߸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú™ãüÃÛÓú¬Ö ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/142 Öë ×ÛúµÖÖ Æîü, ˆÃÖê ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÛúÖÞ›üß ü †Ö×ÞÖ ÝÖÞ›üß ü Æêü ¤üÖê®Æüß †ÝÖã¾ÖÖÔפü ŸÖî»Ö, Ûú»Ûú †Ö×ÞÖü ×ÃÖ¬¤ü •Ö»ÖÖ“Öê ‘Ö™üÛú ¦ü¾µÖ †ÖÆêüŸÖ, •µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿ÖߟÖü»Ö •¾Ö üÖ´Ö¬µÖêü Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ( “Ö. דÖ. 3/267 ) µÖÖ¾Öºþ®Ö †ÃÖê à Ö™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß, Æüß ¤üÖê®Ö ¾ÖêÝÖôûß ¦ü¾µÖ †ÖÆêüŸÖ. “Ö üÛúÖÓ®Öß ÝÖÞ›ü߸ü“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÔë ÃÖæ.27/106 Ö¬µÖê (Ûú±ú¿ÖÖ ÖÛú) †Ö×ÞÖ Æü× üŸÖÛú ¾ÖÝÖÔ ÃÖæ. 171 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü ¯Ö ÓüŸÖã ÛúÖÞ›üß ü“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê ®ÖÖÆüß.

ÛúÖÞ›üß ü“µÖÖ Œ¾ÖÖ£ÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ, ¾Ö Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê Ö¤ü®Ö±ú»Ö× Ö¯¯Ö»Öß»ÖÖ ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ( “Ö.Ûú.1/24 ) µÖÖ´Öãôêû ÛúÖÞ›üß ü“Öê ˆÂÞÖ †Öî¸ü ŸÖßõÞÖ ÝÖãÞÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

ÝÖÞ›ü߸»ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ü“ŸÖßõÞÖÖêÂÞÖÛú™ãüºþõÖ, Ûú±ú¾ÖÖŸÖÆü ü” µÖÖ ÝÖãÞÖÖÓ´Öãôêû, ¿ÖÖê¬Ö®Ö ¦ü¾µÖ (×¿Ö üÖê×¾Ö ê ü“Ö®Ö ¦ü¾µÖ “Ö.×¾Ö. 8/151) ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛúÖÓ®Öß ×“Ö. 4 ´Ö¬µÖê ÃÖ㬤üÖ Ûêú»Öê †ÖÆ.êü •ÖÖê ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖÃÖÖšüßê ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ ü ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ, ”ÝÖÞ›üß ü„ ÃÖã üÖÃÖÖî¾Öß üÛúÖפüµÖãŒŸÖ ‹¾Ö ÆêüŸÖ㟾Öê®ÖÖꌟք ÃÖ ŸÖã Ûêú¾Ö»ÖÖê ×ÆüŸÖ ‹¾Ö, ØÛú¾ÖÖ Ã£Ö»Ö•Ö•Ö»Ö•Ö³Öê¤êü®Ö ÝÖÞ›ü߸üÖê ׫ü×¾Ö¬Ö„ , ŸÖ¡Ö Æü× üŸÖ¾ÖÝÖÔ¯ÖךüŸÖÖê µÖ„ ÃÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ, ‡ŸÖ¸üßÖã •Ö»Ö•Ö„ ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖì ¯ÖךüŸÖÖêµÖ„ ÃÖ ‡Æü Ûú±úÖ׬ÖÛêú ¸üŒŸÖׯ֢Öê –ÖêµÖ„ | ” µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖÖê™üß »ÖõÖÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö ü, ÝÖÞ›üß ü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêüü ¾Ö •Ö üß ÛúÖÞ›üß ü“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú™ãüÃÛÓú¬Ö ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/142 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÃÖ»Öê, ŸÖ üß ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

8. ÛúÖ»Ö´ÖÖ»Ö (Kalamala) – Sushrut mentions Kalamala while in Charaka and Samgraha Kalamalaka is mentioned. No change in meaning. Hence original reading is retained. Since the reading is not found anywhere else in Charaka it is rejected.

ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê ÛúÖ»Ö´ÖÖ»Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “Ö üÛú †Öî ü ÃÖÓÝÖÏÆü ü´Öë ÛúÖ»Ö´ÖÖ»Ö ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü “Ö¸üÛú Ûêú ×ÃÖ¾ÖÖ †®µÖ ÛúÆüß ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖ ÖÖšüû ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß ÛúÖ»Ö´ÖÖ»Ö“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö üÛú ¾Ö ÃÖÓÝÖÏÆüÖŸÖ ÛúÖ»Ö´ÖÖ»Ö“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü “Ö üÛúÖ׿־ÖÖµÖ ‡ŸÖ¸ü ךüÛúÖÞÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

4.4 ÃÖã¸üÖÃÖÖî¾Öß üŸÖãÂÖÖê¤üÛú´Öî¸êüµÖ´Öê¤üÛú´Ö¬Öæ»ÖÛú¿Ö㌟ÖÛãú¾Ö»Ö²Ö¤ü¸üÖ´»Ö ÖÏÖµÖÖ®Öã¯ÖÖ®ÖÓ ¾ÖÖ, ׯÖ™üÖ®®ÖÖê¢Ö¸ü³Öæ×µÖšü´ÖË; (1) ÃÖÖî¾Öß Ûú - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 114, 116, 117, 120, 121, 122, Books 204, 207, 209, 212, 213, 214; 2) ´Öî ê üµÖÛú - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 111, 121, Books 209, 212; 3) ¾ÖÖ - (®ÖÖÆüß) - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 206

1. ÃÖÖî¾Ö߸Ûú (Sauvirak),2. ´Öî¸êüµÖÛú (Maireyak) – ÃÖÖî¾Öß Ó ü ×®ÖßÖãÂÖµÖ¾ÖÛéúŸÖÓ, ´Öî¸êüµÖÓ ÃÖã¸üÖÛéúŸÖÖ ÃÖã üÖ- “Ö.ÃÖæ. 25-49 commentry. Both mean same. Hence original retained Souvirak retained as pathabheda.

ÃÖÖî¾Ö߸Óü ×®ÖßÖãÂÖµÖ¾ÖÛéúŸÖÓ, Öî ê üµÖÓ ÃÖã üÖÛéúŸÖÖ ÃÖã üÖ- “Ö.ÃÖæ. 25-49

†£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… ÃÖÖî¾Öß üÛú ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÖî¾Ö߸Óü ×®ÖßÖãÂÖµÖ¾ÖÛéúŸÖÓ, Öî ê üµÖÓ ÃÖã üÖÛéúŸÖÖ ÃÖã üÖ- “Ö.ÃÖæ. 25 -49

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÃÖÖî¾Ö߸üÛú“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤üÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) - Va is necessary to indicate the option. Hence original reading retained.

¯ÖµÖÖÔµÖ ÛúÖê ÃÖÓ²ÖÖê×¬ÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹ ¾ÖÖ ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ •Ö¹ý¸üß Æîü †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ •Ö¹ý¸üß †ÖÆêü ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

4.5 ˆÂÞÖÖ׳֟֯ŸÖÖê ¾ÖփןִÖÖ¡Ö´Öן־Öê»ÖÓ ¾ÖÖƒƒ´ÖÓ ¯ÖµÖ„ ׯֲÖןÖ, ¯ÖµÖÃÖÖ ÃÖ´Ö¿®ÖÖ×ŸÖ ¸üÖî×ÆüÞÖßÛÓú, ÛúÖÞÖÛú ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ÃÖÂÖÔ¯ÖŸÖî»ÖõÖÖ¸ü×ÃÖ Óü, (1) ˆÂ ÖÖŸÖ¯ŸÖÖê - ÖÖ Ms. 105; ´ÖÖ׳֟֯ŸÖÖê - ÖÖ Ms. 103; ‰úÂÞÖÖן֟֯ŸÖÖê - ¯ÖÖ Ms. 122; †×ݮ֟֯ŸÖÖê-120 2) “Ö - ¯ÖÖ Book 202; ¾ÖÖ-Abs 101, 106, 107, 109, 111, 114, 121; 3) ÃÖÆüÖ¿®ÖÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 109, 111, 120, 121 ; 4) Öê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛÓú - ¯ÖÖ Ms. 114, Books 204, 212, 213; 5) Ûú¯ÖÖêŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 115, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆÂ´ÖÖ (Ushma) - (Ushmatapto/Ushmabhitapto) Ushma and Ushana both originate from the word “‰ú´֮ÖË”. Though mostly the word “ˆÂ´ÖÖ” is used for body heat, agni or doshoshma, it is also used for external heat- “ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓü þÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê´ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö×´Ö×ŸÖ | ”. Hence it is retained as reading.

Agnitapto - Agnitapta restricts heating of body due to direct heat, it excludes Anagni-Swada. Hence rejected Ushnatitapto – Here Abhitah and Ati both mean in excess. Hence original retained.

ˆÂ´Ö †Öî ü ˆÂÞÖ ‡®Ö ¿Ö²¤üÖêÛúÖ ÛúÖ ˆÝÖ´Öü “‰ú´֮ÖË” Æî | µÖפü ²ÖÆæüŸÖ²ÖÖ ü ˆÂ´ÖÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ¿Ö¸ü߸ü Ûúß ˆÂÞÖŸÖÖ, †×Ý®Ö,¤üÖêÂÖÖê´ÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö µÖê ²ÖÖÊ ˆÂ´ÖÖ ³Öß ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü -“ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓüþÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö×´Ö×ŸÖ | ” †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†×ݮ֟֯ŸÖÖê - †×ݮ֟֯ŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ˆÂ´ÖÖ ÃÖê ¿Ö üß ü ŸÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ˆÃÖê üÖêÜÖŸÖÖ Æîü | †®Ö×Ý®Ö Ã¾Öê¤ü ‡ÃÖÃÖê †»ÖÝÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‰úÂÞÖÖן֟֯ŸÖÖê - µÖÆüÖ †×³ÖŸÖ„ †Öî ü †×ŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

P a g e | 207

ˆÂ´Ö ¾Ö ÂÞÖ µÖÖ ¤üÖê®Æüß ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ ÝÖ´Ö “‰ú´֮ÖË”†ÖÆêü. •Ö¸üß †®ÖêÛú¾ÖêôûÖ ˆÂ´ÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¿Ö üß üÖ“Öß ˆÂÞÖŸÖÖ, †×Ý®Ö ØÛú¾ÖÖ ¤üÖêÂÖÖê´ÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ¯Ö¸ÓüŸÖã ÆüÖ ²ÖÖÊ ˆÂ´ÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. “ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓü þÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê´ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö×´Ö×ŸÖ | ” ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

†×ݮ֟֯ŸÖÖê - ÃÖŸÖŸÖ“µÖÖ ˆÂ´ÖÖ´Öãôêû ¿Ö üß ü ŸÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÃÖ †×ݮ֟֯ŸÖ £ÖÖÓ²Ö¾ÖŸÖÖê. †®Ö×Ý®Ö µÖÖ¯ÖêõÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ †ÖÆêü.ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ‰úÂÞÖÖן֟֯ŸÖÖê - ‡£Öê †×³ÖŸÖ„ †Ö×ÞÖü †×ŸÖ ¤üÖê®Æüà “ÖÖ †£ÖÔ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê.

2. “Ö (Cha) - Va is used to indicate the option for drinking milk with various conditions and not for drinking milk after getting hot due to sun-heat. Hence it cannot be replaced by “Cha”.

¤ãüÝ¬Ö ÖÏÖ¿Ö®Ö Ûêú ¯ÖµÖÖÔµÖÖë ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú ü®Öê Ûêú ÆêüŸÖã ÃÖê ¾ÖÖ ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ®Ö Ûúß ÃÖæµÖÔ Ûúß ÂÞÖŸÖÖ ÃÖ ê ŸÖ¯ŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¤ãüÝ¬Ö ÛúÖ ¯ÖÏÖ¿Ö®Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»Ö‹… ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü Ö¸ü ““Ö” ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ…

µÖê£Öê ‘¾ÖÖ’ “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¤ãüݬ֯ÖÏÖ¿Ö®ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“µÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, ÃÖæµÖÖÔ“µÖÖ ˆÂÞÖŸÖê®Öê ŸÖ¯ŸÖ ÆüÖê‰ú®Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¤ãüݬ֯ÖÏÖ¿Ö®Ö Ûú¸üÞµÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ““Ö” “ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûú üŸÖÖ µÖêÞÖÖ ü ®ÖÖÆüß.

3. ÃÖÆüÖ¿®ÖÖ×ŸÖ (Sahashnati) - Sam-ashnati & Sah-ashnati both mean eating together. Here Samashanam does not mean eating pathya and apathya substances together. “Payasa” is trutiya (third nominative form) and it expects “Saha”. Hence Sahashnati can be taken as reading.

ÃÖ´Ö¿®ÖÖ×ŸÖ †Öî¸ü ÃÖÆÖü¿®ÖÖ×ŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ‹Ûú ÃÖÖ£Ö ÜÖÖ®ÖÖ ‹êÃÖÖ Æîü… ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê, ÃÖ Ö¿Ö®Ö ÖË ÛúÖ †£ÖÔ ¯Ö£µÖ †Öî ü † Ö£µÖÛú¸ü ¦ü¾µÖÖëÛúÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü | ÖµÖÃÖÖ ŸÖéŸÖßµÖÖ ×¾Ö³ÖŒŸÖß Æîü, †Öî ü ÃÖÆüÖ Ûúß †¯ÖêõÖÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ÃÖÆüÖ¿®ÖÖ×ŸÖ ÛúÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´Ö¿®ÖÖ×ŸÖ †Ö×ÞÖ ÃÖÆüÖ¿®ÖÖ×ŸÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÜÖÖÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. µÖÖךüüÛúÖÞÖß ÃÖ Ö¿Ö®Ö ÖË “ÖÖ †£ÖÔ ¯Ö£µÖÛú ü ¾Ö †¯Ö£µÖÛú¸ü ¦ü¾µÖÖÓ“Öê ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞÖê †ÃÖÖ ®ÖÖÆüß. ¯ÖµÖÃÖÖ ŸÖéŸÖßµÖÖ ×¾Ö³ÖŒŸÖß †ÃÖæ®Ö ÃÖÆüÖ “Öß †¯ÖêõÖÖ Ûú¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÆüÖ¿®ÖÖן֓ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ¸Öê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛÓú (Rohinishakam) - Though is described by Charaka as cleansing lactation in Yonivyapad Adhyaya (Ch.Chi.30/261) and use ful in Kushtha Kapha-Pittaja (Ch.Chi.7/100) and in Ashtanga Samgraha in Panduroga (Chi.18); Charaka has described it along with milk as “Viruddha-anna” in Su.26/84. Sushruta in Su.20/13 and Ashtanga Samgraha in Su.9/3 also mention it as viruddha.

Rohini is a waterbird described by Charaka in Su.27/44 and its properties as increasing Kaphapitta (Su.27/56). Charaka in Su.24/7 mentions Varichara ([animals] moving in water) flesh as vitiating Rakta. Considering the trend of putting similar things together, along with Kapota/Kanakapota Rohini reading

P a g e | 208

is also appropriate. Since shaka are mentioned above (Shigru, Kutherak etc), the interpretation of rohini bird seems more appropriate.

¸Öê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê µÖÖê×®Ö¾µÖÖ¯Ö¤ü (“Ö.דÖ.30/261) Öë ß֮µÖ¿ÖÖê¬ÖÛú ÝÖÞÖ ´Öë †Öî ü ü Ûú±ú - ×¯Ö¢Ö•Ö Ûãúšü ´Öë (“Ö.דÖ.7/100) †Öî¸ü †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü ®Öê ¯ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖ (דÖ.18) ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü… “Ö üÛú ®Öê ÃÖæ.26/84 ´Öë ‡ÃÖê ¤æü¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖê¾Ö®Ö “×¾Öºþ ü-†®®Ö” ‹êÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… ÃÖãÁÖãŸÖ ®Öê ÃÖæ.20/13 ´Öë †Öî ü †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖë ®Öê ÃÖæ.9/13 Öë ³Öß ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×¾Öºþ ü ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü…

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ÃÖæ.27/44 ´Öë ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö •Ö»Ö“Ö ü ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖÛêú ÝÖãÞÖ Ûú±úׯ֢־֬ÖÔÛú ²ÖŸÖÖµÖê Æî |ü (ÃÖæ.27/56)… “Ö¸üÛú ®Öê ÃÖæ.24/7 ´Öë ¾ÖÖ× ü“Ö¸ü (•Ö»Ö ´Öë ¾ÖÖß־µÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öê ÖÏÖÞÖß) ¯ÖÏÖ×ÞÖµÖÖë ÛúÖ ´ÖÖÓÃÖ ¸üŒŸÖ ¤ãü™üßÛúÖ üÛú ²ÖüŸÖÖµÖÖ Æîü… ÃÖ ÖÖ®Ö ¾ÖßÖã†Öë ÛúÖê ‹Ûú ÃÖ´ÖæÆü Öë üÜÖ®Öê Ûúß ¯Ö ü×ŸÖ ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö ´Öë ¸üÜÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê, Ûú¯ÖÖêŸÖ/ÛúÖÞÖÛú¯ÖÖêŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ¸Öê×ÆüÞÖß µÖÆü ¯ÖÖšü ³Öß ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖפü ˆ¯Ö ü ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÔ ÛúÖ (׿ÖÝÖÏã, Ûãúšêüü¸üÛú) ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, üÖê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×“ÖŸÖ Æîü |

¸Öê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß µÖÖê×®Ö¾µÖÖ¯Ö¤ü (“Ö.דÖ.30/261) ´Ö¬µÖê ß֮µÖ¿ÖÖê¬ÖÛú ÝÖÞÖÖŸÖ,ü Ûú±ú - × Ö¢Ö•Ö ÛãúšüÖ´Ö¬µÖê (“Ö.דÖ.7/100) †Ö×ÞÖ †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ¯ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖ (דÖ.18) Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ.26/84 ´Ö¬µÖê µÖÖ“Öê ¤æü¬ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ÃÖê¾Ö®Öü “×¾Öºþ¨ü-†®®Ö” †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖãÁÖãŸÖÖÓ®Öß ÃÖæ.20/13 ´Ö¬µÖê †Ö×ÞÖü †Â™üÖÓÝÖ ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß ÃÖæ.9/13 ´Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ ×¾Öºþ ü †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ.27/44 ´Ö¬µÖê µÖÖ“Öê •Ö»Ö“Ö ü †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“Öê ÝÖãÞÖ Ûú±ú×¯Ö¢Ö ¾Ö¬ÖÔÛú †ÖÆêüŸÖ (ÃÖæ.27/56). “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ.24/7 ´Ö¬µÖê ¾ÖÖ× ü“Ö ü (•Ö»ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖß־µÖ Ûú¸üÞÖÖ¸êü ¯ÖÏÖÞÖß) ¯ÖÏÖÞµÖÖÓ“Öê ´ÖÖÓÃÖ ¸üŒŸÖ ¤ãü™üßÛúÖ üÛú ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ÃÖ ÖÖ®Ö ÝÖãÞÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ®ÖÖ ‹ÛúÖ ÃÖ´ÖæÆüÖ´Ö¬µÖê šêü¾ÖÞµÖÖ“µÖÖ ü“Ö®ÖÖ ¯Ö üŸÖß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü Ûú üŸÖÖ ¸Öê×ÆüÞÖß ÆÖü ¯ÖÖšü ¤êüÜÖᯙ µÖÖêÝµÖ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. •Ö üß ¾Ö¸ü ¿ÖÖÛú¾ÖÝÖÖÔ“Öê (׿ÖÝÖÏã, Ûãúšêü üÛú) ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÃÖ»Öê, üÖê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

5. Ûú¯ÖÖêŸÖÓ (Kapotam) - Kapota properties are Raktapitta nibarhanam (Ch.Su.27/72-73) while Kanakapota (Ch.Su.25/39 is described as Ahitatama. Charaka in Su.26/84 mentions -

(®Ö ¯ÖÖîÂÛú¸Óü ü ¸üÖê×ÆüÞÖßÛÓú ¿ÖÖÛÓú Ûú¯ÖÖêŸÖÖ®ÖË ¾ÖÖ ÃÖÂÖÔ ÖŸÖî»Ö³Öé™üÖ®´Ö¬Öã ÖµÖÖê³µÖÖÓ ÃÖÆüÖ³µÖ¾ÖÆü ê üŸÖË |) Rohini shaka and Kapota in sarshapa taila along with milk and honey are viruddha (uncompatible). Hence both the readings are appropriate.

Ûú¯ÖÖêŸÖ Ûêú ÝÖãÞÖ¬Ö´ÖÖí ´Öë ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ×®Ö²ÖÆÔüÞÖ´ÖË… ‹êÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü (“Ö.ÃÖæ.27/72-73) †Öî ü ÛúÖÞÖÛú ÖÖêŸÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö (“Ö.ÃÖæ.25/39) †×ÆüŸÖŸÖ´Ö ‹êÃÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… “Ö¸üÛú®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †.26/84 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

(®Ö ¯ÖÖîÂÛú Óü ü¸üÖê×ÆüÞÖßÛÓú ¿ÖÖÛÓú Ûú ÖÖêŸÖÖ®ÖË ¾ÖÖ ÃÖÂÖÔ¯ÖŸÖî»Ö³Öé™üÖ® Ö¬Öã¯ÖµÖÖê³µÖÖÓ ÃÖÆüÖ³µÖ¾ÖÆü ê üŸÖË |) ÃÖÂÖÔ ÖŸÖî»Ö×ÃÖ ü üÖê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛú †Öî ü Ûú¯ÖÖêŸÖ ¤ãüÝ¬Ö †Öî ü ´Ö¬Öã Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Öºþ ü ÆüÖêŸÖê Æîü… †ŸÖ„ ¤üÖê®ÖÖë ÖÖšü µÖÖêÝµÖ Æîü…

Ûú¯ÖÖêŸÖÖ“µÖÖ ÝÖãÞÖ¬Ö ÖÖÕ Ö¬µÖê ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ×®Ö²ÖÆÔüÞÖ ÖË… †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü (“Ö.ÃÖæ.27/72-73) †Ö×ÞÖ ÛúÖÞÖÛú¯ÖÖêŸÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö (“Ö.ÃÖæ.25/39) †×ÆüŸÖŸÖ Ö †ÃÖê †Ö»Öê †ÖÆêü. “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö †. 26/84 ´Ö¬µÖê ¯Öãœüᯙ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

(®Ö ¯ÖÖîÂÛú Óü ¸üÖ×ÆüÞÖßÛÓú ¿ÖÖÛÓú Ûú¯ÖÖêŸÖÖ®ÖË ¾ÖÖ ÃÖÂÖÔ¯ÖŸÖî»Ö³Öé™üÖ®´Ö¬Öã ÖµÖÖê³µÖÖÓ ÃÖÆüÖ³µÖ¾ÖÆü êüŸÖË |) ÃÖÂÖÔ ÖŸÖî»Ö×ÃÖ ü ¸üÖê×ÆüÞÖß¿ÖÖÛú †Ö×ÞÖü Ûú¯ÖÖêŸÖ ¤ãüÝ¬Ö ¾Öü Ö¬Öã ²Ö üÖê²Ö ü ×¾Öºþ¨ü †ÖÆêüŸÖ. ÆüÞÖæ®Ö ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêüŸÖ.

P a g e | 209

4.6 Ûãú»ÖŸ£Ö× ÖÞµÖÖÛú•ÖÖ´²Ö¾Ö»ÖÛãú“Ö¯ÖŒ¾Öî„ ¿ÖÖî׌ŸÖÛîú¾ÖÖÔ ÃÖÆ üõÖ߸Óü ׯֲ֟µÖãÂÞÖÖ׳֟֯ŸÖ„, ŸÖõÖî¾Ö´ÖÖ“Ö¸üŸÖ„ ׯ֢ÖÓ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê, »ÖÖê×ÆüŸÖÓ “Ö Ã¾Ö¯ÖÏ´ÖÖÞÖ´Öן־֟ÖÔŸÖê… (1) ´ÖÖÂÖ - ¯ÖÖúMss. 104, 117, 118, 119, 120, Books 202, 209, 211, 212; ü2) ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛú - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 120, 121, 122; 3) ×®ÖÛãú“Ö¯ÖŒ¾Öî„ü - ¯ÖÖ Book 209; 4) »ÖÛãú“Ö¯Ö× ü¯ÖŒ¾Öî„ - ¯ÖÖ Ms.120; ×»ÖÛãú“Ö ÖŒ¾Öî„ü- ÖÖ Mss. 103, 104, 108, 115, 116, 117, 118, 119; 5) Ö×ÆüÂÖß úüõÖ߸´ÖË-120; 6) †Ö´Ö Ö×ŸÖ ÖÖ¡Ö´Ö£Ö¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 101,106, 107, 109, 114, 120, 121 , Books 203, 207, 209, 214 †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö Ö£Ö¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 110, 122, Book 205; †Ö Ö´ÖןִÖÖ¡Ö´Öן־ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 119 †×ŸÖ ÖÖ¡Ö ÖÖ Ö´Ö£Ö¾ÖÖ - ÖÖ Ms. 108 ; †Ö´Ö Ö×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ¾ÖÖן־ÖÖ - ¯ÖÖ Book 211 ; 7] ´ÖÖ׳֟֯ŸÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 104, 105, 106; 103, 105, 106, 109, 111, 113, 114, 120, 121, 122; 8) †Ö¿Öã ÖÏ ÖÖÞÖ´ÖË- 103, 105, 106, 109, 111, 113, 114, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ´ÖÖÂÖ (Masha) - Charaka has described Masha as Vicharana Snehadravya along with milk and rice. Other texts have also mentioned its use with milk. Hence Milk and Masha combination is not Viruddha. So ‘Masha’ reading is rejected.

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ´ÖÖÂÖ Ûêú ¤ãüÝ¬Ö †Öî ü ¿ÖÖ×»Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓµÖÖêÝÖ ÛúÖê ×¾Ö“ÖÖ üÞÖÖ Ã®ÖêÆü¦ü¾µÖ ‹êÃÖÖ ÛúÆüÖ Æîü… †®µÖ ¯ÖÖšüÖë ´Öë ³Öß ´ÖÖÂÖ ÛúÖ ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê µÖÆü ïÖ™ü Æîü Ûúß ¤ãüÝ¬Ö †Öî ü ´ÖÖÂÖ ÛúÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ ×¾Öºþ ü ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ‘ ÖÖÂÖ’ µÖÆü ¯ÖÖšü †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÖÕ®Öß ´ÖÖÂÖÖ“µÖÖ ¤ãüÝ¬Ö †Ö×ÞÖ ¿ÖÖ×»Ö ²Ö üÖê²Ö¸ü“µÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖÖ»ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÞÖÖ Ã®ÖêÆü¦ü¾µÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. †®µÖ ¯ÖÖšüÖÓ´Ö¬µÖê ¯ÖÞÖ ´ÖÖÂÖÖ“ÖÖ ¤ãüݬÖÖÃÖÆü ¯ÖϵÖÖêÝÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ¾Öºþ®Ö Æêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß ¤ãüÝ¬Ö †Ö×ÞÖ ÖÖÂÖÖ“ÖÖ ÃÖÓµÖÖêÝÖ ×¾Öºþ¨ü ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ‘´ÖÖÂÖ’ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛú (Pinyaka Shaka) - Charaka states Kulattha, Jambava, Lakucha are viruddha with milk (Ch. Su 26/84. Shouktika (being sour in taste) can also be included in this category. Pinyaka or Pinyaka Shaka are not mentioned as viruddha along with milk. Pinyaka is described as extremely dry. Hence it is viruddha along with milk. So original reading is retained.

“Ö¸üÛú Ûêú ´ÖŸÖ ÃÖê, Ûãú»ÖŸ£Ö, •ÖÖÓ²Ö¾Ö †Öî ü »ÖÛãú“Ö ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö üÖê¬Öß Æîü (“Ö.ÃÖæ.26/84)… ¿ÖÖî׌ŸÖÛú (†´»Ö ¸üÃÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ) ÛúÖ ³Öß ‡ÃÖ ´Öë ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ׯÖÞµÖÖÛú †Öî¸ü ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛú µÖê ¤æü¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Öºþ¬¤ü ®ÖÆüß ²ÖŸÖÖµÖê Æîü… × ÖÞµÖÖÛú ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †×ŸÖ ºþõÖ ‹êÃÖÖ †ÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÆü ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö üÖê¬Öß Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö¸üÛú ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ ü, Ûãú»ÖŸ£Ö, •ÖÖÓ²Ö¾Ö †Ö×ÞÖ »ÖÛãú“Ö ¤ãüݬÖÖÃÖÆü ×¾Ö üÖê¬Öß †ÖÆêü (“Ö.ÃÖæ.26/84). ¿ÖÖî׌ŸÖÛúÖ“ÖÖ (†´»Ö üÃÖÖ´Öãôêû) ¤êüÜÖᯙ µÖÖ Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. × ÖÞµÖÖÛú †Ö×ÞÖü ׯÖÞµÖÖÛú¿ÖÖÛú Æêü ¤æü¬ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ×¾Öºþ¬¤ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÖÆüߟÖ. ׯÖÞµÖÖÛúÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †×ŸÖ ºþõÖ †ÃÖê †Ö»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖê ¤ãüݬÖÖÃÖÆü ×¾Ö üÖê¬Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 210

3. ×®ÖÛãú“Ö (Nikucha), ×»ÖÛãú“Ö (Likucha) - Nikucha, Likucha and Lakucha all have same meaning. Charaka has mentioned Nikucha along with milk as viruddha.

×®ÖÛãú“Ö, ×»ÖÛãú“Ö †Öî ü »ÖÛãú“Ö ‡®Ö ÃÖ³Öß ÃÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… “Ö üÛúÖ“ÖÖµÖÔ ®Öê ×®ÖÛãú“Ö ÛúÖê ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö üÖê¬Öß ÛúÆüÖ Æîü…

×®ÖÛãú“Ö, ×»ÖÛãú“Ö †Ö×ÞÖ »ÖÛãú“Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. “Ö¸üÛúÖ“ÖÖµÖÔÖÓ®Öß ×®ÖÛãú“Ö Æêü ¤ãüݬÖÖÃÖÆü ×¾Ö¸üÖê¬Öß †ÖÆêü, †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü.

4. ¯Ö׸ü ÖŒ¾Ö (Paripakva) - Paripakva does not give any additional information. Hence original reading is retained.

¯Ö׸ü ÖŒ¾Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê Ûãú”û †×¬ÖÛú –ÖÖ®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü…

¯Ö׸ü ÖŒ¾Ö ¿Ö²¤üÖ®Öê ÛúÖÆüß †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

5. ´Ö×ÆüÂÖß üõÖß ´ÖË (Mahishikshiram) - Milk of cow, sheep etc is also viruddha with sour substances. Hence rejected. ÝÖÖµÖ µÖÖ ²ÖÛú üß ‡. ÛúÖ ¤æü¬Ö †´»Ö ¦ü¾µÖÖëÛêú ÃÖÖ£Ö ×¾Öºþ¬¤ü ´ÖÖ®ÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü| ÝÖÖµÖ µÖÖ ²ÖÛú üß ‡. “Öê ¤æü¬Ö †´»Ö ¦ü¾µÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ ×¾Öºþ¬¤ü ÖÖ®Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

6. †Ö´Ö´ÖןִÖÖ¡Ö´Ö£Ö¾ÖÖ(Aamamatimatramathava)/†×ŸÖ´ÖÖ¡Ö ÖÖ´Ö Ö£Ö¾ÖÖ (Atimatramamamathava) - with raw milk or with excess of milk.

†Ö´Ö ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö µÖÖ †×¬ÖÛú ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö…

†Ö´Ö ¤ãüݬÖÖÃÖÆü ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ¤ãüݬÖÖÃÖÆü.

†×ŸÖ´ÖÖ¡Ö´Ö£Ö¾ÖÖ (Atimatramathava) - or with excess milk †×¬ÖÛú ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö… ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ¤ãüݬÖÖÃÖÆü.

†Ö´Ö´ÖןִÖÖ¡Ö´Öן־ÖÖ (Aamamatimatramativa)/†Ö´Ö´Ö×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ ¾ÖÖן־ÖÖ (Aamamatimatram vativa) - with raw milk in excess or milk in excess

†Ö´Ö ¤ãüÝ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë µÖÖ ¤ãüÝ¬Ö †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë…

†Ö´Ö ¤ãüݬÖÖÃÖÆ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖü ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ ¤ãüݬÖÖÃÖÆü

Milk along with Kulattha, Pinyaka, Jambava, Lakucha is always Viruddha in any quantity, whether raw or boiled. Besides “Aam milk” as cause is already mentioned. Hence original reading retained and other readings are rejected.

Ûãú»ÖŸ£Ö, × ÖÞµÖÖÛú, •ÖÖ ²Ö¾Ö, »ÖÛãú“Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ¤ãüÝ¬Ö - †Ö´Ö (ÝÖ ü Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö) µÖÖ ¯ÖŒ¾Ö (ÝÖ ü´Ö ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö), ×ÛúÃÖß ³Öß ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ×®ÖŸµÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †Ö Ö ¤ãüÝ¬Ö ²Ö¤üÖî¸ ¸üÖêÝÖü ÆêüŸÖã ÖÆü»Öê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 211

Ûãú»ÖŸ£Ö, ׯÖÞµÖÖÛú, •ÖÖ´²Ö¾Ö, »ÖÛãú“Ö µÖÖÓ“µÖÖÃÖÆü ¤ãüÝ¬Ö - †Ö Ö (×®Ö üÃÖê) ØÛú¾ÖÖ ÖŒ¾Ö (ŸÖÖ Ö¾Ö»Öê»Öê), ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ×®ÖŸµÖ ×¾Ö üÖê¬Öß †ÃÖŸÖê. ×®Ö¸üÃÖê ¤ãü¬Ö üÖêÝÖÖ“Öê ÛúÖ¸üÞÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

7. ˆÂ´ÖÖ (Ushma) - (Ushmatapto/Ushmabhitapto) Ushma and “ˆÂÞÖ” both originate from the word “‰ú´֮ÖË”. Though mostly the word “ˆÂ´ÖÖ” is used for body heat, agni or doshoshma, it is also used for external heat- “ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓü þÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê´ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö×´Ö×ŸÖ | ”. Hence Ushmatapto/Ushmabhitapto is retained as reading..

(ˆÂ´ÖÖŸÖ¯ŸÖÖê/ˆÂ ÖÖ׳֟֯ŸÖÖê) ˆÂ Ö †Öî¸ü ˆÂÞÖ ‡®Ö ¿Ö²¤üÖêÛúÖ ÛúÖ ´Öæ»Ö ¿Ö²¤ü ‰ú ֮ÖË Æî | ˆÂ ÖÖ ¿Ö²¤ü ¿Ö¸ü߸ü Ûúß ˆÂÞÖŸÖÖ, †×Ý®Ö,¤üÖêÂÖÖê ÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | µÖê ²ÖÖÊ ˆÂ´ÖÖ ³Öß ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü -“ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓüþÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê´ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö×´Ö×ŸÖ | ” †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

(ˆÂ´ÖÖŸÖ¯ŸÖÖê/ˆÂ ÖÖ׳֟֯ŸÖÖê) 嫅 ¾Ö ÂÞÖ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ Öæôû ¿Ö²¤ü ‰ú ֮ÖË †ÖÆêü. ´ÖÖ ¿Ö²¤ü ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß ÂÞÖŸÖÖ, †×Ý®Ö, ¤üÖêÂÖÖê ÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ÆüÖ ²ÖÖÊ ˆÂ´ÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê - “ŸÖ¤ü×Ý®ÖÝÖéÆÓüþÖê¤üµÖÖêݵÖê®Ö“ÖÖê´ÖÞÖÖ µÖ㌟Ö× Ö×ŸÖ |” ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8. †Ö¿Öã ÖÏ´ÖÖÞÖ ÖË (Aashupramanam) - (»ÖÖê×ÆüŸÖÓ “Ö †Ö¿Öã ¯ÖÏ ÖÖÞÖ´ÖË †×ŸÖ¾ÖŸÖÔŸÖê)- Pitta and Rakta both have one yoni- Teja Mahabhuta. So if Pitta vitiates it vitiates blood. Rakta is the support of Piita in the body. Hence when Pitta increases and mixes with rakta, and it gets the colour and smell of blood, the rakta (blood) increases than its normal quanity, (Swa-pramanam) in a short span of time. Actually it is the increased Pitta which increases the volume. (Ch. Ni. 2-2). Hence this reading carries meaning and is retained as pathabheda.

¸üŒŸÖ †Öî ü ×¯Ö¢Ö ¤üÖê®ÖÖë Ûúß µÖÖê®Öß ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü - ŸÖê•Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ | ‡ÃÖ×»ÖµÖê •Ö²Ö × Ö¢Ö ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÆü ¸üŒŸÖ ÛúÖê ³Öß ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | ¿Ö¸ü߸ü Öë üŒŸÖ ×¯Ö¢Ö ÛúÖ †Ö¬ÖÖ ü Æîü | ×¯Ö¢Ö •Ö²Ö ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÆü ¸üŒŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö × Ö»ÖÛú ü, üŒŸÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ †Öî ü ÝÖÓ¬Ö ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸ü »ÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ¸üŒŸÖ Ûúß ´ÖÖ¡ÖÖ ²ÖÆæüŸÖ Ûú´Ö ÃÖ ÖµÖ Öë ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ÃÖê •µÖÖ¤üÖ ²ÖœüŸÖß Æîü | ¿Ö üß ü Öë ²ÖœüÖ Æãü†Ö ׯ֢Ö, ´ÖÖ¡ÖÖ ÛúÖê ²ÖœüÖŸÖÖ Æîü | (“Ö.×®Ö.2-2) †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê, ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¸üŒŸÖ †Ö×ÞÖ ×¯Ö¢Ö ¤üÖêÆüÖë“Öß µÖÖê®Öß ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü - ŸÖê•Ö ´ÖÆüÖ³ÖæŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû •Öê¾ÆüÖ ×¯Ö¢Ö ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê, ŸÖê ¸üŒŸÖÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú¸üŸÖê. ¿Ö üß üÖ´Ö¬µÖê ¸üŒŸÖ ׯ֢ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ×¯Ö¢Ö •Öê¾ÆüÖ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê, ŸÖë¾ÆüÖ ŸÖê ¸üŒŸÖÖ Ö¬µÖê ×´ÖÃÖôæû®Ö, ¸üŒŸÖÖ“ÖÖ ¾ÖÞÖÔ ¾Ö ÝÖÓ¬Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖê †Ö×ÞÖ ¿Ö¸ü߸üÖŸÖ üŒŸÖÖ“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ £ÖÖê›ü¶Ö ¾ÖêôûÖŸÖ ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖ¯ÖêõÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¿Ö¸üß üÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê ×¯Ö¢Ö ´ÖÖ¡ÖÖ ¾ÖÖœü¾ÖŸÖê. (“Ö.×®Ö.2/2) ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ»ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.7 ŸÖ×ô֮ÖË ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê ׯ֢ÖÓ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÓ ¿Ö¸ü߸ü´Ö®ÖãÃÖ¯ÖÔª¤êü¾Ö µÖÛéúŸ¯»ÖßÆü¯Öϳ־ÖÖÞÖÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖ¾ÖÆüÖ®ÖÖÓ “Ö ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ

(1) ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖן֯ÖϾÖé¢Öê - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 111, 122, Books 202, 213, 214; 2) µÖª¤êü¾Ö -¯ÖÖ 113; µÖ¤îü¾Öü 101, 103, 105, 106, 111, 116, 117, 121)

P a g e | 212

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן֯ÖϾÖé¢Öê (Pramanatipravritte) - ¯ÖÏü´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê Vartana is staying, abiding or state ×ÛúÃÖß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¤ü¿ÖÖ µÖÖ ¯Ö× ü×ãÖ×ŸÖ ´Öë ÆüÖê®ÖÖ | (†Ö¯Ö™êü); while Pravartana is rolling onwards, to commence, to be set in motion. The word ¯ÖÏü´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê is in connection with the word swapramanam Ativartate i.e. The blood is in increased state, pitta is in increased state, Srotasa is also disturbed. Hence ¯ÖÏü´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê is more appropriate. This increased blood is flowing through channels. Hence Pramanatipravritte reading also carries meaning. But if the manifestation is considered step by step then, pitta gets increased first then it reaches the root of raktavahasrotasa, then it obstructs these channels and then it flows out through nearest aperture. Thus Vartana i.e. presence in an increased state will be present prior to pravartana. Hence Vartana reading is retained. Pravartan is accepted as a reading.

¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ Ã¾Ö¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ÖË †×ŸÖ¾ÖŸÖÔŸÖê ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ¸üŒŸÖ ²Öœüß Æãü‡Ô ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ×¯Ö¢Ö ²Öœüß Æãü‡Ô ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÄÖÖêŸÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖê Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | µÖê ²ÖœüÖ Æãü ü†Ö üŒŸÖ ×ÃÖ üÖ†Öê ´Öê ²ÖÆü®Öê »ÖÝÖŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ×ŸÖ ÖϾÖé¢Öê ÛúÖê ³Öß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÃÖÓ ÖÏÖ¯ŸÖß ¬Öß êü ¬Ö߸êü ÆüÖêŸÖß Æîü, ¯ÖÆü»Öê ×¯Ö¢Ö ²ÖœüŸÖÖ Æîü, ¾ÖÆü ²ÖœüÖ Æãü†Ö ×¯Ö¢Ö üŒŸÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ Ûêú ´Öæ»Ö ãÖÖ®Ö •ÖÖŸÖÖ Æîü, ²ÖÖ¤ü ´Öë ÄÖÖêŸÖÃÖ Öë †¾Ö üÖê¬Ö Ûú üŸÖÖ Æîü †Öî¸ü Ûú üß²Öß ´ÖÖÝÖÔ ÃÖê ¿Ö¸ü߸ü ÃÖê ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛú»ÖŸÖÖ Æîü | ¾ÖŸÖÔ®Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ²Öœüß Æãü‡Ô †¾ÖãÖÖ ´Öë, µÖê ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÃÖê ÖÆü»Öê ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ¾ÖŸÖÔ®Ö ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÛúÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¾Ö¯ÖÏ ÖÖÞÖ´ÖË †×ŸÖ¾ÖŸÖÔŸÖê¿Öß × ÖôûŸÖÖ•ÖãôûŸÖÖ †ÖÆêü. ¸üŒŸÖ ¾Ö ×¯Ö¢Ö ¾ÖÖœü»Ö껵ÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ÄÖÖêŸÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖן־Öé¢Öê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. Æêü ¾ÖÖœü»Öê»Öê ¸üŒŸÖ ×ÃÖ üÖÓ Ö¬Öæ®Ö ¾ÖÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ×ŸÖ ÖϾÖé¢Öê»ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ™ü¯µÖÖ™ü¯µÖÖ®Öê ‘Ö›üŸÖê. ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü ¯ÖÏ£Ö´Ö ×¯Ö¢Ö ¾ÖÖœüüŸÖê, ®ÖÓŸÖ ü Æêü ¾ÖÖœü»Öê»Öê ×¯Ö¢Ö üŒŸÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖ“µÖÖ Öæôû ãÖÖ®Öß •ÖÖŸÖê ¾Ö ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´Ö¬µÖê †¾Ö üÖê¬Ö ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê. •Ö¾Öôû“µÖÖ ÖÖÝÖÖÔ®Öê ¿Ö¸ü߸üÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü ü ¯Ö›üŸÖê. ¾ÖŸÖÔ®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¾ÖÖœü»Ö껵ÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ, Æüß ÖϾ֟ÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá †ÃÖŸÖê.ŸµÖÖ Öãôêû ¾ÖŸÖÔ®Ö ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¯ÖϾ֟ÖÔ®ÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. µÖª¤êü¾Ö (Yadydev) - This reading indicates-The channels of Lohita initiate from Yakrut and Pleeha and spread throughout the body. Whichever channel gets obstructed, the Lohita from that channel is vitiated (¤ãü™ü). This implies all the channels of Lohita are not disturbed initially. Hence this is accepted as reading.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê, üŒŸÖ ÛúÖ ¾ÖÆü®Ö Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»Öß ×ÃÖ¸üÖ‹, µÖÛéúŸÖ †Öî¸ ü¯»ÖßÆüÖ ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî¸ü ¯Öã ê ü ¿Ö¸ü߸ü Öê ±îú»Ö •ÖÖŸÖß Æîü | •Ö²Ö ‡®Ö ×ÃÖ üÖ†Öê ´Öë †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ×ÃÖ üÖ Öê ²ÖÆü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖæ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ŸÖÖê µÖê ¸üŒŸÖ ÛúÖ ¾ÖÆü®Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öß ×ÃÖ üÖ ¯ÖÆü»Öê ÃÖê †¾Öºþ¬¤ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü, ‹êÃÖÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 213

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ¾Öºþ®Ö, ¸üŒŸÖÖ“Öê ¾ÖÆü®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ×ÃÖ üÖÓ“Öê ˆÝÖ´ÖãÖÖ®Ö µÖÛéúŸÖ ¾Ö ¯»ÖßÆüÖ Æêü †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö ü߸üÖŸÖ ¯ÖÃÖ üŸÖÖŸÖ. •Öë¾ÆüÖ µÖÖ ×ÃÖ üÖÓ´Ö¬µÖê †¾Ö¸üÖê¬Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖ ×ÃÖ üÖŸÖæ®Ö ¾ÖÖÆüÞÖÖ üÖ ¸üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖæ ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. Æêü üŒŸÖÖ“Öê ¾ÖÆü®Ö Ûú üÞÖÖ üß ×ÃÖ¸üÖ ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ †¾Öºþ¬¤ü ®ÖÃÖŸÖê †ÃÖê ÃÖ Ö•ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

µÖ¤îü¾Ö (Yadaiva) - ˆÃÖß ÃÖ´ÖµÖ, •µÖÖëÆüß (†Ö Ö™êü).As soon as there is obstruction in

channels, pitta disturbs the blood. Untill then both Pitta and Lohita are in increased state but pitta has not disturbed Lohita.(Here disturbance of Lohita means the formation of new Lohita from that channel is disturbed.) Since additional meaning is provided, it is accepted as reading.

•Ö²Ö ÄÖÖêŸÖÃÖÖë ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŸÖ²Ö ×¯Ö¢Ö üŒŸÖ ÛúÖê ¤ãü×ÂÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | ˆÃÖ ÃÖ ÖµÖ ŸÖÛú ×¯Ö¢Ö †Öî ü ¸üŒŸÖ ²Öœüß Æãü‡Ô ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖê Æîü, »Öê×Ûú®Ö ×¯Ö¢Ö üŒŸÖ ÛúÖê ¤ãü×ÂÖŸÖ ®ÖÆüß Ûú¸üŸÖÖ Æîü | (‡ÃÖ •ÖÝÖÆü, ¸üŒŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÄÖÖêŸÖÃÖ ÃÖê ®ÖµÖÖ üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖæ ŸÖîµÖÖ¸ü ®Ö ÆüÖê®ÖÖ |) ‡ÃÖÃÖê ‹Ûú †Öî ü ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Öë¾ÆüÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸÖë¾ÆüÖ »ÖÝÖê“Ö ×¯Ö¢Ö üŒŸÖÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú¸üŸÖÖê. ŸÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ×¯Ö¢Ö ¾Ö ¸üŒŸÖ ¾ÖÖœü»Ö껵ÖÖ †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó üŸÖã × Ö¢Ö üŒŸÖÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú üßŸÖ ®ÖÖÆüß. (µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¸üŒŸÖ ¤æ×ÂÖŸÖ ÆüÖêÞÖê ´ÆüÞÖ•Öê ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ´Ö¬µÖê ®Ö¾Öß®Ö üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖæ ŸÖµÖÖ¸ü ®Ö ÆüÖêÞÖê.) µÖÖ¾Öºþ®Ö ‹Ûú ®Ö¾Öß®Ö †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.8 »ÖÖê×ÆüŸÖÖ׳Öµ֮¤üÝÖãºþ×ÞÖ ´ÖãÜÖÖ®µÖÖÃÖÖª ¯ÖÏןֹý®¬µÖÖŸÖË ŸÖ¤êü¾Ö »ÖÖê×ÆüŸÖÓ ¤æüÂÖµÖןօ…4……

(1) ¯ÖÏן֪֯ŸÖê - ¯ÖÖ 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 204, 209, 211, 212, 213; 2) ¯ÖϤæüÂÖµÖ×ŸÖ - ÖÖ Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖÏ×ŸÖ Ö¤üË - ¯ÖϾÖê¿Ö, ´ÖÖÝÖÔ, ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö (ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö), to set foot upon, to undertake, to begin, to do anything to any person, procure (MW), †ÖÃÖÖפüŸÖ„ - ÖÏÖ¯ŸÖ„, »Ö²¬Ö„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

†ÖÃÖÖª and ¯ÖÏן֪֯ both have similar meaning – to reach. So it becomes a repetition. Unless the channels are obstructed, the further samprapti (manifeastation) will not take place. Commentator explains the term Guruni- ¯ÖϾÖé ü»ÖÖê×ÆüŸÖõ֮¤êü®Ö ÝÖãºþ×ÞÖ |. The channels are Upachita with Lohita syanda and hence obstructed. (yad Avaruddhate tat Rudhiram. That is its nature). Kaphadushta Rakts first obstructs the channel, Pitta gets obstructed. It in turn reduces the Syanda (clotting) property of Rakta. Hence in Raktapitta the bleeding does not stop for a long period. So ¯ÖÏןֹý¬µÖÖŸÖË is more appropriate.

†ÖÃÖÖª †Öî ü ÖÏן֪֯ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ‡ÃÖÃÖê †£ÖÔ ¤üÖêÆü üÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | •Ö²ÖŸÖÛú ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ÖÝÖê Ûúß ÃÖÓ ÖÏÖ¯ŸÖß ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ÝÖãºþ×ÞÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¯ÖϾÖé ü»ÖÖê×ÆüŸÖõ֮¤êü®Ö ÝÖãºþ×ÞÖ | »ÖÖê×ÆüŸÖõ֮¤ü ÃÖê ×ÃÖ üÖ‹ ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (µÖ¤Ëü

P a g e | 214

†¾Öºþ¬¤üŸÖê ŸÖ¤Ëü ü ºþ×¬Ö ü´ÖË µÖê ˆÃÖÛúÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö Æîü |) Ûú±ú¤ãü™ü ¸üŒŸÖ ¯ÖÆü»Öê ×ÃÖ üÖ ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö Ûú üŸÖÖ Æîü, ×¯Ö¢Ö ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, üŒŸÖ ÛúÖ ÃÛÓú¤ü®Ö ÝÖãÞÖ Ûú Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ´Öê üŒŸÖÄÖÖ¾Ö ²ÖÆüÖêŸÖ ÃÖ ÖµÖ ŸÖÛú ºþÛúŸÖÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ÖÏןֹý¬µÖÖŸÖË †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

†ÖÃÖÖª ¾Öü ¯ÖÏ×ŸÖ Öª ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü, ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö —Ö»µÖÖ׿־ÖÖµÖ ¯Öãœüᯙ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ‘Ö›üŸÖ ®ÖÖÆüß. ×™üÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß ÝÖãºþ×ÞÖ “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö, ¯ÖϾÖé ü»ÖÖê×ÆüŸÖõ֮¤êü®Ö ÝÖãºþ×ÞÖ | †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. »ÖÖê×ÆüŸÖõÖÓ¤üÖ®Öê ×ÃÖ¸üÖ ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ÆüÖê‰ú®Ö, †¾Ö üÖ ê¬Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. (µÖ¤Ë †¾Öºþ¬¤üŸÖê ŸÖ¤Ë ü ºþ×¬Ö ü´ÖË ÆüÖ ŸµÖÖ“ÖÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö †ÖÆêü.) Ûú±ú¤ãü™ü ¸üŒŸÖ ¯ÖÏ£Ö Ö ×ÃÖ üÖ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö Ûú¸üŸÖÖê, ׯ֢ÖÖ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê, ¸üŒŸÖÖ“ÖÖ ÃÛÓú¤ü®Ö ÝÖãÞÖ Ûú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû üŒŸÖׯ֢ÖÖŸÖ ²Ö üÖ“Ö ¾Öêôû ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö £ÖÖÓ²ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏןֺþ¬µÖÖŸÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¯ÖϤæüÂÖµÖ×ŸÖ (Pradushayati) - This reading is found in 2 Books and none of the manuscripts. Perhaps we did not get the Mss. on which these Books are based. All the same, the disturbance of blood by pitta is a gradually increasing process. So initially it will be dooshan and later pradooshan when blood receives the name raktapitta. Hence original reading retained.

¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü ¤üÖê ¯ÖãßÖÛúÖë Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü ¯Ö ü ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë Öë ®ÖÆüà Æîü… ‹êÃÖß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ Æîü Ûúß, ×•Ö®Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë µÖÆü ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü ¾Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüà Æãü‹… ‡ÃÖÛêú ÃÖÖ£Ö Æüß, ¸üŒŸÖ Ûúß × Ö¢Ö ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ¤ãü™üß Ûúß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ µÖÆü ¾Ö¬ÖÔ ÖÖ®Ö †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ ¯ÖÏÖ Ó ü³Ö Öë ¤æüÂÖÞÖ †Öî ü ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê®Öê ¯Ö ü ¯ÖϤæüÂÖÞÖ ×“ÖŸÖ ÆüÖêÝÖÖ… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü ¤üÖê®Ö ¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêüü ¯Ö¸ÓŸÖã ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ®ÖÖÆüß. †¿Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü Ûúß, •µÖÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêü ŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß ®ÖÖÆüߟÖ. µÖÖ²Ö üÖê²Ö ü“Ö ¸üŒŸÖÖ“Öß × Ö¢ÖÖ®Öê ÆüÖêÞÖÖ üß ¤ãü™üß “Öß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Æüß ¾Ö¬ÖÔ´ÖÖ®Ö †¾ÖãÖê Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Öß ¤æüÂÖÞÖ †Ö×ÞÖ ®ÖÓŸÖ ü ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»µÖÖ¾Ö¸ü ÖϤæüÂÖÞÖ µÖÖêÝµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

5.1 ÃÖÓÃÖÝÖÖÔ»»ÖÖê×ÆüŸÖ¯ÖϤæüÂÖÞÖÖ»»ÖÖê×ÆüŸÖÝÖ®¬Ö¾ÖÞÖÖÔ®Öã×¾Ö¬ÖÖ®ÖÖ““Ö ×¯Ö¢ÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢Ö×´ÖŸµÖÖ“ÖõÖŸÖê……5……

(1) ŸÖ»»ÖÖê×ÆüŸÖÃÖÓÃÖÝÖÖÔ»»ÖÖê×ÆüŸÖ¯ÖϤæüÂÖÞÖÖŸÖË- 102, 105, 110, 116*, 117, 119, 120, 122*, Books 204, 207, 209, 212, 213, 214-¯ÖÖ »ÖÖê×ÆüŸÖ¤æüÂÖÞÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 114, 121; 2) »ÖÖê×ÆüŸÖÝÖÓ¬Ö¾ÖÞÖÔ üÃÖÖ®Öã×¾Ö¬ÖÖ®ÖÖ““Ö-¯ÖÖ 102, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÃÖÓÃÖÝÖÖÔŸÖË (Sansargat) - itself means coming together of Pitta and Lohita, separate mention of pitta with ”tat” is not necessary. One who has added has done so to make it explicitely clear – tat i.e. pitta, tat-sansargat =because of coming together of Pitta and Lohita. This reading is mentioned in original text hence retained as reading.

ÃÖÓÃÖÝÖÖÔŸÖË ÛúÖ †£ÖÔ Æîü, ×¯Ö¢Ö †Öî ü üŒŸÖ ÛúÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ | ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ŸÖŸÖË Ûêú ÃÖÖ£Ö †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ •Öºþ üß ®ÖÆüß Æîü, »Öê×Ûú®Ö ו֮ÆüÖê®Öê ‡ÃÖÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÖê “ÖÖÆüŸÖê Æîü Ûúß, ŸÖŸÖË ÛúÖ †£ÖÔ × Ö¢Ö Æîü µÖê ÃÖ Ö—ÖÖ •ÖÖ

P a g e | 215

ÃÖÛê ú- ŸÖŸÖË ÖŸÖ»Ö²Ö ×¯Ö¢Ö | ŸÖŸÖË ÃÖÓÃÖÝÖÖÔŸÖ = ×¯Ö¢Ö †Öî ü üŒŸÖ ÛúÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê | µÖê ¯ÖÖšü ´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓÃÖÝÖÖÔŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, ×¯Ö¢Ö ¾Ö ¸üŒŸÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê. ׯ֢ÖÖ“ÖÖ ŸÖŸÖË ÃÖÖê²ÖŸÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÝÖ ü•Öê“ÖÖ ®ÖÖÆüß. ¯Ö¸ÓüŸÖã •µÖÖÓ®Öß µÖÖ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÆüÞÖÞµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ŸÖŸÖË “ÖÖ †£ÖÔ ×¯Ö¢Ö ÆüÖêŸÖÖê Æêü ÃÖ Ö•ÖÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ŸÖŸÖË ÃÖÓÃÖÝÖÖÔŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ×¯Ö¢Ö ¾Ö ¸üŒŸÖ µÖÖÓ“µÖÖ ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖêÞµÖÖ®Öê. ÆüÖ ¯ÖÖšü ´Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ®Öê þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

»ÖÖê×ÆüŸÖ¤æüÂÖÞÖÖŸÖË (Lohitadushanat) – Pradushanat - Prakarshena Dushanat (¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¤æüÂÖÞÖÖŸÖËËË). Pitta vitiates Rakta to a greater degree. The process of disturbance of the blood by Pitta is conitinuous and increasing in manifestation of Raktapitta. When blood is disturbed to a great extent by pitta it receives the name Raktapitta. Hence original reading retained.

¯ÖϤæüÂÖÞÖÖŸÖË - ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¤æüÂÖÞÖÖŸÖË - × Ö¢Ö Ûêú «üÖ üÖ ¸üŒŸÖ Ûúß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü… üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ˆŸ¯Ö×¢Ö Öë ×¯Ö¢Ö ÃÖê ¸üŒŸÖ ¤ãü™üß Ûúß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ×®ÖŸµÖ †Öî ü¾Ö¬ÖÔ ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü… •Ö²Ö üŒŸÖ Ûúß †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖ²Ö üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¯ÖϤæüÂÖÞÖÖŸÖË - ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¤æüÂÖÞÖÖŸÖË - ׯ֢ÖÖ®Öê üŒŸÖÖ“Öß †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡Öê´Ö¬µÖê ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö¢Öß Ö¬µÖê ׯ֢ÖÖ®Öê ¸üŒŸÖ ¤ãü™üß “Öß ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ×®ÖŸµÖ †Ö×ÞÖ ü¾Ö¬ÖÔ ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê. •Öê¾ÆüÖ üŒŸÖÖ“Öß †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖêŸÖ ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖêü ŸÖê¾ÆüÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

6.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, ŸÖª£ÖÖ--†®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„, ³Ö㌟ÖÃµÖ ×¾Ö¤üÖÆü„, ¿Ö㌟ÖÖ´»ÖÝÖ®¬Ö¸üÃÖ ˆ¤ËüÝÖÖ ü„,

6.2 ”û¤ìü¸ü³ÖßõÞÖ´ÖÖÝÖ´Ö®ÖÓ, ”ûÙ¤üŸÖÃµÖ ²Öß³ÖŸÃÖŸÖÖ, þָü³Öê¤üÖê, ÝÖÖ¡ÖÖÞÖÖÓ ÃÖ¤ü®ÖÓ, ¯Ö× ü¤üÖÆü„, ´ÖãÜÖÖ æü´ÖÖÝÖ´Ö ‡¾Ö, »ÖÖêÆü»ÖÖê×ÆüŸÖ´ÖŸÃµÖÖ´ÖÝÖ×®¬ÖŸ¾Ö×´Ö¾Ö “ÖÖõÖõÖ, (1) ¤üÖÆüÖê - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 106, 109, 121, 122; 2) ¬Öæ´ÖÖµÖ®ÖÓ ü- ¯ÖÖ Ms. 120; 3) ´ÖãÜÖÖ ãü´ÖÖÝÖ´Ö ‡¾Ö »ÖÖêÆü»ÖÖê×Æü¢Ö ֟õÖÖ´ÖÝÖÓ׬֟¾Ö Ö×¯Ö “ÖÖõÖ-101, 113,115,116,117, 118, 119,211*; ´ÖãÜÖÖŸ¬Öæ ÖÖÝÖ Ö ‡¾Ö »ÖÖêÆü»ÖÖê×ÆüŸÖ ֟õÖÖ´ÖÝÖÓ׬֟¾Ö× Ö¾Ö ¾ÖÖÃµÖ - ÖÖ 104; »ÖÖêÆü»ÖÖê×ÆüŸÖ ֟õÖÖ´ÖÝÖÓ׬֟¾Ö× Ö¾Ö “ÖÖõÖ- 111)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¤üÖÆüÖê (Daho) - Paridahah = Dahah Paritah - burning sensation to whole body/in excess. In Raktapitta, rakta is disturbed by its own causes as well as by pitta. Rakta (blood) from the whole body (Sarvadehika) is getting vitiated. So considering the disturbance of blood rather than daha, paridaha seems appropriate.

P a g e | 216

¯Ö׸ü¤üÖÆü„ = ¤üÖÆü„ ¯Ö× üŸÖ„ - ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ¤üÖÆü •ÖîÃÖß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ/†ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü… üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ´Öë, ¸üŒŸÖ þÖÛúÖ üÞÖÖëÃÖê ‹¾ÖÓ × Ö¢Ö ÃÖê ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö üß ü ´Öë (ÃÖÖ¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú) ¸üŒŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ¤üÖÆü Ûúß †¯ÖêõÖÖ ¸üŒŸÖ Ûúß ¤ãü™üß ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö Öë üÜÖŸÖê Æãü‹ ¯Ö× ü¤üÖÆ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…ü

¯Ö׸ü¤üÖÆü„ = ¤üÖÆü„ ¯Ö׸üŸÖ„ - ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖ´Ö¬µÖê ¤üÖÆÖ ÖÏ ÖÖÞÖêü ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ/†ŸµÖÓŸÖ ¤üÖÆü. ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ Ö¬µÖê, ¸üŒŸÖ þÖÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ŸÖÃÖê“Ö ×¯Ö¢ÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö üß Ö´Ö¬µÖêü (ÃÖÖ¾ÖÔ¤êü×ÆüÛú) ¸üŒŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖê. ¤üÖÆüÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö®ÖêŸÖ üŒŸÖÖ“Öß ¤ãü™üß »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ¯Ö׸ü¤üÖÆ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖê.

2. ¬Öæ´ÖÖµÖ®ÖÓü (Dhumayanam) - Ayanam Dhumasya - site of smoke Dhumagama - Aagamah dhumasya (Aagamah - coming near, approaching of smoke (Monier Williams). (¯ÖϾÖÖÆü, ¤ü¿ÖÔ®Ö ¤êü®ÖÖ, †Ö®ÖÖ ü- ÃÖÓÃÛéúŸÖ ×Æü®¤üß ÛúÖê¿Ö - †Ö¯Ö™êü) No change in meaning. Hence original retained.

¬Öæ ÖÖµÖ®Ö´ÖË - †µÖ®Ö ÖË ¬Öæ ÖÃµÖ - ¬Öæ Ö ÛúÖ Ã£ÖÖ®Ö | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¬Öæ ÖÖµÖ®Ö´ÖË - †µÖ®Ö´ÖË ¬Öæ´ÖÃµÖ - ¬Öæ ÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö. †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. †×¯Ö “Ö †ÃµÖ / ‡¾Ö ¾ÖÖ †ÃµÖ / ‡¾Ö “Ö †ÃµÖ - With the reading †×¯Ö “ÖÖÃµÖ the meaning will be feeling as if smoke is coming out of mouth and also feeling of smell similar to loha(ron), Lohita(blood), Matsya (fish), Aamgandha (smell of Aam- undigested material) to mouth. With the reading ‡¾Ö ¾ÖÖ †ÃµÖ the meaning will be feeling as if smoke is coming out of mouth or smell similar to loha(ron), Lohita(blood), Matsya (fish), Aamgandha (smell of Aam- undigested material) to mouth or to whole body. This reading shows severity. With the reading ‡¾Ö “Ö †ÃµÖ the meaning will be feeling as if smoke is coming out of mouth and also feeling of smell similar to loha(ron), Lohita(blood), Matsya (fish), Aamgandha (smell of Aam- undigested material) to mouth. †×¯Ö “ÖÖÃµÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêÝÖÖ, ´ÖãÜÖ ÃÖê ¬Öæ ÖÖÝÖ Ö ÆüÖê®ÖÖ †Öî ü ´ÖãÜÖ ÛúÖê »ÖÖêÆü, »ÖÖê×ÆüŸÖ (¸üŒŸÖ), ´ÖÃµÖ ( ÖÖÃÖÖ), †Ö ÖÝÖÓ¬Ö (†Ö´Ö ÛúÖ ÝÖÓ¬Ö) ‡®ÖÛúÖ ÝÖÓ¬Ö †Ö®ÖÖ | ¾ÖÖ µÖê ¯ÖÖšü ÖãÜÖ ÃÖê ¬Öæ´ÖÖÝÖ´Ö ÆüÖê®ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ²ÖÖ¤ü µÖÖ ×±ú ü ¯Öæ ê ü ¿Ö üß ü ÛúÖê »ÖÖêÆü ÝÖÓ¬Ö †Öפü †»ÖÝÖ »ÖõÖÞÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×»ÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †×¯Ö “ÖÖÃµÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö, ´ÖãÜÖÖŸÖæ®Ö ¬Öæ ü †Ö»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê †Ö×ÞÖ »ÖÖêÆü, »ÖÖê×ÆüŸÖ (¸üŒŸÖ), ´ÖÃµÖ (´ÖÖÃÖÖ), †Ö´ÖÝÖÓ¬Ö (†Ö ÖÖ“ÖÖ ÝÖÓ¬Ö) µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖÃÖ ´ÖãÜÖÖÃÖ †Ö»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¾ÖÖ™üÞÖ ê. ´ÖãÜÖÖŸÖæ®Ö ¬Öæ´ÖÖÝÖ´Ö ÆüÖêÞÖê µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ¸ü ØÛú¾ÖÖ ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖÃÖ »ÖÖêÆü ÝÖÓ¬Ö ‡.¾ÖêÝÖôêû »ÖõÖÞÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü •ÖÖê›ü»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

6.3 ¸ŒŸÖÆü× üŸÖÆüÖ× ü¦üŸ¾Ö´Ö’ËûÝÖÖ¾ÖµÖ¾Ö¿ÖÛéú®´Öæ¡ÖþÖê¤ü»ÖÖ»ÖÖ×ÃÖ’Ëû‘ÖÖÞÖÛúÖÃµÖ -ÛúÞÖÔ´Ö»Ö× Ö›üÛúÖê×»ÖÛúÖׯ֛üÛúÖ®ÖÖ´ÖË, †’ËûÝÖ¾Öê¤ü®ÖÖ,

P a g e | 217

(ׯ֓“Ö×›üÛúÖ- ÖÖ 209,212-¯ÖÖ)

Picch - To press flat, to sqeeze.

Picchata- inflammation of the eye (M.W.)

“ׯ֓“Ö×›üÛúÖ” seems to be a synonym of “ׯ֛üÛúÖê×»ÖÛúÖ”. Commentator has explained “ׯ֛üÛúÖê×»ÖÛúÖ” as “®Öêê¡Ö Ö»Ö” i.e.eye- waste. Hence “× ¯Ö““Ö×›üÛúÖ” can be accepted as reading.

“ׯ֓“Ö×›üÛúÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ “ׯ֛üÛúÖê×»ÖÛúÖ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †£ÖÔ Ûêú ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê “×¯Ö›üÛúÖê×»ÖÛúÖ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ “ׯ֓“Ö×›üÛúÖ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ׯ֓“Ö×›üÛúÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü “ׯ֛üÛúÖê×»ÖÛúÖ”µÖÖ ÖÖšüÖ“µÖÖ ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÖÔ“ÖÖ †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ¸üÖÓ®Öß “ׯ֛üÛúÖê×»ÖÛúÖ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “®Öêê¡Ö´Ö»Ö” †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “ׯ֓“Ö×›üÛúÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.4 »ÖÖê×ÆüŸÖ®Ö߻֯ÖߟֿµÖÖ¾ÖÖ®ÖÖ´ÖÙ“Ö´֟ÖÖÓ “Ö ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ Ã¾Ö¯®Öê¤ü¿ÖÔ®Ö´Ö³ÖßõÞÖ×´Ö×ŸÖ (»ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢֯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ)……6……

(1) ¤ãü™üÖ®ÖÖÓ -¯ÖÖ 204, 207, 209, 212, 213; Æü× üŸÖÆüÖ× ü¦-¯ÖÖ 103, 108, 111, 116, 117, 122; 2) þ֯®ÖêÃÖ®¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË / Ã¾Ö ®ÖêÃÖÓ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË - ¯ÖÖ Books 209, 212; þ֯®Öê“Ö¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË -¯ÖÖ 102, 108, 116, 117, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¤ãü™üÖ®ÖÖÓ (Dushtanam) - observance of Dushta Rupa is a symptom generally of diseases of eyes, as a Rishta Lakshan and in diseases like Apasmar and Visha. Secondly Observance of Lohita, Neela etc Rupa itself is instance (example) of Dushta rupa. So its separate mention is not necessary.

¤ãü™ü ºþ¯Ö µÖê »ÖõÖÞÖ ®Öê¡Ö ¸üÖêÝÖ †Öî ü †¯ÖôÖÖ ü, ×¾ÖÂÖ •ÖîÃÖß ¾µÖÖ¬Öß Öë × ü™ü »ÖõÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »ÖÖê×ÆüŸÖ, ®Öᯙ ‡. ºþ¯Ö ¤ãü™ü ºþ¯Ö Ûêú ˆ¤üÖÆü¸üÞÖ Æî ü| †ŸÖ„ ‡®ÖÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | ¤ãü™ü ºþ¯Ö Æêü »ÖõÖÞÖ ®Öê¡Ö üÖêÝÖ †Ö×ÞÖ †¯ÖôÖÖ ü, ×¾ÖÂÖ ÃÖÖ üܵÖÖ ¾µÖÖ¬Öà Ö¬µÖê × ü™ü »ÖõÖÞÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖê×ÆüŸÖ, ®Öᯙ ‡. ¤ãü™ü ºþ¯ÖÖ“Öß ˆ¤üÖÆü üÞÖê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

Æü× üŸÖÆüÖ× ü¦ü (Haritharidra) - The word “cha” (“Ö ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ), indicates any other colour produced by vitiated Pitta and Rakta. Colours of Pitta are all except Sita. Hence separate mention of Harita, Haridra is not necessary.

“Ö µÖê ÖÖšü, ¤ãü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢Ö †Öî ü ¸üŒŸÖ ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö Æãü‹ ÛúÖê‡Ô †Öî¸ü ¾ÖÞÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ×¯Ö¢Ö ×ÃÖŸÖ Ûêú ×ÃÖ¾ÖÖ ÃÖ³Öß ¾ÖÞÖÔ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Æü× üŸÖ, ÆüÖ× ü¦ü ÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

P a g e | 218

“Ö ÆüÖ ÖÖšü, ¤ãü×ÂÖŸÖ ¸üŒŸÖ ¾Ö ׯ֢ÖÖ®Öê ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»Öê ‡ŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ×¯Ö¢Ö ×ÃÖŸÖ ÃÖÖê›æü®Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÞÖÔ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Æü׸üŸÖ, ÆüÖ׸ü¦ü µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. þ֯®ÖêÃÖ®¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË / þ֯®ÖêÃÖÓ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË (Swapnesandarshanam) - Samantat darshanam

(ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË)

None of the Mss. we acquired have this reading. The word Abhikshnam (repeated/ ²ÖÖ¸ü²ÖÖ¸ü, †ŸµÖ׬ÖÛúú ) indicates severity of the symptom “viewing red, blue etc colour/ coloured things in dream.” So Sandarshanam - Samantat darshanam is not necessary. Hence original reading is retained.

þ֯®Öê “Ö ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË - “Cha” Indicates the said colours or forms are seen in dream and also at other times. Which means non-existing forms or colours are seen. If the doshas are strong, then they will show symptoms prior to Vyadhi-vyakti (manifestation of disease).In Sutrasthana 16 charaka states “.. ŸÖ®¦üÖ Œ»Öî²µÖ´Ö²Öã× üŸ¾Ö Ö¿ÖßÖþ֯®Ö¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË | .. ²ÖÆãü¤üÖêÂÖÃµÖ ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ŸÖôÖî ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ´ÖË |”Hence in Raktapitta not only in dreams but also actually observance of red-blue-yellow coloured forms is possible. Ashtang samgraha, Vagbhat and Sushrut all do not mention this symptom in Raktapitta. So this is accepted as pathabheda.

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÃÖ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖ ´Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß… †³ÖßõÞÖ ÖË (²ÖÖ ü ²ÖÖ ü) µÖÆü ¿Ö²¤ü, þ֯®Ö ´Öë üŒŸÖ ®Öᯙ †Öפü ºþ¯Ö ÛúÖ ¤ü¿ÖÔ®Ö ‡ÃÖ »ÖõÖÞÖ Ûúß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ÃÖ®¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË - ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË Ûúß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÆüà Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

þ֯®Öê “Ö ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË - “Ö ÛúÖ †£ÖÔ ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ÓüÝÖ Ã¾Ö¯®Ö Öë †Öî ü ²ÖÖÛúß ÃÖ´ÖµÖ ³Öß ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ | ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ Æîü, †Ö³ÖÖÃÖ¾ÖŸÖË ¯ÖÏ×ŸÖ ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ¾ÖÞÖÔ ×¤üÜÖÖ‡ ¤êü®ÖÖ | µÖפü ¤üÖêÂÖÖëÛúÖ ²Ö»Ö †×¬ÖÛú Æîü, ŸÖÖê ¾ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ¾µÖ׌ŸÖ ÃÖê ¯ÖÆü»Öê Æüß »ÖõÖÞÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æîü | ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 16 Öë “Ö¸üÛú®Öê ÛúÆüÖ Æîü, “.. ŸÖ®¦üÖ Œ»Öî²µÖ´Ö²Öã× üŸ¾Ö Ö¿ÖßÖþ֯®Ö¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË | ²ÖÆãü¤üÖêÂÖÃµÖ ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ŸÖôÖî ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ´ÖË |” üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Öë ×ÃÖ±Ôú þ֯®Ö Öë Æüß ®ÖÆüß ²Ö»Ûúß, •ÖÖÝÖŸÖê Æãü‹ ³Öß »ÖÖ»Ö, ®Öß»Öê, ¯Öß»Öê ¸ÓüÝÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ ¿ÖŒµÖ Æîü| †Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü †Öî¸ü ÃÖãÁÖæŸÖ ‡®Ö ÃÖ³Öß ÝÖÏÓ£ÖÖê Öë µÖê »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüß ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ¯ÖîÛúß ‹ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ Ö¬Öê ÆüÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. †³ÖßõÞÖ´ÖË (¾ÖÖ Óü¾ÖÖ ü) ÆüÖü ¿Ö²¤ü, þ֯®ÖÖ´Ö¬µÖê üŒŸÖ, ®Öᯙ ‡ŸµÖÖפü ºþ Ö ¤ü¿ÖÔ®Ö µÖÖ »ÖõÖÞÖÖ“Öß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ÃÖ®¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË - ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË “Öß †Ö¾Ö¿µÖÛúŸÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. þ֯®Öê “Ö ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË - “Ö “ÖÖ †£ÖÔ Ã¾Ö¯®ÖÖŸÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü ¾ÖêôûÖ ÃÖã üÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öê ¸ÓüÝÖ ×¤üÃÖÞÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †Ö³ÖÖÃÖß ¯ÖÏ×ŸÖ ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÞÖÔ ×¤üÃÖÞÖê. •Ö ü ¾µÖÖ¬Öà“Öê ²Öôû †×¬ÖÛú †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öß¾µÖ׌ŸÖ Öæ¾Öá »ÖõÖÞÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 16 ´Ö¬µÖê “Ö üÛúÖÓ®Öß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü Ûúß, “.. ŸÖ®¦üÖ Œ»Öî²µÖ Ö²Öã× üŸ¾Ö´Ö¿ÖßÖþ֯®Ö¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË | ²ÖÆãü¤üÖêÂÖÃµÖ ×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ŸÖôÖî ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ ÖË |” üŒŸÖׯ֢ÖÖŸÖ ±úŒŸÖ þ֯®ÖÖŸÖ“Ö ®ÖÖÆüß, ŸÖ ü •ÖÖÝÖê¯ÖÞÖß ÃÖã üÖ »ÖÖ»Ö,×®ÖôûÖ, ׯ־ÖôûÖ ÓüÝÖ ×¤üÃÖÞÖê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. †Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆü, ¾ÖÖݳ֙ü †Ö×ÞÖü ÃÖãÁÖæŸÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÖÆüß, ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 219

7.1 ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ¤üÖî²ÖÔ»µÖÖ¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÀ¾ÖÖÃÖÛúÖÃÖ•¾Ö¸üÖŸÖßÃÖÖ¸ü¿ÖÖê±ú¿ÖÖêÂÖ¯ÖÖÞ›ãü üÖêÝÖÖ„ þָü³Öê¤ü¿“Ö……7……

(1) ˆ Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ×®ÖµÖŸÖÖ-¯ÖÖ 207, 209*; 2) ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ - ¯ÖÖ 107;3) †¿ÖÔ„- ÖÖ 102, 110; 4) ¿ÖÖê£Ö - ¯ÖÖ Ms. 108, Books 209, 212;)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖßÖã ÜÖ»Öã ×®ÖµÖŸÖÖ (Updravastu khalu niyata) - (×®ÖµÖŸÖÖ- †¾Ö¿µÖ³ÖÖ¾Öß (†Ö¯Ö™êü)). Here the meaning of Neeyata is ¯ÖÏÖµÖ„. Raktapitta is an Ashukari Vyadhi. If untreated it is very likely to cause above mentioned symptoms. Commentator states “¸üŒŸÖׯ֢Öê “ÖîŸÖê ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖê³ÖÖ×¾ÖŸ¾Öê®Ö ×®ÖµÖŸÖÖ ‡ŸµÖ׳֬ÖßµÖ®ŸÖê, •¾Ö êü ŸÖã ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖ ×®ÖµÖŸÖÖ ®Ö ÃÖ×®ŸÖ |” Hence this is accepted as reading.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê ×®ÖµÖŸÖÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æî ¯ÖÏÖµÖ„ | üŒŸÖ×¯Ö¢Ö µÖê †Ö¿ÖãÛúÖ üß ¾µÖÖ¬Öß Æîü | †ÝÖ ü ˆÃÖÛúß ˆ ÖêõÖÖ Ûúß •ÖÖµÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ˆ Ö¸ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ¸ü ²ÖŸÖÖŸÖê Æîü,“¸üŒŸÖ× Ö¢Öê “ÖîŸÖê ˆ Ö¦ü¾ÖÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖê³ÖÖ×¾ÖŸ¾Öê®Ö ×®ÖµÖŸÖÖ ‡ŸµÖ׳֬ÖßµÖ®ŸÖê, •¾Ö êü ŸÖã ˆ Ö¦ü¾ÖÖ ×®ÖµÖŸÖÖ ®Ö ÃÖ×®ŸÖ |” ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü| üµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×®ÖµÖŸÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖµÖ„ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ÆüÖ †Ö¿ÖãÛúÖ¸üß ¾µÖÖ¬Öß †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“Öß ˆ ÖêõÖÖ Ûêú»µÖÖÃÖ ¾Ö üᯙ »ÖõÖÞÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ×™üÛúÖÛúÖ ü ´ÆÞÖŸÖÖŸÖ, “ üŒŸÖׯ֢Öê “ÖîŸÖê ¯Ö¦ü¾ÖÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖê³ÖÖ×¾ÖŸ¾Öê®Ö ×®ÖµÖŸÖÖ ‡ŸµÖ׳֬ÖßµÖ®ŸÖê, •¾Ö êü ŸÖã ¯Ö¦ü¾ÖÖ ×®ÖµÖŸÖÖ ®Ö ÃÖ×®ŸÖ |” ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ (Mukhdourbalya) – This symptom is not mentioned in 4 main texts. õÖÖ ÖŸ¾Ö´ÖË ´ÖãÜÖÃµÖ is mentioned in Kasa and Rutumati Stree. In the sense “õÖÖ´ÖŸ¾Ö” The word “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” may have been used. Rasarakta-Kshaya (¸üÃÖ üŒŸÖõÖµÖ) may cause such symptom. But the word “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” is more pervasive and hence retained. It is also possible that instead of “´ÖãÜÖ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ” “´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ” was written. This reading is rejected.

´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ – µÖê »ÖõÖÞÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ “ÖÖ¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖê´Öë ®ÖÆüß ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | õÖÖ ÖŸ¾Ö ÖË ÖãÜÖÃµÖ µÖê »ÖõÖÞÖ ÛúÖÃÖ ´Öë †Öî ü ŠúŸÖã ÖŸÖß Ã¡Öß Ûêú »ÖõÖÞÖ Öë ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | “õÖÖ ÖŸ¾Ö” Ûúß •ÖÝÖÆü “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¸üÃÖ üŒŸÖ õÖµÖ ÃÖê ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¯Ö Ó üŸÖã “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, “´ÖãÜÖ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ” Ûúß •ÖÝÖÆü “´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ” ×»ÖÜÖÖ ÝÖµÖÖ ÆüÖê, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ – Æêü »ÖõÖÞÖ ¯ÖÏ ÖãÜÖ “ÖÖ¸ü ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. õÖÖ ÖŸ¾Ö´ÖË ´ÖãÜÖÃµÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ÛúÖÃÖ ¾Ö ŠúŸÖã ÖŸÖß Ã¡Öß“µÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. “õÖÖ´ÖŸ¾Ö” “µÖÖ •ÖÖÝÖßü “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. üÃÖ üŒŸÖõÖµÖÖ Ö¬µÖê µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. Ö¸ÓüŸÖã “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” Æêü »ÖõÖÞÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ×þÖÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, “´ÖãÜÖ¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ” “µÖÖ •ÖÖÝÖß “´ÖãÜÖ¤üÖî²ÖÔ»µÖ” ×»ÖÆüß»Öê †ÃÖê»Ö †ÃÖê ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 220

3. †¿ÖÔ„ (Arsha) - In Raktapitta when rakta is obstructed in the initial stage it may

lead to “ÄÖÖ¾Öß †¿ÖÔ”(charak Chi. 4-27). With the word “cha” this symptom and other similar symptoms can be included in Raktapitta. Seperate mention of each Upadrava is not necessary.

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ¯ÖÆü»Öß †¾ÖãÖÖ ´Öë, ¸üŒŸÖ ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê “ÄÖÖ¾Öß †¿ÖÔ” (“Ö.דÖ.4-27) Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖê

ÃÖÛúŸÖß Æîü | “Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê µÖê »ÖõÖÞÖ †Öî¸ü ‹êÃÖê †®ÖêÛú »ÖõÖÞÖÖëÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |Æü¸ü ‹Ûú ˆ¯Ö¦ü¾Ö ÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã ü¾ÖÖŸÖß“µÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ üŒŸÖÖ“ÖÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê “ÄÖÖ¾Öß †¿ÖÔ” (“Ö.דÖ.4-27) ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê‰ú

¿ÖÛúŸÖÖê. “Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öß Æêü »ÖõÖÞÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü †¿Öß“Ö »ÖõÖÞÖê ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü Ûêú»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ÖÏŸµÖêÛú ˆ¯Ö¦ü¾ÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

4. ¿ÖÖê£Ö (Shotha) - Both mean same. So original reading maintained.

¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ¤üÖê®Æüà“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

8.1 ´ÖÖÝÖÖð ¯Öã®Ö üÃµÖ «üÖî ‰ú¬¾ÖÔÓ, “ÖÖ¬Ö¿“Ö… (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - If the reading is “Cha” then it merely states the path of raktapitta -

upper and lower. Raktapitta may come out through upper or lower or both paths. If the reading is “Va” then it states raktapitta may come out either through upper path, or lower path. But in some conditions it comes out through all openings. Hence original reading maintained.

““Ö“‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê, üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú ‰ú¬¾ÖÔ †Öî ü †¬Ö„ µÖÆü ¤üÖê ´ÖÖÝÖÔ Æîü ‹êÃÖÖ Ã¯Ö™ü ºþ¯Ö ÃÖê ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ‰ú¬¾ÖÔ †¬Ö„ µÖÖ ¤üÖê®ÖÖë ÖÖÝÖÖí ÃÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü…

“¾ÖÖ“µÖÆü ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê, ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ÛúÖ ‰ú¬¾ÖÔ µÖÖü †¬Ö„ µÖÖü ¤üÖê®ÖÖë ´ÖÖÝÖÖí ÃÖê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü ‹êÃÖÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Ö¸ÓüŸÖã Ûãú”û †¾ÖãÖÖ†Öë Öë üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÃÖ³Öß «üÖ¸üÖë ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê, ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ‰ú¬¾ÖÔ †Ö×ÞÖü †¬Ö„ Æêüü ¤üÖê®Ö ´ÖÖÝÖÔ †ÖÆêüŸÖ †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ‰ú¬¾ÖÔ †¬Ö„ ØÛú¾ÖÖ ¤üÖê®Æüß ÖÖÝÖÖÕ®Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê.

“¾ÖÖ“ ÆüÖ ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê, ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“Öê ‰ú¬¾ÖÔ ØÛú¾ÖÖ †¬Ö„ µÖÖüü ´ÖÖÝÖÖÕ®Öß ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÞÖ ÛúÖÆüß †¾ÖãÖÖÓ Ö¬µÖê ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÃÖ¾ÖÔ ´ÖãÜÖÖÓ«üÖ ê ü ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 221

8.2 ŸÖ¤Ëü²ÖÆãü¿»Öê´Ö×ÞÖ ¿Ö¸üß êü ¿»Öê´ÖÃÖÓÃÖÝÖÖÔ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯´ÖÖ®ÖÓ ÛúÞÖÔ®ÖÖ×ÃÖÛúÖ®Öê¡ÖÖõÖê³µÖ„ ¯ÖÏ“µÖ¾ÖŸÖê, (1) (1) üŒŸÖÓ ŸÖ¤Ëü -¯ÖÖ 101, 102, 105, 106, 107, 109*, 111, 114, 120*,121; 2) ®ÖÖÃÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 122, Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¸üŒŸÖÓ (Raktam) - ŸÖ¤Ëü ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖË | The word tat indicates Raktapitta. Seperate mention with the word Rakta is not necessary.

ŸÖ¤Ëü ¯ÖÖšü ÃÖê üŒŸÖ× Ö¢Ö ÛúÖ ×®Ö¤ìü ü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ÃÖÛúÖ ¸üŒŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ •Öºþ üß ®ÖÆüß Æîü |

ŸÖ¤Ëü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öß üŒŸÖׯ֢ÖÖ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ üŒŸÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. ®ÖÖÃÖÖ (Nasa) - No change in meaning so original reading retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

8.3 ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖê ŸÖã ¿Ö üß êü ¾ÖÖŸÖÃÖÓÃÖÝÖÖÔ¤ü¬Ö„ ¯ÖÏן֪֯´ÖÖ®ÖÓ ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖ´ÖÖÝÖÖÔ³µÖÖÓ ¯ÖÏ“µÖ¾ÖÓŸÖê

(1) ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖÖŸÖì ü - ÖÖ Mss. 104,115; 2) ¾Ö“ÖÖì - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖÖŸÖìü (Bahuvatarte) - Vatartah (¾ÖÖŸÖÖŸÖÔ„) = Vatapiditah (¾ÖÖŸÖ¯Öß×›üŸÖ„) - troubled by vata. Bahuvate = increased vata. Bahuvata i.e. increased Vata shows its symptoms i.e. Peeda. Though the word Peeda is not mentioned it is to be understood by Vakyashesha tantrayukti. Both reading carry same meaning. Hence this is accepted as reading.

²ÖÆãü¾ÖÖŸÖÖŸÖÔ„ - ¾ÖÖŸÖÖŸÖÔ„ = ¾ÖÖŸÖ¯Öß×›üŸÖ„ - ¾ÖÖŸÖ ÃÖê ¡Ößօ ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖ = ¾Öé ü ¾ÖÖŸÖ… µÖê ¾Öé ü ¾ÖÖŸÖ †¯Ö®ÖÖ »ÖõÖÞÖ ×¤üÜÖÖŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¯Öß›üÖ | µÖפü ¯Öß›üÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö µÖÆü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß ÃÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¤üÖê®ÖÖë ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖÖŸÖÔ„ - ¾ÖÖŸÖÖŸÖÔ„ = ¾ÖÖŸÖ¯Öß×›üŸÖ„ - ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ®Öê ¡ÖßÖ. ²ÖÆãü¾ÖÖŸÖ = ¾Öé ü ¾ÖÖŸÖ. ¾Ö鬤ü ¾ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»Öêê »ÖõÖÞÖ ¤üÖÜÖ¾ÖŸÖÖê •ÖÃÖê Ûúß, ¯Öß›üÖ. •Ö üß Öß›üÖ ¿Ö²¤ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ŸÖÖê •ÖÖÞÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾Ö“ÖÖì (Varcho) - No change in meaning. Original maintained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 222

†£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

8.4 ²ÖÆãü¿»Öê´־ÖÖŸÖê ŸÖã ¿Ö üß êü ¿»Öê´־ÖÖŸÖÃÖÓÃÖÝÖÖÔ¤ËüË«üÖ¾Ö×¯Ö ´ÖÖÝÖÖð ¯ÖÏן֪֯ŸÖê, ŸÖÖî ´ÖÖÝÖÖð ¯ÖÏן֪֯´ÖÖ®ÖÓ ÃÖ¾Öì³µÖ ‹¾Ö µÖ£ÖÖꌟÖê³µÖ„ ÜÖê³µÖ„ ¯ÖÏ“µÖ¾ÖŸÖê ¿Ö ü߸üõօ…8…… (1) «üÖ¾Öê¾Ö - ÖÖ Ms. 108, 2) ) ¯Öϯ֪ŸÖê - ÖÖ 104, 113, 115, 116, 117, 119 Books -202, 203, 211, 214; 3) «üÖî - ¯ÖÖ Books 204, 207, 209, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. «üÖ¾Öê¾Ö (Dwaweva) - Raktapitta comes out through two paths only, but later it may also come out through skin. Hence, rather than Eva, Api is more appropriate.

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö Ûêú¾Ö»Ö ¤üÖê ´ÖÖÝÖÖí ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¾ÖÆü ¸üÖê´ÖÛæú ÖÖë ÃÖê ³Öß ¯ÖϾÖÙŸÖŸÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ‘†× Ö’ µÖÆü ¯ÖÖšü ‘‹¾Ö’ ÃÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö Ûêú¾Öôû ¤üÖê®Ö ´ÖÖÝÖÖÕ®Öß ÆüÖêŸÖê. ®ÖÓŸÖ¸ü ŸÖêü üÖê ÖÛæú ÖÖÓ Ö¬Öæ®Ö ÃÖã üÖ ÖϾÖÙŸÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖêü, ´ÆüÞÖæ®Ö

‘†×¯Ö’ ÆüÖü ÖÖšü ‘‹¾Ö’ ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.

2. ¯Öϯ֪ŸÖê (Prapadyate) - ¯ÖÏ - †ÖÝÖê, ÃÖÖ Ö®Öê , †ÖÝÖê Ûúß †Öê ü \ ¯ÖÏ×ŸÖ - Ûúß ×¤ü¿ÖÖ Öë

¯Öϯ֪ŸÖê - To set foot upon and ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖê - to move in direction

The RaktaPitta moves towards both the paths upward and downward. This “movement towards” is indicated by the word “¯ÖÏן֔. Hence ¯ÖÏן֪֯ŸÖê is more appropriate. ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ‰ú¬¾ÖÔ †Öî ü †¬ÖÖê ¤üÖê®ÖÖê פü¿ÖÖ Öë •ÖÖŸÖÖ Æîü | µÖê “Ûúß ×¤ü¿ÖÖ ´Öë •ÖÖ®ÖÖ” ¯ÖÏ×ŸÖ ¿Ö²¤ü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ‰ú¬¾ÖÔ ¾Ö †¬ÖÖê µÖÖ ¤üÖê®Æüß ×¤ü¿Öê®Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ““µÖÖ ×¤ü¿Öê®Öê •ÖÖÞÖê” ¯ÖÏ×ŸÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. «üÖî (Dwau) - after reaching the two paths. ŸÖÖî (Tau) - after reaching the mentioned 2 paths. Since the paths are mentioned in previous line Tau is more appropriate.

«üÖî - ¤üÖê ´ÖÖÝÖÖí Ûêú ãÖÖ®Ö ¯Ö ü ¯ÖÆãÑ“Ö Ûú ü ŸÖÖî - ˆŒŸÖ ¤üÖê ÖÖÝÖÖí Ûêú ãÖÖ®Ö ¯Ö ü ¯ÖÆãÑ“Ö Ûú … ¯Öæ¾ÖÔ ÖÓ׌ŸÖ Öë ´ÖÖÝÖÖí ÛúÖ »»ÖêÜÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ, ŸÖÖî µÖÆü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

«üÖî - ¤üÖê®Ö ´ÖÖÝÖÖÕ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Öæ®Ö,ü ŸÖÖî - ˆŒŸÖ ¤üÖê®Ö ÖÖÝÖÖÕ¯ÖµÖÕŸÖ ÖÖêÆü“Öæ®Ö,ü ¯Öæ¾ÖÔ ÖÓ׌ŸÖ Ö¬µÖê ´ÖÖÝÖÖÕ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»µÖÖ®Öê ŸÖÖî ÆüÖü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê.

9.1 ŸÖ¡Ö µÖ¤æü¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÓ ŸÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ, ×¾Ö êü“Ö®ÖÖê¯ÖÛÎú´ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ëü²ÖžÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ““Ö, µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖÓ, ¾Ö´Ö®ÖÖê¯ÖÛÎú´ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤ü»¯ÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ““Ö, (1) ‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 115*, 116, 117, 118; 2) ¾Öî ê ü“Ö®ÖßµÖÖê¯ÖÛÎú ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë - ¯ÖÖ Mss. 105,

P a g e | 223

120; ×¾Ö¸êü“Ö®ÖßµÖÖê¯ÖÛÎú ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë - ÖÖ Ms. 106; 3) †¬ÖÖê³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 120; †¬ÖÖê ÖÖÝÖÕ - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ (Urdhvabhagagatam) – “‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÓ” means “‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” by Vakyashesha Tantrayukti. No change in meaning. So original is retained.

ˆ¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÓ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ˆ¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ µÖê ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß ÃÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü, †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ˆ¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÓ ´ÆüÞÖ•Öê ˆ¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ Æêü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ÃÖ´Ö•ÖŸÖê, †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ¾Öî¸êü“Ö®ÖßµÖÖê¯ÖÛÎú´ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë (Vairechanopakramaneeyatvad) / ×¾Ö¸êü“Ö®ÖßµÖÖê¯ÖÛÎú ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë (Virechanopakramaneeyatwad) - (Upakramaneeyatwad - Treatable).

Vairechaniya/Virechaniya - any substance that helps Virechana. Virechanopakramaneeyatwad - particular Virechan Upakrama.

Raktapitta is to be removed out from opposite path. i.e. if it is coming out from upper opening then it is to be removed from lower openings and vice-versa. Here in particular, Virechana treatment is expected. Hence original retained.

¾Öî¸êü“Ö®ÖßµÖ / ×¾Ö¸êü“Ö®ÖßµÖ - ×¾Ö ê ü“Ö®Ö ×ÛÎúµÖÖ ÛúÖê ÃÖÆüÖµµÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¦ü¾µÖ… ×¾Ö êü“Ö®ÖÖê¯ÖÛÎú ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë - ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ˆ ÖÛÎú´Ö…

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÛúÖ ×®ÖÆÔü üÞÖ ×¾Öºþ ü ÖÖÝÖÔ ÃÖê Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… µÖÖ®Öê Ûúß †ÝÖ ü ‰ú¬¾ÖÔ ÖÖÝÖÔ ÃÖê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖê üÆüÖ ÆüÖê ŸÖÖê †¬ÖÖê ÖÖÝÖÔ ÃÖê †Öî ü †¬ÖÖê ÖÖÝÖÔ ÃÖê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖê ŸÖÖê ‰ú¬¾ÖÔ ´ÖÖÝÖÔ ÃÖê ˆÃÖÛúÖ ×®ÖÆÔü üÞÖ Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… µÖÆüÖÑ ¯Ö ü ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ×¾Ö êü“Ö®Ö ¯ÖÛÎú´Ö †¯Öê×õÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¾Öî¸êü“Ö®ÖßµÖ/×¾Ö ê ü“Ö®ÖßµÖ - ×¾Ö êü“Ö®Ö ×ÛÎúµÖêÃÖ ÃÖÆüÖµµÖ Ûú ÞÖÖ¸êü ¦ü¾µÖ. ×¾Ö êü“Ö®ÖÖê ÖÛÎú´ÖÞÖßµÖŸ¾ÖÖ¤Ë - ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ˆ¯ÖÛÎú Ö.

¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê ×®ÖÆÔü üÞÖ ×¾Öºþ ü ´ÖÖÝÖÔÖ®Öê Ûú üÖ¾Öê. ´ÆüÞÖ•Öê“Ö •Ö ü ‰ú¬¾ÖÔ ´ÖÖÝÖÔÖ®Öê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü †¬ÖÖê ´ÖÖÝÖÔÖ®Öê †Ö×ÞÖ †¬ÖÖê ´ÖÖÝÖÔÖ®Öê ¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ‰ú¬¾ÖÔ ´ÖÖÝÖÔÖ®Öê ŸµÖÖ“Öê ×®ÖÆÔü üÞÖ Ûú¸üÖ¾Öê. µÖê£Öêü ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ˆ ÖÛÎú´Ö † Öê×õÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. †¬ÖÖê³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ (Adhobhagagatam), †¬ÖÖê´ÖÖÝÖÕ (Adhomargam) - “†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ” means “†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” by Vakyashesha Tantrayukti. So original retained

“†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ” ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, “†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” †Öî ü µÖê ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟ÖßÃÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ” ´ÆüÞÖ•Öê “†¬ÖÖê³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” Æêü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 224

In relation to Urdhvabhaga, Urdhvamarga is not used. No change in meaning. So original is retained.

‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖ Ûêú ×»Ö‹ ‰ú¬¾ÖÔ´ÖÖÝÖÔ ‹êÃÖÖ ¿Ö²¤ü ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü… †ŸÖ„ µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ³Öß †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

‰ú¬¾ÖÔ³ÖÖÝÖÖÃÖÖšüß ‰ú¬¾ÖÔ ÖÖÝÖÔ †ÃÖÖ ¿Ö²¤ü¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö µÖê£Öê ¤êüÜÖᯙ †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

9.2 µÖ¤ãü³ÖµÖ³ÖÖÝÖÓ ŸÖ¤üÃÖÖ¬µÖÓ, ¾Ö´Ö®Ö×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖµÖÖê×ÝÖŸ¾ÖÖ¤ü®ÖÖîÂÖ¬ÖŸ¾ÖÖ““Öêןօ…9…… (ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 116, 117; ³ÖµÖ ÖÖÝÖÕ - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ (Ubhayabhaagagatam) - “ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÓ” means “ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” by Vakyashesha Tantrayukti. So original retained

In relation to Bhaaga, the word Marga is generally not used. No change in meaning. So original retained.

“ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÓ” ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, “ ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” †Öî ü µÖê ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟ÖßÃÖê ÃÖ Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

³ÖÖÝÖ Ûêú ×»Ö‹ ´ÖÖÝÖÔ ‹êÃÖÖ ¿Ö²¤ü¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“ˆ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÓ” ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, “ ³ÖµÖ³ÖÖÝÖÝÖŸÖÓ” Æêü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®Öê ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

³ÖÖÝÖ ¿Ö²¤üÖÃÖÖšüß ´ÖÖÝÖÔ †ÃÖÖ ¿Ö²¤ü¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

10.1 ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖÏÛúÖê¯ÖßÖã ÜÖ»Öã ¯Öã¸üÖ ¤üõÖµÖ–ÖÖê¤Ëü¬¾ÖÓÃÖê ¹ý¦üÛúÖê¯ÖÖ´ÖÂÖÖÔ×ݮ֮ÖÖ ¯ÖÏÖ×ÞÖ®ÖÖÓ ¯Ö׸üÝÖŸÖ¿Ö¸üß ü¯ÖÏÖÞÖÖ®ÖÖ´Ö³Ö¾Ö••¾Ö¸ü´Ö®Öã……10…… (1) ¹ý¦üÛúÖê ÖÖ´ÖÂÖÔ¯Öϳ־ÖêÞÖÖ×ݮ֮ÖÖ - 101*, 102*, 103*, 105*, 106*, 107, 109, 110*, 111*, 113*, 114, 120*, 121*, 122* ; ¹ý¦üÛúÖê¯ÖÖ´ÖÂÖÔ¯Öϳ־ÖÖ×ݮ֮ÖÖ -209; ¹ý¦üÛúÖê¯ÖÖ×ݮ֮ÖÖ-212; ¹ý¦üÛúÖê¯Ö Öϳ־ÖÖ×ݮ֮ÖÖ-207,214 2)ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖË - ÖÖ Mss. 109, 113, 114; 3) †®Öã•¾Ö ü - ÖÖ Mss. 105, 107, †®Ö㕾ָ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 106, 108, 109, 110, 111, 114, 118, 119, 121, Books 207, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¹ý¦üÛúÖê¯ÖÖ ÖÂÖÔ¯Öϳ־ÖêÞÖÖ×ݮ֮ÖÖ / ¹ý¦üÛúÖê ÖÖ×ݮ֮ÖÖ .

P a g e | 225

†´ÖÂÖÔ„- †ÃÖ×ÆüÂÞÖãŸÖÖ, †ÃÖÆü®Ö¿Ö߻֟ÖÖ, ÛÎúÖê¬Ö, †Ö¾Öê¿Ö (†Ö¯Ö™êü), intolerance. The intolarence produced by wrath/ fury of Rudra led to fire (Rudra opened his third eye producing fire). “Prabhav” (orgin from) word though not used is to be understood. All readings carry same meaning. Accepted as pathabheda.

ºþ¦ü Ûêú ÛÎúÖê¬Ö ÃÖê Ÿ Ö®®Ö Æãü‡Ô †ÃÖÆü®Ö¿Ö߻֟ÖÖ ÃÖê †×Ý®Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (ºþ¦ü Ûúß ×ŸÖÃÖ¸üß †ÖÜÖ šüÖ®Öê ÃÖê †×Ý®Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü |) µÖפü ÖϳÖÖ¾Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®Ö ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÆü ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ÃÖ³Öß ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ ÖÖ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ºþ¦üÖ“µÖÖ ÛÎúÖê¬ÖÖ´Öãôêû ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»Ö껵ÖÖ †ÃÖÆü®Ö¿Ö߻֟Öê´Öãôêû †×Ý®Ö ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»ÖÖ. ( ºþ¦üÖ®Öê ןÖÃÖ üÖ ›üÖêôûÖ ˆ‘Ö›ü»µÖÖ®Öê †×Ý®Ö ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»ÖÖ.) ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¿Ö²¤ü ¾ÖÖ¯Ö ü»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ŸÖÖê ÃÖ Ö•Öæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»Öê †ÖÆêüŸÖ.

2. ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖË (Sambhavat) - past tense of ÃÖ´³Ö¾Ö„ - (ÃÖ´ÖË + ³Öæ + †¯ÖË) Birth or production.

†³Ö¾ÖŸÖË - (³Öæ) (past tense) produced. No change in meaning. So original retained.

ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖË - µÖÆü ÃÖ´³Ö¾Ö„ - (ÃÖ ÖË + ³Öæ + †¯ÖË) ÛúÖ ³ÖæŸÖÛúÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛú ºþ¯Ö Æîü… ÃÖ´³Ö¾Ö„ - •Ö®´Ö µÖÖ ˆŸ¯Ö×¢Ö… †³Ö¾ÖŸÖË - (³Öæ) (³ÖæŸÖÛúÖ»Ö) - ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü†Ö… †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖË - Æêü ÃÖ ³Ö¾Ö„ - (ÃÖ ÖË + ³Öæ + †¯ÖË) “Öê ³ÖæŸÖÛúÖôû¾ÖÖ“ÖÛú ºþ¯Ö †ÖÆêü. ÃÖ´³Ö¾Ö„ - •Ö®´Ö ØÛú¾ÖÖ ˆŸ¯Ö×¢Ö. †³Ö¾ÖŸÖË - (³Öæ) (³ÖæŸÖÛúÖôû) - Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ. †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. †®Ö㕾ָ ÖË (Anujwar) ü- Anu = after. Wether Anu is placed before jwar or after jwar it means same. Hence original retained. This reading provides no extra information hence rejected. †®Öã µÖê ¯ÖÖš,ü µÖפü •¾Ö ü Ûêú ÖÆü»Öê ×»ÖµÖÖ •ÖÖµÖ µÖÖ ²ÖÖ¤ü Öê ÃÖÃÖê †£ÖÔ ´Öë ÛúÖê‡Ô ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †®µÖ –ÖÖ®Ö Ûúß ÖÏÖ ŸÖß ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

†®Öã ÆüÖ ¯ÖÖšü •¾Ö üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá ØÛú¾ÖÖ ®ÖÓŸÖ ü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ±ú üÛú ¯Ö›üŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß †®µÖ –ÖÖ®ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß, ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

11.1 ŸÖõÖÖ¿ÖãÛúÖ׸üÞÖÖê ¤üÖ¾ÖÖÝ®Öê× ü¾ÖÖ¯Öן֟ÖõÖÖŸµÖ×µÖÛúõÖÖ¿Öã ¯ÖÏ¿ÖÖ®ŸµÖî ¯ÖϵÖן֟־µÖÓ ´ÖÖ¡ÖÖÓ ¤êü¿ÖÓ ÛúÖ»ÖÓ “ÖÖ׳ÖÃÖ´ÖßõµÖ (1) †×³Ö¯Öן֟ÖÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 113, 119; 2) µÖן֟־µÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 119, Books 202, 203, 204, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 226

1. †×³Ö¯Öן֟ÖÃµÖ (Abhipatitasya) - †×³Ö¯ÖŸÖ®Ö - (†×³Ö + ¯ÖŸÖË + »µÖã™Ëü) ˆ ÖÖÝÖ Ö®Ö, †ÖÛÎú ÖÞÖ Ûú ü®ÖÖ †Ö¯ÖŸÖ®Ö ÖË - (†Ö + ÖŸÖË + »µÖã™Ëü) ×®ÖÛú™ü •ÖÖ®ÖÖ, ™æü™ü ¯Ö›üü®ÖÖ. Considering the manifestation of raktapitta and its tendancy to come out from all apertures, great efforts are necessary immediately to treat it. Davagni (forestfire) has to be controlled immediately or else it burns the forest. Similarly Raktapitta has to be treated immediately.Hence original reading is retained. †×³Ö¯Öן֟ÖÃµÖ is accepted as reading ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú þֺþ Ö ÛúÖê †Öî ü ˆÃÖÛúß ÃÖ³Öß ´ÖãÜÖÖë ÃÖê ÖϾÖÙŸÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ÛúÖê ¬µÖÖ®Ö Öë üÜÖŸÖê Æãü‹ ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûêú ×»Ö‹ ¿Öß‘ÖÐ †Öî¸ü ´ÖÆüŸÖË ¯Öϵ֟®ÖÖë Ûúß •Öºþ¸üß ÆüÖêŸÖß Æîü… ¤üÖ¾ÖÖ×Ý®Ö ÛúÖê µÖפü ¿Öß‘ÖÐ ÛúÖ²Öæ ´Öë ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ¯Öã ê ü •ÖÓÝÖ»Ö ÛúÖê •Ö»ÖÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… †×³Ö¯Öן֟ÖÃµÖ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¸üŒŸÖׯ֢ÖÖ“Öê þֺþ¯Ö ¾Ö ŸµÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÔ ´ÖãÜÖÖÓ«üÖ ê ü ÖϾÖÙŸÖŸÖ ÆüÖêÞµÖÖ“Öß ¯ÖϾÖé×¢Ö »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“µÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêÃÖÖšüß ¿Öß‘ÖÐ ¾Ö ÖÖêšü¶Ö ¯Öϵ֟®ÖÖÓ“Öß ÝÖ¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ¤üÖ¾ÖÖ×Ý®Ö •Ö ü ¾Öêôêû¾Ö ü ×®ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ®ÖÖÆüß Ûêú»ÖÖ ŸÖ ü ŸÖÖê ¯ÖæÞÖÔ •ÖÓÝÖ»Ö •ÖÖôûŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. µÖן֟־µÖÓ (Yatitavyam) - Yatitavyam - to take efforts. .

In Ayurveda yatna means prayatna. Karma is also called Yatnah. (Charaka Viman. 8-77). No change in meaning. Original reading retained.

†ÖµÖã¾Öì¤üü ´Öë µÖŸ®Ö ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Öϵ֟®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Ûú ÖÔ ÛúÖê ³Öß µÖŸ®Ö ÛúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü |(“Ö. ×¾Ö. 8-77) †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†ÖµÖã¾Öì¤üÖ Ö¬µÖê µÖŸ®Ö “ÖÖ †£ÖÔ Öϵ֟®Ö †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. Ûú´ÖÖÔÃÖ ÃÖã üÖ µÖŸ®Ö ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.(“Ö. ×¾Ö. 8-77) †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

11.2 ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖê®ÖÖ¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖê®Ö ¾ÖÖ ´Öé¤ãü´Ö¬Öã ü׿Ö×¿Ö üן֌ŸÖÛúÂÖÖµÖî ü³µÖ¾ÖÆüÖµÖð„ ¯ÖϤêüÆü¯Ö׸üÂÖêÛúÖ¾ÖÝÖÖÆüÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÔ´Ö®ÖÖªî¾ÖÖÔ ŸÖ¡ÖÖ¾Ö×ÆüŸÖê®Öêןօ…11…… (1) üŸÖ ÖÔÞÖê®Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 109, 111, 121; 2) †ŸÖ¯ÖÔÞÖê®Ö - mss 113, 114; 3) “Ö

- ¯ÖÖ Mss. 120; 4) ¯ÖÏ»Öê¯Öüü- mss. 103, 122; 5) †¾ÖÝÖÖÆü®Öüü - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖ¯ÖÔÞÖê®Ö (Tarpanena) - Santarpana and Apatarpana is a combination of opposite upakrama in accordance with association of Vata or Kapha with pitta. Hence original reading retained. this is rejected

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ †Öî ü †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ µÖê ¤üÖê®ÖÖë ×¾Öºþ ü ˆ¯ÖÛÎú´Ö Æîü •ÖÖê ¾ÖÖŸÖ µÖÖ Ûú±ú Ûêú, ×¯Ö¢Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö †®Öã²ÖÓ¬Ö ¯Ö ü ×®Ö³ÖÔ ü ¸üÆüŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ †Ö×ÞÖü †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ Æüê ¤üÖê®Æüß ×¾Öºþ ü ˆ¯ÖÛÎú´Ö †ÖÆêüŸÖ •Öê ¾ÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ Ûú±úÖ“µÖÖ, ׯ֢ÖÖÃÖÆü †®Öã²ÖÓ¬ÖÖ¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 227

2. †ŸÖ¯ÖÔÞÖê®Ö (Apatarpanen) -San-tarpan and Apa-tarpan are technical terms used. Ch. Su. 23. Hence original retained. Atarpan means either Alpa (very less) Tarpana or No tarpan at all. Apatarpan means “†¯Ö®ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ¯ÖÔÞÖ´ÖË” i.e. causing Karshan. This shade of meaning is not expressed by the word “†ŸÖ¯ÖÔÞÖ”. Hence rejected.

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ †Öî ü †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ µÖê ¤üÖê®ÖÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü “Ö.ÃÖæ. 23 Öê ²ÖŸÖÖµÖê Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ

Æîü… †ŸÖ ÖÔÞÖ ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, †»¯Ö ŸÖ¯ÖÔÞÖ µÖÖ ×±ú ü ŸÖ¯ÖÔÞÖ ®Ö ÆüÖê®ÖÖ | †¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö “†¯Ö®ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ¯ÖÔÞÖ ÖË” – Ûú¿ÖÔ®Ö ÆüÖê®ÖÖ | ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ †£ÖÔ †ŸÖ¯ÖÔÞÖ ÃÖê ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ ¾Ö †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ Æêü ¤üÖê®Ö ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü “Ö.ÃÖæ. 23 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü

þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü, †ŸÖ¯ÖÔÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê †» Ö ŸÖ ÖÔÞÖ ØÛú¾ÖÖ ŸÖ¯ÖÔÞÖ ®Ö ÆüÖêÞÖê. † ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê “†¯Ö®ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ¯ÖÔÞÖ ÖË” Ûú¿ÖÔÞÖ ÆüÖêÞÖê. µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“ÖÖ †£ÖÔ †ŸÖ¯ÖÔÞÖ Ö¬Öæ®Ö ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. “Ö (Cha) – Either Santarpana or Apatarpana is to be used at one time. If it is

Urdwaga with Kaphanubandha- Apatarpan and if Adhoga with Vatanubandha- then Santarpan. Hence original reading Va is retained.

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ µÖÖ †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ ´Öë ÃÖê ‹Ûú ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú ²ÖÖ ü ´Öë ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü… üŒŸÖ× Ö¢Ö †ÝÖ ü Ûú±úÖ®Öã²ÖÓ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Ö ˆ¬¾ÖÔÝÖ Æîü, ŸÖÖê †¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ †Öî¸ü †ÝÖ ¾ÖÖŸÖÖ®Öã²ÖÓ¬Ö Ûêú ÃÖÖ£Öü †¬ÖÖêÝÖ Æîü, ŸÖÖê ÃÖÓŸÖ ÖÔÞÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¾ÖÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ ØÛú¾ÖÖ †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ µÖÖ¯ÖîÛúß ‹ÛúÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹ÛúÖ¾Öêôûß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö •Ö ü Ûú±úÖ®Öã²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ˆ¬¾ÖÔÝÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü †¯ÖŸÖ ÖÔÞÖ †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ®Öã²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ †¬ÖÖêÝÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ¾ÖÖ ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

4. ¯ÖϤêüÆü \ ¯ÖÏ»Öê¯Ö – (Pradheh / Pralep) The word “Pradeha” is used in general sense and indicates Lepanakarma. It is not used as a type of Lepa (pradeha-pralepa-alepa). In Raktapitta chikitsa also the word “¯ÖϤêüÆü” is used. Commentator explains it as “¯ÖÏ»Öê Ö”. (Charaka Chi. 4-105). Hence original reading retained but “Pralepa” is accepted as reading

. ¯ÖϤêüÆü µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛúŸÖ ü ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü µÖê »Öê Ö®Ö Ûú ÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | µÖê »Öê Ö ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ®ÖÆüß Æîü |

(¯ÖϤêüÆü- ¯ÖÏ»Öê¯Ö- †Ö»Öê Ö) ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ´Öë ¯ÖϤêüÆü ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ¸üÖë®Öê ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÏ»Öê Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | (“Ö.דÖ.4-105) †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ¯ÖÏ»Öê Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖϤêüÆü ÆüÖ ¯ÖÖšü †®ÖêÛú¾ÖêôûÖ ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ŸÖÖê »Öê¯Ö®Ö Ûú ÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ÆüÖ »Öê¯ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. (¯ÖϤêüÆü- ¯ÖÏ»Öê¯Ö- †Ö»Öê Ö). üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖê Ö¬µÖê ¯ÖϤêüÆü ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

×™üÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÏ»Öê Ö †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü (“Ö.דÖ.4-105). ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¯ÖÏ»Öê¯Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 228

5. †¾ÖÝÖÖÆü®Ö (Avagahana) - No change in meaning. Hence original reading maintained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

12.1 ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ ü- ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 118, 119, 121, Book 211; ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ü - ¯ÖÖ Mss. 116, 117)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

³Öæ - ³Ö¾Ö×®ŸÖ to exist. Bhavanti chatra - (and here there are). Bhavanti chatra is used to give some information about a part of the topic. It is customary to end the chapter with Tatra Shlokah, followed by shloka , containing comprehension of chapter.

In the following Sutra curability and non-curability of different types of Raktapitta is explained. Since this additional information is given Bhavanti Chatra is more appropriate

. µÖפü ×ÛúÃÖß ×¾ÖÂÖµÖ Ûêú ×ÛúÃÖß ¯ÖÖšü Ûêú ²ÖÖ¸êü ´Öê †ÝÖ ü •ÖÖ®ÖÛúÖ üß “ÖÖ×Æü‹ ŸÖÖê ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ×»ÖÜÖÖ

•ÖÖŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖß ¯ÖÏ£ÖÖ Æîü Ûúß ×¾ÖÂÖµÖ Ûúß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß †®µÖ ¿»ÖÖêÛúÖë Ûêú ²ÖÖ¤ü ´Öë ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ ÃÖê Ûúß •ÖÖŸÖß Æîü וÖÃÖÃÖê ×¾ÖÂÖµÖ ÃÖ ÖÖ¯ŸÖß ÃÖ´Ö—Öß •ÖÖ ÃÖÛúŸÖß Æîü |

×®Ö“Öê פüµÖê Æãü‹ ¿»ÖÖêÛúÖê ´Öë ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ †Öî¸ü †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß Æîü | µÖê †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ÃÖê ×´Ö»ÖŸÖß Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê µÖê †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü |

•Ö¸ü ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×¾ÖÂÖµÖÖŸÖß»Ö, ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ³ÖÖÝÖÖ“Öß †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö

×»ÖÆüßÞµÖÖ“Öß ¯ÖÏ£ÖÖ †ÖÆêü. ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ÃÖ ÖÖ¯ŸÖß ÆüÖêŸÖÖ®ÖÖ †®µÖ ¿»ÖÖêÛúÖÓ®ÖÓŸÖ ü ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ †ÃÖê ×»ÖÆüß»Öê •ÖÖŸÖê •µÖÖ´Öãôêû ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ÃÖ ÖÖ¯ŸÖß ÃÖ´Ö•ÖŸÖê.

ÜÖÖ»Öᯙ ¿»ÖÖêÛúÖÓ Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ¾Ö †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü. Æüß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ³Ö¾Ö×®ŸÖ “ÖÖ¡Ö ®Öê × ÖôûŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

12.2 ÃÖÖ¬µÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢ÖÓ ŸÖª¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê…

12.3 ×¾Ö¸êü“Ö®ÖÃµÖ µÖÖê×ÝÖŸ¾ÖÖ¤Ëü²ÖÆãüŸ¾ÖÖ¤Ëü³ÖêÂÖ•ÖÃµÖ “Ö……12……

(†ÖîÂÖ¬ÖÃµÖ - ÖÖ Ms. 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†ÖîÂÖ¬ÖÃµÖ (Aushadhasya) - Aushadha, Bheshaja etc are Synonyms.

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü¸Óü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö ÖÖîÂÖ¬Ö ÖË |

¯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ ÖË |

×¾ÖªÖ¤Ëü³ÖêÂÖ•Ö®ÖÖ´ÖÖ×®Ö, ... | Ch. Chi. 1-3

P a g e | 229

Though these are synonyms, each carries a different shade of meaning. Sometimes their meaning is contextual.

Here Aushadha has a more pervasive meaning. e.g.

סÖ×¾Ö¬Ö´ÖÖîÂÖ¬Ö×´Ö×ŸÖ - ¤îü¾Ö¾µÖ ÖÖÁÖµÖÓ µÖã׌ŸÖ¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖÓ ÃÖ¢¾ÖÖ¾Ö•ÖµÖ¿“Ö |

- “Ö.ÃÖæ. 11/54

Here, bheshaja means drug and the procedure like virechan is separately enlisted. The word Aushadha, which encompasses even procedures, becomes Ativyapta. So original reading retained.

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü Ó ü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö´ÖÖîÂÖ¬Ö ÖË |

¯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ ÖË |

×¾ÖªÖ¤Ëü³ÖêÂÖ•Ö®ÖÖ´ÖÖ×®Ö, ... | Ch. Chi. 1-3

µÖפü ¤üÖê®ÖÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ Ûêú ¿Ö²¤ü Æîü, »Öê×Ûú®Ö ‡®ÖÛêú †£ÖÔ Öë ×¾Ö׳֮®Ö ¸ÓüÝÖ Ûúß ”û™üÖ Æîü | Ûú³ÖßÛú³Öß ‡®ÖÛêú †£ÖÔ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÝÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü |

µÖÆüÖ †ÖîÂÖ¬Ö ÛúÖ †£ÖÔ ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü… ¤üÖ;

סÖ×¾Ö¬Ö´ÖÖîÂÖ¬Ö×´Ö×ŸÖ - ¤îü¾Ö¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖÓ µÖã׌ŸÖ¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖÓ ÃÖ¢¾ÖÖ¾Ö•ÖµÖ¿“Ö | - “Ö.ÃÖæ. 11/54

³ÖêÂÖ•Ö ÛúÖ †£ÖÔ µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü †ÖîÂÖ¬Ö ‹êÃÖÖ Æîü †Öî¸ü ×¾Ö êü“Ö®Ö •ÖîÃÖê ˆ¯ÖÛÎú´Ö ÛúÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü… †ÖîÂÖ¬Ö ¿Ö²¤ü, וÖÃÖ´Öë ¯ÖÛÎú ÖÖë ÛúÖ ³Öß †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü¸Óü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö ÖÖîÂÖ¬Ö ÖË |

¯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖ ÖË |

×¾ÖªÖ¤Ëü³ÖêÂÖ•Ö®ÖÖ´ÖÖ×®Ö, ... | Ch. Chi. 1-3

•Ö¸üß ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ŸµÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÖÔÃÖ ×¾Ö׳֮®Ö ¸ÓüÝÖÖ“µÖÖ ”û™üÖ †ÖÆêüŸÖ. Ûú¬Öß Ûú¬Öß µÖÖÓ“Öê †£ÖÔ ÃÖÓ¤ü³ÖÔÝÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

†ÖîÂÖ¬Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖÖ ÖÛú †ÖÆêü. ¤üÖ;

סÖ×¾Ö¬Ö´ÖÖîÂÖ¬Ö×´Ö×ŸÖ - ¤îü¾Ö¾µÖ ÖÖÁÖµÖÓ µÖã׌ŸÖ¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖÓ ÃÖ¢¾ÖÖ¾Ö•ÖµÖ¿“Ö | - “Ö.ÃÖæ. 11/54

³ÖêÂÖ•Ö “ÖÖ †£ÖÔ µÖê£Öêü †ÖîÂÖ¬Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ×¾Ö êü“Ö®ÖÖÃÖÖ üܵÖÖ ¯ÖÛÎú ÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêüü. †ÖîÂÖ¬Ö ¿Ö²¤ü, •µÖÖ Ö¬µÖê ˆ¯ÖÛÎú ÖÖ“ÖÖ ¤êüÜÖᯙ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ÆüÖêŸÖÖêü, †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

13.1 ×¾Ö¸êü“Ö®ÖÓ ŸÖã ׯ֢ÖÃµÖ •ÖµÖÖ£Öì ¯Ö ü´ÖÖîÂÖ¬Ö´ÖË…

P a g e | 230

(×Æ ü- ¯ÖÖ 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 114, 116, 117, 120, 121, 122, Books 204, 209, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×Æü (Hi) - Tu indicates strength, superior while Hi definite or Sure. Since Virechana is the best treatment for Pitta Tu is more appropriate.

ŸÖã ¿Ö²¤ü ¯ÖÏÖ²Ö»µÖ, ÁÖêšüŸÖÖ ¤ü¿ÖÔÛú Æîü •Ö²Ö Ûúß ×Æü ¿Ö²¤ü ×®Ö׿“Ö×ŸÖ ¤ü¿ÖÔÛú Æîü… ×¾Ö¸êü“Ö®Ö ×¯Ö¢Ö Ûúß ÁÖêšü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ŸÖã ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

ŸÖã ¿Ö²¤ü ¯ÖϲÖôûŸÖÖ, ÁÖêšüŸÖÖ ¤ü¿ÖÔÛú †ÖÆêü ŸÖ¸ü ×Æü ¿Ö²¤ü ×®Ö׿“Ö×ŸÖ ¤ü¿ÖÔÛú †ÖÆêü. ×¾Ö êü“Ö®Ö ×¯Ö¢ÖÖ“Öß ÁÖêšü דÖ×ÛúŸÃÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸÖã ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

13.2 µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖ„ ¿»Öê´ÖÖ ŸÖÃµÖ “ÖÖ®Ö¬Ö´ÖÓ Ã´ÖéŸÖ´ÖË……13……

(ü1) ü†®ÖãÝÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 103*, 122*,Books 209, 212,; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 110, 111, 114, 121; †×¯Ö - ¯ÖÖ Ms. 104; 3) ×ÆüŸÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 105, 106, 108, 109, 111, 114, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †®ÖãÝÖ„ - (Anugah) - (†®Öã +ÝÖ + ›ü) - ¯Öß”êû “Ö»Ö®Öê ¾ÖÖ»ÖÖ…

†®¾ÖµÖ„ - (Anvyah) - (†®Öã+ ‡+ †“ÖË) Öß”êû •ÖÖ®ÖÖ, †®ÖãÝÖ´Ö®Ö(†Ö Ö™êü); ¯Ö üÃ¯Ö üÛúÖ’ËûõÖÖ, ¯Ö üÃ¯Ö üÃÖ ²Ö®¬Ö„ (¿Ö²¤üÛú» Ö¦ãü´Ö)

“µÖ„ ŸÖ¡Ö (“ŸÖ¡Ö” ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖׯ֢Öê) †®ÖãÝÖ„ ¿»Öê ÖÖ, ŸÖÃµÖ (“ŸÖõ֔ ‡×ŸÖ Ûú±úÃµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖµÖÖ´ÖË), (×¾Ö êü“Ö®Ö ÖË) †®ÖË -†¬Ö Ö´ÖË Ã ÖéŸÖ ÖË”

“†®ÖãÝÖ„” becomes adjective of Kapha

In the original reading, “†®¾ÖµÖ„“expects Shasthi. In that case it should be either “¿»Öê ÖÞÖ„ †®¾ÖµÖ” or “¿»Öê´ÖÖ®¾ÖµÖ„”

So Grammaticaly †®ÖãÝÖ„ is more appropriate.

“µÖ„ ŸÖ¡Ö (“ŸÖ¡Ö” ‡×ŸÖ üŒŸÖׯ֢Öê) †®ÖãÝÖ„ ¿»Öê´ÖÖ, ŸÖÃµÖ (“ŸÖõ֔ ‡×ŸÖ Ûú±úÃµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖµÖÖ ÖË), (×¾Ö êü“Ö®Ö ÖË) †®ÖË -†¬Ö Ö´ÖË Ã ÖéŸÖ ÖË”

†®ÖãÝÖ„ µÖê Ûú±ú ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ Æîü | ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Öë †®¾ÖµÖ„ ÂÖšüß Ûúß †¯ÖêõÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | ŸÖÖê ˆÃÖ •ÖÝÖÆü Öê “¿»Öê ÖÞÖ„ †®¾ÖµÖ” µÖÖ ×±ú ü “¿»Öê ÖÖ®¾ÖµÖ„” ‹êÃÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

†ŸÖ„ ¾µÖÖÛú üÞÖ¥ü™üß ÃÖê †®ÖãÝÖ„ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

“µÖ„ ŸÖ¡Ö (“ŸÖ¡Ö” ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖׯ֢Öê) †®ÖãÝÖ„ ¿»Öê ÖÖ, ŸÖÃµÖ (“ŸÖõ֔ ‡×ŸÖ Ûú±úÃµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖµÖÖ´ÖË), (×¾Ö êü“Ö®Ö ÖË) †®ÖË -†¬Ö Ö´ÖË Ã ÖéŸÖ ÖË”

P a g e | 231

†®ÖãÝÖ„ Æêü Ûú±úÖ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖÞÖ †ÖÆêü. ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ †®¾ÖµÖ„ ÂÖšüß“Öß †¯ÖêõÖÖ Ûú üŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ •ÖÖÝÖß “¿»Öê ÖÞÖ„ †®¾ÖµÖ” ØÛú¾ÖÖ ü “¿»Öê´ÖÖ®¾ÖµÖ„” †ÃÖê ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖÛú üÞÖ¥ü™ü¶Ö †®ÖãÝÖ„ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) - Va indicates the option. Virechana is also useful for Kapha (main is Vamana). Hence Cha or Api are more appropriate than Va. Original reading retained.

¾ÖÖ ¿Ö²¤ü ¯ÖµÖÖÔµÖ ¤ü¿ÖÔÛú Æîü… ×¾Ö êü“Ö®Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú±ú ¤üÖêÂÖ (¾Ö´Ö®Ö ÖÏ ÖãÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Æîü…) Ûêú ×»Ö‹ ³Öß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ Æîü… †ŸÖ„ “Ö µÖÖ †×¯Ö ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ¾ÖÖ ÃÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ´Öë ¯Ö× ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü…

¾ÖÖ ¿Ö²¤ü ¯ÖµÖÖÔµÖ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ×¾Ö êü“Ö®Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú±ú ¤üÖêÂÖÖÃÖÖšüß (¾Ö´Ö®Ö ¯ÖÏ´ÖãÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †ÖÆêü.) ÃÖã üÖ ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü. “Ö ØÛú¾ÖÖ †×¯Ö “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ ¾ÖÖ ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

3. ×ÆüŸÖ ÖË (Hitam) - Hitam = beneficial; while Smritam = known. (†¬Ö´Ö = ×®Ö ®ÖŸÖ´Ö, •Ö‘Ö®µÖŸÖ Ö bad/ lower; †®ÖË + †¬Ö Ö = not very low, ×®Ö´®ÖŸÖ´Ö ®ÖÆüà) Virechana is mainly treatment for Pitta. It is known, that for Kapha also, it is not contraindicated. Hence original reading retained.

×¾Ö¸êü“Ö®Ö µÖÆü ´Öãܵ֟ք ×¯Ö¢Ö Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Æîü… Ûú±ú Ûêú ×»Ö‹ ³Öß ¾ÖÆü ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ Æîü, ×®Ö×ÂÖ ü ®ÖÆüà… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ®ÖÆüà ×ÛúµÖÖ Æîü…

×¾Ö¸êü“Ö®Ö Æüß ¯ÖÏÖ´ÖãܵÖÖ®Öê ׯ֢ÖÖ“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †ÖÆêü. Ûú±ú ¤üÖêÂÖÖÃÖÖšüß ¤êüÜÖᯙ ŸÖß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü, ×®Ö×ÂÖ ü ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

14.1 ³Ö¾ÖêªÖêÝÖÖ¾ÖÆÓü ŸÖ¡Ö ´Ö¬Öã¸Óü “Öî¾Ö ³ÖêÂÖ•Ö´ÖË…

14.2 ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê……14……

(1) ŸÖ““Ö - ¯ÖÖ mss. 103, 108, 116, 117, 122 ; ü2)ŸÖŸÖË 106, 109, 111, 114, 121 ; 2) µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆÓü “Ö ¾ÖÖ ŸÖ¡Ö ÛúÂÖÖµÖÓ ×ŸÖŒŸÖÛúÖ×®Ö “Ö*- 104; 3) ÃÖÖ¬µÖŸÖ´ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 120, 110*, Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ³Ö¾ÖêŸÖË (Bhavet) \ ŸÖ““Ö (Tacha) - Normaly when the word “Virechanam” is used, it is not necessary to repeat it on every line, the Anvay continues. So “Bhavet” seems appropriate. But Tat-cha may indicate “Virechan” and other form of Shodhan or other karma like Lepa, is Yogavaha (here the meaning of the term Yogavaha is useful for Pitta as well as Kapha.)

P a g e | 232

•Ö²Ö ³Öß ×¾Ö¸êü“Ö®Ö´ÖË ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê µÖÆü •Öºþ üß ®ÖÆüß Ûúß †®¾ÖµÖ ¯Öã¸üÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ˆÃÖê ¤üÖêÆü üÖµÖÖ •ÖÖµÖ | †ŸÖ„ ³Ö¾ÖêŸÖË †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ¯Ö Ó üŸÖã ŸÖ““Ö ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ×¾Ö¸êü“Ö®Ö †Öî ü †®µÖ ¿ÖÖê¬Ö®Ö Ûú´ÖÔ †Öî ü †®µÖ Ûú´ÖÔ •ÖîÃÖê Ûúß »Öê¯Ö, µÖê µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆü Æîü | (‡ÃÖ •ÖÝÖÆü µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆü µÖê ¯ÖÖšü ×¯Ö¢Ö †Öî ü Ûú±ú Ûêú ×»ÖµÖê Æîü |) •Öë¾ÆüÖ ×¾Ö êü“Ö®Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖêÛú¾Öêôûß †®¾ÖµÖ ÖæÞÖÔ ÆüÖêÞµÖÖÃÖÖšüß ŸÖÖê ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü ¾ÖÖ¯Ö üÞÖê ÝÖ¸ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ³Ö¾ÖêŸÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸÖ““Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, ×¾Ö êü“Ö®Ö ¾Ö †®µÖ ¿ÖÖê¬Ö®Ö Ûú ÖÔ †Ö×ÞÖ †®µÖ Ûú´ÖÔ •ÖÃÖê Ûúß »Öê¯Ö. Æêü µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆü †ÖÆêüŸÖ. (µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆü ×¯Ö¢Ö ¾Ö Ûú±úÖÃÖÖšüß †ÖÆêü.)

2. µÖÖêÝÖÖ¾ÖÆÓü “Ö ¾ÖÖ ŸÖ¡Ö ÛúÂÖÖµÖÓ ×ŸÖŒŸÖÛúÖ×®Ö “Ö - The word ““Ö” from “´Ö¬Öã¸Óü“Ö” indicates Kashay

and Tikta. If we consider the drugs mentioned for Raktapitta (Ch. Chi. 4- 73), they are mostly Kashay Tikta and some may also be Madhura like Shatavari, Gokshur. Hence this is accepted as Pathabheda. ““Ö” µÖê ¯ÖÖšü “ Ö¬Öã¸Óü “Ö” ÃÖê ×»ÖµÖÖ Æîü, ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ÛúÂÖÖµÖ †Öî üü ן֌ŸÖ | ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûêú ×»ÖµÖê •ÖÖê ¦ü¾µÖ ²ÖŸÖÖµÖê Æîü ¾ÖÖê ´Öãܵ֟ք ÛúÂÖÖµÖ, ן֌ŸÖ †Öî ü Ûãú”û ´Ö¬Öæ ü ¸üÃÖ Ûêú Æîü •ÖîÃÖê Ûúß ¿ÖŸÖÖ¾Ö üß, ÝÖÖêõÖæ ü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

““Ö” ÆüÖ ÖÖšü “´Ö¬Öã Ó ü “Ö” ´Ö¬Öæ®Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ, ÛúÂÖÖµÖ †Öî üü ן֌ŸÖ üÃÖ. ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖêÃÖÖšüß •Öß ¦ü¾µÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ ŸÖß ´Öãܵ֟ք ÛúÂÖÖµÖ, ן֌ŸÖ †Ö×ÞÖ ÛúÖÆüß ´Ö¬Öæ ü ¸üÃÖÖ“Öß †ÖÆêüŸÖ •ÖÃÖê Ûúß ¿ÖŸÖÖ¾Ö üß, ÝÖÖêõÖæ ü. ŸµÖÖ Öãôêû ÖÖšü³Öê¤ Ã¾Öºþ ÖÖŸÖ ×þÖÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖÖ¬µÖŸÖ´ÖÓ (Sadhyatamam) - Sadhyatamam is most easily curable. RaktaPitta is not a disease which is easily curable. Among the three types of Raktapitta (Urdhwaga, Adhoga and Ubhayaga) Urdhwaga Raktapitta is most easily curable. Hence original reading retained and this is accepted as pathabheda.

ÃÖÖ¬µÖŸÖ ÖÓ - †×¬ÖÛú ÃÖ ü»ÖŸÖÖÃÖê šüßÛú ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ… üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖ ü»ÖŸÖÖ ÃÖê šüßÛú ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ®ÖÆüß Æîü | ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú ŸÖß®Ö ¯ÖÏÛúÖ üÖë ´Öë ( ¬¾ÖÔÝÖ, †¬ÖÖêÝÖ, ˆ³ÖµÖÝÖ) ˆ¬¾ÖÔÝÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ÃÖ ü»ÖŸÖÖ ÃÖê šüßÛú ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ üÖ Æîü |

ÃÖÖ¬µÖŸÖ ÖÓ - ÃÖÆü•Ö¯ÖÞÖê ²Ö üÖ ÆüÖêÞÖÖ üÖ. ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö ÃÖã»Ö³ÖŸÖê®Öê šüßÛú ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¾µÖÖ¬Öß ®ÖÖÆüß. üŒŸÖׯ֢ÖÖ“µÖÖ ŸÖß®Ö ¯ÖÏÛúÖ üÖ¯ÖîÛúß (ˆ¬¾ÖÔÝÖ, †¬ÖÖêÝÖ, ˆ³ÖµÖÝÖ) ˆ¬¾ÖÔÝÖ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÃÖã»Ö³ÖŸÖê®Öê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêÞÖÖ êü †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖš ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

15.1 ¸üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖ×´Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ´ÖË…

(×®Ö¿“ÖµÖ„-¯ÖÖ mss. 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214)

×®Ö¿“ÖµÖ„ (Nichayah) - ×Ã£Ö ü ´ÖŸÖ, ¥üœü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ, ¯ÖŒÛúÖ ³Ö üÖêÃÖÖ, †ÃÖÓפüÝ¬Ö Ö× üÞÖÖ´Ö (†Ö¯Ö™êü)

Stable opinion, firm belief, guaranteed reliance, doubtless consequence.

P a g e | 233

×®Ö׿“ÖŸÖ (Nishchith) - ×®Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö, ±îúÃÖ»ÖÖ ×ÛúµÖÖ, ŸÖµÖ ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö (†Ö Ö™êü)

Ascertained, resolved, determined

Though both mean same there is slight difference in meaning. Nischayh is opinion or belief while Nischit is established. Hence Nishita is more appropriate.

µÖפü ¤üÖê®ÖÖëÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö ×¤üÜÖŸÖÖ Æîü, »Öê×Ûú®Ö ¤üÖê®ÖÖê ´Öë £ÖÖê›üÖÃÖÖ ±ú üÛú Æîü | ×®Ö¿“ÖµÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ×ãָü ´ÖŸÖ µÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ †Öî¸ü ×®Ö׿“ÖŸÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ×®Ö¬ÖÖÔ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö, †ŸÖ„ ×®Ö׿“ÖŸÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

•Ö¸üß ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö ¾ÖÖ™üŸÖ †ÃÖ»ÖÖ, ŸÖ üß £ÖÖê›üÖÃÖÖ ±ú¸üÛú †ÖÆêü. ×®Ö¿“ÖµÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ´ÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ †Ö×ÞÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ×®Ö¬ÖÖÔ× üŸÖ Ûêú»Öê»Öê, ŸµÖÖ´Öãôêû ×®Ö׿“ÖŸÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

15.2 ¾Ö´Ö®ÖõÖÖ»¯ÖµÖÖê×ÝÖŸ¾ÖÖ¤ü»¯ÖŸ¾ÖÖ¤Ëü³ÖêÂÖ•ÖÃµÖ “Ö……15……

16.1 ¾Ö´Ö®ÖÓ ×Æü ®Ö ׯ֢ÖÃµÖ Æü üÞÖê ÁÖêšü´Ö㓵֟Öê… (•ÖµÖÖ£Öì¯Ö ü´ÖÖîÂÖ¬Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 103, 108, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

•ÖµÖÖ£Öì¯Ö ü´ÖÖîÂÖ¬Ö´ÖË (Jayarthe Paramaushadham) - Harana indicates shodhan treatment while Jay indicates shodhan as well as shaman. Vamana being Shodhan type of treatment harana is more appropriate.

Æü¸üÞÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ¿ÖÖê¬Ö®Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü •ÖµÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ¿ÖÖê¬Ö®Ö †Öî¸ü ¿Ö´Ö®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾Ö´Ö®Ö ‹Ûú ¿ÖÖê¬Ö®Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Æü üÞÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü…

Æü¸üÞÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¿ÖÖê¬Ö®Ö דÖ×ÛúŸÃÖ ê“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê †Ö×ÞÖ •ÖµÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¿ÖÖê¬Ö®Ö †Ö×ÞÖ ¿Ö´Ö®Ö µÖÖ ¤üÖê®Æüà“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¾Ö´Ö®Ö ‹Ûú ¿ÖÖê¬Ö®Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê Æü üÞÖ ¿Ö²¤Ö“ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

16.2 µÖ¿“Ö ŸÖ¡ÖÖ®¾ÖµÖÖê ¾ÖÖµÖãß֓”ûÖ®ŸÖÖî “ÖÖ¾Ö¸Óü ôÖéŸÖ´ÖË……16…… (1) †®ÖãÝÖÖê - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, Books 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214; 2) ŸÖã - ÖÖ Ms. 101; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 111, 114; 3) ÖŸÖ ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 110, 113, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Books 202, 204, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “†®ÖãÝÖ„” (Anugah) - seems more appropriate. Same as 13.2

13.2 Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö

13.2 ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê

2. “Ö (Cha) / ¾ÖÖ (Va) / ŸÖã (Tu) - cha indicates “haranecha Shantou (Shaman) cha” Va here indicates “harane va Shantou (Shaman) va”. Tu Avadharane- indicates Vaman is definitely Avara ( inferior) treatment for Vata.

P a g e | 234

“Ö ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö, Æü üÞÖê “Ö ¿ÖÖ®ŸÖÖî “Ö | ¾ÖÖ ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö, Æü üÞÖê ¾ÖÖ ¿ÖÖ®ŸÖÖî ¾ÖÖ | ŸÖã †¾Ö¬Ö üÞÖê ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü - ¾Ö´Ö®Ö ¾ÖÖŸÖ Ûúß †¾Ö¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Æîü |

“Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, Æü üÞÖê “Ö ¿ÖÖ®ŸÖÖî “Ö | ¾ÖÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, Æü üÞÖê ¾ÖÖ ¿ÖÖ®ŸÖÖî ¾ÖÖ | ŸÖã †¾Ö¬Ö¸üÞÖê “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü - ¾Ö´Ö®Ö ¾ÖÖŸÖÖ“Öß †¾Ö¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ †ÖÆêü.

3. ´ÖŸÖ´ÖË (Matam) - opinion, Smritam - Known, remembered.

In 13.2 some Mss. have used Hitam instead of Smritam and here some have used Matam. It is not one opinion but fact. Hence Smritam is appropriate.

´ÖŸÖ´ÖË - †×³Ö ÖÏÖµÖ, ôÖéŸÖ ÖË - –ÖÖŸÖ, Ã´Ö üÞÖ ×ÛúµÖÖ Æãü†Ö…

13.2 ´Öë Ûãú”û ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ôÖéŸÖ´ÖË Ûúß •ÖÝÖÆ ×ÆüŸÖ ÖË ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî †Öî ü Ûãú”û ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ´ÖüŸÖ ÖË ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æî…ü µÖÆü ‹Ûú †×³Ö ÖÏÖµÖ ®Ö ÆüÖêÛú ü ‹Ûú ¾ÖßÖã×ß֣Öß Æîü… †ŸÖ„ ôÖéŸÖ´ÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ Æîü…

´ÖŸÖ´ÖË - †×³Ö ÖÏÖµÖ, ôÖéŸÖ ÖË - –ÖÖŸÖ, Ã´Ö üÞÖ Ûêú»Öê»Öê.

13.2 ´Ö¬µÖê,û ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ôÖéŸÖ´ÖË ‹ê¾Ö•Öß ×ÆüŸÖ´ÖË “ÖÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖü ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ´ÖüŸÖ´ÖË “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖü ‹Ûú †×³Ö¯ÖÏÖµÖ ®ÖÃÖæ®Öü ‹Ûú ¾ÖßÖã×ß֣Öß †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö ôÖéŸÖ´ÖË †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

17.1 ŸÖ““ÖÖµÖÖêÝÖÖ¾ÖÆÓü ŸÖ¡Ö ÛúÂÖÖµÖÓ ×ŸÖŒŸÖÛúÖ×®Ö “Ö…

(õÖÖŸÖË -¯ÖÖ mss. 209,212)

“ŸÖ““Ö “Here means Vamana treatment, (with ref from previous line). Vaman is contraindicated for vitiated Vatadosha and not a good treatment for Pitta. Hence it is improper treatment in Adhoga Raktapitta. This explanation cannot be understood with the word “õÖÖŸÖË”. Hence “õÖÖŸÖË” reading is rejected.

ŸÖ““Ö ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ¾Ö´Ö®Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ (¯ÖÆü»Öê ¿»ÖÖêÛú Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü) | ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Öë ¾Ö´Ö®Ö ×®Ö×ÂÖ¬¤ü Æîü †Öî¸ü ×¯Ö¢Ö Ûúß ¾ÖÖê ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ †¬ÖÖêÝÖ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûúß ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü | µÖê †£ÖÔ ÃµÖÖŸÖË ÃÖê –ÖÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ “õÖÖŸÖË” ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü|

ŸÖ““Ö “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, ¾Ö Ö®Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ, ( ÖÖÝÖ“µÖÖ †ÖêôûߟÖᯙ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ®ÖãÃÖÖ ü). ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖ Ö¬µÖê ¾Ö´Ö®ÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ × Ö¢ÖÖÃÖÖšüß ŸÖß µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû †¬ÖÖêÝÖ üŒŸÖׯ֢ÖÖ´Ö¬µÖê Æüß µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÖ †£ÖÔ “õÖÖŸÖË”µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.ŸµÖÖ´Öãôêû “õÖÖŸÖË” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

17.2 ŸÖôÖÖªÖ¯µÖÓ ÃÖ´ÖÖܵÖÖŸÖÓ µÖ¤ãüŒŸÖ´Ö®Öã»ÖÖê´ÖÝÖ´ÖË……17…… (¸üŒŸÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 106, 109, 110, 111, 114, 116, 117, 121, 122, Books 202, 204, 207, 209, 212, 213)

P a g e | 235

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¸üŒŸÖ´ÖË (Raktam) - In 14.2 (ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖ) and also in 15.1 (¸üŒŸÖÓ

ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ µÖ× Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ´ÖË) the word Rakta is used. But in 14.1 (ÃÖÖ¬µÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢ÖÓ ŸÖª¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê) the word Lohitpitta is used which is most appropriate. Though it is blood which is seen by naked eye, it is disturbed blood along with vitiated pitta. This can be understood by the word Yad ü. The sutra starts with “ üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ”. Rather than using “¸ üŒŸÖÓ” everytime, it is referred with “µÖ¤Ëü”. “µÖ¤Ëü ¸üŒŸÖÓ” will be repetation. Hence original reading retained.

14.2 ´Öë (ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ÖÏן֪֯ŸÖ) †Öî ü 15.1 Öë ³Öß ( üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖ×´Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ´ÖË) üŒŸÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ¯Ö ü 14.1 Öë (ÃÖÖ¬µÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢ÖÓ ŸÖª¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê) »ÖÖê×ÆüŸÖ×¯Ö¢Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü •ÖÖê †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü… ¯ÖÏŸµÖõÖ üŒŸÖ ÛúÖ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ¾ÖÆü Ûêú¾Ö»Ö üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖã ®Ö ÆüÖêÛú ü ¤æü×ÂÖŸÖ ×¯Ö¢Ö ÃÖê × Ö×ÁÖŸÖ ¤ã™ üŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… µÖ¤Ëü ¿Ö²¤ü ÃÖê ‡ÃÖÛúÖ –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¿»ÖÖêÛú Ûúß ¿Öã ü¾ÖÖŸÖ “ üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÆüÖêŸÖß Æîü | Æü¸ü ²ÖÖ ü “ üŒŸÖÓ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú ü®Öê Ûúß ¾Ö•ÖÆü, ¾ÖÖê “µÖ¤Ëü” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “µÖ¤Ëü üŒŸÖÓ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ´ÖŸÖ»Ö²Ö Ûúß ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü | ‡ÃÖ×»Ö‹ü ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

14.2 Ö¬µÖê (ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ÖÏן֪֯ŸÖ) †Ö×ÞÖ 15.1 Ö¬µÖê ÃÖã üÖ ( üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ µÖ× Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ ÖË) üŒŸÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö ü ÓŸÖã 14.1 ´Ö¬µÖê (ÃÖÖ¬µÖÓ »ÖÖê×ÆüŸÖׯ֢ÖÓ ŸÖª¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê) »ÖÖê×ÆüŸÖ×¯Ö¢Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü •ÖÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ †ÖÆêü. ÖÏŸµÖõÖ üŒŸÖ •Ö üß ¥ü™üßÃÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ üß ŸÖÖê Ûêú¾Öôû ¸üŒŸÖ ¬ÖÖŸÖã ®ÖÃÖæ®Ö ¤æü×ÂÖŸÖ × Ö¢ÖÖ ÃÖÆü × Ö×ÁÖŸÖ †ÃÖê ¤ã™ üŒŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖ¤Ëü ¿Ö²¤üÖ®Öê Æêü ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ¿»ÖÖêÛúÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ “ üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÆüÖêŸÖê. ÖÏŸµÖêÛú ¾Öêôûß “ üŒŸÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûú üÞµÖÖ‹ê¾Ö•Öß “µÖ¤Ëü” ÆüÖ ÖÖšü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü.ŸµÖÖ Öãôêû “µÖ¤Ëü ¸üŒŸÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Öãôêû †£ÖÖÔ“Öß ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

18.1 ¸üŒŸÖׯ֢ÖÓ ŸÖã µÖ®´ÖÖÝÖÖð «üÖ¾Ö×¯Ö ÖÏן֪֯ŸÖê…

18.2 †ÃÖÖ¬µÖ×´Ö×ŸÖ ŸÖ•–ÖêµÖÓ ¯Öæ¾ÖÖ쌟ÖÖ¤êü¾Ö ÛúÖ¸üÞÖÖŸÖË……18……

19.1 ®Ö×Æü ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÓ ØÛúד֤üßµÖÃµÖ ¯ÖÏןִÖÖÝÖÔÝÖ´ÖË…

19.2 ¯ÖÏןִÖÖÝÖÕ “Ö Æü üÞÖÓ üŒŸÖׯ֢Öê ×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê……19…… (1) ŸÖã - ¯ÖÖ Ms. 113; 2) †¯ÖÆü¸üÞÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖã (Tu) - Here “Cha” means sure, definite, ×®ÖÃÃÖ®¤êüê üÆü, ×®Ö¿“ÖµÖ ×Æü. Tu also means the same. “So original reading is maintained.

“Ö ÛúÖ µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü †£ÖÔ ×®ÖÃÃÖ®¤êüê üÆü, ×®Ö¿“ÖµÖ ×Æü ‹êÃÖÖ Æîü… ŸÖã ÛúÖ †£ÖÔ ³Öß ‹êÃÖÖ Æüß Æîü… †Öî ü “Ö 19.1 ‹¾ÖÓ 19.2 ÛúÖê •ÖÖê›üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ü ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

P a g e | 236

“Ö “ÖÖ ‡£Öê †£ÖÔ, ×®ÖÃÃÖ®¤êüêüÆü, ×®Ö׿“ÖŸÖ“Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. ŸÖã “ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÞÖ †ÃÖÖ“Ö †ÖÆêü. †Ö×ÞÖü “Ö 19.1 ¾Ö 19.2 ®ÖÖ •ÖÖê›üŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †¯ÖÆü¸üÞÖÓ (Apaharanam) – Apaharanam (†¯Ö + Çüü + »µÖã™Ëü) - ¤æü¸ü »Öê •ÖÖ®ÖÖ | No change in meaning. Hence original reading is retained.

†¯ÖÆü üÞÖ (†¯Ö + Çüü + »µÖã™Ëü) - ¤æü ü »Öê •ÖÖ®ÖÖ | †£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†¯ÖÆü üÞÖ (†¯Ö + Çüü + »µÖã™Ëü) - ¤æü ü ®ÖêÞÖê… †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

20.1 ‹¾Ö´Öê¾ÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®ÖÓ ÃÖ¾ÖÔ¿ÖÖê ®ÖÖÃµÖ ×¾ÖªŸÖê… (×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

×¾Ö¬ÖßµÖŸÖê (Vidhiyate) - Vid - Vidyate - to be in, present. Vidhi - Niyam, Kriya

×¾Ö¤Ëü-×¾ÖªŸÖê - ÆüÖê®ÖÖ (†×ß֟¾Ö Öë) ×¾Ö׬ք - ×®ÖµÖ Ö, ×ÛÎúµÖÖ

×¾Ö¤Ëü-×¾ÖªŸÖê - †ÃÖÞÖê (†×ß֟¾ÖÖŸÖ) ×¾Ö׬ք - ×®ÖµÖ´Ö, ×ÛÎúµÖÖ

Upa-Shaman does not exist for Ubhayaga Raktapitta. This is a general experience and not the rule. Hence original reading retained.

ˆ³ÖµÖÝÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö Ûêú ×»Ö‹ ˆ¯Ö¿Ö´Ö דÖ×ÛúŸÃÖÖ †×ß֟¾Ö ´Öë ®ÖÆüà Æîü… µÖÆü ÃÖÖ ÖÖ®µÖ †®Öã³Ö¾Ö Æîü ®Ö Ûúß ÛúÖê‡Ô ×®ÖµÖ Ö… †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

ˆ³ÖµÖÝÖ üŒŸÖׯ֢ÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö¿Ö Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †×ß֟¾ÖÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ †®Öã³Ö¾Ö †ÖÆêü, ×®ÖµÖ´Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

20.2 ÃÖÓÃÖé™êüÂÖã “Ö ¤üÖêÂÖêÂÖã ÃÖ¾ÖÔו֓”û Ö®ÖÓ ´ÖŸÖ´ÖË……20…… (1) ü×Æü - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 105, 108, 110, 120, 122 , Books 209, 212; 2) ü×ÆüŸÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 108, 120, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×Æü (Hi) - Cha and Hiü are used in place of one-another. Hence original reading is retained.

“Ö †Öî ü ×Æü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú ¤æüÃÖ ê ü Ûêú ãÖÖ®Ö Ö¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ü ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö †Ö×ÞÖ ×Æü “ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ‹Ûú´ÖêÛúÖÓ“µÖÖ •ÖÖÝÖß Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ü×ÆüŸÖ´ÖË (Hitam) - If the word “´ÖŸÖ´ÖË” is used then “×ÆüŸÖ´ÖË” is to be understood with “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” Vice versa, If the word “×ÆüŸÖ´ÖË” is used then “´ÖŸÖ´ÖË” is to be understood with “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ”. So “×ÆüŸÖ´ÖË” can be accepted as pathabheda.

P a g e | 237

µÖפü “ ÖŸÖ´ÖË” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, ŸÖÖê “×ÆüŸÖ ÖË” µÖê ÖÖš “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” üÃÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛêú ×¾Ö¸üÖê¬Öß µÖפü “×ÆüŸÖ ÖË” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê, ŸÖÖê “ ÖŸÖ´ÖË” µÖê ¯ÖÖš “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” üÃÖê ÃÖ Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | “×ÆüŸÖ´ÖË” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | •Ö¸ü “ ÖŸÖ´ÖË” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ü“×ÆüŸÖ ÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” ®Öê ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü •Ö ü ü“×ÆüŸÖ´ÖË” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûêú»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü “´ÖŸÖ ÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” ®Öê ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ü“×ÆüŸÖ ÖË” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

21.1 ‡ŸµÖ㌟ÖÓ ×¡Ö×¾Ö¬ÖÖê¤üÛÕú ¸üŒŸÖÓ ´ÖÖÝÖÔ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„… (¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö (Raktapitta) - Rakta word is used for Raktapitta. In 14.2 (ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê) and also in 15.1 (¸üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖ× Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ´ÖË). Hence original reading is retained.

¸üŒŸÖ µÖÆü ¿Ö²¤ü ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö Ûêú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖãŒŸÖ Æãü†Ö Æîü… 14.2 ´Öë (ŸÖôÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ ¸üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏן֪֯ŸÖê) †Öî¸ü 15.1 ´Öë (¸üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖ×´Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ´ÖË)… ‡ÃÖ×»Ö‹ü Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

¸üŒŸÖ ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖϵÖãŒŸÖ Ûêú»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †ÖÆêü. 14.2 ´Ö¬µÖê (ŸÖà ÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖÓ ´ÖŸÖÓ üŒŸÖÓ µÖ¤æü¬¾ÖÕ ¯ÖÏ×ŸÖ ÖªŸÖê) ŸÖÃÖê“Ö 15.1 ´Ö¬µÖê ( üŒŸÖÓ ŸÖã µÖ¤ü¬ÖÖê³ÖÖÝÖÓ ŸÖªÖ¯µÖ× Ö×ŸÖ ×®Ö׿“ÖŸÖ ÖË). ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

21.2 ‹³µÖßÖã ÜÖ»Öã ÆêüŸÖã³µÖ„ ØÛúד֟ÃÖÖ¬µÖÓ ®Ö ×ÃÖ¬µÖןօ…21……

22.1 ¯ÖÏêµÖÖê¯ÖÛú¸üÞÖÖ³ÖÖ¾ÖÖ§üÖî¸üÖŸ´µÖÖ«îüª¤üÖêÂÖŸÖ„…

22.2 †Ûú´ÖÔŸÖ¿“Ö ÃÖÖ¬µÖŸ¾ÖÓ Ûú׿“Ö¦üÖêÝÖÖêƒ×ŸÖ¾ÖŸÖÔŸÖê……22…… (†×³Ö¾ÖŸÖÔŸÖê - ¯ÖÖ Ms. 117)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†×³Ö¾ÖŸÖÔŸÖê (Abhivartate) -

†×³Ö¾ÖŸÖÔ®Ö (Abhivartana) - •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, Æü»»ÖÖ Ûú üÞÖê (ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö)

†×ŸÖ¾ÖŸÖÔ®Ö (Ativartana) - ×®ÖµÖ´Ö ÃÖÖê›æü®Ö ¾ÖÖÝÖÞÖê, ´ÖÖÝÖê ™üÖÛúÞÖê, †×ŸÖ¿ÖµÖ (ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö), ¯Ö× üŸµÖÖÝÖ„ (†Ö. ¿Ö.), Pardonable offence (Monier).

(†×ŸÖ¾ÖéŸÖË (Ativritta) - pass beyond, surpass)

P a g e | 238

Curable Raktapitta also crosses over to Non-curable if untreated, if the Vaidya is not skilful enough, if the patient does not have good mind, or lacks resources. The surpassing meaning is not expressed by the word “†×³Ö¾ÖŸÖÔ®Ö”. Hence original retained.

µÖפü ¾Öîª –ÖÖ ÖÛú ®Ö ÆüÖê, ºþÝÞÖ ÃÖŸ¾Ö¾ÖÖ®Ö ®Ö ÆüÖê µÖÖ ×±ú ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú ×»Ö‹ µÖÖêÝµÖ ÃÖÖ´ÖÝÖÏß ¯Ö»Ö²¬Ö ®Ö ÆüÖê ŸÖÖê ÃÖÖ¬µÖ ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö †ÃÖÖ¬µÖ ²Ö®Ö •ÖÖŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖÖ ÁÖêšü †£ÖÔ µÖÆüÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö¸ü ¾Öîª –ÖÖ¯ÖÛú ®ÖÃÖê»Ö, ºþÝÞÖ ÃÖŸ¾Ö¾ÖÖ®Ö ®ÖÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêÃÖÖ”ûß µÖÖêÝµÖ ÃÖÖ´ÖÝÖÏß ˆ Ö»Ö²¬Ö ®ÖÃÖê»Ö ŸÖ ü ÃÖÖ¬µÖ üŒŸÖ×¯Ö¢Ö †ÃÖÖ¬µÖ ²Ö®ÖŸÖê. †ÃÖÖ ÁÖêšü †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

23.1 ŸÖ¡ÖÖÃÖÖ¬µÖŸ¾Ö´ÖêÛÓú õÖÖŸÖË ÃÖÖ¬µÖµÖÖ¯µÖ¯Ö× üÛÎú´ÖÖŸÖË…

23.2 ¸üŒŸÖׯ֢ÖÃµÖ ×¾Ö–ÖÖ®Ö×´Ö¤Óü ŸÖõÖÖê¯Öפü¿µÖŸÖê……23……

(ˆ¯Ö¤êüõµÖŸÖê- ÖÖ mss. 103, 104, 105, 108, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 202, 203, 204, 207, 209, 211, 213, 214)

24.1 µÖŸÖË ÛéúÂÞÖ´Ö£Ö¾ÖÖ ®Öß»ÖÓ µÖ«üÖ ¿ÖÛÎú¬Ö®Öã¯ÖϳִÖË… (1) “Ö - ÖÖ Mss. 101, 106, 109, 111, 114, 121; 2) ‡Ó¦ü¬Ö®Öã¯ÖϳִÖË - ¯ÖÖ Book 202; ¿ÖÛÎú¬Ö®Öã¯ÖÏ³Ö ÖË - ¯ÖÖ Ms. 110*; ¿ÖÛÎú¬Ö®Öã„ ÖϳִÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 106, 109, 111, 121, 122, Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) - Cha - †Öî¸ü, ³Öß, ŸÖ£ÖÖ, ‡ÃÖÛêú †×ŸÖ× üŒŸÖ - (Which is black or blue and also Shakradhanush like, all are incurable.) No change in meaning. Original reading is retained.

“Ö - †Öî ü, ³Öß, ŸÖ£ÖÖ, ‡ÃÖÛêú †×ŸÖ× üŒŸÖ (•ÖÖê ÛéúÂÞÖ¾ÖÞÖá µÖÖ ®Öᯙ †Öî¸ü ¿ÖÛÎú¬Ö®ÖãÂÖ •ÖîÃÖÖ ³Öß Æîü, ¾ÖÆü ÃÖ²Ö †ÃÖÖ¬µÖ Æîü…) †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

“Ö - †Ö×ÞÖ, ŸÖÃÖê“Ö, µÖÖ¾µÖןÖ× üŒŸÖ (•Öê ÛéúÂÞÖ¾ÖÞÖá ØÛú¾ÖÖ ®Öᯙ †Ö×ÞÖü ¿ÖÛÎú¬Ö®ÖãµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÖÔ ÖÏ ÖÖÞÖê †ÖÆêü ŸÖê ÃÖ¾ÖÔ †ÃÖÖ¬µÖ †ÖÆêü.) †£ÖÖÔ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ‡Ó¦ü¬Ö®Öã¯ÖÏ³Ö ÖË (Indradhanushprabham) - No change in meaning. Original reading is retained.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü…

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

24.2 ¸üŒŸÖׯִ֢ÖÃÖÖ¬µÖÓ ŸÖ«üÖÃÖÃÖÖê ¸ü˜•Ö®ÖÓ “Ö µÖŸÖË……24…… (1) õÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Ms. 101, Books 209, 212; 2) †¸ü •Ö®ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 212)

P a g e | 239

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. õÖÖ¤Ëü (Syad) - ŸÖ¤Ëü - µÖŸÖË ¾ÖÖÃÖÃÖÖ ¸ü •Ö®ÖÓ ŸÖŸÖË ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÓ †ÃÖÖ¬µÖ´ÖË (Syad word though not mentioned is understood). Yat should be followed by Tat. Repalcing Tat with Syad will not carry the meaning. Hence rejected.

ŸÖ¤Ëü - µÖŸÖË ¾ÖÖÃÖÃÖÖ ü˜•Ö®ÖÓ ŸÖŸÖË ¸üŒŸÖׯ֢ÖÓ †ÃÖÖ¬µÖ´ÖË (õÖÖ¤Ë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ¯Ö¸ü ³Öß µÖÆüÖÑ ¯Ö ü †£ÖÔ ÝÖéÆüßŸÖ Æîü…) µÖ¤Ëü µÖê ÖÖšü ŸÖ¤Ëü Ûêú ÃÖÖ£Ö ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ŸÖ¤Ëü Ûúß •ÖÝÖÆü õÖÖ¤Ëü ×»ÖµÖÖ •ÖÖµÖê ŸÖÖê ‡ÃÖÛúÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖŸÖ»Ö²Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖŸÖË ¾ÖÖÃÖÃÖÖ ü˜•Ö®ÖÓ ŸÖŸÖË ¸üŒŸÖ× Ö¢ÖÓ †ÃÖÖ¬µÖ´ÖË (ËõÖÖ¤Ë “ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß µÖê£Öê ŸÖÖê †£ÖÔ ÝÖéÆüßŸÖ †ÖÆêü.) µÖ¤Ëü ÆüÖ ¯ÖÖšü ŸÖ¤Ëü ÃÖÖê²ÖŸÖ ¾ÖÖ Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ¤Ëü “µÖÖ •ÖÖÝÖß ÃµÖÖ¤Ëü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †¸ü˜•Ö®ÖÓ (Aranjanam) - 1) ¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ Ö×¯Ö ÃÖ«üÖÃÖÖê ¸ü •ÖµÖ×ŸÖ 2) µÖפü †¸ü˜•Ö®Ö ÖË ‡×ŸÖ ¯ÖÖšü„, ŸÖê®Ö ¸üŒŸÖÃµÖ ¾ÖÖÃÖÃÖÖê ü •ÖÛúõÖÖ¸ü •Ö®Ö´Öê¾Ö ×¾ÖÛéúןք - ¯ÖÖ (“ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö)

Charaka in SiddhiSthana 6-80 states

“¿Ö㌻ÖÓ ¾ÖÖ ³ÖÖ×¾ÖŸÖÓ ¾ÖáִÖÖ¾ÖÖ®ÖÓ ÛúÖêÂÞÖ¾ÖÖ׸üÞÖÖ | ¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ÃµÖÖŸÖË ×¯Ö¢Öê ¿Öã Ó ü ŸÖã ¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ||”

Commentator states- “†Ö¾ÖÖ®Ö× Ö×ŸÖ ¿ÖãÂÛú´ÖË | ׯ֢Öê ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖׯ֢Öê ÃÖ×ŸÖ õÖÖ×»ÖŸÖÓ ¾ÖáÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ³Ö¾ÖןÖ, •Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ŸÖã ÃÖ×ŸÖ ¿Öã Ó ü

¾ÖáÖÓ ³Ö¾Ö×ŸÖ |”

Vivarna i.e. the cloth looses its whiteness and stains are produced due to Pitta.

Samgrahakar in Sutrasthana 36/5 states

“¬ÖÖêŸÖÓ “Ö ×¾Ö¸ü•µÖ´ÖÖ®ÖÓ ...|” Indutika states - ¬ÖÖîŸÖÓ ¾ÖáÖÖפü ®Ö ¸ü •ÖµÖ×ŸÖ |

Since In Charaka itself we get reference of “¸ü˜•Ö®Ö”, Original reading is retained.

In Sushruta Sutrasthana 34 the reference is

“ŸÖ×ô֮ÖË × Ö“ÖãÓ ¯»ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ×õÖ¯ÖêŸÖË, µÖªãÂÞÖÖê¤üÛú¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ´Ö×¯Ö ¾ÖáÖÓ ü •ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ••Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖ Ö¾ÖÝÖ®ŸÖ¾µÖ ÖË | ÃÖã דÖ. 34/14.

Commentator Dalhan has corrected it asü

¿ÖãŒ»Ö ÖãÂÞÖÖê¤üÛú ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖÓ ¸üÖÝÖ ü×ÆüŸÖÓ ³Ö¾Öê¢Ö¤üÖ •Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ, ×¾Ö¾ÖÞÖì “Ö üŒŸÖׯ֢Ö×´Ö×ŸÖ |

Hence “†¸ü˜•Ö®Ö´ÖË” is accepted as reading.

“Ö. ×ÃÖ. 6-80 ´Öë

P a g e | 240

“¿Ö㌻ÖÓ ¾ÖÖ ³ÖÖ×¾ÖŸÖÓ ¾ÖáִÖÖ¾ÖÖ®ÖÓ ÛúÖêÂÞÖ¾ÖÖ׸üÞÖÖ | ¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ÃµÖÖŸÖË ×¯Ö¢Öê ¿Öã Ó ü ŸÖã ¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ||”

×™üÛúÖÛúÖ ü ÛúÆüŸÖê Æîü -

“†Ö¾ÖÖ®Ö× Ö×ŸÖ ¿ÖãÂÛú ÖË | ׯ֢Öê ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖׯ֢Öê ÃÖ×ŸÖ õÖÖ×»ÖŸÖÓ ¾ÖáÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ³Ö¾ÖןÖ, •Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ŸÖã ÃÖ×ŸÖ ¿Öã Ó ü ¾ÖáÖÓ ³Ö¾Ö×ŸÖ |”

×¾Ö¾ÖÞÖÔ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Ûú¯Ö›üÖë ¯Öê ü¤üÖÝÖ¬Ö²²ÖÖê Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ˆ®ÖÛúß ÃÖ±êú¤üß Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü ÃÖæ. 36/5 ÛúÆüŸÖê Æîü, “¬ÖÖêŸÖÓ “Ö ×¾Ö ü•µÖ´ÖÖ®ÖÓ ...|”

‡Ó¤ãü ×™üÛúÖ Öê ÛúÆüÖ Æîü - ¬ÖÖîŸÖÓ ¾ÖáÖÖפü ®Ö ¸ü •ÖµÖ×ŸÖ |

“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ´Öë µÖÆü ¯ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê Öæ»Ö ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖã. ÃÖæ. 34 ´Öë

“ŸÖ×ô֮ÖË × Ö“ÖãÓ ¯»ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ×õÖ¯ÖêŸÖË, µÖªãÂÞÖÖê¤üÛú¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ´Ö×¯Ö ¾ÖáÖÓ ü •ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ••Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖ Ö¾ÖÝÖ®ŸÖ¾µÖ ÖË |

×™üÛúÖÛúÖ ü ›ü»ÆüÞÖ ÛúÆüŸÖê Æîü, “ŸÖ×ô֮ÖË ×¯Ö“ÖãÓ ¯»ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ×õÖ ÖêŸÖË, µÖªãÂÞÖÖê¤üÛú¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ´Ö× Ö ¾ÖáÖÓ ¸ü˜•ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ••Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖ´Ö¾ÖÝÖ®ŸÖ¾µÖ´ÖË |

†ŸÖ„ “†¸ü˜•Ö®Ö ÖË” ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |.

“Ö. ×ÃÖ. 6-80 ´Ö¬µÖê

“¿Ö㌻ÖÓ ¾ÖÖ ³ÖÖ×¾ÖŸÖÓ ¾ÖÃ¡Ö ÖÖ¾ÖÖ®ÖÓ ÛúÖêÂÞÖ¾ÖÖ× üÞÖÖ |

¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ÃµÖÖŸÖË ×¯Ö¢Öê ¿Öã Ó ü ŸÖã ¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ||”

×™üÛúÖÛúÖ ü ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ -

“†Ö¾ÖÖ®Ö× Ö×ŸÖ ¿ÖãÂÛú ÖË | ׯ֢Öê ‡×ŸÖ ¸üŒŸÖׯ֢Öê ÃÖ×ŸÖ õÖÖ×»ÖŸÖÓ ¾ÖáÖÓ ×¾Ö¾ÖÞÖÕ ³Ö¾ÖןÖ, •Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖê ŸÖã ÃÖ×ŸÖ ¿Öã Ó ü ¾ÖáÖÓ ³Ö¾Ö×ŸÖ |”

×¾Ö¾ÖÞÖÔ ´ÆüÞÖ•Öê Ûú¯Ö›ü¶ÖÓ¾Ö ü ›üÖÝÖ ¯Ö›æü®Ö ŸµÖÖ“ÖÖ Ã¾Ö“”û¯ÖÞÖÖ Ûú Öß ÆüÖêÞÖê.

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÃÖæ.36/5´Ö¬µÖêÃÖÖÓÝÖŸÖÖŸÖ,“¬ÖÖêŸÖÓ“Ö×¾Ö ü•µÖ´ÖÖ®ÖÓ...|” ‡Ó¤ãü ×™üÛêú Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü - ¬ÖÖîŸÖÓ ¾ÖáÖÖפü ®Ö ü •ÖµÖ×ŸÖ |

“Ö¸üÛúÖ´Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü ÃÖÖ¯Ö›üŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖã. ÃÖæ. 34 ´Ö¬µÖê

“ŸÖ×ô֮ÖË × Ö“ÖãÓ ¯»ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ×õÖ¯ÖêŸÖË, µÖªãÂÞÖÖê¤üÛú¯ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ´Ö×¯Ö ¾ÖáÖÓ ü •ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ••Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖ Ö¾ÖÝÖ®ŸÖ¾µÖ ÖË |

P a g e | 241

×™üÛúÖÛúÖ ü ›ü»ÆüÞÖ ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ, “ŸÖ×ô֮ÖË ×¯Ö“ÖãÓ ¯»ÖÖêŸÖÓ ¾ÖÖ ×õÖ¯ÖêŸÖË, µÖªãÂÞÖÖê¤üÛú ÖÏõÖÖ×»ÖŸÖ Ö×¯Ö ¾ÖáÖÓ ¸ü˜•ÖµÖ×ŸÖ ŸÖ••Öß¾Ö¿ÖÖê×ÞÖŸÖ´Ö¾ÖÝÖ®ŸÖ¾µÖ´ÖË |

ŸµÖÖ´Öãôêû “†¸ü •Ö®Ö´ÖË” ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

25.1 ³Öé¿ÖÓ ¯Ö柵ÖןִÖÖ¡ÖÓ “Ö ÃÖ¾ÖÖì¯Ö¦ü¾Ö¾Ö““Ö µÖŸÖË…

25.2 ²Ö»Ö´ÖÖÓÃÖõÖµÖê µÖ““Ö ŸÖ““Ö ¸üŒŸÖ´Ö×ÃÖ× ü´ÖŸÖË……25…… (¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖË - ÖÖ Ms. 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ÖË (Raktapittam) - same as 21.1

21.1 Ûúß ŸÖ üÆü… 21.1 ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê.

26.1 µÖê®Ö “ÖÖê¯ÖÆüŸÖÖê ¸üŒŸÖÓ üŒŸÖׯ֢Öê®Ö ´ÖÖ®Ö¾Ö„… (¾ÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 114)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¾ÖÖ (Va) - This line states - Also that Raktapitta, in which a person sees skies red is incurable. A list of conditions is provided, when raktapitta is incurable. Hence the different conditions are to be joined by “and” i.e. Cha.

‡ÃÖü ¯ÖÓ׌ŸÖ ´Öë ÛúÆüÖ Æîü - ¸üŒŸÖ×¯Ö¢Ö ´Öë •ÖÖê ¾µÖ׌ŸÖ †Ö¸üŒŸÖ¾ÖÞÖá †ÖÛúÖ¿Ö ¤êüÜÖŸÖÖ Æîü ¾ÖÆü ³Öß †ÃÖÖ¬µÖ Æîü… ×•Ö®Ö †¾ÖãÖÖ†Öë Öë üŒŸÖ×¯Ö¢Ö †ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ®ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ “†Öî ü” µÖÖ®Öê “Ö ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ †¾ÖãÖÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ Ûú ü®Öß “ÖÖ×Æü‹…

µÖÖ †ÖêôûßŸÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü - üŒŸÖׯ֢ÖÖ´Ö¬µÖê •µÖÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ †Ö¸üŒŸÖ¾ÖÞÖá †ÖÛúÖ¿Ö ×¤üÃÖŸÖê ŸÖê ¤êüÜÖᯙ †ÃÖÖ¬µÖ †ÖÆêü. •µÖÖ †¾ÖãÖÖÓ´Ö¬µÖê ¸üŒŸÖ× Ö¢Ö †ÃÖÖ¬µÖ †ÃÖŸÖêü ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê ÝÖê»Öê †ÖÆêü. ´ÆüÞÖæ®Ö “†Ö×ÞÖü” ´ÆüÞÖ•Öê“Ö “Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ †¾ÖãÖÖ ‹Ûú¡Ö •ÖÖê›üÖ¾µÖÖŸÖ.

26.2 ¯Ö¿µÖê§éü¿µÖÓ ×¾ÖµÖ““ÖÖ×¯Ö ŸÖ““ÖÖÃÖÖ¬µÖÓ ®Ö ÃÖÓ¿ÖµÖ„……26…… (1) ‹¾Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Books 202, 203, 205, 211, 214; 2) †ÃÖÓ¿ÖµÖ ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

[(ŸÖ£ÖÖ) “Ö µÖê®Ö ¸üŒŸÖ× Ö¢Öê®Ö ˆ ÖÆüŸÖ„ ´ÖÖ®Ö¾Ö„ ¸üŒŸÖÓ “Ö ŸÖ£ÖÖ ¥ü¿µÖÓ “Ö †×¯Ö ×¾ÖµÖŸÖË ¯Ö¿µÖêŸÖË ŸÖ““Ö †ÃÖÖ¬µÖÓ (×¾ÖªÖŸÖË) ®Ö ÃÖÓ¿ÖµÖ„]

P a g e | 242

Ch. Indriya 5 \ 10, 36

»ÖÖõÖÖ¸üŒŸÖÖ´²Ö üÖ³ÖÓ µÖ„ ¯Ö¿µÖŸµÖ´²Ö ü´Ö×®ŸÖÛúÖŸÖË | 10 ..

¸üŒŸÖ¯Öã¯ÖÓ ¾Ö®ÖÓ ³ÖæØ´Ö .. þ֯®Öê µÖ„ ÖÏ×¾Ö¿µÖŸµÖ×¯Ö | 36

[(ŸÖ£ÖÖ) “Ö µÖê®Ö üŒŸÖׯ֢Öê®Ö ¯ÖÆüŸÖ„ ´ÖÖ®Ö¾Ö„ ¸üŒŸÖÓ “Ö ŸÖ£ÖÖ ¥ü¿µÖÓ ‹¾Ö ×¾ÖµÖŸÖË ¯Ö¿µÖêŸÖË ŸÖ““Ö †ÃÖÖ¬µÖÓ (×¾ÖªÖŸÖË) ®Ö ÃÖÓ¿ÖµÖ„]

27.1 ŸÖ¡ÖÖÃÖÖ¬µÖÓ ¯Ö׸üŸµÖÖ•µÖÓ, µÖÖ¯µÖÓ µÖŸ®Öê®Ö µÖÖ ÖµÖêŸÖË…

27.2 ÃÖÖ¬µÖÓ “ÖÖ¾Ö×ÆüŸÖ„ ×ÃÖ îü³ÖìÂÖ•Öî„ ÃÖÖ¬ÖµÖêפËü³ÖÂÖÛËú……27……

28.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖî-

28.2 ÛúÖ üÞÖÓ ®ÖÖ´Ö×®Ö¾ÖéÔØ¢Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖÞµÖã¯Ö¦ü¾ÖÖ®ÖË…

28.3 ´ÖÖÝÖÖð ¤üÖêÂÖÖ®Öã²Ö®¬ÖÓ “Ö ÃÖÖ¬µÖŸ¾ÖÓ ®Ö “Ö ÆêüŸÖã´ÖŸÖË……28……

29.1 ×®Ö¤üÖ®Öê üŒŸÖׯ֢ÖÃµÖ ¾µÖÖ•ÖÆüÖ ü ¯Öã®Ö¾ÖÔÃÖã„…

29.2 ¾ÖߟִÖÖêÆü¸ü•ÖÖê¤üÖêÂÖ»ÖÖê³Ö´ÖÖ®Ö´Ö¤üïÖéÆü„……29……

30.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö¸üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê ¸üŒŸÖׯ֢Ö×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö ×«üŸÖßµÖÖꃬµÖÖµÖ„……2……

(1) ÁÖß †ÖµÖã¾Öì¤êü ü - ¯ÖÖ Mss. 120; †×ݮ֟µÖÖפü - ¯ÖÖ Mss. 116, 117; 2) ÁÖß “Ö¸üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 114; “Ö¸üÛú ÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 120; 3) ¸ŒŸÖ× Ö¢ÖÓü - ¯ÖÖ Mss. 107)

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” carry no significance here. “ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” carries meaning in present context, but original reading provides the information with regard to the author and the pratisanskarta. Hence it is retained and others are rejected.

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” ‡®Ö ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü | “ÁÖß“Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” ÛúÖê µÖÆüÖ †£ÖÔ

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯Ö ÓüŸÖã Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÃÖê ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ †Öî ü ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ Ûêú ²ÖÖ êü Öë •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†×ݮ֟µÖÖ¤üß”, “ÁÖ߆ֵÖã¾Öì¤êü” µÖÖ ÖÖšüÖÓ“Öê µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß. “ÁÖß“Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖµÖÖÓ” »ÖÖ µÖÖ

ךüÛúÖÞÖß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¯Ö Ó üŸÖã Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÝÖÏÓ£ÖÛúŸÖÖÔ ¾Ö ¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛúŸÖÖÔ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 404

6.¿ÖÖêÂÖ ×®Ö¤üÖ®ÖÓ…

1.1 ÂÖšüÖꃬµÖÖµÖ„… None of the mss we considered have this text. All the books have this text.

As mentioned in other Adhyayas, we have retained this reading. ×ÛúÃÖß ³Öß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë µÖÆü ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß Æîü | ÃÖ³Öß ÖÖšü¶¯ÖãßÖÛúÖê Öë ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü | •ÖîÃÖê Ûúß ²ÖÖÛúß †¬µÖÖµÖ Öë »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÖšü¶ ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêü. ‡ŸÖ¸ü †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê, µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

1.2 †£ÖÖŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1……

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2……

3.1 ‡Æü ÜÖ»Öã “ÖŸ¾ÖÖ× ü ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®ÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--ÃÖÖÆüÃÖÓ ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖÓ õÖµÖÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®Ö×´Ö×ŸÖ ……3……

(1) †ÖµÖŸÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö - ÖÖ Mss 115, 116, 117, 118; 2) ¬ÖÖ üÞÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ÖµÖŸÖ®ÖãÖÖ®ÖÖ×®Ö (Aayatanasthanani) – Ayatana is synonym of Hetu i.e. cause. commentator explains Ayatana as cause(Karana). Here also it is used in the sense cause. In that sense the word sthana carries no significance. Hence this reading is rejected

Ayatana also means site/place- †×¬ÖšüÖ®Ö´ÖË. Charaka Sutrasthana 29 mentions- Dasha-pranayataneeyam. But in the present context it is used in the sense “hetu”. If it were used in the sense. “Adhisthana”.then adding Sthana word, will be “Punarookta Dosha”

The author has not used the word “AyatanaSthana” where each of the four

Ayatana (Sahasa etc) are explained. If this reading is accepted then there will be no consistency in usi ng words.

†ÖµÖŸÖ®Ö ÆêüŸÖã ÛúÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ Æîü †Öî ü ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ÛúÖ¸üÞÖ | ×™üÛúÖÛúÖ¸ü®Öê †ÖµÖŸÖ®Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛúÖ üÞÖ ‹êÃÖê

×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ÖÖšü Öë ³Ößü ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÛúÖ üÞÖ ‡ÃÖß †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ †£ÖÔ ÃÖê, ãÖÖ®Ö ¿Ö²¤ü ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 405

†ÖµÖŸÖ®Ö ÛúÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ Æîü †×¬ÖšüÖ®Ö (•ÖÝÖÆü) | “Ö üÛú ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 29 Öë ¤ü¿Ö¯ÖÏÖÞÖÖµÖŸÖ®ÖßµÖ ÖË ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

×ÛúµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö µÖÆüÖ †ÖµÖŸÖ®Ö ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ “ÆêüŸÖã“ ‡ÃÖß †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖפü ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “†×¬ÖšüÖ®Ö“ †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ãÖÖ®Ö ¿Ö²¤ü ÃÖê “¯Öã®ÖºþŒŸÖ ¤üÖêÂÖ“ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ ü®Öê “†ÖµÖŸÖ®ÖãÖÖ®Ö“¯ÖÖšüü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü, וÖÃÖ´Öë ÃÖÖÆüÃÖÖפü “ÖÖ¸üÖê †ÖµÖŸÖ®ÖÖê ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú¸ü®Öê Öë ÛúÖê‡Ô ×Ã£Ö üŸÖÖ ®ÖÆüß Æîü |

†ÖµÖŸÖ®Ö ÆüÖ ÆêüŸÖã“ÖÖ ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ÛúÖ¸üÞÖ. ×™üÛúÖÛúÖ üÖ®Öß †ÖµÖŸÖ®ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÛúÖ üÞÖ †ÃÖê

Ûêú»Öê †ÖÆêü.µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖ ÃÖã üÖ µÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ÛúÖ üÞÖ µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.µÖÖ †£ÖÖÔ®ÖãÃÖÖ ü, ãÖÖ®Ö ¿Ö²¤üÖÃÖ ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

†ÖµÖŸÖ®ÖÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ †×¬ÖšüÖ®Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü. “Ö üÛú ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 29 ´Ö¬µÖê ¤ü¿Ö¯ÖÏÖÞÖÖµÖŸÖ®ÖßµÖ´ÖË “Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¯Ö Ó üŸÖã µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÖµÖŸÖ®ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü ÆêüŸÖã µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. •Ö ü µÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü “†×¬ÖšüÖ®Ö“µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê Ûêú»µÖÖÃÖ Ã£ÖÖ®Ö ¿Ö²¤üÖ´Öãôêû ¯Öã®ÖºþŒŸÖ ¤üÖêÂÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

ÝÖÏÓ£ÖÛúÖ üÖ®Öß †ÖµÖŸÖ®ÖãÖÖ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß, •µÖÖ Ö¬µÖê ÃÖÖÆüÃÖÖפü “ÖÖ ü †ÖµÖŸÖ®ÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûú üÞµÖÖŸÖ ÛúÖêÞÖŸÖßÆüß ×Ã£Ö üŸÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ¬ÖÖ üÞÖÓ (Dharanam) – Dharana is controlling the urge. It could mean obstruction of one or more of the 13 urges. The obstruction may be few times or repeated.

San-dharana = ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ¸üÞÖ. Obstructing or holding of the urges in totality or in all aspects. It may mean controlling not just one urge, but multiple urges multiple times, indicating severity of causes.Considering the manifestation of shosha Sandharan seems more appropriate. Hence “¬ÖÖ¸üÞÖÓ” reading is rejected and “ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖÓ“retained.

¬ÖÖ üÞÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖê £ÖÖ Ö®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ÃÖÓ³Ö»Ö®ÖÖ | ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ‹Ûú µÖÖ 13 ¾ÖêÝÖÖë Öë ÃÖê †×¬ÖÛúŸÖ ü

¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †¾Ö üÖê¬Ö ²ÖÆæüŸÖ Ûú´Ö ²ÖÖ ü µÖÖ ×±ú ü ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÃÖÓ-¬ÖÖ üÞÖ = ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ¸üÞÖ | ÃÖ³Öß †Öê ü ÃÖê µÖÖ ×±ú ü ¯Öã üß ŸÖ üÆü ÃÖê ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö µÖÖ ×±ú ü ¬ÖÖ¸üÞÖ

Ûú ü®ÖÖ | µÖÆüÖ ‡ÃÖÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö, ×ÃÖ±Ôú ‹Ûú Æüß ¾ÖêÝÖ ÛúÖ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü ×Ûú®ŸÖã ‹Ûú ÃÖê •ÖÖ¤üÖ ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ ¬ÖÖ¸üÞÖ ²ÖÖ ü²ÖÖ ü Ûú¸ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ Æîü | ‡ÃÖÃÖê ÆêüŸÖã Ûúß ÝÖÓ³Ö߸üŸÖÖ ÃÖ´Ö—Ö Öë †ÖŸÖß Æîü | ¿ÖÖêÂÖ ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß •ÖÖ®ÖŸÖê Æãü‹ µÖÆü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ “¬ÖÖ¸üÞÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî ü “ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖ“µÖê ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

¬ÖÖ üÞÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¾ÖêÝÖÖÓ®ÖÖ £ÖÖÓ²Ö¾ÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ¬Öºþ®Ö šêü¾ÖÞÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ 13 ¾ÖêÝÖÖÓ¯ÖîÛúß •ÖÖßÖßŸÖ •ÖÖßÖ

¾ÖêÝÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêÞÖê. ÆüÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ÜÖæ Ö Ûú´Öß ¾ÖêôûÖ ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖê.

P a g e | 406

ÃÖÓ-¬ÖÖ üÞÖ = ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¬ÖÖ üÞÖ | ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß ØÛú¾ÖÖ ¯ÖæÞÖÔŸÖ„ ¾ÖêÝÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ØÛú¾ÖÖ ¬ÖÖ üÞÖ Ûú üÞÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‹ÛúÖ“Ö ¾ÖêÝÖÖ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ Ûú üÞÖê †ÃÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö †®ÖêÛú ¾ÖêÝÖÖÓ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü Ûú üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû ÆêüŸÖãÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ¿ÖÖêÂÖ ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÃÖ´Ö•Öæ®Ö Æêü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû “¬ÖÖ¸üÞÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖ“ ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.1 3.1 Line repeated in Mss 102. Rejected.

4.2 ŸÖ¡Ö ÃÖÖÆüÃÖÓ ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®Ö×´Ö×ŸÖ µÖ¤ãüŒŸÖÓ ŸÖ¤ü®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„--µÖ¤üÖ ¯Öã¹ýÂÖÖê ¤ãü²ÖÔ»ÖÖê ×Æü ÃÖ®ÖË ²Ö»Ö¾ÖŸÖÖ ÃÖÆü ×¾ÖÝÖéÅÞÖÖןÖ, †×ŸÖ´ÖÆüŸÖÖ ¾ÖÖ ¬Ö®ÖãÂÖÖ ¾µÖÖµÖ“”ûןÖ,

(1) µÖ£ÖÖ - ÖÖ Ms. 120; 2) ´ÖÆŸÖÖ - ¯ÖÖ Ms. 101, 107 Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. µÖ£ÖÖ (Yatha) - Yada is associated with condition. When a weak person consumes one or more of listed causes then he falls prey to this disease. To emphasize the condition the word “Yada” is used.

The word Yatha indicates “citation of examples”. List of examples follows the

word Yatha. The list ends with “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ”. Vidha word may indicate citation of examples. Hence this is accepted as reading. Original retained.

µÖ¤üÖ ¿Ö²¤ü †¾ÖãÖÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü | •Ö²Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖ׌ŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æãü‹ ‹Ûú µÖÖ †®ÖêÛú ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö

Ûú üŸÖÖ Æîü, ŸÖÖê ÃÖê µÖê ¾µÖÖ¬Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †¾ÖãÖÖ †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê “µÖ¤üÖ“¿Ö²¤ü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖ£ÖÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ˆ¤üÖÆü¸üÞÖ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖ£ÖÖ ¿Ö²¤ü ÃÖê ¤üÖÆü¸üÞÖ Ûúß ÃÖæ“Öß ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ

ÃÖæ“Öß ÛúÖ †Ó×ŸÖ Ö ¯ÖÖšü “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ” Æîü | ×¾Ö¬Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤üÖÆü üÞÖÖë Ûúß ÃÖæ“Öß ¤¿ÖÖÔµÖß ÝÖµÖß ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖ¤üÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü †¾ÖãÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. •Öë¾ÆüÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖ׌ŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ †®ÖêÛú ÆêüŸÖãÓ“Öê

ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖÖê, ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. Æüß †¾ÖãÖÖ †¬ÖÖê¸êü×ÜÖŸÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß “µÖ¤üÖ“¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

µÖ£ÖÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß ¤üÖÆü¸üÞÖÖÓ“ÖÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖ£ÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¤üÖÆü üÞÖÖÓ“Öß ÃÖæ“Öß ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öß †ÖÆêü. µÖÖ

ÃÖæ“Öß“ÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö ÖÖšü “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ” ÆüÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¬Ö µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ˆ¤üÖÆü¸üÞÖÖÓ“Öß ÃÖæ“Öß ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê»Öß †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 407

2. ´ÖÆŸÖÖ (Mahata) – Vyayam- yacchati= to pull or drag or draw asunder. Pulling the strings of a bow can be normal. (In ancient times it was one form

of exercise- ¾ÖîªÛúßµÖÃÖã³ÖÖ×ÂÖŸÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÖË ). Pulling the strings of an excessive large bow will require great effort and will be a cause in a weak person. “Ati” is associated with most of the causes indicating severity of causes. Hence original reading retained.

¬Ö®Öã嵅 “Ö»ÖÖ®ÖÖ ¯ÖÏÖÛéúŸÖ Æî | (¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖ»Ö Öë µÖÆü ¾µÖÖµÖÖ Ö ÛúÖ ‹Ûú ÖÏÛúÖ ü ´ÖÖ®ÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ | ¾ÖîªÛúßµÖÃÖã³ÖÖ×ÂÖŸÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÖË) »Öê×Ûú®Ö ²ÖÆæüŸÖ ²Ö›üÖ ¬Ö®Öã嵅 “Ö»ÖÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê •ÖÖ¤üÖ Ûú™ü Ûúß •Öºþ¸üŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖê ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖ׌ŸÖ Öë ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | “†×ŸÖ“µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛúŸÖ ü ÆêüŸÖæ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü •ÖÖê ÆêüŸÖæ Ûúß ÝÖÓ³Öß üŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

¬Ö®Öã嵅 “ÖÖ»Ö×¾ÖÞÖê ÖÏÖÛéúŸÖ †ÖÆêü ( Öæ¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûß ÆüÖ ¾µÖÖµÖÖ ÖÖ“ÖÖ ‹Ûú ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ.

¾ÖîªÛúßµÖÃÖã³ÖÖ×ÂÖŸÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÖË) Ö¸ÓüŸÖã †×ŸÖ¿ÖµÖ ÖÖêšêü ¬Ö®Öã嵅 “ÖÖ»Ö×¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ÜÖæ¯Ö Ûú™üÖÓ“Öß ÝÖ ü•Ö †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ÆÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾µÖ׌ŸÖ´Ö¬µÖê ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. “†×ŸÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛúŸÖ ü ÆüêŸÖæÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ¾Ö ŸÖÖê ÆüêŸÖãÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.3 •Ö»¯Ö×ŸÖ ¾ÖÖƒ¯µÖןִÖÖ¡Ö´ÖË †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö´ÖË ¾ÖÖ ³ÖÖ¸ü´Öã«üÆüןÖ, †¯ÃÖã ¾ÖÖ ¯»Ö¾ÖŸÖê “ÖÖן֤æü¸ü´ÖË, ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ®Öê ¾Öփן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê,

(1) “Ö - ÖÖ Ms. 120, Book 209; 2) “Ö (Abs) - 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121; 3) ÃÖ ÖãŸÃÖÖ¤ü®Öü - ¯ÖÖ Mss. 109, 120; 4) “Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 108, 122; ˆ“”ûÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö-115,116,117,118; ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖÓ “Öî¾ÖÖן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê-120; 5) ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖ ê - ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) – With the word “Cha” meaning will be “†×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ, †®ÖןִÖÖ¡ÖÓ “Ö •Ö»¯Ö×ŸÖ ÃÖן֔. (indicating tara and tama degree of causes).

(†¯ÃÖã ¾ÖÖ »Ö¾ÖŸÖê “Ö)- Cha also indicates group of causes. This grouping is achieved by Cha associated with “¯»Ö¾Ö®Ö”( »Ö¾ÖŸÖê “ÖÖן֤æü ü´ÖË). It may also indicate other forms of Sahasa like swimming against the current, swimming in flood etc. Hence Accepted as reading.

P a g e | 408

““Ö“ µÖê ¯ÖÖšü »Öê®Öê ÃÖê ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêÝÖÖ, “†×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ, †®Ö×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ “Ö •Ö»¯Ö×ŸÖ ÃÖן֔| (ÆêüŸÖã Ûêú ŸÖ¸ü †Öî ü ŸÖ Ö ³ÖÖ¾Ö ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü |)

“Ö µÖê ¯ÖÖšü ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖ´Öã““ÖµÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | µÖê ÃÖ Öã““ÖµÖ “Ö, “¯»Ö¾Ö®Ö”( »Ö¾ÖŸÖê “ÖÖן֤æü ü ÖË) ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æãü†Ö Æîü | “Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖÖÆüÃÖ Ûêú ²ÖÖÛúß ¯ÖÏÛúÖ¸ü •ÖîÃÖê Ûúß, ¯ÖϾÖÖÆü Ûêú ×¾Öºþ¬¤ü ŸÖî ü®ÖÖ, ²ÖÖœü Ûêú ÖÖ®Öß ´Öë ŸÖî ü®ÖÖ †Öפü ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê “†×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ, †®ÖןִÖÖ¡ÖÓ “Ö •Ö» Ö×ŸÖ ÃÖן֔. †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö. (ÆêüŸÖãÓ“Öê ŸÖ ü †Ö×ÞÖ ŸÖ´Ö ³ÖÖ¾Ö ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.) “Ö µÖÖ ÖÖšüÖ Öãôêû ÆêüŸÖãÓ“ÖÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ, “ »Ö¾Ö®Ö”(¯»Ö¾ÖŸÖê “ÖÖן֤æü ü´ÖË) µÖÖ ÖÖšüÖ¿Öß “Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÃÖÖÆüÃÖÖ“Öê ‡ŸÖ¸ü ÖÏÛúÖ ü •ÖÃÖê Ûúß, ¯ÖϾÖÖÆüÖ“µÖÖ ×¾Ö¹ý¬¤ü ¯ÖÖêÆüÞÖê, ®Ö¤üß“µÖÖ ¯Öã üÖ“µÖÖ ÖÖÞµÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆüÞÖê ‡. ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. “Ö (Cha) - “Cha“ indicates grouping. No where else in this list of causes “Cha”

is present. All causes are separated by “Va” To indicate grouping of one or more causes, Cha is retained as a pathabheda.

““Ö“ µÖê ¯ÖÖšü ÃÖ Öã““ÖµÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ‡®Ö ¤üÖÆü üÞÖÖë Ûúß ÃÖæ“Öß ´Öë ×ÛúÃÖß ³Öß •ÖÝÖÆü ¯Öê ““Ö“µÖê ¯ÖÖšü ®ÖÆüß †ÖµÖÖ Æîü | ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü | ‹Ûú µÖÖ †®ÖêÛú ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖ Öã““ÖµÖ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ÃÖ Öã““ÖµÖ¤ü¿ÖÔÛú †ÖÆêü.µÖÖ ˆ¤üÖÆü üÞÖÖÓ“µÖÖ ÃÖæ“Öß´Ö¬µÖê ‡ŸÖ ü ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×šüÛúÖÞÖß ““Ö“ ÆüÖ ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖæ “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôÌêû ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ‹Ûú ØÛú¾ÖÖ †®ÖêÛú ÆêüŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖ´Öã““ÖµÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Öü (Samutsadana) – ÃÖ´ÖË may mean ÃÖ´µÖÛËú (appropriate) or ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË

(whole, entire). (†Ö¯Ö™êü, MW) Since it is cause of disease “ÃÖ´Ö” cannot be used in the sense samyak-

appropriate. ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö is generally done to whole body. Separate mention is not necessary. So the word “Utsadan“is appropriate and hence retained.

Samutsadana -Utsadana to whole body, particulary in elderly person, may

lead to fracture. Utsadana is commonly consumed in elderly persons. So “Samutsadana“is accepted as pathabheda,

P a g e | 409

µÖפü µÖÆü ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ÆêüŸÖã Æîü »Öê×Ûú®Ö ÃÖ Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ÃÖ´µÖÛú ‡ÃÖ †£ÖÔ ÃÖê ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ¯Öã¸êü ¿Ö¸ü߸ü Ö¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ˆÃÖÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “ ŸÃÖÖ¤ü®Ö“ ×“ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö - ¯ÖÏÖµÖ„ ²Öãœêü ¾µÖŒŸÖß ´Öë, ¯Öã ê ü ¿Ö üß ü ¯Öê ŸÃÖÖ¤ü®Ö Ûú ü®Öê ÃÖê †×ãֳÖÓÝÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ŸÃÖÖ¤ü®Ö ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖŸÖ„ ²Öãœêü ¾µÖŒŸÖß ´Öë ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö“ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö¸üß ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ÆêüŸÖã †ÃÖ»ÖÖ, ŸÖ üß ÃÖ´Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü ÃÖ´µÖÛú (µÖÖêݵÖ) µÖÖ †£ÖÖÔ®Öê ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö Æêü

ÃÖÖ´ÖÖ®µÖŸÖ„ ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖ¾Ö ü Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “ ŸÃÖÖ¤ü®Ö“µÖÖêÝµÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ÆüÖ ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö - ´Öãܵ֟ք ¾ÖµÖÃÛú ü ¾µÖØŒŸÖ Ö¬µÖê, ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖ¾Ö¸ü ŸÃÖÖ¤ü®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ †×ãֳÖÓÝÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ˆŸÃÖÖ¤ü®ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü ¾ÖµÖÃÛú ü ¾µÖ׌ŸÖ´Ö¬µÖê ²ÖÆæü¬ÖÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖÓ “Öî¾ÖÖן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê (samutsadanpadaghatam

chaivatipragadhamasevate) “Ö indicates Utsadana (rubbing of medical powders) and padaghatana

(massage by feet) both are consumed to a great extend. But this concept is also made clear by the dwitiya vibhakti (second person) (padaghatane). Separate mention is not necessary. Perhaps because all the causes are separated by “Va” (or), to emphasize both are consumed, cha / Eva reading was added.

ˆ“”ûÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö- This can be interpreted as -“Utsadan“ done by using

feet. Ashtangsamgrahakar in Agryasangrahaniya (Ch.13) mention udvartan by feet as best for producing “desire for food”.

¯ÖÖ¤üÖ³µÖÖ´Öã«üŸÖÔ®Ö Ö®®ÖÁÖ üÖ•Ö®Ö®ÖÖ®ÖÖ´ÖË | ÃÖÓ. ÃÖæ. 13\3

Hence this can be accepted as Reading. ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖÓ “Öî¾ÖÖן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê - “Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ŸÃÖÖ¤ü®Ö (†ÖîÂÖ¬Öß ÛúÖ “ÖæÞÖÔ »ÖÝÖÖ®ÖÖ) †Öî¸ü

¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ®Ö ( ÖÖ¾Ö ÃÖê ÖÃÖÖ•Ö Ûú ü®ÖÖ) ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ ²ÖÆæüŸÖ •ÖÖ¤üÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü µÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö µÖê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ×«üŸÖßµÖÖ ×¾Ö³ÖŒŸÖß ÃÖê ³Öß Ã Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | ŒµÖÖë×Ûú µÖפü ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã ¾ÖÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖê Æîü, ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê “Ö / ‡¾Ö ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“”ûÖ¤ü®Ö¯Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö- ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ŸÃÖÖ¤ü®Ö ¯ÖÖ¾Ö ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê

†ÝÖÏêÃÖÓÝÖÏÆüÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖ Öë ¯ÖÖ¾Ö ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æãü¾ÖÖ ˆ«üŸÖÔ®Ö ³ÖÖê•Ö®Ö Ûúß ‡“”ûÖ Ÿ¯Ö®®Ö Ûú ü®Öê ´Öë ÁÖêšü ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü |

P a g e | 410

. ¯ÖÖ¤üÖ³µÖÖ´Öã«üŸÖÔ®Ö Ö®®ÖÁÖ üÖ•Ö®Ö®ÖÖ®ÖÖ ÖË | ÃÖÓ. ÃÖæ. 13\3 †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖ´ÖãŸÃÖÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖÓ “Öî¾ÖÖן֯ÖÏÝÖÖœü´ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê - “Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ŸÃÖÖ¤ü®Ö (†ÖîÂÖ¬Öß “ÖæÞÖÔ “ÖÖêôûÞÖê) †Ö×ÞÖ

¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ®Ö ( ÖÖµÖÖ®Öê ´ÖÃÖÖ•Ö Ûú üÞÖê) µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ×¾¤üŸÖßµÖÖ ×¾Ö³ÖŒŸÖß´Öãôêû ÃÖã üÖ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê (¯Ö¤üÖ‘ÖÖŸÖ®Öê) ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ÛúÖ üÞÖ •Ö üß ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖæ “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôÌêû ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ, ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ ˆ ÖµÖÖêÝÖ †¬ÖÖê ê ü×ÜÖŸÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß “Ö / ‡¾Ö “ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ˆ“”ûÖ¤ü®Ö Ö¤üÖ( üÖ)‘ÖÖŸÖÖ¤êü¾Ö- µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ˆŸÃÖÖ¤ü®Ö ÖÖµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü Ûúºþ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê.

†Â™üÖÓÝÖÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß †ÝÖÏêÃÖÓÝÖÏÆüÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê, ¯ÖÖµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûúºþ®Ö Ûêú»Öê»Öê «üŸÖÔ®Ö ³ÖÖê•Ö®ÖÖ“Öß ‡“”ûÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú üÞµÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖêšü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.

¯ÖÖ¤üÖ³µÖÖ Öã«üŸÖÔ®Ö´Ö®®ÖÁÖ üÖ•Ö®Ö®ÖÖ®ÖÖ´ÖË | ÃÖÓ. ÃÖæ. 13\3 ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ˆ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖê (Upasevate) ˆ¯Ö+ÃÖê¾ÖË 1 †Ö. Ö. - þÖßÛúÖ¸üÞÖê, ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞÖê. †Ö+ÃÖê¾ÖË 1 †Ö. ¯Ö. - þÖßÛúÖ üÞÖê, ÃÖê¾Ö®Ö Ûú¸üÞÖê.

ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö´ÖË- †Ö üÖ¬Ö®ÖÖ, ×»Ö¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ- ×¾ÖÂÖµÖ, ˆ¯Ö- Ûú´ÖÔ Ûêú ÃÖÖ£Ö Æü߮֟ÖÖ ÛúÖê ÖÏÛú™ü Ûú üŸÖÖ Æîü, ×®ÖÛú™üŸÖÖ (†Ö¯Ö™êü).

†Ö- ÃÖ²Ö †Öê ü ÃÖê (†Ö¯Ö™êü); †ÖÃÖê¾Ö®Ö´ÖË- ×ÛúÃÖß ×ÛÎúµÖÖ ÛúÖ ÃÖŸÖŸÖ †®ÖãšüÖ®Ö, ÃÖÖêŸÃÖÖÆü †³µÖÖÃÖ. “Upa-sevan”,” A-Sevan” and “Sevan” are used in text with the same

meaning. Sevan means to consume. It could be by self or could mean “make available to others”. To indicate consumption of hetu by self, “Upa” and “A” upasarga are added. Since both “†ÖÃÖê¾Ö®Ö” and “ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö” mean same, “ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö” can be accepted as pathabheda.

“ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö“,“†ÖÃÖê¾Ö®Ö“ †Öî¸ü “ÃÖê¾Ö®Ö“ ‡®Ö ÖÖšüÖë ÛúÖ »»ÖêÜÖ ÝÖÏÓ£Ö Öë ‹Ûú Æüß †£ÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖê¾Ö®Ö ÛúÖ

´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ˆ Ö³ÖÖêÝÖ »Öê®ÖÖ | µÖê ˆ Ö³ÖÖêÝÖ †¯Ö®Öê ×»ÖµÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Öü ²ÖÖÛúß »ÖÖêÝÖÖë Ûêú ×»ÖµÖê ˆ Ö»Ö²¬Ö Ûú¸ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ÜÖã¤ü ×ÛúµÖÖ Æãü¾ÖÖ ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê, “ˆ¯Ö“ †Öî ü “†Ö“ ‡®Ö ˆ¯ÖÃÖÝÖÖí ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†ÖÃÖê¾Ö®Ö“ †Öî ü “ ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö“ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü †ŸÖ„ “ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö“ ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ÃÖë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö“,“†ÖÃÖê¾Ö®Ö“ †Ö×ÞÖ “ÃÖê¾Ö®Ö“ Æêü ¯ÖÖšü ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê ‹ÛúÖ“Ö †£ÖÖÔ®Öê ¾ÖÖ¯Ö ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖê¾Ö®Ö ÆüÞÖ•Öê

ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ØÛú¾ÖÖ ¯Ö³ÖÖêÝÖ ‘ÖêÞÖê. ÆüÖ ¯Ö³ÖÖêÝÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖšüß †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê ØÛú¾ÖÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‡ŸÖ üÖÓÃÖÖšüß ¯Ö»Ö²¬Ö Ûúºþ®Ö ¤êüÞÖê †ÃÖÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê.þ֟ք Ûêú»Öê»Öê ÆêüŸÖæÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß “ˆ Ö“¾Ö “†Ö“µÖÖ ˆ¯ÖÃÖÝÖÖÕ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “†ÖÃÖê¾Ö®Ö“†Ö×ÞÖü “ˆ ÖÃÖê¾Ö®Ö“¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû “ˆ¯ÖÃÖê¾Ö®Ö““ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 411

4.4 †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü ¾ÖÖƒ¬¾ÖÖ®ÖÓ, ¦ãüŸÖ´Ö׳֯֟ÖןÖ, †×³ÖÆü®µÖŸÖê ¾ÖÖ, †®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ ×¾ÖÂÖ´Ö´ÖןִÖÖ¡ÖÓ ¾ÖÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö•ÖÖŸÖ´ÖÖ ü³ÖŸÖê, ŸÖõÖÖןִÖÖ¡ÖêÞÖ Ûú´ÖÔÞÖÖê¸ü„ õÖÞµÖŸÖê…

(1) †×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™Óü - ÖÖ Books 204, 209, 212, 213, ÖÏÛéúÂ™Ó - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120; 2) “Ö - ¯ÖÖ Ms. 107; 4) ¦ãüŸÖ Ö×³Ö ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 104*, 105*, 106, 107, 111, 113, 117, 119, 121, Book 211; ¦ãüŸÖ´Ö×³Ö ÖŸÖ×ŸÖ ¯ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 114, 115, 116, 118, Book 211; ¦ãüŸÖ Ö׳֯֟Ö×ŸÖ “Ö -¯ÖÖ 108, 109, 120; 5) †×ŸÖ ÖÖ¡ÖÓ †×³ÖÆü®µÖŸÖê ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 106, 109, 121; 7) †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö´Öן֓ÖÖ׳ÖÆü®µÖŸÖê ¾ÖÖ- 109

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™Óü (Ativiprakrushtam) –

×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü- (×¾Ö + ¯ÖÏ + ÛéúÂÖË + ŒŸÖ) - ±úÖÃÖ»Öë ¯Ö ü, ¤æü ü ÛúÖ, ÃÖã¤üß‘ÖÔ ¯ÖÏÛéú™ü- ( ÖÏ + ÛéúÂÖ + ŒŸÖ) ÃÖã¤üß‘ÖÔ, ×¾ÖßÖéŸÖ ¯ÖÏÛéú™Óü (Ûéúµ֟Öê ‡×ŸÖ |) ¯ÖÏÛúÂÖÔµÖ㌟ִÖË, ÖãÜµÖ ÖË, ¯ÖϬÖÖ®Ö´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö) All the words carry similar meaning.The word “Atiprakrushta” is not found

anywhere else in charaka, Gangadhar has accepted the reading “Ativiprakrushta. This word is mentioned in Sutrasthana while describing causes.

†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü ..ºþ¯Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ×´Ö£µÖÖµÖÖêÝÖ„ | (†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü´ÖË †×ŸÖ¤æü¸ü¾ÖÙŸÖ -™üß;) “Ö.

ÃÖæ. 11 \ 37 ®ÖÖןÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ê .. | (®ÖÖןÖ×¾Ö ÖÏÛéú™êü ÃÖ×®®Ö×ÆüŸÖê-™üß) “Ö. ÃÖæ. 10\5 In above two sutra from sutrasthana, the meaning of upasarga Vi is

“Vishesha” .In present context Upasarga “Vi” may mean “Viparita” or “Vikrut”. it will signify swimming against the flow of water, or running up the hill and such other exercises requiring immense strength. So original reading is retained. Both the readings “Prakrushta” and “Ativiprakrushta” are maintained as reading.

ÃÖ³Öß ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™ü µÖê ¯ÖÖšü “Ö üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖÖ Ûêú ×ÃÖ¾ÖÖ ÛúÆüß ³Öß ´ÖÖî•Öæ¤ü ®ÖÆüß Æîü |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öê †×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö Öë ÆêüŸÖã Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Öë †ÖµÖÖ Æîü |

P a g e | 412

†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü ..ºþ¯Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ×´Ö£µÖÖµÖÖêÝÖ„ | (†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü´ÖË †×ŸÖ¤æü¸ü¾ÖÙŸÖ -™üß;) “Ö.

ÃÖæ. 11 \ 37 ®ÖÖןÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ê .. | (®ÖÖןÖ×¾Ö ÖÏÛéú™êü ÃÖ×®®Ö×ÆüŸÖê-™üß) “Ö. ÃÖæ. 10\5 ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ¤üÖê, ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö Ûêú ¿»ÖÖêÛú Öë, ×¾Ö ‡ÃÖ ¯ÖÃÖÝÖÔ ÛúÖ †£ÖÔ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ‹êÃÖÖ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

»Öê×Ûú®Ö ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü Öë ×¾Ö ‡ÃÖ ˆ¯ÖÃÖÝÖÔ ÛúÖ †£ÖÔ ×¾Ö¯Ö× üŸÖ µÖÖ ×±ú¸ü ×¾ÖÛéúŸÖ ‹êÃÖÖ Æîü | ‡ÃÖÃÖê µÖÆü ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×Ûú ÖϾÖÖÆü Ûêú ×ÜÖ»ÖÖ±ú ŸÖî¸ü®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ¤üÖî›üŸÖê Æãü‹ ¯ÖÆüÖ›üÖê ¯Ö ü “Öœü®ÖÖ †Öî ü ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü Ûêú ²ÖÖÛúß ¾µÖÖµÖÖ Ö Ûêú ×»ÖµÖê •ÖÖ¤üÖ ŸÖÖÛúŸÖ •Öºþ üß ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ¯ÖÏÛéú™ü †Öî ü †×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾Ö¸üᯙ ÃÖ¾ÖÔ ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü.” †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™” üÆüÖ ¯ÖÖšü “Ö¸üÛúÃÖÓ×ÆüŸÖê׿־ÖÖµÖ ‡ŸÖ ü ךüÛúÖÞÖß †Öœüôû»ÖÖ ®ÖÖÆüß.ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß” †×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü” ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®ÖÖ´Ö¬µÖê ÆêüŸÖæÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü ..ºþ¯Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ×´Ö£µÖÖµÖÖêÝÖ„ | (†×ŸÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ü´ÖË †×ŸÖ¤æü¸ü¾ÖÙŸÖ -™üß;) “Ö. ÃÖæ. 11 \ 37

®ÖÖןÖ×¾Ö¯ÖÏÛéú™ê .. | (®ÖÖןÖ×¾Ö ÖÏÛéú™êü ÃÖ×®®Ö×ÆüŸÖê-™üß) “Ö. ÃÖæ. 10\5 ¾Ö¸üᯙ ¤üÖê®Ö, ÃÖæ¡ÖãÖÖ®ÖÖŸÖᯙ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖæ®Ö,”×¾Ö” µÖÖ ¯ÖÃÖÝÖÖÔ“ÖÖ †£ÖÔ”×¾Ö¿ÖêÂÖ” †ÃÖÖ ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. ¯Ö ÓüŸÖã ¯ÖÏßÖãŸÖ

¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö”×¾Ö” µÖÖ ˆ ÖÃÖÝÖÖÔ“ÖÖ †£ÖÔ”×¾Ö Ö× üŸÖ” ØÛú¾ÖÖ”×¾ÖÛéúŸÖ” †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¾Öºþ®Ö †ÃÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Ûúß, ¯ÖϾÖÖÆüÖ“µÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü ¯ÖÖêÆüÞÖê ØÛú¾ÖÖ ›üÖëÝÖ üÖ¾Ö ü ¯ÖôûŸÖ •ÖÖÞÖê †Ö×ÞÖ †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ‡ŸÖ ü ¾µÖÖµÖÖ ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ¿ÖŒŸÖß“Öß ÝÖ ü•Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö”¯ÖÏÛéú™ü” †Ö×ÞÖ”†×ŸÖ×¾Ö ÖÏÛéú™” üµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. “Ö (Cha) – (“†×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü “Ö †¬¾ÖÖ®ÖÓ”) Here cha has no significance.A comma should be inserted between “†×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü ¾ÖÖƒ¬¾ÖÖ®ÖÓ” and “¦ãüŸÖ Ö׳֯֟Öן֔ indicating they are two different entities. (Anvay will be- †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü †¬¾ÖÖ®ÖÓ †ÖÃÖê¾ÖŸÖê ¾ÖÖ ¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ)

µÖÆüÖ ““Ö“ ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “†×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü ¾ÖÖƒ¬¾ÖÖ®ÖÓ” †Öî ü “¦ãüŸÖ Ö׳֯֟Öן֔ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ´Öë

†ÖµÖê Æãü‹ þֻ¯Ö×¾Ö üÖ´Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖê †»ÖÝÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | (‡ÃÖÛúÖ †®¾ÖµÖ †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü †¬¾ÖÖ®ÖÓ †ÖÃÖê¾ÖŸÖê ¾ÖÖ ¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ |)

P a g e | 413

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ““Ö“»ÖÖ ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. “†×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü ¾ÖÖƒ¬¾ÖÖ®ÖÓ” †Ö×ÞÖ “¦ãüŸÖ´Ö×³Ö ÖŸÖן֔ µÖÖ“µÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖ»Ö껵ÖÖ Ã¾Ö»¯Ö×¾Ö¸üÖ´ÖÖ Öãôêû µÖÖ ¤üÖê®Ö ¾ÖêÝÖóµÖÖ ÝÖÖê™üß †ÖÆêüŸÖ Æêü à Ö™ü ÆüÖêŸÖê. (µÖÖ“ÖÖ †®¾ÖµÖ †×ŸÖ¯ÖÏÛéú™Óü †¬¾ÖÖ®ÖÓ †ÖÃÖê¾ÖŸÖê ¾ÖÖ ¦ãüŸÖ ÖË †×³Ö ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö)

3. ¯ÖŸÖ×ŸÖ ¾ÖÖ (Patati va) - ¯ÖÖ ¯ÖŸÖË - ×ÝÖ¸ü®ÖÖ, ×ÝÖ ü ¯Ö›ü®ÖÖ; ®Öß“Öê †Ö®ÖÖ, ›ü®ÖÖ, ŸÖÖ¸ü®ÖÖ (†Ö Ö™êü)

Patati is mentioned in addition to Abhipatati. The person runs fast a long distance or falls down or gets struck etc. The words “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ ” indicate all other similar causes. Hence separate mention of falling down (patati) is not required.

†×³Ö¯ÖŸÖ®Ö ÖË (†×³Ö + ¯ÖŸÖË + »µÖã™Ëü) - ˆ ÖÖÝÖ Ö®Ö, †ÖÛÎú ÖÞÖ Ûú ü®ÖÖ, ™æü™ü Ö›ü®ÖÖ,Ûæú“Ö Ûú ü®ÖÖ, ×®ÖÛú™ü

ˆ›ü®ÖÖ, ¾ÖÖׯÖÃÖ †Ö®ÖÖ, ¬ÖÖ¾ÖÖ ²ÖÖê»Ö®ÖÖ To fly near, to hasten, to rush towards, to fall down upon, to throw upon (M.

W.) Here the meaning of the word “Abhipatan” is not “falling down”. It is

“Aggression” In ancient times, war tactics were different. A sudden attack required very fast movements. A sudden springing in action. The words “Drutam abhipatati” express sudden and fast movements for aggression. In ancient times fighting with bull, intoxicated elephant was prevalent which required sudden springing into action.

“Sahas”, exertion beyond limit is the cause. It may be fast, it may be excess,

basically excessive exertion is Abhipreta (desired) Artha (meaning). Innumerable examples can be added of it. Some are cited here. So “¦ãüŸÖ ÖË †×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ “Ö” can be accepted as reading where “Cha” indicates these unmentioned exertion forms.

If the meaning of abhipatana is taken as falling down, “Drutam Abhipatati”

carries no real meaning. Whenever one falls down, speed of falling down is unlikely to change grossly. “Drutam Abhipatati” can be interpritted as (as explained by Gangadhar) (“× ¾ÖÂÖ´ÖÖê““ÖŸÖ„” i.e. “× ¾ÖÂÖ´Ö ÖŸÖ®Ö ÖË, ˆ““Öî„ ¯ÖŸÖ®Ö´ÖË”) sudden falling down jagged or from a height.

†×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ¯ÖŸÖ×ŸÖ ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ´ÖŸÖ»Ö²Ö ×ÛúÃÖß ¾µÖŒŸÖß ÛúÖ ¤æü ü ŸÖÛú ¤üÖî›üÛêú •ÖÖ®ÖÖ µÖÖ

×±ú¸ü ×®Ö“Öê ×ÝÖ ü®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ´ÖÖ ü »ÖÝÖ®ÖÖ ‡.| “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ ” µÖê ¯ÖÖšü ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú †®µÖ ÆêüŸÖã ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖŸÖ×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

P a g e | 414

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê “†×³Ö¯ÖŸÖ®Ö“‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö “×®Ö“Öê ×ÝÖ ü®ÖÖ“ ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü “†ÖÛÎú ÖÞÖ µÖÖ ×±ú ü Æü Ö»ÖÖ Ûú ü®ÖÖ“ ‹êÃÖÖ Æîü | ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖ»Ö Öë µÖ㬤ü Ûúß üÞÖ®ÖߟÖß †»ÖÝÖ £Öß | †ÖÛú×à ÖÛú Æü Ö»ÖÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê •Ö»¤ü ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö Ûúß •Öºþ üŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ •Ö»¤ü ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö ÃÖê ”ûÖ»Ö µÖÖ »Ö“ÖÛú ÆüÖêŸÖß Æîü |“¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †ÖÛÎú´ÖÞÖ Ûêú ×»ÖµÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú, †ÖÛú×ôÖÛú †Öî¸ü •Ö»¤ü ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖ»Ö ´Öë ²Öî»Ö µÖÖ ¯ÖÏ Ö¢Ö ÆüÖ£Öß Ûêú ÃÖÖ£Ö —ÖãÓ•Ö ¯ÖÏ“ÖÖ׸üŸÖ £Öß ×•ÖÃÖ´Öë ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö ´Öë »Ö“ÖÛú †ÖŸÖß £Öß |

´ÖµÖÖÔ¤üÖ ÃÖê •ÖÖ¤üÖ ÃÖÖÆüÃÖ µÖê ÆêüŸÖã Æîü | ´Öæ»ÖŸÖ„ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ÃÖê •ÖÖ¤üÖ ÃÖÖÆüÃÖ µÖê †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ Æîü µÖפü ¾ÖÆü †×ŸÖ¾ÖêÝÖ ÆüÖê µÖÖ ×±ú ü †×ŸÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖ ÆüÖê | †ÃÖÓÜµÖ ¤üÖÆü üÞÖ Æîü ˆ®Ö´Öë ÃÖê Ûãú”û ˆ¤üÖÆü¸üÞÖ ÛúÖ µÖÆüÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„û “¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ “Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ Ã¾Öºþ Ö ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |ü “Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö ®Ö ×ÛúµÖê Æãü‹ ÃÖÖÆüÃÖ Ûêú ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†×³Ö¯ÖŸÖ®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ×®Ö“Öê ×ÝÖ ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê, “¦ãüŸÖ ÖË †×³Ö ÖŸÖן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ×“ÖŸÖ †£ÖÔ ÛúÖ –Ö®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | •Ö²Ö ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß ×®Ö“Öê ×ÝÖ üŸÖß Æîü ŸÖÖê ×®Ö“Öê ×ÝÖ ü®Öê ÛúÖ ¾ÖêÝÖ ×®ÖÆüÖµÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ Æîü | “¦ãüŸÖ ÖË †×³Ö¯ÖŸÖן֓ÛúÖ †£ÖÔ Æîü (ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü) (“×¾ÖÂÖ´ÖÖê““ÖŸÖ„” ´ÖŸÖ»Ö²Ö “×¾ÖÂÖ´Ö¯ÖŸÖ®Ö´ÖË, ˆ““Öî„ ¯ÖŸÖ®Ö ÖË”) ˆÓ“Öß •ÖÝÖÆü ÃÖê µÖÖ ×¾ÖÂÖ Ö †ÖÃÖ®Ö ÃÖê ×®Ö“Öê ×ÝÖ¸ü®ÖÖ |

†×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ ÃÖÖê²ÖŸÖ ¯ÖŸÖ×ŸÖ “ÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÆüÞÖ•Öê ‹ÜÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß®Öê ÜÖæ¯Ö »ÖÖÓ²Ö †ÓŸÖ ü ¯ÖôûŸÖ •ÖÖÞÖê

ØÛú¾ÖÖ ÜÖÖ»Öß ¯Ö›üÞÖê ØÛú¾ÖÖ ´ÖÖ ü »ÖÖÝÖÞÖê ‡. “†®µÖ«üÖ ØÛúד֤êü¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÓ ”ÆüÖ ÖÖšü †¿ÖÖ ÖÏÛúÖ ü“Öê ‡ŸÖ ü ÆêüŸÖã ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÖŸÖ×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “†×³Ö¯ÖŸÖ®Ö“µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ “ÜÖÖ»Öß ¯Ö›üÞÖ꓆ÃÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö “†ÖÛÎú´ÖÞÖ ØÛú¾ÖÖ Æü»»ÖÖ Ûú üÞÖ꓆ÃÖÖ †ÖÆêü. ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûß µÖ㬤üÖ“Öê ×®ÖµÖ Ö ¾ÖêÝÖôêû ÆüÖêŸÖê. †“ÖÖ®ÖÛú Æü»»ÖÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¯Ö™üÛú®Ö ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÃÖê. µÖÖ ¯Ö™üÛú®Ö ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß®Öê »Ö“ÖÛú µÖêŸÖ †ÃÖê. “¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖן֓µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Öãôêû †ÖÛÎú´ÖÞÖÖÃÖÖšüß †“ÖÖ®ÖÛú ¾Ö Ö™üÛú®Ö Ûêú»Öß •ÖÖÞÖÖ üß ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †×³Ö¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖê. Öæ¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûß ²Öî»Ö ØÛú¾ÖÖ ¯ÖÏ Ö¢Ö Æü¢Öà¿Öß —ÖãÓ•Ö ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. •µÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ»Ö“ÖÖ»ÖßŸÖ »Ö“ÖÛú µÖêŸÖ †ÃÖê.

´ÖµÖÖÔ¤êü ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ÃÖÖÆüÃÖ ÆüÖ ÆêüŸÖæ †ÖÆêü. ´Öæ»ÖŸÖ„ †×¬ÖÛú ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ÃÖÖÆüÃÖ ÆüÖü †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ´ÖÝÖ ŸÖÖê †×ŸÖ¾ÖêÝÖ †ÃÖÖê ØÛú¾ÖÖ †×ŸÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ †ÃÖÖê. †ÃÖÓÜµÖ ¤üÖÆü üÞÖê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖŸÖᯙ ÛúÖÆüß µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öß †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû “¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖ×ŸÖ “Ö“ÆüÖ ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. “Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ®Ö Ûêú»Öê»Öê ÃÖÖÆüÃÖÖ“Öê ÖÏÛúÖ ü ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

†×³Ö¯ÖŸÖ®Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÜÖÖ»Öß ¯Ö›üÞÖê †ÃÖÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ, “¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖן֓µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê µÖÖêÝµÖ †£ÖÖÔ“Öê –ÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. •Öë¾ÆüÖ ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ÜÖÖ»Öß ¯Ö›üŸÖê, ÜÖÖ»Öß ¯Ö›üÞµÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖ †ŸµÖÓŸÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. “¦ãüŸÖ´ÖË †×³Ö¯ÖŸÖן֓“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü (ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê) (“× ¾ÖÂÖ´ÖÖê““ÖŸÖ„” ´ÆüÞÖ•Öê “×¾ÖÂÖ´Ö¯ÖŸÖ®Ö ÖË, ˆ““Öî„ ¯ÖŸÖ®Ö ÖË”) ˆÓ“ÖÖ¾Öºþ®Ö ØÛú¾ÖÖ ×¾ÖÂÖ´Ö †ÖÃÖ®ÖÖ¾Öºþ®Ö †“ÖÖ®ÖÛú ÜÖÖ»Öß Ö›üÞÖê.

4. †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ †×³ÖÆü®µÖŸÖê ¾ÖÖ (Atimatram Abhihanyate va) - ¯ÖÖ Getting assaulted, struck. A person may be attacked/ assaulted by a strong person, two persons may

attack each other, or the person may attack other. (Ch. Vi. 3/ 21). All can become hetu. The “cha” prior to “Abhihanyate” indicates these options. If the person involved is weak, even a slight blow may lead to “õÖŸÖ” (wound). So Atimatra is not necessary.

P a g e | 415

×ÛúÃÖß ¾µÖŒŸÖß ¯Ö ü ˆÃÖÃÖê •ÖÖ¤üÖ ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¾µÖŒŸÖß Æü´Ö»ÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü, ¤üÖê ¾µÖŒŸÖß ‹Ûú¤ãüÃÖ êü Ö¸ü Æü´Ö»ÖÖ

Ûú üŸÖê Æîü, ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß ¤ãüÃÖ êü ¯Ö ü Æü Ö»ÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | (“Ö.×¾Ö. 3/21) µÖê ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü | ““Ö“ µÖê ¯ÖÖšü “†×³ÖÆü®µÖŸÖê“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ÖÆü»Öê ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ÃÖ³Öß ¯ÖµÖÖÔµÖ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | µÖפü ¤ãü²ÖÔ»Ö Ö®Öã嵅 ÛúÖê Æü»ÖÛúÖ ¬Ö®Öã嵅 šüÖ®Öê ÃÖê ³Öß “õÖŸÖ“ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ ‡ÃÖ ÖÖšü Ûúß •Öºþ üŸÖ ®ÖÆüß Æîü |

‹ÜÖÖªÖ ´Ö®ÖãµÖÖ¾Ö ü ŸµÖÖ“µÖÖ ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú ¿ÖŒŸÖß¾ÖÖ®Ö Ö®ÖãµÖÖÛú›æü®Ö ¾ÖÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ¤üÖê®Ö ´Ö®ÖãÂµÖ Ö¸üÃ¯Ö üÖÓ¾Ö ü

Æü»»ÖÖ Ûú¸üŸÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ ‹ÜÖÖ¤üÖ Ö®Öã嵅 ¤ãüÃÖ¸üÖ ´Ö®ÖãµÖÖ¾Ö ü ¾ÖÖ ü Ûú üŸÖÖê (“Ö.×¾Ö. 3/21). Æêü ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ““Ö“ÆüÖ ÖÖšü “†×³ÖÆü®µÖŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ¾Ö¸üᯙ ÃÖ¾ÖÔ ÖµÖÖÔµÖ ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. •Ö¸ü ŸÖÖê Ö®Öã嵅 ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü Æü»ÖÛêú ¬Ö®Öã嵅 “Ö»Ö»µÖÖ®Öê ÃÖ㬤üÖ “õÖŸÖ“ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öß ÝÖ ü•Ö ®ÖÖÆüß.û

4.5 ŸÖõÖÖê¸ü„ õÖŸÖ´Öã¯Ö¯»Ö¾ÖŸÖê ¾ÖÖµÖã„…

4.6 ÃÖ ŸÖ¡ÖÖ¾Ö×ã֟ք ¿»Öê´ÖÖÞÖ´Öã¸ü„ãִÖã¯ÖÃÖÓÝÖéÊ ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË ×¾ÖÆü üŸµÖ款ÖÔ´Ö¬Ö×ßֵÖÔÛËú “Ö…

(1) ˆ ÖÃÖÓÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 106, 107, 109, 111, 114, 116, 117, 120, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207, 213, 214; ˆ ÖÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 115; ˆ¯ÖÝÖéÊ - ÖÖ Mss. 108; 2) ׯ֢ÖÓ “Ö -(Abs) 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122 , Books-202, 203, 204, 205, 207, 211, 214; 3) ¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖËË- ÖÖ Mss. 104, 105, 113, 117, 119, Books 203, 204, 205, 207, 211, 213, ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖËË - ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 109*, 110, 111, 114, 120, 121; ¤æüÂÖµÖ®ÖË- 206, 208, 209, 210, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ (Upasansrujya) \ ˆ¯ÖÃÖ镵Ö(Upasrujya), ˆ¯ÖÝÖéÊ (Upagruhya) ˆ¯Ö+ÃÖÓ+ÃÖé•ÖË - 4 †Ö. Ö. - ÃÖÓµÖÖêÝÖ ¯ÖÖ¾ÖÞÖê. ˆ¯ÖÃÖ•ÖÔ®Ö ÖË - (ˆ¯Ö ÃÖé•Ö »µÖã™Ëü) ›êü»Ö®ÖÖ,ÝÖÏÆüÞÖ »ÖÝÖ®ÖÖ, †¬Öß®ÖÃ£Ö ¾µÖ׌ŸÖ µÖÖ ¾ÖßÖã. ˆ¯Ö+ÃÖÓ+ÝÖÏÆËü - 9 ˆ.¯Ö. - ¬Ö üÞÖê, (ˆ Ö + ÃÖ´ÖË + ÝÖÏÆü + ÞµÖŸÖ- ¯ÖÖ¤üÝÖÏÆüÞÖ´ÖË, †×³Ö¾ÖÖ¤ü®Ö´ÖË, ˆ ÖÛú¸üÞÖ ÖË-

¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö); ÃÖÆüÖ üÖ ¤êü®ÖÖ, ÃÖÖ¤ü ü †×³Ö¾ÖÖ¤ü®Ö, ‹Ûú¡ÖßÛú¸üÞÖ, ×´Ö»ÖÖ®ÖÖ, ÝÖÏÆüÞÖ Ûú ü®ÖÖ ˆ¯ÖÝÖÏÆüÞÖÓ ( ¯Ö + ÝÖÏÆü + »µÖã™Ëü) ¯ÖÖÛú üÞÖ´ÖË ,þÖßÛúÖ ü„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö); ¯ÖÛú›ü®ÖÖ (®Öß“Öê ÃÖê), ×ÝÖ ü°ŸÖÖ üß,

ÃÖÆüÖ¸üÖ ¤êü®ÖÖ ²ÖœüÖ¾ÖÖ ¤êü®ÖÖ- (†Ö¯Ö™êü)

P a g e | 416

“ˆ¯ÖÃÖÓÝÖÏéÊ”- Kapha and Pitta may be normal or may be vitiated, Vata seizes them and carries along with it in upward, downward and horizontal direction. As is mentioned in Charaka chikitsasthana 28\ 59-60.

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË ||60

Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

Even normal PittaKapha may be carried by vata to cause disease. As is mentioned in Ch. Chi. 5\ 6

Ûú±Óú “Ö ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖ ¤ãü™ü¾ÖÖµÖã¹ý æ üµÖ ÖÖÝÖÖÔ®ÖË ×¾Ö×®Ö²Ö¤Ëü¬µÖ ŸÖÖ³µÖÖ´ÖË | Commentator clarifies (¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖî × Ö¢ÖÛú±úÖ¾Öã æüµÖ ÝÖã» Ö´ÖË Ûú üÖêןÖ) Vata has total control over the movement of doshas. Charaka in

Siddhisthana 1\ 38-39 states- ¿ÖÖÜÖÖÝÖŸÖÖ„ ÛúÖêšüÝÖŸÖÖ¿“Ö üÖêÝÖÖ Ö´ÖÖ쬾ÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¾ÖµÖ¾ÖÖ’ËûÝÖ•ÖÖ¿“Ö |

µÖê ÃÖ×®ŸÖ ŸÖêÂÖÖÓ ®Ö ×Æü Ûú׿“Ö¤ü®µÖÖê ¾ÖÖµÖÖê„ ¯Ö Óü •Ö® Ö×®Ö ÆêüŸÖã ü×ÃŸÖ || ×¾ÖÞ´Öæ¡Öׯ֢ÖÖפü´Ö»ÖÖ¿ÖµÖÖ®ÖÖÓ ×¾ÖõÖê¯ÖÃÖÓ‘ÖÖŸÖÛú ü„ ÃÖ µÖôÖÖŸÖË |

only vata is responsible for diseases in Shakha or Marma, as it is Vata which propels stool, urine, Pitta etc.

In Shosha manifestation, Vata seizes Kapha and\or Pitta and carries them

along with it in upward, downward and horizontal direction. This phenomenon is better expressed by the term “samgruhyate”.

“Srujyate” indicates Sansarga. In sansarga both Doshas vitiate simulteniously, mostly with common causes. This is not expected here.

Vata may not mix or blend with these doshas completely. Hence “Upasrujyate“,“samsrujyate“are rejected. original retained.

“ˆ¯ÖÃÖÓÝÖÏéÊ”- Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖãÖÖ µÖÖ ×±ú ü ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü | ¾ÖÖµÖã ÛúÖ ˆ®Ö¯Öê

×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¾ÖÆü ˆ®Æêü † Ö®Öê ÃÖÖ£Ö ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê µÖÖ ×ŸÖµÖÔÛËú ÖÖÝÖÔ ÃÖê »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü | “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 28/59-60 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË ||60

Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

Ûú±ú †Öî¸ü ×¯Ö¢Ö ÃÖÖ µÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß, ¾ÖÖµÖã ÃÖê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ÆüÖêÛú¸ü ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü | “Ö.דÖ. 5/6 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

P a g e | 417

Ûú±Óú “Ö ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖ ¤ãü™ü¾ÖÖµÖã¹ý¨æüµÖ ÖÖÝÖÖÔ®ÖË ×¾Ö×®Ö²Ö¤Ëü¬µÖ ŸÖÖ³µÖÖ´ÖË |

×™üÛúÖÛúÖ ü †£ÖÔ Ã Ö™ü Ûú üŸÖê Æîü(¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖ¾Öã æ üµÖ ÝÖã»´Ö´ÖË Ûú¸üÖêןÖ) ¾ÖÖµÖã ÛúÖ ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÝÖŸÖß ¯Ö ü ¯Öæ üÖ ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “Ö¸üÛú ×ÃÖ¬¤üßãÖÖ®Ö 1/38-39 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü

¿ÖÖÜÖÖÝÖŸÖÖ„ ÛúÖêšüÝÖŸÖÖ¿“Ö üÖêÝÖÖ Ö´ÖÖ쬾ÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¾ÖµÖ¾ÖÖ’ËûÝÖ•ÖÖ¿“Ö | µÖê ÃÖ×®ŸÖ ŸÖêÂÖÖÓ ®Ö ×Æü Ûú׿“Ö¤ü®µÖÖê ¾ÖÖµÖÖê„ ¯Ö Óü •Ö® Ö×®Ö ÆêüŸÖã ü×ÃŸÖ ||

×¾ÖÞ´Öæ¡Öׯ֢ÖÖפü´Ö»ÖÖ¿ÖµÖÖ®ÖÖÓ ×¾ÖõÖê¯ÖÃÖÓ‘ÖÖŸÖÛú ü„ ÃÖ µÖôÖÖŸÖË |

¿ÖÖÜÖÖ †Öî ü ´Ö ÖÔÝÖŸÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö¢Öß ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ ¾ÖÖµÖã Æîü, ŒµÖÖë×Ûú ¾ÖÖŸÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ Æüß ´Ö»Ö, Öæ¡Ö, ×¯Ö¢Ö †Öפü ÛúÖê ÝÖŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü |

¿ÖÖêÂÖ Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß Öë, ¾ÖÖµÖã Ûú±ú †Öî ü/ µÖÖ ×±ú ü ×¯Ö¢Ö ÛúÖê ¤æü×ÂÖŸÖ Ûú üÛêú ®Æêü †¯Ö®Öê ÃÖÖ£Ö ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê µÖÖ ×ŸÖµÖÔÛËú ´ÖÖÝÖÔ ÃÖê »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü | µÖê ‘Ö™ü®ÖÖ “ÃÖÓÝÖéÊŸÖ꓇ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú à Ö™ü ÆüÖêŸÖß Æîü |

“ÃÖ镵֟Öê“ µÖê ÖÖšü “ÃÖÓÃÖÝÖÔ “¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ÃÖÓÃÖÝÖÔ ´Öë ¤üÖê®ÖÖê ¤üÖêÂÖ ˆ®ÖÛêú ÃÖ ÖÖ®Ö ÆêüŸÖã Ûêú ÛúÖ üÞÖ ‹Ûú ÃÖÖ£Ö Æüß ¤æü×ÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | µÖê µÖÆüÖ Ö¸ü † Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | ¾ÖÖµÖã ‡®Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûêú ÃÖÖ£Ö ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ÃÖê ‹Ûú×¡ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ ¯ÖÃÖ镵֟Öê“,“ÃÖÓÃÖ镵֟Öê“ ‡®Ö ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯ÖÃÖÓÝÖÏéÊ”- Ûú±ú ¾Ö × Ö¢Ö ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖãÖêŸÖ ØÛú¾ÖÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ×´Öôû¾Öæ®Ö ŸµÖÖÓ®ÖÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê²ÖŸÖ ˆ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê ¾Ö ×ŸÖµÖÔÝÖË ÖÖÝÖÖÔ®Öê ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê.“Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 28/59-60 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê

¾ÖÖµÖã ê ü¾Ö×Æü ÃÖæõ´ÖŸ¾ÖÖ«üµÖÖêß֡ÖÖ¯µÖã¤üß üÞÖ„ | Ûãúׯ֟ÖßÖÖî ÃÖ Öã æüµÖ ŸÖ¡Ö ŸÖ¡Ö ×õÖ¯Ö®ÖË ÝÖ¤üÖ®ÖË ||60

Ûú üÖꟵÖÖ¾ÖéŸÖ´ÖÖÝÖÔŸ¾ÖÖ¦üÃÖÖ¤üà¿“ÖÖê Ö¿ÖÖêÂÖµÖêŸÖË |

ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖãÖêŸÖß»Ö × Ö¢Ö ¾Ö Ûú±ú ¾ÖÖŸÖÖ¿Öß ÃÖÓµÖãŒŸÖ —ÖÖ»µÖÖ®Öê ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ. “Ö.דÖ. 5/6 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ´ÖÖÞÖê,

Ûú±Óú “Ö ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖ ¤ãü™ü¾ÖÖµÖã¹ý æ üµÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®ÖË ×¾Ö×®Ö²Ö¤Ëü¬µÖ ŸÖÖ³µÖÖ´ÖË | ×™üÛúÖÛúÖ ü †£ÖÔ Ã Ö™ü Ûú üŸÖÖŸÖ (¾ÖÖµÖã„ ÖÏÛéúןÖãÖÖî ׯ֢ÖÛú±úÖ¾Öã æüµÖ ÝÖã»´Ö ÖË Ûú üÖêןÖ) ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÝÖŸÖß¾Ö ü ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ †ÃÖŸÖê. “Ö üÛú ×ÃÖ¬¤üßãÖÖ®Ö 1/38-39 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

¿ÖÖÜÖÖÝÖŸÖÖ„ ÛúÖêšüÝÖŸÖÖ¿“Ö üÖêÝÖÖ Ö´ÖÖ쬾ÖÔÃÖ¾ÖÖÔ¾ÖµÖ¾ÖÖ’ËûÝÖ•ÖÖ¿“Ö | µÖê ÃÖ×®ŸÖ ŸÖêÂÖÖÓ ®Ö ×Æü Ûú׿“Ö¤ü®µÖÖê ¾ÖÖµÖÖê„ ¯Ö Óü •Ö® Ö×®Ö ÆêüŸÖã ü×ÃŸÖ ||

×¾ÖÞ´Öæ¡Öׯ֢ÖÖפü´Ö»ÖÖ¿ÖµÖÖ®ÖÖÓ ×¾ÖõÖê¯ÖÃÖÓ‘ÖÖŸÖÛú ü„ ÃÖ µÖôÖÖŸÖË |

¿ÖÖÜÖÖ ¾Ö ´Ö ÖÔÝÖŸÖ ¾µÖÖ¬Öß Ÿ Ö¢ÖßÃÖÖšüß ±úŒŸÖ ¾ÖÖŸÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü †ÃÖŸÖÖê.ÛúÖ üÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ Öãôêû Ö»Ö, ´Öæ¡Ö, ×¯Ö¢Ö †Öؤü®ÖÖ ÝÖŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

P a g e | 418

¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ Ÿ¯Ö¢Öß Ö¬µÖê, ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Ö×ÞÖ / ØÛú¾ÖÖ ×¯Ö¢ÖÖÃÖ ¤æü×ÂÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê²ÖŸÖ ¬¾ÖÔ, †¬ÖÖê ¾Ö ×ŸÖµÖÔÝÖË ÖÖÝÖÖÔ®Öê ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê. Æüß ‘Ö™ü®ÖÖ “ÃÖÓÝÖéÊŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖü Öãôêû †×¬ÖÛú ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê.

“ÃÖ镵֟ÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôêû “ÃÖÓÃÖÝÖÔ“ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ÃÖÓÃÖÝÖÖÔ Ö¬µÖê ¤üÖê®Æüß ¤üÖêÂÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ ÖÖ®Ö ÛúÖ¸üÞÖÖÓ´Öãôêû ‹ÛúÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ ¤ãü™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.Æêü µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ¾ÖÖŸÖ µÖÖ ¤üÖêÂÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ‹Ûú×¡ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû “ˆ¯ÖÃÖ镵֟Öê“,“ÃÖÓÃÖ镵֟Öê“ µÖÖ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË (Abs)- Only 4 books have this reading. Most of the Mss and books do not have this reading. (Anvaya will be - ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք Ûú±Óú “Ö ÃÖÓÝÖéÊ ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖÓÝÖéÊ, Ûú±Óú “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË, ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË ×¾ÖÆü¸ü×ŸÖ ..|“)

In Rajyakshma Chikitsa (Ch. Chi. 8) Charaka mentions vitiated Vata grabs the two (Kapha and Pitta) and forcefully carries them along with it.

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ¯ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15

Vata has the power to carry both the doshas along with it. So Weather it is mentioned or not, it is understood that -It gets hold of Kapha and pitta and disturbs them. Hence “ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË” reading is retained.

×ÃÖ±Ôú “ÖÖ ü ¯ÖÖšü¶¯ÖãßÖÛúÖê ´Öê µÖê ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü | ²ÖÆæüŸÖ ÃÖÖ¸êü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë †Öî ü ¯ÖÖšü¶ ÖãßÖÛúÖê ´Öê µÖÆü

¯ÖÖšü ¯Ö»Ö²¬Ö ®ÖÆüß Æîü |(‡ÃÖÛúÖ †®¾ÖµÖ - ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք Ûú±Óú “Ö ÃÖÓÝÖéÊ ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖÓÝÖéÊ, Ûú±Óú “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË, ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË ×¾ÖÆü ü×ŸÖ ..|“‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |)

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Öë (“Ö.דÖ.8) “Ö üÛú®Öê, ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¤üÖê®ÖÖë (Ûú±ú †Öî ü × Ö¢Ö) ¯Ö ü ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÖê ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖê •Ö²Ö ü¤üßÖß †¯Ö®Öê ÃÖÖ£Ö »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15 ¾ÖÖµÖã Öë ²ÖÖÛúß ¤üÖê®ÖÖê ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖê †¯Ö®Öê ÃÖÖ£Ö »Öê •ÖÖ®Öê Ûúß õÖ´ÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê µÖÖ

®ÖÆüß, µÖÆü ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Öî ü × Ö¢Ö ÛúÖê ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ´Öë ¸üÜÖÛú ü ®Æêü ¤ãü×ÂÖŸÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË” µÖê ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

±úŒŸÖ “ÖÖ ü ¯ÖÖšü¶¯ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ²ÖÆæüŸÖÖÓ¿Ö ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖê ¾Ö ÖÖšü¶¯ÖãßÖÛúÖÓ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖÖšü

†Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. (µÖÖ“ÖÖ †®¾ÖµÖ - ¾ÖÖµÖã„ ÖÏÛãúׯ֟ք Ûú±Óú “Ö ÃÖÓÝÖéÊ ×¯Ö¢ÖÓ “Ö ÃÖÓÝÖéÊ, Ûú±Óú “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË, ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË ×¾ÖÆü¸ü×ŸÖ ..|“†ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê.)

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê Ö¬µÖê (“Ö.דÖ.8) “Ö¸üÛúÖÓ®Öß , ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ¤üÖêÆüÖë¾Ö ü (Ûú±ú ¾Ö × Ö¢Ö) ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ × Öôû¾Öæ®Ö ŸµÖÖÓ®ÖÖ •Öü²Ö ü¤üßÖß®Öê þ֟ք ÃÖÖê²ÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15 ¾ÖÖŸÖÖ Ö¬µÖê ¤üÖê®Æüß ¤üÖêÂÖÖÓ®ÖÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê²ÖŸÖ ®ÖêÞµÖÖ“Öß õÖ ÖŸÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ

®ÖÃÖê»Ö, Æêü ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖê Ûúß - ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú ¾Ö ׯ֢ÖÖ¾Ö ü ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ×´Öôû¾Öæ®Ö ŸµÖÖÓ“Öß ¤ãü™üß Ûú¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ׯ֢ÖÓ “Ö ¤æüÂÖµÖ®ÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 419

3. ¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖË Ë(Shoshayan) –

Gangadhara mentions “ˆ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖË” as a reading accepted by Chakradatta. It should be noted that this reading, does not appear in main text, but at the bottom of the page, indicating it is another reading and not original reading accepted by Chakradatta.

Shoshayan could be explained in the following way- Vata is increased in the body. The whole body becomes dry. Initially this dryness is counteracted by the liquid and oily (snigdha) property of Kapha and Drava (liquid) property of Pitta. But when these oily and liquid properties start reducing beyond the normal limit, then Kapha and Pitta dry out or decrease. They become Ksheena (decreased). Reduction in the oily and liquid properties is itself dushti of these doshas.

Second mode of manifestation can be explained as- Vata carries Kapha and Pitta along with it . While moving through the body it takes seat somewhere. Because of the Kapha and pitta it has carried, it gets obstructed. So the tissues that lie beyond the obstruction, do not get nourishment and decrease. The obstructing Kapha and pitta are also dried out. (This is mentioned in Charaka Chikitsasthana 28\ 59-60)

Vagbhatt has explained both mode of vitiation of Vata 1) degeneration of body tissue 2) Obstrution by other Doshas.

¬ÖÖŸÖãõÖµÖÛú¸îü„ ¾ÖÖµÖã„ Ûãú¯µÖןÖ×®ÖÂÖê×¾ÖŸÖî„ |

“Ö¸ü®ÖË ÄÖÖêŸÖ„ÃÖã ׸üŒŸÖêÂÖã ³Öé¿ÖÓ ŸÖÖ®µÖê¾Ö ¯Öæ üµÖ®ÖË |

ŸÖê³µÖÖꃮµÖ¤üÖêÂÖ¯ÖæÞÖì³µÖ„ ÖÏÖ¯µÖ ¾ÖÖƒƒ¾Ö¸üÞÖÓ ²Ö»Öß || Va. Ni. 15/5-6

Dushti is in the form of drying out. So weather it is “Dushayan” or “shoshayan” both mean same. Shoshayan specifically states the type of dushti. Hence accepted as pathabheda.

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öê “ ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖË ” ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ÖÛÎú¤ü¢Ö®Öê ‡ÃÖÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü Öê µÖÆü ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ “ÖÖ×Æü‹, µÖê ÖÖšü Öæ»Ö ¿»ÖÖêÛú ´Öë ®ÖÆüß †ÖµÖÖ Æîü ÝÖÏÓ£Ö Ûêú ¯Ö®®Öê ¯Ö¸ü †ÓŸÖ ´Öë ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë †ÖµÖÖ Æî | “ÖÛÎú¤ü¢Ö®Öê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü - ¾ÖÖŸÖ¾Ö鬤üß ÃÖê Öæ ê ü ¿Ö üß ü ´Öë ºþõÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ÖÆü»Öê µÖê ºþõÖŸÖÖ Ûú±ú Ûêú ×îÖÝ¬Ö †Öî ü ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ †Öî¸ × Ö¢Ö Ûêú ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ Ûúß ¯ÖÏןÖ×ÛÎúµÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | »Öê×Ûú®Ö •Ö²Ö µÖê

P a g e | 420

¦ü¾Ö †Öî ü ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖ ®ÖÛêú ×®ÖµÖŸÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖê Ûú Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ŸÖÖê Ûú±ú †Öî¸ü ×¯Ö¢Ö ³Öß ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖê Ûú Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ü | ¾Öê õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | ×îÖÝ¬Ö †Öî¸ü ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ ÛúÖ Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ µÖÆü ‡®Ö ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ÜÖã¤ü Ûúß ¤ãü™üß ÆüÖêŸÖß Æîü |

ˆŸ¯Ö¢Öß ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¤ãüÃÖ ê ü ÖÏÛúÖ ü ÃÖê ‹êÃÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü - ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú †Öî ü × Ö¢Ö ÛúÖê † Ö®Öê ÃÖÖ£Ö »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü | ¯Öã ê ü ¿Ö üß ü ´Öë ‘Öã ÖŸÖê Æãü‹ ×ÛúÃÖß •ÖÝÖÆü ¯Öê ºþÛúŸÖÖ Æîü | ˆÃÖ •ÖÝÖÆü Ûú±ú †Öî¸ü ×¯Ö¢Ö ÃÖê †¾Ö üÖê¬Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ÃÖ •ÖÝÖÆü •ÖÖê Öê¿Öß Æîü ®Æêü ¯ÖÖêÂÖÞÖ ®ÖÆüß ×´Ö»ÖŸÖÖ †Öî ü ¾ÖÖê Ûú´Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü | †¾Ö¸üÖê¬Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öê Ûú±ú †Öî ü ×¯Ö¢Ö Öë ºþõÖŸÖÖ †ÖŸÖß Æîü | (‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 28/59-60 ´Öë †ÖµÖÖ Æîü |)

¾ÖÖݳ֙ü®Öê ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ Ûêú ¤üÖê ÖÏÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖê Æîü - 1) ¿Ö¸üß ü Ûúß ¯Öê¿Öß ÛúÖ ®Ö™ü ÆüÖê®ÖÖ 2) ²ÖÖÛúß ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖê®ÖÖ

¬ÖÖŸÖãõÖµÖÛú¸îü„ ¾ÖÖµÖã„ Ûãú¯µÖןÖ×®ÖÂÖê×¾ÖŸÖî„ |

“Ö¸ü®ÖË ÄÖÖêŸÖ„ÃÖã ׸üŒŸÖêÂÖã ³Öé¿ÖÓ ŸÖÖ®µÖê¾Ö ¯Öæ üµÖ®ÖË |

ŸÖê³µÖÖꃮµÖ¤üÖêÂÖ¯ÖæÞÖì³µÖ„ ÖÏÖ¯µÖ ¾ÖÖƒƒ¾Ö¸üÞÖÓ ²Ö»Öß || ¾ÖÖ. ×®Ö. 15\ 5-6

¤ãü™üß ºþõÖŸÖÖ Ûêú ºþ¯Ö Öë ÆüÖêŸÖß Æîü | ¤æüÂÖµÖ®Ö ÆüÖê µÖÖ ¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö ¤üÖê®ÖÖê ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤ãü™üß Ûúß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ ÃÖ´Ö—ÖŸÖß Æîü †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß “ ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ ¿ÖÖêÂÖµÖ®ÖË” µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “ÖÛÎú¤ü¢ÖÖÓ®Öß µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Æêü ®ÖÖë¤ü Ûêú»Öê ÖÖ×Æü•Öê Ûúß, ÆüÖ ¯ÖÖšü Öæôû ¿»ÖÖêÛúÖ´Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÖ®ÖÖ¾Ö¸ü †ÝÖ¤üß ¿Öê¾Ö™üß ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. “ÖÛÎú¤ü¢ÖÖÓ®Öß µÖÖ“ÖÖ ´Öæôû ¯ÖÖšü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ÜÖÖ»Ö߻֯ÖÏÛúÖ êü Ûêú»Öê •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖê - ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ¾Ö鬤üß —ÖÖ»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖÃÖ ºþõÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ Æüß ºþõÖŸÖÖ Ûú±úÖ“µÖÖ ×îÖÝ¬Ö ¾Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ“Öß ¾Ö ׯ֢ÖÖ“µÖÖ ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖÖ“Öß ¯ÖÏןÖ×ÛÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã •Öë¾ÆüÖ Æêü ¦ü¾Ö ¾Ö ×îÖÝ¬Ö ÝÖãÞÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ×®ÖµÖŸÖ ´ÖÖ¡Öê ÖêõÖÖ Ûú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ, ŸÖê¾ÆüÖ Ûú±ú ¾Ö ×¯Ö¢Ö ÖÖ¡Öê®Öê Ûú Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖê õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ×îÖÝ¬Ö ¾Ö ¦ü¾Ö ÝÖãÞÖ Ûú´Öß ÆüÖêÞÖê Æüß µÖÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“Öß ‹Ûú¯ÖÏÛúÖ¸ê þ֟ք “Ößü ¤ãü™üß †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö¢Öß“Öê ¤ãüÃÖ êü ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÃÖê ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê - ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú ¾Ö × Ö¢ÖÖÃÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê²ÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê. ¿Ö üß üÖŸÖæ®Ö ×±ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ ŸÖÖê ‹ÜÖÖªÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÖÁÖµÖ ‘ÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ Ûú±ú ¾Ö ׯ֢ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¾Ö üÖê¬Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. †¾Ö üÖê¬ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¯Öê¿Öà®ÖÖ ¯ÖÖêÂÖÞÖ × ÖôûŸÖ ®ÖÖÆüß.ŸµÖÖ Ûú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †¾Ö üÖê¬Ö Ûú üÞÖÖ¸êü Ûú±ú ¾Ö × Ö¢ÖÖ Ö¬µÖê ºþõÖŸÖÖ µÖêŸÖê.(µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö¸üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 28/59-60 Ö¬µÖê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü.)

¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ“Öê ¤üÖê®Æüß ¯ÖÏÛúÖ ü ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ 1) ¿Öü üß üÖŸÖᯙ ¯Öê¿Öß ®Ö™ü ÆüÖêÞÖê 2) ‡ŸÖ ü ¤üÖêÂÖÖÓ´Öãôêû †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêÞÖê.

¬ÖÖŸÖãõÖµÖÛú¸îü„ ¾ÖÖµÖã„ Ûãú¯µÖןÖ×®ÖÂÖê×¾ÖŸÖî„ |

“Ö¸ü®ÖË ÄÖÖêŸÖ„ÃÖã ׸üŒŸÖêÂÖã ³Öé¿ÖÓ ŸÖÖ®µÖê¾Ö ¯Öæ üµÖ®ÖË |

P a g e | 421

ŸÖê³µÖÖꃮµÖ¤üÖêÂÖ¯ÖæÞÖì³µÖ„ ÖÏÖ¯µÖ ¾ÖÖƒƒ¾Ö¸üÞÖÓ ²Ö»Öß || ¾ÖÖ. ×®Ö. 15\ 5-6

¤ãü™üß ºþõÖŸÖꓵÖÖ Ã¾Öºþ ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤æüÂÖµÖ®Ö †ÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ ¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¿ÖÖêÂÖµÖ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû ¤ãü™üß“ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÃÖ Ö•ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.7 ŸÖÃµÖ µÖÖ냿ք ¿Ö¸ü߸üÃÖ®¬Öß®ÖÖ×¾Ö¿Ö×ŸÖ ŸÖê®ÖÖÃµÖ •Öé´³ÖÖƒ’ËûÝÖ´Ö¤üÖì •¾Ö¸ü¿“ÖÖê¯Ö•ÖÖµÖŸÖê,

4.8 µÖß¾ÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖ´Ö³µÖã¯Öî×ŸÖ ŸÖê®Ö üÖêÝÖÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ ˆ üõÖÖ †¸üÖê“ÖÛú¿“Ö,

(ˆ¯Öî×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 202, 204, 207, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯Öî×ŸÖ (Upaiti) - ˆ¯Ö+‹×ŸÖ - ‡ 1 Ö.¯Ö.- •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, ¯ÖÖê“ÖÞÖê.

†×³ÖŸÖ„ - ¿Öß‘ÖÐÓ, ÃÖÖÛú»µÖÓ, †Ö׳ִÖãܵÖÓ, ³ÖµÖŸÖ„, ÃÖ´Ö߯ÖÓ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö); †×¬ÖÛúŸÖÖÃÖê, ŸÖß¾ÖΟÖÖ- †Ö¯Ö™êü

The manifestation at one place results in “ˆ¸ü„õÖŸÖ (wound in chest)” .If not treated properly or in time, the vitiated Doshas move through-out the body from this site i.e. “ˆ¸ü„õÖŸÖ”. Wherever they take seat they lead to furthering of Samprapti, showing their symptoms. The doshas keep travelling to different sites making their dwelling their. Since the doshas are travelling throughout the body, the reading “†×³ÖŸÖ„ ˆ¯Öîן֔ (come from all over the body) is more appropriate. Upaity reading is rejected.

Chakrapanidatta has explained Ura being closely situated to Amashay, though Sthanasamshray is in Amashaya, diseases of Ura are caused. (It is a common observation that heaviness in UrahSthana, nautia, burning sensation are common After heavy\ unaccustomed food).

‹Ûú Æüß •ÖÝÖÆü ¯Öê ÃÖÓ×“ÖŸÖ Æãü‹ ¤üÖêÂÖÖë Ûúß ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÃÖê ü„õÖŸÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖפü ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ µÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ®Ö Ûúß ÝÖµÖß ŸÖÖê ˆÃÖ •ÖÝÖÆü ÃÖê ( ü„õÖŸÖ) ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ Öæ ê ü ¿Ö üß ü ´Öë ±îú»Ö •ÖÖŸÖê Æîü | ¤üÖêÂÖ ×•ÖÃÖ •ÖÝÖÆü Öê ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ¾ÖÆüÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ²ÖœüŸÖß Æîü †Öî¸ü »ÖõÖÞÖ Ÿ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ¤üÖêÂÖ ¿Ö üß ü ´Öë †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü •ÖÖÛú ü ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | ¤üÖêÂÖ ¯Öæ êü ¿Ö üß ü Öë •ÖÖŸÖê Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†×³ÖŸÖ„ ¯Öîן֔µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ¯Öî×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 422

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü - ˆ¸ü¯ÖϤêü¿Ö †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Ûêú ÃÖ´Öß Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ, µÖפü ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ Öë ÆüÖêÝÖÖ, ×±ú ü ³Öß ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ü¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ÆüÖê ÃÖÛúŸÖß Æîü | (¯ÖÏÖµÖ„ ‹êÃÖÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖÖ Æîü Ûúß ÝÖãºþ †ÖÆüÖ ü Ûêú ÃÖê¾Ö®Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¸ü ÖϤêü¿Ö ´Öë ÝÖãºþŸÖÖ, Çü»»ÖÖÃÖ, ¤üÖÆü µÖê »ÖõÖÞÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æîü |)

‹ÛúÖ ×šüÛúÖÞÖß ÃÖÓ×“ÖŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ ÖÏÖ ŸÖß Öãôêûû ¸ü„õÖŸÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ØÛú¾ÖÖ ¾Öêôêû¾Ö ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú»Öß ®ÖÖÆüß ŸÖ ü ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖÖÆæü®Ö (ˆ¸ü„õÖŸÖÖ“µÖÖ) ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ÖÃÖ üŸÖÖŸÖ. ¤üÖêÂÖ •µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê£Öê ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö »ÖõÖÞÖê פüÃÖŸÖÖŸÖ. ¤üÖêÂÖ ¿Ö üß üÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×±ú üŸÖ ¸üÖÆæü®Ö ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¤üÖêÂÖ ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö üß üÖŸÖ ×±ú üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖ Öãôêû “†×³ÖŸÖ„ ¯Öîן֔ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ¯Öî×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ, ¸ü ÖϤêü¿Ö ÆüÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖ“µÖÖ •Ö¾Öôû †ÃÖ»µÖÖ®Öê, ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ •Ö üß †Ö´ÖÖ¿ÖµÖÖŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ¾µÖÖ¬Öß Ÿ¯Ö¢Öß ˆ¸ü ÖϤêü¿ÖÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê †ÃÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.(¯ÖÏŸµÖõÖÖŸÖ †ÃÖê †ÖœüôûŸÖê Ûúß •Ö›ü †ÖÆüÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ü¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ •Ö›ü ÖÞÖÖ, Çü»»ÖÖÃÖ, ¤üÖÆü Æüß »ÖõÖÞÖê פüÃÖŸÖÖŸÖ.)

4.9 µÖ„ ÛúÞšü´Ö׳֯Öϯ֪ŸÖê ÛúÞšüßÖê®ÖÖê¤Ëü¬¾ÖÓõ֟Öê þָü¿“ÖÖ¾ÖÃÖߤüןÖ,

(¯Öϯ֪ŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 207, 211, 214),. 1. ×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ¯Öϯ֪ŸÖê-

¯ÖÏ - †ÖÝÖê, ÃÖÖ´Ö®Öê, †ÖÝÖê Ûúß †Öê ü. †×³Ö- Ûúß †Öê ü, Ûúß ×¤ü¿ÖÖ ´Öë, †×¬ÖÛúŸÖÖ ÃÖê, ŸÖß¾ÖΟÖÖ, ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ †×³ÖŸÖ„ - ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê ¯Öϯ֪ŸÖê (Prapadyate) - ¯ÖÏ+¯Ö¤Ëü - ¯Öϯ֪ŸÖê - ¯ÖÖê“ÖÞÖê, to set foot upon

As explained in 4.8 above “†×³ÖŸÖ„” is more appropriate. Hence original reading retained. Prapadyate rejected.

4.8 ÃÖë ×ÛúµÖê Æãü‹ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “†×³ÖŸÖ„“†×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü Öϯ֪ŸÖê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

4.8 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê “†×³ÖŸÖ„” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¯Öϯ֪ŸÖê µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.10 µÖ„ ¯ÖÏÖÞÖ¾ÖÆüÖ×®Ö Ã¡ÖÖêŸÖÖÓõ֮¾Öê×ŸÖ ŸÖê®Ö À¾ÖÖÃÖ„ ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ¿“Ö •ÖÖµÖŸÖê,

(ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 105, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê (Upajayate) - ˆ¯Ö+•Ö®ÖË 4 †Ö.¯Ö. - Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê

P a g e | 423

Initialy the doshas dwelve in Ura (Chest). After causing wound they move about in body and reach Pranavaha Srotasa. Then they cause Shwas and Pratishyay. “†®Öã” i.e

”¯Ö¿“ÖÖŸÖË” (i.e. Later with respect to time). First UraKshata (wound in lungs) is caused and later when doshas enter pranavaha srotasa –Shwasa, pratishyaya are produced. This is indicated by the word “†®¾Öêן֔ (Anveti). Hence original reading is retained.

“Upajayate”also carries same meaning. Hence accepted as reading.

¯ÖÆü»Öê ¤üÖêÂÖ ¸üãÖÖ®Ö ´Öë ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | ÃÖ •ÖÝÖÆü õÖŸÖ ˆŸ¯Ö®®Ö Ûú¸üŸÖê Æîü †Öî ü ¯Öã êü ¿Ö üß ü Öë ±îú»Ö •ÖÖŸÖê Æîü | ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ´Öë •ÖÖÛú ü À¾ÖÖÃÖ, ÖÏןֿµÖÖµÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü | “†®Öã“ ´ÖŸÖ»Ö²Ö “ Ö¿“ÖÖŸÖ“Ë | ÖÆü»Öê ˆ¸ü„õÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ×±ú¸ü ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ÃÖë •ÖÖÛú¸ü À¾ÖÖÃÖ, ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü | µÖÆü “†®¾Öêן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖ꓇ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ ¤üÖêÂÖ ¸üãÖÖ®ÖÖŸÖ ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß õÖŸÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûúºþ®Ö ŸÖê ¿Ö¸ü߸üÖŸÖ ×±ú¸üŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´Ö¬µÖê •ÖÖ‰ú®Ö ®ÖÓŸÖ¸ü À¾ÖÖÃÖ ¾Ö ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. “†®Öã” ´ÆüÞÖ•Öê ”¯Ö¿“ÖÖŸÖË” ¯Ö×Æü»µÖÖÓ¤üÖ ü„õÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ®ÖÓŸÖ¸ü ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖÖŸÖ µÖê‰ú®Ö À¾ÖÖÃÖ, ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. Æêü “†®¾Öêן֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.11 µÖ„ ׿ָüõ־ÖןÖšüŸÖê ׿ָüßÖê®ÖÖê¯ÖÆü®µÖŸÖê;

4.12 ŸÖŸÖ„ õÖÞÖ®ÖÖ““Öî¾ÖÖê¸üÃÖÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÝÖן֟¾ÖÖ““Ö ¾ÖÖµÖÖê„ ÛúÞšüÃµÖ “ÖÖê¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®ÖÖŸÖË ÛúÖÃÖ„ ÃÖŸÖŸÖ´ÖÃµÖ ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê, ÃÖ ÛúÖÃÖ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¤ãü¸ü×ÃÖ õÖŸÖê ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ Âšüß¾ÖןÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖÝÖ´Ö®ÖÖ““ÖÖÃµÖ ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´Öã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê;

(1) †ŸÖ„ - ÖÖ Mss. 102, 120, 122; 2) •ÖÖµÖŸÖê - ÖÖ Ms. 105; 3) ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ - ¯ÖÖ Books 205, 209; 4) ×®Öšüß¾Ö×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 209, 212; 5) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 107, 114, 121; 6) ¤üÖîÝÖÔÓ¬µÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105*, 106, 108, 109, 110*, 111, 113, 114, 115, 117, 118, 120, 121, 122, Books 202, 203, 209, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ

1. †ŸÖ„ (Ataha) – ŸÖŸÖ„ - thereafter

P a g e | 424

†ŸÖ„ - Hence

“ŸÖŸÖ„” is in relation to time. Serialy first there is wound in lung, then “†¸üÖê“ÖÛú” etc symptoms, then Kasa (cough). Hence original reading is retained.

The word “†ŸÖ„” indicates Kasa is caused because of various symptoms produced by doshas when they dwelve in Amashaya, Pranavaha-Srotasa etc sites. This is not true hence “†ŸÖ„” reading is rejected.

“ŸÖŸÖ„“µÖê ÛúÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛú ¯ÖÖšü Æîü | ÖÆü»Öê ±ãú°±æúÃÖ ´Öë õÖŸÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ×±ú ü † üÖê“ÖÛú †Öפü »ÖõÖÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | ÃÖÛêú ²ÖÖ¤ü ÛúÖÃÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†ŸÖ„“ µÖê ¯ÖÖšü, ¤üÖêÂÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ, ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ †Öפü •ÖÝÖÆ ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ »ÖõÖÞÖ ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖê Æîü †Öî ü ÛúÖÃÖ Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü µÖê ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö µÖÆü ÃÖŸµÖ¾Ö“Ö®Ö ®ÖÆüß Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†ŸÖ„“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

“ŸÖŸÖ„” ÆüÖ ÛúÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛú ¿Ö²¤ü †ÖÆêü. ÃÖã¸ü¾ÖÖŸÖßÃÖ ±ãú°±æúÃÖÖ Ö¬µÖê õÖŸÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü † üÖê“ÖÛú ‡. »ÖõÖÞÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ †Ö×ÞÖ ®ÖÓŸÖ¸ü ÛúÖÃÖÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

“†ŸÖ„” ÆüÖ ¯ÖÖšü, ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖ, ¯ÖÏÖÞÖ¾ÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ‡. ךüÛúÖÞÖß ÃÖÓ“ÖµÖ —ÖÖ»µÖÖ®Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖõÖÞÖê Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ÛúÖÃÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. Ö¸ÓüŸÖã Æêü ÃÖŸµÖ¾Ö“Ö®Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôê û“†ŸÖ„”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. •ÖÖµÖŸÖê (Jayate) - •Ö®ÖË 4 †Ö.¯Ö. - ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê / ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê- ÃÖ´ÖË- ²ÖÆãüŸÖ, †ŸµÖ®ŸÖ

”ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê” Indicates severity of symptom hence retained.

”ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ÝÖÓ³Öß üŸÖÖ ÃÖ Ö—Ö Öë †ÖŸÖß Æîü †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

”ÃÖÓ•ÖÖµÖŸÖê” µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ÝÖÓ³Öß üŸÖÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ (Sashonitam) – “Shtheevan” i.e. sputum is bound to be present in

Kasa- cough. The substance (mostly Kapha) will be expelled out. What is distinct about “Rajyakshma” disease is “blood in sputum”. To give prominence to distinct feature, the words “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ Âšüß¾Öן֔ are used. “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ (Sashonita)” merely indicates presence of blood along with Kapha in sputum. It does not emphasize on presence of blood in sputum. Hence original reading retained. This is accepted as Pathabheda.

P a g e | 425

“šüß¾Ö®Ö“ ´ÖŸÖ»Ö²Ö £ÖãÓÛú •ÖÖê ÛúÖÃÖ-Ûú±ú Ûêú †ÓŸÖ Öë ÆüÖêŸÖß Æîü | Ûú±úÃÖ¥ü¿Ö Ö¤üÖ£ÖÔ ¿Ö üß ü ÃÖê ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛúÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ÃÖ üŒŸÖ šüß¾Ö®Ö ‡ÃÖ »ÖõÖÞÖ ÃÖê ¸üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß Ûúß †»ÖÝÖŸÖÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖß Æîü | ‡ÃÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ †Öî ü †»ÖÝÖ »ÖõÖÞÖ Ûúß ¯ÖϬÖÖ®ÖŸÖÖ ÃÖ´Ö—Ö®Öê Ûêú ×»ÖµÖê “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ Âšüß¾Öן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ×ÃÖ±Ôú Ûú±ú Ûêú ÃÖÖ£Ö üŒŸÖ £ÖãÓÛú ÃÖê ×®ÖÛú»ÖŸÖÖ Æîü µÖê ×®Ö¤ìü ü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú»Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Öë £ÖãÓÛú Öë üŒŸÖ Ûêú ÆüÖê®Öê ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß ×¤üµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“šüß¾Ö®Ö “ ÆüÞÖ•Öê £ÖãÓÛúß •Öß ÛúÖÃÖ - Ûú±úÖ Ö¬µÖê ¿Öê¾Ö™üß †ÃÖŸÖê. Ûú±úÃÖ¥ü¿Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ •ÖÖê ¿Ö¸üß üÖŸÖæ®Ö ²ÖÖÆêü¸ü

™üÖÛú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. “¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ“¾µÖÖ¬Öß“Öê ¾ÖêÝÖôêû ÖÞÖ ÆüÞÖ•Öê “ÃÖ üŒŸÖ šüß¾Ö®Ö“Æêü »ÖõÖÞÖ. µÖÖ ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ Âšüß¾Öן֔ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü. “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ” µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ±úŒŸÖ Ûú±úÖ²Ö¸üÖê²Ö ü üŒŸÖ £ÖãÓÛúß Ö¬µÖê †ÖœüôûŸÖê Æêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö ÓüŸÖã µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê £ÖãÓÛúß´Ö¬µÖê ¸üŒŸÖ †ÖœüôûÞµÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö פü»Öê»Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ×®Öšüß¾Ö®Ö (Nishtivan) - (×®Ö + ךü¾Ö + ‘Ö˜“Ö- ¤üß‘ÖÔ„) £ÖæÛú ¤êü®ÖÖ -†Ö¯Ö™êü No change in

meaning. Both words are used in text.

†£ÖÔ Öê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | ÝÖÏÓ£Ö ´Öë ¤üÖê®ÖÖê ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ¾ÖÖ (Va) – Basically “¤üÖî²ÖÔ»µÖ” (weakness) is there and due to loss of blood through sputum, this weakness is aggravated. So ““Ö” is appropriate and is retained. With “¾ÖÖ” the meaning will be –either weakness is basically present or it is produced by loss of blood through sputum. Since weakness is produced by both this reading is rejected.

“¤üÖî²ÖÔ»µÖ“ µÖê »ÖõÖÞÖ ÃÖ •ÖÝÖÆ ¯ÖÆü»Öê ÃÖêü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü £ÖãÓÛú Öë ÃÖê üŒŸÖ Ûêú ×ÝÖ ü®Öê ÃÖê ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ²ÖœüŸÖÖ Æîü |

‡ÃÖ×»ÖµÖê “ “Ö“ µÖê ÖÖšü ×“ÖŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ˆÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê †£ÖÔ ÆüÖêÝÖÖ µÖÖ ŸÖÖê ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÖÆü»Öê ÃÖê ÆüÖêÝÖÖ µÖÖ ×±ú ü £ÖãÛú ÃÖê üŒŸÖ •ÖÖ®Öê ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê üŒŸÖõÖµÖ ÃÖê ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ¤üÖê®ÖÖê ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¤üÖî²ÖÔ»µÖ“ Æêü »ÖõÖÞÖ ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÃÖŸÖê †Ö×ÞÖ £ÖãÓÛúß«üÖ ê ü ¸üŒŸÖ ¯Ö›ü»µÖÖ®Öê Æêü ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “¾ÖÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû ¾ÖÖŒµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - ‹ÛúŸÖ ü ¤üÖî²ÖÔ»µÖ Öæ¾Öá ÖÖÃÖæ®Ö †ÃÖê»Ö ØÛú¾ÖÖ £ÖãÓÛúß«üÖ ê ü ¸üŒŸÖ ¯Ö›ü»µÖÖ®Öê ¸üŒŸÖõÖµÖ ÆüÖê‰ú®Ö Æêü ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö¸ÓüŸÖã ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ¤üÖê®Æüß ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

6. ¤üÖîÝÖÔÓ¬µÖ´ÖË (Daurgandhyam) – “¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÖË” - There is weakness due to loss of blood.

. “¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ ÖË”- There is faul smell to sputum.

P a g e | 426

¤üÖî²ÖÔ»µÖ -Due to loss of blood through sputum (¾µÖÖ׬֯ÖϳÖÖ¾Ö) there is weakness.“¤üÖêÝÖÔ®¬µÖ” (Foul smell) does not occur without “¸ üŒŸÖ¤ãü×™ü”. Kaphapitta cause “¯ÖÖÛú \ ÖæµÖÖêŸ Ö×¢Ö” leading to foul smell. “× ¾ÖÄÖ ÝÖ®¬Ö” is due to Anubandha of Pitta. There is decaying due to Pittanubandha. “¾µÖÖ×¬Ö ÖϳÖÖ¾Ö” (Due to the intrinsic effect of disease) and/or disturbance of blood by Kapha may cause foul smell to blood. This type of foul-smell is evident in “¤ãü™ü ¯ÖÏןֿµÖÖµÖ”. It is also mentioned in “õÖµÖ•ÖÛúÖÃÖ”.

¤ãüÝÖÔ®¬ÖÓ Æü× üŸÖÓ üŒŸÖÓ Âšüß¾ÖêŸÖË ¯ÖæµÖÖê Ö´ÖÓ Ûú±ú ÖË || Ch. Chi. 18\25

Hence this reading is retained as Pathabheda.

“¤üÖî²ÖÔ»µÖ“ - £ÖãÛú Ûêú «üÖ¸üÖ ¸üŒŸÖ •ÖÖ®Öê ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß £ÖÛúÖ¾Ö™ü | “¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ“ (×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö) “ üŒŸÖ¤ãü™üß“ Ûêú

×ÃÖ¾ÖÖ ˆŸ Ö®®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Ûú±ú×¯Ö¢Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê “ ÖÖÛú / ¯ÖæµÖÖ꟯֢Öß“ ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî ü ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×¯Ö¢Ö Ûêú †®Öã²ÖÓ¬Ö ÃÖê “×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö“ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | × Ö¢Ö Ûêú †®Öã²ÖÓ¬Ö ÃÖê ÃÖ›ü®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | “¾µÖÖ¬Ö߯ÖϳÖÖ¾Ö“ †Öî¸ü/ µÖÖ ×±ú ü Ûú±ú¤ãü™ü üŒŸÖ Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê üŒŸÖ ÛúÖê ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö ÃÖê “¤ãü™ü ÖÏןֿµÖÖµÖ“ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ “õÖµÖ•Ö ÛúÖÃÖ“ ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤ãüÝÖÔ®¬ÖÓ Æü× üŸÖÓ üŒŸÖÓ Âšüß¾ÖêŸÖË ¯ÖæµÖÖê Ö´ÖÓ Ûú±ú ÖË || “Ö.דÖ. 18\25

†ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¤üÖî²ÖÔ»µÖ“ - £ÖãÓÛúß«üÖ ê ü üŒŸÖ ¯Ö›ü»µÖÖ®Öê ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †¿ÖŒŸÖ¯ÖÞÖÖ. “¤üÖîÝÖÔ®¬µÖ“(×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö)

“¸üŒŸÖ¤ãü™üߓ׿־ÖÖµÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. Ûú±ú× Ö¢ÖÖ®Öê “ ÖÖÛú / ¯ÖæµÖÖ꟯֢Öß“ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ Öãôêû ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. × Ö¢ÖÖ“µÖÖ †®Öã²ÖÓ¬ÖÖ Öãôêû “×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬ÖÖ“Öß “ Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. ׯ֢ÖÖ®Öã²ÖÓ¬ÖÖ Öãôêû Ûãú•ÖÞµÖÖ“Öß ×ÛÎúµÖÖ ‘Ö›üŸÖê. “¾µÖÖ¬Ö߯ÖϳÖÖ¾Ö“†Ö×ÞÖ / ØÛú¾ÖÖ Ûú±ú¤ãü™ü ¸üŒŸÖ µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß üŒŸÖÖÃÖ ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. †¿ÖÖ ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ ×¾ÖÄÖ ÝÖÓ¬Ö “¤ãü™ü ÖÏןֿµÖÖµÖÖ“ÖÖ“¯Öã¸üÖ¾ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ “õÖµÖ•Ö ÛúÖÃÖÖŸÖ“Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¤ãüÝÖÔ®¬ÖÓ Æü× üŸÖÓ üŒŸÖÓ Âšüß¾ÖêŸÖË ÖæµÖÖê¯Ö ÖÓ Ûú±ú´ÖË || “Ö.דÖ. 18\25

ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.13 ‹¾Ö´ÖêŸÖê ÃÖÖÆüÃÖ¯Öϳ־ÖÖ„ ÃÖÖÆü×ÃÖÛú´Öã¯Ö¦ü¾ÖÖ„ ïÖé¿Ö×®ŸÖ…

(ˆ¯Öà Öé¿Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 107, 109, 114, 120, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯ÖïÖé¿Ö×®ŸÖ (Upasprushanti) - ˆ¯Ö+ïÖé¿ÖË 6 ¯Ö.¯Ö. - îÖÖ®Ö Ûú üÞÖê, Ø¿Ö¯Ö›üÞÖê.

P a g e | 427

ïÖé¿ÖË 6 ¯Ö.¯Ö. - ¯ÖÖê“ÖÞÖê, ×ã֟Öß»ÖÖ •ÖÖÞÖê.

Upadrava are many. By definition of Upadrava, they are produced after the disease presents itself. Separate mention, that they are produced later with the word “ˆ¯Ö” is not necessary. Hence original reading is retained. “ˆ¯ÖïÖé¿Ö×®ŸÖ” reading is rejected.

ˆ¯Ö¦ü¾Ö ²ÖÆæüŸÖ Æîü | ˆ Ö¦ü¾Ö Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü, ¯Ö¦ü¾Ö Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ´Öæ»Ö ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü µÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¯Ö¦ü¾Ö ¯Ö¿“ÖÖŸÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê Æîü ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ ÛúÖ “ ¯Ö“¯ÖÖšü Ûêú ÃÖÖ£Ö †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | “ ¯Öà Öé¿Ö×®ŸÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ˆ¯Ö¦ü¾Ö †®ÖêÛú †ÖÆêüŸÖ. ˆ Ö¦ü¾ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖܵÖê®ÖãÃÖÖ ü, ¯Ö¦ü¾ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß Öæôû ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ®ÖÓŸÖ ü ÆüÖêŸÖê Æêü ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ˆ¯Ö¦ü¾Ö ®ÖÓŸÖ ü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ µÖÖ“ÖÖ “ ¯Ö“ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®Öê ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “ ¯Öà Öé¿Ö×®ŸÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.14 ŸÖŸÖ„ ÃÖ ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖî¸êüŸÖî¹ý¯Ö¦ü¾Öî¹ý¯Ö¦ãüŸÖ„ ¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖןօ

(†×¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 118, 120, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†×¯Ö (Api) – The manifestation is explained step by step. The person because of “ˆ¯Ö¦ü¾Ö” gradually wanes\ emaciates. Hence “ŸÖŸÖ„” indicating time relation or sequence is more appropriate.

The reading ”†×¯Ö” also carries meaning - Basically the person has emaciated and because of “ˆ¯Ö¦ü¾Ö” he further emaciates. Hence it is retained as reading.

ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÛÎú Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “ ¯Ö¦ü¾Ö“ ÃÖê üÖêÝÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö /õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ŸÖŸÖ„“‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖß Æãü‡Ô ÛúÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛúŸÖÖ µÖÖ ×±ú ü †®ÖãÛÎú´Ö †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

“†×¯Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü - Öæ»ÖŸÖ„ üÖêÝÖß õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü “ ¯Ö¦ü¾Ö“Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê †Öî ü õÖßÞÖ ²Ö®ÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÛÎú ÖÖÛÎú ÖÖ®Öê ‘Ö›üŸÖê. “ ¯Ö¦ü¾ÖÖ Öãôêû“ üÖêÝÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö/ õÖßÞÖ ²Ö®ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ŸÖŸÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôêû ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê»Öß ÛúÖ»Ö¾ÖÖ“ÖÛúŸÖÖ ØÛú¾ÖÖ †®ÖãÛÎú´Ö †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

“†×¯Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ»ÖÖ ÃÖ㬤üÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †ÖÆêü. ÖæôûŸÖ„ üÖêÝÖß õÖßÞÖ †ÃÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ “ ¯Ö¦ü¾ÖÖ´Öãôêû“ŸÖÖê †ÖÞÖÜÖß õÖßÞÖ ²Ö®ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 428

4.15 ŸÖôÖÖŸÖË ¯Öã¹ýÂÖÖê ´ÖןִÖÖ®ÖË ²Ö»Ö´ÖÖŸ´Ö®Ö„ ÃÖ´ÖßõµÖ ŸÖ¤ü®Öãºþ¯ÖÖ×ÞÖ Ûú´ÖÖÔÞµÖÖ ü³ÖêŸÖ ÛúŸÖãÕ; ²Ö»ÖÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ®ÖÓ ×Æü ¿Ö ü߸Óü, ¿Ö üß ü´Öæ»Ö¿“Ö ¯Öã¹ýÂÖ ‡×ŸÖ……4……

(ÃÖ¾ÖÔÛú ÖÖÔ×ÞÖ - ¯ÖÖ Books 205, 209*, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ÃÖ¾ÖÔÛú´ÖÖÔ×ÞÖ (Sarvakarmani) – Abhipreta meaning is – One should consider one’s strength “²Ö»Ö”prior to initiation of any work. So “ÃÖ¾ÖÔ” is not necessary.

‡ÃÖÛúÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ Æîü - Æü ü ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê †¯Ö®ÖÖ “²Ö»Ö“¬µÖÖ®Ö ´Öë ¸üÜÖÛú ü ÛúÖµÖÔ ÛúÖ †Ö¸Óü³Ö Ûú ü®ÖÖ “ÖÖÆüßµÖê | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ÃÖ¾ÖÔ“ÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

µÖÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÖÆêü - ¯ÖÏŸµÖêÛúÖ®Öê †Ö¯Ö»µÖÖ “²Ö»ÖÖ“ÖÖ“×¾Ö“ÖÖ ü Ûúºþ®Ö ŸµÖÖ®ÖãÃÖÖ ü ÛúÖµÖÖÔ“ÖÖ †Ö Óü³Ö Ûú üÖ¾ÖÖ.ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖ¾ÖÔ”“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

5.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

5.2 ÃÖÖÆüÃÖÓ ¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË Ûú´ÖÔ ¸üõÖ˜•Öß×¾ÖŸÖ´ÖÖŸ´Ö®Ö„…

5.3 •Öß¾Ö®ÖË ×Æü ¯Öã¹ýÂÖ×ß¾Ö™Óü Ûú´ÖÔÞÖ„ ±ú»Ö´Ö¿®ÖãŸÖê……5……

(1) ÁÖêšÓü - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105*, 107, 108, 109, 110, 111*, 114*, 120, 121, 122; 2) ‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 108, 111, 113, 114, 115*, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1.ÁÖêšÓü (Shreshtham) – In Ayurveda Shreshtha Phala is generally considered as “Moksha” (ultimate liberation). Vagbhat in Sutrasthana 1 mentions †ÖµÖã„ ÛúÖ ÖµÖ ÖÖ®Öê®Ö ¬Ö´ÖÖÔ£ÖÔÃÖãÜÖÃÖÖ¬Ö®Ö ÖË |

Commentator explains “ÃÖãÜÖÓ ×«ü×¾Ö¬Ö ÖË, ŸÖÖ¤üÖ×¢¾ÖÛú´ÖÖŸµÖ×®ŸÖÛÓú “Ö | .. †ÖŸµÖ×®ŸÖÛú´ÖË ÃÖãÜÖ´ÖË ´ÖÖêõÖÖܵÖÓ µÖ¡Ö ®Ö ¤ãü„ÜÖÖ®ÖÖÓ ¿»ÖêÂÖ„ ||”

“Ishta Phala” is long and healthy life. (“¤üß‘ÖÕ •Öß×¾ÖŸÖ´Ö×®¾Ö“”û®³Ö ü«üÖ•Ö ˆ¯ÖÖÝÖ´ÖŸÖË |”) Or

Ishta may mean “what one desires”. One may desire long life, another may desire liberation. According to their desires Ishta Phala (effect) is different. Ishta being more pervasive is retained

P a g e | 429

†ÖµÖã¾Öì¤ü ´Öë ´ÖÖêõÖ ÛúÖê ÁÖêšü ±ú»Ö ´ÖÖ®ÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | ¾ÖÖݳ֙ü®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 1 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü -

†ÖµÖã„ ÛúÖ ÖµÖ ÖÖ®Öê®Ö ¬Ö´ÖÖÔ£ÖÔÃÖãÜÖÃÖÖ¬Ö®Ö ÖË |

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - “ÃÖãÜÖÓ ×«ü×¾Ö¬Ö´ÖË, ŸÖÖ¤üÖ×¢¾ÖÛú´ÖÖŸµÖ×®ŸÖÛÓú “Ö | .. †ÖŸµÖ×®ŸÖÛú ÖË ÃÖãÜÖ´ÖË ´ÖÖêõÖÖܵÖÓ µÖ¡Ö ®Ö ¤ãü„ÜÖÖ®ÖÖÓ ¿»ÖêÂÖ„ ||”

“‡Â™ü ±ú»Ö“ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¤üß‘ÖÔ †Öî ü ×®Ö¸üÖêÝÖß †ÖµÖã | (“¤üß‘ÖÕ •Öß×¾ÖŸÖ Ö×®¾Ö“”û®³Ö¸ü«üÖ•Ö ¯ÖÖÝÖ´ÖŸÖË |”) µÖÖ ×±ú¸ü ‡Â™ü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æü¸ü ‹Ûú Ûêú “‡“”ûÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸“ü ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß •ÖÖ¤üÖ •Öß¾Ö®Ö Ûúß ‡“”ûÖ Ûú üŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ÛúÖê‡Ô ´Ö㌟Öß Ûúß ‡“”ûÖ Ûú¸üŸÖÖ Æîü | Æü ü ‹Ûú ÛúÖ †¯Ö®Öê ‡“”ûÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‡Â™ü ±ú»Ö †»ÖÝÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡Â™ü µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ÖµÖã¾Öì¤üÖ Ö¬µÖê “´ÖÖêõÖ“ Æêü ÁÖêšü ±ú»Ö ´ÖÖ®Ö»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

†ÖµÖã„ ÛúÖ ÖµÖ ÖÖ®Öê®Ö ¬Ö´ÖÖÔ£ÖÔÃÖãÜÖÃÖÖ¬Ö®Ö ÖË |

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ - “ÃÖãÜÖÓ ×«ü×¾Ö¬Ö´ÖË, ŸÖÖ¤üÖ×¢¾ÖÛú ÖÖŸµÖ×®ŸÖÛÓú “Ö | .. †ÖŸµÖ×®ŸÖÛú ÖË ÃÖãÜÖ ÖË ´ÖÖêõÖÖܵÖÓ µÖ¡Ö ®Ö ¤ãü„ÜÖÖ®ÖÖÓ ¿»ÖêÂÖ„ ||”

“‡Â™ ±ú»Ö“´ÆüÞÖ•Öê ³Ö ü¯Öæ ü ¾Ö ×®Ö üÖêÝÖß †ÖµÖãµÖ.ü(“¤üß‘ÖÕ •Öß×¾ÖŸÖ´Ö×®¾Ö“”û®³Ö ü«üÖ•Ö ˆ ÖÖÝÖ ÖŸÖË |”) ØÛú¾ÖÖ ‡Â™ü “ÖÖ †£ÖÔ “¯ÖÏŸµÖêÛúÖ“µÖÖ ‡“”êû ÖÏ´ÖÖÞÖê“ †ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ³Ö ü¯Öæ ü †ÖµÖãµÖÖ“Öß ‡“”ûÖ Ûú üŸÖê ŸÖ ü ¤ãüÃÖ üß ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ“Öß (´Ö㌟Öß) ‡“”ûÖ Ûú üŸÖê. ¯ÖÏŸµÖêÛúÖ“µÖÖ ‡“”êû¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ‡Â™ü ±ú»Ö ¾ÖêÝÖôêû †ÃÖŸÖê. ‡Â™ü ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

.2 ‡×ŸÖ (Iti) – The current sutra is in verse form with Anushtup chanda. According

to its rule “‡×ŸÖ” becomes additional word in second line. Hence it is rejected. ¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤ü ÛúÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ Æîü | ÃÖÛêú ×®ÖµÖ Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú

Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú ÆüÖ †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤üÖ“µÖÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ ×®ÖµÖ´ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“ÆüÖ ÖÖšü ¤ãüÃÖ êü

†ÖêôûßŸÖ †×¬ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 430

6.1 ÃÖÓ¬ÖÖ¸üÞÖÓ ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®Ö×´Ö×ŸÖ µÖ¤ãüŒŸÖÓ ŸÖ¤ü®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„-µÖ¤üÖ ¯Öã¹ýÂÖÖê ¸üÖ•ÖÃÖ´Ö߯Öê ³ÖŸÖãÔ„ ÃÖ´Ö߯Öê ¾ÖÖ ÝÖã üÖê¾ÖÖÔ ¯ÖÖ¤ü´Öæ»Öê ªæŸÖÃÖ³Ö´Ö®µÖÓ ¾ÖÖ ÃÖŸÖÖÓ ÃÖ´ÖÖ•ÖÓ Ã¡Öß´Ö¬µÖÓ ¾ÖÖ ÃÖ´Ö®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ

(1) †£Ö - ¯ÖÖ Books 202, 203, 204, 205, 207, 209, 213, 214; 2) †®µÖŸÖ Ö - ¯ÖÖ Mss. 116, 117, 122, Book 209*; 3) †®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107*, 108, 109*, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †£Ö (Atha) – The word “†£Ö” is generally used at the beginning of new Adhyaya. Shosha is classified in 4 types according causes. Hence where new group of causes begins, “†£Ö” may be used. Hence retained as reading.

“†£Ö“ µÖê ¯ÖÖšü ®ÖµÖê †¬µÖÖµÖ Ûêú ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ´Öë ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ®ÖÛêú ÆêüŸÖã Ûêú

†®ÖãÃÖÖ ü 4 ¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêŸÖê Æîü | •ÖÆüÖ ®ÖµÖê ÆêüŸÖã Ûúß ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ Ûúß ÆüÖê, ¾ÖÆüÖ “†£Ö“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†£Ö“ÆüÖ ¿Ö²¤ü ®Ö¾Öß®Ö †¬µÖÖµÖÖ“µÖÖ ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖßÃÖ ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¿ÖÖêÂÖ µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“Öê ŸµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖã®ÖãÃÖÖ ü 4

¯ÖÏÛúÖ ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. •Öê£Öê ®Ö¾Öß®Ö ÆêüŸÖãÓ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖê£Öê “†£Ö“ÆüÖ ÖÖšü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü.ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †®µÖŸÖ´Ö (Anyatama) –Grammaticaly it should be “†®µÖŸÖ´Ö´ÖË” (Anyatamam)

¾µÖÖÛú¸üÞÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü µÖÆü ¯ÖÖšü “†®µÖŸÖ´Ö ÖË“‹êÃÖÖ ÆüÖê®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê | ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö ÆüÖ ÖÖšü “†®µÖŸÖ´Ö ÖË” †ÃÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

3. †®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ (Anupravishya) - †®Öã+¯ÖÏ+×¾Ö¿ÖË - 6 ¯Ö.¯Ö. - ×¿Ö üÞÖê.

“ÃÖ´Ö®Öã ÖÏ×¾Ö¿µÖ”- “ÃÖ´Ö” (Sama) means “ÃÖÆü” Saha. “ÃÖ´Ö®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ” means when one is accompanied by other people, indicating a person having some status in society. Attending nature calls may be difficult for such personalities especially when they are surrounded by people. Hence original reading retained. “†®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ” rejected.

ÃÖ´Ö®Öã ÖÏ×¾Ö¿µÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü - ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß •ÖÖê Æü´Öê¿ÖÖ »ÖÖêÝÖÖë Ûêú ÃÖÖ£Ö ÆüÖêŸÖß Æîü µÖÖ ×±ú ü ÃÖ´ÖÖ•Ö

´Öê וÖÃÖê ÖÖ®ÖÃÖ´´ÖÖ®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æî |ü ‹êÃÖê ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ¾ÖêÝÖ Ûúß ŸÖ¸ü±ú ¬µÖÖ®Ö ¤êü®ÖÖ ÛúšüßÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü

P a g e | 431

×¾Ö¿ÖêÂÖºþ¯Ö ÃÖê •Ö²Ö ¾ÖÖê »ÖÖêÝÖÖë ÃÖê ×‘Ö üß Æãü‡Ô ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “†®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´Ö®Öã ÖÏ×¾Ö¿µÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê - ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß •Öß ÃÖŸÖŸÖ »ÖÖêÛúÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ †ÃÖŸÖê ØÛú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ

´ÖÖ®ÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö †ÃÖ»Öê»Öß ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß. †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖà®ÖÖ ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ¾ÖêÝÖÖÓÛú›êü »ÖõÖ ¤êüÞÖê †¾Ö‘Ö›ü †ÃÖŸÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ •Öê¾ÆüÖ ŸµÖÖ »ÖÖêÛúÖÓ®Öß ¾Öêœü»Ö껵ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾Ö “†®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.2 µÖÖ®Öî¾ÖÖÔƒ¯µÖã““ÖÖ¾Ö“Öî¸ü׳ֵÖÖ®ÖË ³ÖµÖÖŸÖË ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖפËü¬Öд֟¾ÖÖ¤Ëü‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÖ«üÖ ×®Ö¹ýÞÖ¤Ëü¬µÖÖÝÖŸÖÖ®ÖË ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖ¾ÖêÝÖÖ®ÖË ŸÖ¤üÖ ŸÖÃµÖ ÃÖÓ¬ÖÖ üÞÖÖ«üÖµÖã„ ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê,

(1) ÝÖ“”û®ÖË - ¯ÖÖ Mss. 116*, 117, 122, Books 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213; 2) †ÖÝÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖÖ×ÞÖ - ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 202, 203, 204, 207, 211, 213, 214; 3) ¾ÖÖŸÖ„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 106, 107, 109, 110*, 111, 114, 120, 121, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÝÖ“”û®ÖË (Gachchhan) - ÝÖ“”û®ÖË - •ÖÖÞÖê. †×³ÖµÖÖ®ÖË - •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, Ûæú“Ö, ÖϵÖÖÞÖ Ûú üÞÖê

Abhiyan indicates aggression. In ancient times chariots were used in wars. At such instances, obstruction of urges is common. “ÝÖ“”û®ÖË” indicates travelling by vehicle. while travelling also obstruction of urges is possible, but not so obvious as in war situation. Hence original reading retained. “ÝÖ“”û®ÖË” is accepted as reading.

†×³ÖµÖÖ®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †ÖÛÎú ÖÞÖ ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖ»Ö ´Öë µÖ㬤ü Ûêú ÃÖ ÖµÖ ü£Ö ÛúÖ ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ | ‹êÃÖê ¤üÖÆü üÞÖ ´Öë ¾ÖêÝÖ ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖê®ÖÖ ÃÖÖ ÖÖ®µÖ Æîü | “ÝÖ“”û®ÖË“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê µÖÖ¡ÖÖ Ûú ü®ÖÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖÖ¡ÖÖ Ûú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ¾ÖêÝÖÖë ÛúÖ †¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖê®ÖÖ ´ÖãÓÛúß®Ö Æîü, »Öê×Ûú®Ö µÖ㬤ü Ûêú ÃÖ´ÖµÖ ÆüÖêÝÖÖ µÖê ïÖ™ü ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “ÝÖ“”û®ÖË“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ü

†×³ÖµÖÖ®Ö ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÖÛÎú ÖÞÖ ×®Ö¤ìü¿ÖßŸÖ Ûú üŸÖÖê. ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûß µÖ㬤üÖ Ö¬µÖê ü£ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. †¿ÖÖ ¤üÖÆü üÞÖÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖêÝÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö †ÃÖÞÖê ÃÖÖ ÖÖ®µÖ †ÖÆêü. “ÝÖ“”û®ÖË” ÆüÖ ÖÖšü ¾ÖÖÆü®ÖÖ®Öê ÖϾÖÖÃÖ Ûú üÞÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖê. ÖϾÖÖÃÖ Ûú üŸÖÖ®ÖÖ ¾ÖêÝÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêÞÖê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü ¯Ö ÓüŸÖã µÖ㬤ü¯ÖÏÃÖÓÝÖß ÆüÖê‡Ô»Ö †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “ÝÖ“”û®ÖË” ÆüÖ ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †ÖÝÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖÖ×ÞÖ (Purishani) - “¾ÖêÝÖÖ¾Ö üÖê¬Ö” is a technical term used in Ayurveda. Besides “†ÖÝÖŸÖÖ®ÖË ¾ÖêÝÖÖ®ÖË” is plural indicating repeated obstruction of

P a g e | 432

urges. This meaning is not expressed by “†ÖÝÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖÖ×ÞÖ”. Hence original reading retained, this is rejected.

“¾ÖêÝÖÖ¾Ö¸üÖê¬Ö“ µÖê †ÖµÖã¾Öì¤ü Öë ¾ÖÙÞÖŸÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü Æîü | ‡ÃÖÛêú †»ÖÖ¾ÖÖ “†ÖÝÖŸÖÖ®ÖË ¾ÖêÝÖÖ®ÖË“ µÖê ²ÖÆæü¾Ö“Ö®Öß ¯ÖÖšü

Æîü †Öî¸ü ‡ÃÖÃÖê ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¾ÖêÝÖ ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü | µÖê †£ÖÔ “†ÖÝÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖÖ×ÞÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¾ÖêÝÖÖ¾Ö¸üÖê¬Ö” Æüß †ÖµÖã¾Öì¤üÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öß ŸÖÖÓסÖÛú ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. µÖÖ ¾µÖןÖ× üŒŸÖ “†ÖÝÖŸÖÖ®ÖË ¾ÖêÝÖÖ®ÖË” Æêü

†®ÖêÛú¾Ö“Ö®Ö †ÃÖæ®Ö µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ¾ÖÖ Ó ü¾ÖÖ ü ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¾ÖêÝÖÖ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ †£ÖÔ “†ÖÝÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖÖŸÖ´Öæ¡Ö¯Öã üßÂÖÖ×ÞÖ”.µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö à Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¾ÖÖŸÖ„ (Vatah) – No change in meaning. Accepted as Pathabheda.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

6.3 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ք ׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖÖî ÃÖ´Öã¤üßµÖÖ쬾ÖÔ´Ö¬Ö×ßֵÖÔÛËú “Ö ×¾ÖÆü üןÖ;

(Ûãúׯ֟ք - ¯ÖÖ Ms. 102)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

Ûãú× ÖŸÖ„ (Kupitaha) –vitiation of Vata. “¯ÖÏÛúÖê¯Ö„” is mentioned in previous Sutra. Hence “prakupita” reading is retained. This is rejected.

¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖê®ÖÖ | “¯ÖÏÛúÖê¯Ö„”µÖÆü ¯ÖÖšü ¯ÖÆü»Öê ¿»ÖÖêÛú Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêÞÖê. “¯ÖÏÛúÖê Ö„” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû “¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ„“ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.4 ŸÖŸÖ¿“ÖÖÓ¿Ö×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Öæ¾ÖÔ¾Ö“”û ü߸üÖ¾ÖµÖ¾Ö×¾Ö¿ÖêÂÖÓ ¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ ¿Öæ»Ö´Öã¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ, ׳֮Ö×¢Ö ¯Öã¸üßÂÖ´Öã“”ûÖêÂÖµÖ×ŸÖ ¾ÖÖ,

P a g e | 433

(1) •Ö®ÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214; 2) ¾ÖÖ (Add)- ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 108, 109, 111, 114, 121; “Ö - ÖÖ (Add) Mss. 102, 110, 120, 122; 3) ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 110, 122; ¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. •Ö®ÖµÖ×ŸÖ (Janayati) - •Ö®ÖË 4 †Ö. Ö. - Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê. ¯Ö - †®ÖãÝÖןք, ¯Ö¿“ÖÖŸ³ÖÖ¾Ö„, ÃÖÖ´Ö߯µÖ´ÖË. Shoola is upadrava. It is secondary manifestation of the disease. Hence

“ˆ¯Ö•Ö®ÖµÖן֔ indicating “later with respect to time period” is appropriate. ¿Öæ»Ö ˆ Ö¦ü¾Ö Æîü | µÖê ¾µÖÖ¬Öß Ûúß †×ŸÖ× üŒŸÖ Ÿ¯Ö¢Öß Æîü | “ ¯Ö•Ö®ÖµÖן֓‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “ÛúÖ»Ö Ûêú †¾Ö¬Öß®ÖãÃÖÖ¸ü

²ÖÖ¤ü ´Öë“‹êÃÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ¿Öæ»Ö ÆüÖ ˆ Ö¦ü¾Ö †ÖÆêü. Æüß ¾µÖÖ¬Öß“Öß †×ŸÖ× üŒŸÖ Ÿ¯Ö¢Öß †ÖÆêü. “ ¯Ö•Ö®ÖµÖן֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôêû “ÛúÖ»ÖÖ“µÖÖ

†¾Ö¬Öß®ÖãÃÖÖ ü ®ÖÓŸÖ “ü †ÃÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va)\ “Ö (Ch) - (׳֮®Ö×ŸÖ “Ö (¾ÖÖ) ¯Öã¸üßÂÖ´Öã“”ûÖêÂÖµÖ×ŸÖ ¾ÖÖ )- Vitiated Vata either overdries the stool causing hard stool or it causes “not well formed stool”. Either may be true which is indicated by the “¾ÖÖ” after“¯Öã¸üßÂÖ Öã“”ûÖêÂÖµÖ×ŸÖ “Additional “¾ÖÖ” or ““Ö” is not necessary. Hence both “¾ÖÖ” and ““Ö” reading rejected.

¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ÃÖê Ö»Ö ÛúÖê †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ºþõÖŸÖÖ ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî ü ÃÖÃÖê ´Ö»Ö ÛúÖê ÛúÖךüÞµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ

ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú ü †ÃÖ´µÖÛËú Ö»Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ¤üÖê®ÖÖê ÃÖŸµÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü, µÖê “ Öã üßÂÖ´Öã“”ûÖêÂÖµÖן֓ Ûêú ²ÖÖ¤ü ´Öë †ÖµÖê Æãü‹ “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “¾ÖÖ“ µÖÖ ““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “¾ÖÖ“ †Öî ü ““Ö“ ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖê ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ Öãôêû Ö»ÖÖÃÖ †×ŸÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ºþõÖŸÖÖ µÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ Öãôêû Ö»ÖÖÃÖ ÛúÖךüÞµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ØÛú¾ÖÖ

†ÃÖ´µÖÛËú ´Ö»ÖÖ“Ößû ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¤üÖê®Æüß ÝÖÖê™üß ÃÖŸµÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ Æêü “¯Öã üßÂÖ´Öã“”ûÖêÂÖµÖן֓ ®ÖÓŸÖ¸ü †Ö»Ö껵ÖÖ “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ¾ÖêÝÖóµÖÖ “¾ÖÖ“ØÛú¾ÖÖ ““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ“Öß ÝÖ¸ü•Ö ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö “¾ÖÖ“†Ö×ÞÖ ““Ö“Æêü ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»Öê ®ÖÖÆüߟÖ.

3. ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ (Upashoshayati) \ ˆ“”ûÖêÂÖÞÖ - ÞÖ ÖË- (ˆ¤Ëü + ¿ÖãÂÖË + ×ÞÖ“ÖË + »µÖã™Ëü) - ÃÖãÜÖÖ ¤êü®ÖÖ,

´Öã—ÖÖÔ®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü) ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ ÖË- ( ¯Ö +¿ÖãÂÖË +×ÞÖ“ÖË + »µÖã™Ëü) ÃÖæÜÖ®ÖÖ, Öæ—ÖÖÔ®ÖÖ

ˆ¤Ëü = ˆŸÛÎúÖ®ŸµÖ = gone over or beyond. So ˆ“”ûÖêêÂÖÞÖ means excessive drying of stool. Hardening or stone like formation of stool due to drying. “ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ” is drying to a lesser degree. Hence original reading is retained. “ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ” reading is rejected.

P a g e | 434

“ “”ûÖêÂÖÞÖ“ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü Ö»Ö ÛúÖê †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ºþõÖŸÖÖ ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ | ºþõÖŸÖÖ ÃÖê ´Ö»Ö ÛúÖê ÛúÖךüÞµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æî µÖÖ ×±ú ü ¯ÖŸ£Ö ü Ûêú ÃÖ ÖÖ®Ö Ö»Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “ ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ“‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ºþõÖŸÖÖ Ûúß ÖÖ¡ÖÖ Ûú´Ö ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “ ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ü “ “”ûÖêÂÖÞÖ“´ÆüÞÖ•Öê ´Ö»ÖÖÃÖ †×¬ÖÛú ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ºþõÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêÞÖê. ºþõÖŸÖê Öãôê Ö»ÖÖÃÖ ÛúÖךüÞµÖ ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ØÛú¾ÖÖ ¤üÝÖ›üÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ´Ö»Ö ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖêŸÖêû. “ ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ºþõÖŸÖê“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ Ûú Öß †ÃÖŸÖê Æêü ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.5 ¯ÖÖÀ¾Öì “ÖÖןֹý•ÖןÖ, †ÓÃÖÖ¾Ö¾Ö´Öé¤ËüÝÖÖןÖ, ÛúÞšü´Öã¸ü¿“ÖÖ¾Ö¬Ö´ÖןÖ, ׿ָü¿“ÖÖê¯ÖÆü×®ŸÖ, ÛúÖÃÖÓ À¾ÖÖÃÖÓ •¾Ö¸Óü þָü³Öê¤Óü ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÓ “ÖÖê¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ;

(1) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 106, 110, 111, 121; 2) ÃÖÓ¹ý•Ö×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 113, 117; †×³Ö¹ý•Ö×ŸÖ - ÖÖ Mss. 102, 108, 109, 110, 111*, 114, 121, 122*, Book 211; 3) †ÓÃÖÖî “Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 120, Books 202, 203, 205, 207, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) - with the word “Cha” the meaning is – there is severe pain in Parshwa (flanks) as well as at other parts in vicinity. This is not expressed by the word “Va”. When direction of movement of Vata is altered, it causes pain at various sites. These are mentioned in “סִִÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ´ÖË”. “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü ê ü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”. ““Ö” indicates all these sites. Hence original retained. “¾ÖÖ” reading rejected.

“ “Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯ÖÖÀ¾ÖÔ †Öî ü ÃÖÛêú †ÖÃÖ ÖÖÃÖ Ûêú ×ÆüÃÃÖÖê ´Öë ÝÖÓ³Öß ü ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ

Æîü | µÖê †£ÖÔ “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ¾µÖŒŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | •Ö²Ö ¾ÖÖµÖã Ûêú ÝÖŸÖß Ûúß ×¤ü¿ÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ¾ÖÖŸÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü •ÖÖÛú ü ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ »»ÖêÜÖ “×¡Ö´Ö ÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ ÖË” ´Öë ×ÛúµÖÖ Æî | “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü ê ü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”. ““Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ³Öß Ã£ÖÖ®Ö ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “¾ÖÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ¸ †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê Ûúß, ¯ÖÖÀ¾ÖÔ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ †Ö•Öæ²ÖÖ•Ö擵ÖÖ ³ÖÖÝÖÖ´Ö¬µÖê ÝÖÓ³Ö߸ü ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö

ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ †£ÖÔ “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. •Öë¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖÖ“µÖÖ ÝÖŸÖß“Öß ×¤ü¿ÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ¾ÖÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¿Öæ»Ö ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ “×¡Ö´Ö ÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ ÖË” ´Ö¬µÖê †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü ê ü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”. ““Ö“ÆüÖ ÖÖšü Æüß ÃÖ¾ÖÔ Ã£ÖÖ®Öê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 435

2. ÃÖÓ¹ý•Ö×ŸÖ (Samrujati) - ¹ý•ÖË 6 ¯Ö. Ö. - Öß›üÞÖê, ¾Öê¤ü®ÖÖ. †×¬ÖŒµÖÖ®Öê ¾Öê¤ü®ÖÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖê.Various types of pain are caused by vata at different sites. wherever vate makes dwelling, it causes pain. The pain is severe. As is mentioned in Kasa chikitsa

ÃÖæ“Öß׳Ö× ü¾Ö ŸÖßõÞÖÖ׳ÖßÖ㪴ÖÖ®Öê®Ö ¿Öæ×»Ö®ÖÖ |

¤ãü„ÜÖà ֿÖì®Ö ¿Öæ»Öê®Ö ³Öê¤ü¯Öß›üÖ׳֟ÖÖ× Ö®Ö„ || Ch Chi 18\22

So rather than “ÃÖ´ÖË” Upasarg indicating all over pain, “†×ŸÖ” is more appropriate.

¾ÖÖŸÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü •ÖÖÛú¸ü †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ üÛêú ¿Öæ»Ö ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | •ÖÆüÖ ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ÃÖÓ“ÖµÖ

ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¾ÖÆüÖ ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ¿Öæ»Ö ÝÖÓ³Öß ü þֺþ Ö ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÛúÖÃÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æî -ü

ÃÖæ“Öß׳Ö× ü¾Ö ŸÖßõÞÖÖ׳ÖßÖ㪴ÖÖ®Öê®Ö ¿Öæ×»Ö®ÖÖ |

¤ãü„ÜÖà ֿÖì®Ö ¿Öæ»Öê®Ö ³Öê¤ü¯Öß›üÖ׳֟ÖÖ× Ö®Ö„ || “Ö.דÖ. 18\22

“ÃÖ´Ö“µÖê ¯ÖÃÖÝÖÔ ÃÖ³Öß Ã£ÖÖ®Öü ÛúÖ ¿Öæ»Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†×ŸÖ“µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | ¾ÖÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖê. •Öê£Öê ¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê£Öê ¿Öæ»Ö

ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ ¿Öæ»Ö ÝÖÓ³Ö߸ü †ÃÖŸÖÖê. ÛúÖÃÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê - ÃÖæ“Öß׳Ö׸ü¾Ö ŸÖßõÞÖÖ׳ÖßÖ㪴ÖÖ®Öê®Ö ¿Öæ×»Ö®ÖÖ |

¤ãü„ÜÖà ֿÖì®Ö ¿Öæ»Öê®Ö ³Öê¤ü¯Öß›üÖ׳֟ÖÖ× Ö®Ö„ || “Ö.דÖ. 18\22

“ÃÖ´Ö“ÆüÖ ¯ÖÃÖÝÖÔ ÃÖ¾ÖÔ ×šüÛúÖÞÖ“ÖÖ ¿Öæ»Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû “†×ŸÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. “Ö (Cha) - ¯ÖÖ †ÓÃÖÖî “Ö †¾Ö´Öé¤ËüÝÖÖ×ŸÖ – As stated in 1 above, Vata causes different types of pain at different sites. ““Ö” indicates these sites. Hence may be accepted as reading.

ÛÎú.1 ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÖŸÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü •ÖÖÛú¸ü †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Öæ»Ö ˆŸ Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü |

““Ö“µÖê ¯ÖÖšü µÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ Ã£ÖÖ®Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

ÛÎú.1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê, ¾ÖÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ÖÏÛúÖ ü“Öê ¿Öæ»Ö ˆŸ Ö®®Ö Ûú¸üŸÖÖê. ““Ö“ÆüÖ

¯ÖÖšü Æüß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôûß ×šüÛúÖÞÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

P a g e | 436

6.6 ŸÖŸÖ„ ÃÖ ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖî¸êüŸÖî¹ý¯Ö¦ü¾Öî¹ý¯Ö¦ãüŸÖ„ ¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖןօ

(1) †×¯Ö - ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; 2) ¿ÖãµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 115, 116, 117, 118)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×¯Ö (Api) - ¯ÖÖ Afterwards, due to the affliction of these emancipating Upadravas, that person further emancipates gradually. The person is already weak, emancipated. He further weakens due to upadrava. This is indicated by the word “Tatah”. It is clarified by the word “Api“. Hence original reading retained, “Api“is accepted as pathabheda.

²ÖÖ¤ü ´Öë, ¾Öê¤ü®ÖÖ ¤êü®Öê¾ÖÖ»Öê þ֟ÖÓ¡Ö ¯Ö¦ü¾Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê ¾µÖŒŸÖß ¬Ö߸êü¬Öß ê ü †Öî¸ü õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÆü»Öê

ÃÖê Æüß ¤ãü²ÖÔ»Ö, õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî ü ˆ Ö¦ü¾Ö Ûúß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê µÖê õÖßÞÖŸÖÖ †Öî¸ü ²ÖœüŸÖß Æîü | µÖê “ŸÖŸÖ„“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | “†×¯Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê µÖÆü à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “†×¯Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú þֺþ¯Ö ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü ¾Öê¤ü®ÖÖ¤üÖµÖÛú †¿ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ˆ Ö¦ü¾ÖÖÓ Öãôêû, ¾µÖŒŸÖß ¢Ö üÖê¢Ö¸ü †×¬ÖÛú õÖßÞÖ ÆüÖêŸÖê. ¾µÖŒŸÖß

ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß ÖÖÃÖæ®Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö, õÖßÞÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¦ü¾ÖÖ´Öãôêû Æüß õÖßÞÖŸÖÖ †ÖÞÖÜÖß ¾ÖÖœüŸÖê. “ŸÖŸÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü. “†×¯Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû ÃÖ㬤üÖ Æêü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “†×¯Ö“ÆüÖ ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¿ÖãµÖ×ŸÖ (Shushyati) - ¿ÖãÂÖ Ë - 4 Ö.¯Ö.- ¿ÖÖêÂÖæ®Ö ‘ÖêÞÖê.

Emaciation is caused by Pain etc “ˆ¯Ö¦ü¾Ö” and is gradual. This meaning is better explained by the word “ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖן֔. Hence retained. “¿ÖãµÖן֔ reading is rejected.

¿Öæ»Ö †Öפü “ ¯Ö¦ü¾Ö“Ûêú ÛúÖ üÞÖ õÖßÞÖŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ¾ÖÆü ¬Öß ê ü ¬Öß ê ü ²ÖœüŸÖÖ Æîü | µÖê †£ÖÔ “ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖן֓‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “¿ÖãµÖן֓ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿Öæ»Ö †Öפü “ ¯Ö¦ü¾ÖÖ´Öãôêû“õÖßÞÖŸ¾Ö µÖêŸÖê †Ö×ÞÖ ŸÖê ˆ¢Ö üÖê¢Ö ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ÆüÖ †£ÖÔ “ ¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖן֓µÖÖ ¯ÖÖšüÖ´Öãôêû †×¬ÖÛú ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “¿ÖãµÖן֓µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 437

6.7 ŸÖôÖÖŸÖË ¯Öã¹ýÂÖÖê ´ÖןִÖÖ®ÖÖŸ´Ö®Ö„ ¿ÖÖ ü߸êü¾Öê¾Ö µÖÖêÝÖõÖê´ÖÛú¸êüÂÖã ¯Öϵ֟ÖêŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ; ¿Ö ü߸Óü ÊÃµÖ ´Öæ»ÖÓ, ¿Ö üß ü´Öæ»Ö¿“Ö ¯Öã¹ýÂÖÖê ³Ö¾Öןօ…6……

(1) ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 109, 121; ²Ö»ÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 120; 2) ‹¾ÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 107, 109, 113, 114, 120, 121, Book 209; 3) µÖÖêÝÖõÖê Öê üÂÖã - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 114, 115, 118, 119, 120, 121, Book 209; 4) ‡×ŸÖ - ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 113, 114, 115*, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 207, 209, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö (Balavan) – Weather the person is strong or weak, a wise person, should only observe things that sustain the body, or give comfortable state of body. Hence “´ÖןִÖÖ®ÖË” reading is retained and “²Ö»Ö¾ÖÖ®ÖË” rejected.

¾µÖŒŸÖß ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö Æîü µÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‡ÃÖÛêú ²Ö•ÖÖµÖ ¾ÖÆü ²Ö㬤üß´ÖÖ®Ö ÆüÖê ŸÖÖê, ¿Ö üß ü ÛúÖê µÖÖêÝÖ (ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö üÜÖ®Öê¾ÖÖ»Öê)

µÖÖ ×±ú¸ õÖê´Öü (†Ö üÖ´Ö¤üÖµÖÛú ×ã֟Öß ´Öë üÜÖ®Öê¾ÖÖ»Ö)ê “Öß•ÖÖë Ûúß ŸÖ ü±ú ¬µÖÖ®Ö ¤êüÝÖß | †ŸÖ„ “ ÖןִÖÖ®ÖË“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö“Ë ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾µÖŒŸÖß ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö †ÖÆêü ØÛú¾ÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö µÖÖ¯ÖêõÖÖ ŸÖß ¾µÖŒŸÖß ²Ö㬤üß´ÖÖ®Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü,±úŒŸÖ ¿Ö üß üÖÃÖ µÖÖêÝÖ (ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö

¸üÖÜÖÞÖÖ ê)ü ØÛú¾ÖÖ õÖê ÖÛúÖ üÛú (†Ö üÖ Ö¤üÖµÖÛú ×ã֟ÖßŸÖ šêü¾ÖÞÖÖ êü)ü ÝÖÖê™üßÛú›êü »ÖõÖ ¤êüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “´Ö×ŸÖ ÖÖ®Ö“Ë ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “²Ö»Ö¾ÖÖ®ÖË“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ‹¾ÖÓ (Evam) – “‹¾ÖÓ ”refers to the way in which things that sustain body are observed. where as “‹¾Ö” refers to observance of only those things that sustain the body. Method of observance is not described. Hence “‹¾Ö” is retained “‹¾ÖÓ” is rejected.

“‹¾ÖÓ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê, ¿Ö üß ü ÛúÖ ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö üÜÖ®Öê¾ÖÖ»Öß “Öß•ÖÖë Ûúß ŸÖ ü±ú ¬µÖÖ®Ö ¤êü®Öê¾ÖÖ®ÖÖ ÖÖÝÖÔ ‹êÃÖÖ ÃÖæד֟Ö

ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “‹¾Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê, ×ÃÖ±Ôú ¿Ö üß ü ÛúÖ ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö üÜÖ®Öê¾ÖÖ»Öß “Öß•ÖÖë Ûúß ŸÖ¸ü±ú ¬µÖÖ®Ö ¤êü®ÖÖ ‹êÃÖÖ ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “‹¾Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “‹¾ÖÓ“ ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“‹¾ÖÓ“ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê, •µÖÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®Öê ¿Ö¸ü߸üÖÃÖ ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö üÖÜÖÞÖÖ¸êü ÝÖÖê™üàÛú›êü »ÖõÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖÖê ÖÖÝÖÔ †ÃÖê

ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü “‹¾Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ±úŒŸÖ ¿Ö üß üÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¸üÖÜÖÞÖÖ êü ÝÖÖê™üàÛú›êü »ÖõÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê †ÃÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö “‹¾Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “‹¾ÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 438

3. µÖÖêÝÖõÖê ÖêüÂÖã (Yogakshemeshu) – µÖÖêÝÖõÖê´ÖêÂÖã indicates well-being (of body) whereas Yoagakshemakareshu indicates things that lead to well-being (of body). Hence original retained

“µÖÖêÝÖõÖê´ÖêÂÖ㓇ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ Æî ¿Ö¸ü߸ü ÛúÖ ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê®ÖÖ | “µÖÖêÝÖõÖê´ÖÛú êüÂÖã“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü ¿Ö ü߸ü

ÛúÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö üÜÖ®Öê ´Öë ´Ö¤üŸÖ Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öß “Öß•Öê | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“µÖÖêÝÖõÖê´ÖêÂÖ㓵ÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖ“ÖÖ ÃÖ ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “µÖÖêÝÖõÖê´ÖÛú êüÂÖ㓵ÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü ¿Ö üß üÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö üÖÜÖÞµÖÖÃÖ Ö¤üŸÖ Ûú üÞÖÖ êü ÝÖÖê™üß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ‡×ŸÖ (Iti) (Additional)- Iti indicates end of topic. Sutra related to this topic

follows. Hence rejected. ‡×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †ÓŸÖ ´Öë ¯ÖÖšü Ûúß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¿»ÖÖêÛú ‡ÃÖ ¯ÖÖšüÛêú ²ÖÖ¤ü

†ÖµÖê Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ ü †¬µÖÖµÖ ÃÖ ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¿»ÖÖêÛú ®ÖÓŸÖ ü †Ö»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ

¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

7.2 ÃÖ¾ÖÔ´Ö®µÖŸÖË ¯Ö× üŸµÖ•µÖ ¿Ö¸üß ü´Ö®Öã¯ÖÖ»ÖµÖêŸÖË…

7.3 ŸÖ¤ü³ÖÖ¾Öê ×Æü ³ÖÖ¾ÖÖ®ÖÖÓ ÃÖ¾ÖÖÔ³ÖÖ¾Ö„ ¿Ö üß× üÞÖÖ´ÖË……7……

(‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 106, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, Books 202, 203, 205, 207, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

‡×ŸÖ (Iti) – is additionaly present at end of sutra. “‡×ŸÖ” is present at end of description of all 4 types of Shosha in Mss.

The current sutra is in verse form with Anushtup chanda. According to its rule “‡×ŸÖ” becomes additional word in second line. Hence it is rejected

¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ ´Öë µÖê ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ †ÖµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÆü ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë ÃÖ³Öß 4 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †ÓŸÖ Öë †ÖµÖÖ Æîü |

¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤ü ÛúÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ Æîü | ÃÖÛêú ×®ÖµÖ Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 439

¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.‡×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ 4 ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú ÆüÖ †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤üÖ“µÖÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ ×®ÖµÖ´ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“ÆüÖ ÖÖšü ¤ãüÃÖ êü †ÖêôûßŸÖ †×¬ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.1 õÖµÖ„ ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®Ö×´Ö×ŸÖ µÖ¤ãüŒŸÖÓ ŸÖ¤ü®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„--µÖ¤üÖ ¯Öã¹ýÂÖÖêƒ×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÓ ¿ÖÖêÛúד֮ŸÖÖ¯Ö× üÝÖŸÖÇü¤üµÖÖê ³Ö¾ÖןÖ, ‡ÔµÖÖìŸÛúÞšüÖ³ÖµÖÛÎúÖê¬ÖÖפü׳־ÖÖÔ ÃÖ´ÖÖ×¾Ö¿µÖŸÖê,

(¯Ö׸üŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 109, 116, 117, 118, 119, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207; ¯Ö üßüŸÖ - ÖÖ Mss. 102, 103, 106, 111, 113, 114, 115, 120, 122, Books 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯Ö׸üŸÖ (Parita) - ¯Ö׸üŸÖ„ - ÃÖ³ÖÖê¾ÖÖ¸ü, ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ; (¯Ö× ü + ¯ÖµµÖÔ׳ֳµÖÖ˜“Ö - ÃÖ¾ÖÔŸÖ„, “ÖŸÖãÙ¤üÝÝÖ׳־µÖÖ¯ŸÖÖî -¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

¯Ö¸ß üŸÖ´ÖË - ¾µÖÖ¯ŸÖ, ×¾Ö Ö¸üßŸÖ (¯Ö׸ü + ‡ + ŒŸÖ„ - Ö× ü¾Öê×™üŸÖ ÖË ¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö), (בָüÖ Æãü†Ö, †×¬ÖÛúÖ ü ´Öë ×ÛúµÖÖ Æüãü†Ö - †Ö¯Ö™êü)

¯Ö׸ÝÖüŸÖ„ - ¾µÖÖ¯ŸÖ ( Ö× ü + ÝÖ´ÖË + ŒŸÖ) ¯ÖÏÖ¯ŸÖ„, –ÖÖŸÖ„, “Öê×™üŸÖ„, ÝÖŸÖ„, ¾Öê×™üŸÖ„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö), (‘Öê¸üÖ Æãü†Ö, †Ö¾Öê×™üŸÖ, –ÖÖŸÖ, ³Ö¸üÖ Æãü†Ö, ÃÖ´¯Ö®®Ö, œüÛúÖ Æãü†Ö- †Ö¯Ö™êü)

Not much change in meaning. “¾µÖÖ¯ŸÖ” (occupied) is expected meaning. “¯Ö׸üÝÖŸÖ” (Parigata) may hold a slight different shade of meaning. A person may have many things to worry about. But he does not let those worries enter his heart. So it does not affect him much. But if he lets worries affect him, they occupy his heart. In other words his heart is “¯Ö׸üÝÖŸÖ” (occupied) with them which becomes a cause. Thus “Parita” is surrounded and “Parigata” is occupied. Original reading is retained. “paritah“ is rejected.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | µÖÆüÖ “¾µÖÖ¯ŸÖ“ µÖê † Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü | “ Ö׸üÝÖŸÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú †£ÖÔ ÛúÖê Ûãú”û †»ÖÝÖ ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü | ×ÛúÃÖß ³Öß ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê ²ÖÆüÖêŸÖ “Öß•ÖÖë Ûúß Ø“ÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÖê ®Ö “Öß•ÖÖê ÛúÖê Çü¤üµÖ ŸÖÛú ÖÆæü“Ö®Öê ®ÖÆüß ¤êüŸÖÖ ŸÖ²Ö ŸÖÛú ÃÖÛúÖ ÛúÖê‡Ô ¯Ö׸üÞÖÖ Ö ˆÃÖ ¾µÖŒŸÖß¯Ö ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö •Ö²Ö ‡ÃÖ Ø“ÖŸÖÖ ÛúÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö ¾µÖ׌ŸÖ Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê Çü¤üµÖ ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÖŸÖ»Ö²Ö ˆÃÖÛúÖ Çü¤üµÖ “ Ö׸üÝÖŸÖ“ ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖê ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¯Ö× üŸÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ³Öß †Öê ü ÃÖê †Öî ü Ö× üÝÖŸÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ¾µÖÖ¯ŸÖ | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “ Ö׸üŸÖ„“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “¾µÖÖ¯ŸÖ“ÆüÖ † Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÖÆêü. “ Ö׸üÝÖŸÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ †£ÖÖÔÃÖ £ÖÖê›üß ¾ÖêÝÖôûß ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †ÖÆêü. ‹ÜÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ Ø“ÖŸÖÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖ üܵÖÖ †®ÖêÛú ÝÖÖê™üß †ÃÖŸÖÖŸÖ

P a g e | 440

¯Ö¸ÓüŸÖã •ÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ÊÖ Ø“ÖŸÖÖ ŸÖß ¾µÖŒŸÖß Çü¤üµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Öæ ¤êüŸÖ ®ÖÖÆüß ŸÖÖê ÖµÖÕŸÖ ¾µÖ׌ŸÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖ¸üÃÖÖ ¯Ö׸üÞÖÖ Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ¯Ö Ó üŸÖã •Öë¾ÆüÖ µÖÖ Ø“ÖŸÖê“ÖÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö ¾µÖ׌ŸÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû Çü¤üµÖ ¾Öê×™üŸÖ ÆüÖêŸÖê ´ÆüÞÖ•Öê“Ö ŸµÖÖ ¾µÖ׌ŸÖ“Öê Çü¤üµÖ “ Ö׸üÝÖŸÖ“ÆüÖêŸÖê ÆüÖ ÆêüŸÖã ÆüÖêŸÖÖê. Ö× üŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•Öæ®Öß ¾Ö ¯Ö× üÝÖŸÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¾Öê×™üŸÖ ØÛú¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ Ö׸üŸÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.2 Ûéú¿ÖÖê ¾ÖÖ ÃÖ®ÖË ºþõÖÖ®®Ö¯ÖÖ®ÖÃÖê¾Öß ³Ö¾ÖןÖ, ¤ãü²ÖÔ»Ö¯ÖÏÛéú×ŸÖ ü®ÖÖÆüÖ üÖꃻ¯ÖÖÆüÖ üÖê ¾ÖÖ ³Ö¾ÖןÖ,

(†×ÃŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 107, 109, 114; †ÃŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 113, 115, 116, 117, 119, Books 202, 203, 205, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

†×ÃŸÖ (Asti) - †ÃÖË 2 ¯Ö. Ö. †ÃÖÞÖê, ÆüÖêÞÖê.

³Öæ 1 ¯Ö.¯Ö. - ÆüÖêÞÖê. ¯ÖÖ

“Asti” indicates present tense -Presently he is consuming these causes. While Bhavati indicates The person acquires some habits. Basically the person is weak , and the person consumes dry food. This is denoted by “Bhavati”. According to “Vidhan tantrayukti“(Ch. Siddhi. 12-43), certain word carries specific meaning in certain context. In Ayurvedic text also “Bhavati” carries specific meaning. Hence retained. Asti provides no additiona meaning hence rejected.

†×ÃŸÖ µÖê ¯ÖÖšü ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ®ÖÛúÖ»Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ¾µÖŒŸÖß ®Ö ÆêüŸÖæ ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ³Ö¾Ö×ŸÖ µÖê ¯ÖÖšü ¾µÖŒŸÖß Ûãú”û †Ö¤üŸÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü µÖê ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ´Öæ»ÖŸÖ„ ¾µÖŒŸÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖêÛú ü ³Öß ºþõÖ †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | µÖê ³Ö¾Ö×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×¾Ö¬ÖÖ®Ö ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü Ûãú”û ¿Ö²¤ü ÛúÖ Ûãú”û ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öê ×¾Ö׿Öšü †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖê ´Öë ³Öß ³Ö¾Ö×ŸÖ ÛúÖê ×¾Ö׿Öšü †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †×ÃŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú †£ÖÔ ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü|

“†×ß֓ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾ÖŸÖÔ ÖÖ®Ö ÛúÖôû ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê - ÊÖ ¾Öêôûß ŸÖß ¾µÖŒŸÖß ÊÖ ÆêüŸÖæÓ“Öê Ûú üŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ³Ö¾Ö×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ¾µÖŒŸÖß ÛúÖÆüß ÃÖ¾ÖµÖß ÖÏÖ ŸÖ Ûú¸üŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ÖæôûŸÖ„ ¾µÖŒŸÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖæ®Ö ºþõÖ †ÖÆüÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖê. Æêü ³Ö¾Ö×ŸÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ×¾Ö¬ÖÖ®Ö ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß †®ÖãÃÖÖ ü ÛúÖÆüß ¿Ö²¤üÖÓ®ÖÖ ÛúÖÆüß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö׿Öšü †£ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ㬤üÖ ³Ö¾Ö×ŸÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖÃÖ ×¾Ö׿Öšü †£ÖÔ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. †×ÃŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †×¬ÖÛú †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.3 ŸÖ¤üÖ ŸÖÃµÖ Çü¤üµÖãÖÖµÖß ¸üÃÖ„ õÖµÖ´Öã¯ÖîןÖ; ÃÖ ŸÖõÖÖê¯ÖõÖµÖÖ“”ûÖêÂÖÓ ¯ÖÏÖ¯®ÖÖêןÖ, †¯ÖÏŸÖßÛúÖ üÖ““ÖÖ®Öã²Ö¬µÖŸÖê µÖõ´ÖÞÖÖ µÖ£ÖÖê¯Ö¤êüõµÖ´ÖÖÞÖºþ¯ÖêÞÖ(1)

P a g e | 441

(1) ÃÖÓ¿ÖÖêÂÖÓ - ¯ÖÖ Books 202, 203, 205, 207, 211, 214; 2) ˆ Öî×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 120; 3) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 105, 121; 4) †®Öã²Ö㬵֟Öê - ¯ÖÖ Mss. 101, 115, 118; 5) ˆŒŸÖºþ¯ÖêÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103*, 108, 110, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖ¿ÖÖêÂÖÓ (Sashosham) Shosha here indicates disease named Shosha and not just stage of waning or emaciation. Hence “ÃÖÓ¿ÖÖêÂÖ” reading is rejected.

¿ÖÖêÂÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ µÖÆüÖ ¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß ‹êÃÖÖ Æîü | ×ÃÖ±Ôú õÖßÞÖŸÖÖ Ûúß ‹Ûú †¾ÖãÖÖ ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„

“ÃÖÓ¿ÖÖêÂÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿ÖÖêÂÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß †ÃÖÖ †ÖÆêü. ±úŒŸÖ õÖßÞÖŸ¾ÖÖ“Öß ‹Ûú †¾ÖãÖÖ †ÃÖÖ ®ÖÖÆüß.

ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖÓ¿ÖÖêÂÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆ¯Öî×ŸÖ (Upaiti) - ˆ¯Ö+‹×ŸÖ - ‡ 1 Ö.¯Ö.- •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, ÖÖê“ÖÞÖê.

Because of “õÖµÖ” of Rasa Dhatu, the further Dhatus (body tissues) do not get proper nourishment and hence because of their decrease Shosha occurs. Once it is mentioned that there is gradual decrease of Rasa with the words “¸üÃÖ„ õÖµÖ ÖË ¯Öîן֓, it is presumed that the onset of disease is gradual. Again mention of “ˆ¯Öîן֔ is not necessary. Hence “¯ÖÏÖ¯®ÖÖêן֔ retained. “ˆ¯Öîן֔ is accepted as reading.

¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖæ ÛúÖ õÖµÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ²ÖÖÛúß ¬ÖÖŸÖæ ÛúÖê ¯ÖÖêÂÖÞÖ ®ÖÆüß ×´Ö»ÖŸÖÖ †Öî ü ˆ®ÖÛúÖ õÖµÖ ÆüÖê®Öê ÃÖê ¿ÖÖêÂÖ Ûúß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | “ üÃÖ„ õÖµÖ ÖË ¯Öîן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¬Öß ê ü ¬Öß ê ü üÃÖõÖµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æî µÖÆü ÃÖ Ö—ÖüŸÖÖ Æîüü, ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ †ÖÛÎú ÖÞÖ ¬Ö߸êü ¬Ö߸êü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ‡ÃÖÛúß Ûú» Ö®ÖÖ Ûúß •ÖÖ ÃÖÛúŸÖß Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ ¯Öîן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Öã®Ö„ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “¯ÖÏÖ¯®ÖÖêן֓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “ ¯Öîן֓ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¸üÃÖ ¬ÖÖŸÖæ“ÖÖ õÖµÖ —ÖÖ»µÖÖ®Öê ®ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ ¬ÖÖŸÖæÓ®ÖÖ µÖÖêÝµÖ ¯ÖÖêÂÖÞÖ × ÖôûŸÖ ®ÖÖÆüß †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“ÖÖ õÖµÖ —ÖÖ»µÖÖ®Öê ¿ÖÖêÂÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ‹Ûú¤üÖ “ üÃÖ„ õÖµÖ´ÖË ˆ¯Öîן֓,µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ Ûúß, ˆ¢Ö üÖê¢Ö ü ¸üÃÖõÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ¾Öºþ®Ö ¾µÖÖ¬Öß“Öê †ÖÛÎú´ÖÞÖ ˆ¢Ö¸üÖê¢Ö ü ÆüÖêŸÖê †¿Öß Ûú» Ö®ÖÖ Ûú üŸÖÖ µÖêŸÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû “ ¯Öîן֓µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯Öã®ÆüÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “¯ÖÏÖ¯®ÖÖêן֓ÆüÖ ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ ¯Öîן֓ ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¾ÖÖ (Va) – ““Ö” here indicates “¯ÖÏןÖÛúÖ¸üÖ““Ö † ÖÏןÖÛúÖ üÖŸÖË “Ö ”. “¯ÖÏןÖÛúÖ ü” or treatment is taken, but the treatment is not appropriate, then also Yakshma follows. Neither all vaidya are “Pranacharya”, nor all patients “ÝÖãÞÖÃÖÓ¯ÖŸÖË”. Hence Shosha if not properly treated, may be followed by “Yakshma.”

P a g e | 442

“Ö µÖê ÖÖšü µÖÆüÖ “¯ÖÏןÖÛúÖ¸üÖ““Ö † ÖÏןÖÛúÖ¸üÖŸÖË “Ö ” ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | “ ÖÏןÖÛúÖ “üµÖÖ ×±ú¸ דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûúß ÝÖµÖß, »Öê×Ûú®Ö †ÝÖ ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ×“ÖŸÖ ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê µÖõ ÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ÃÖ³Öß ¾Öîª ÖÏÖÞÖÖ“ÖÖµÖÔ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê †Öî¸ü ÃÖ³Öß ºþÝÞÖ ÝÖãÞÖÃÖÓ¯ÖŸÖË ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ µÖפü ¿ÖÖêÂÖ Ûúß ˆ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®Ö Ûúß •ÖÖµÖ ŸÖÖê µÖõ ÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |ü

“Ö ÆüÖ ÖÖšü µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “ ÖÏןÖÛúÖ üÖ““Ö †¯ÖÏןÖÛúÖ üÖŸÖË “Ö ”†ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖê. “¯ÖÏןÖÛúÖ¸“üÛêú»ÖÖ ØÛú¾ÖÖ

דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú»Öß, ¯Ö Ó üŸÖã דÖ×ÛúŸÃÖÖ •Ö ü µÖÖêÝµÖ ®ÖÃÖê»Ö ŸÖ µÖõ´ÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¾Öîª “¯ÖÏÖÞÖÖ“ÖÖµÖÔ“®ÖÃÖŸÖÖŸÖ ØÛú¾ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ºþÝÞÖ “ÝÖãÞÖÃÖÓ¯ÖŸÖË“®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö ¿ÖÖêÂÖÖ“Öß •Ö¸ü µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûêú»Öß ®ÖÖÆüß ŸÖ ü “µÖõ´ÖÖ“ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.ü

4. µÖ£ÖÖꌟֺþ¯ÖêÞÖ \ ˆ Ö¤êüõµÖ ÖÖÞÖºþ¯ÖêÞÖ (Yathoktarupen/ upadekshamanrupen) -

“ˆ¯Ö¤êüõµÖ´ÖÖÞÖ” indicates that which is being described. While “ˆŒŸÖ” indicates that which is described. Otherwise no change in meaning. Nidan of Shosha disease is being explained Hence original reading retained.

“ˆ¯Ö¤êüõµÖ´ÖÖÞÖ” ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü וÖÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü | ŒŸÖ ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü וÖÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö

×ÛúµÖÖ Æîü | ²ÖÖÛúß †£ÖÔ Öë ÛúÖê‡Ô ±ú üÛú ®ÖÆüß Æîü | ¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ×®Ö¤üÖ®Ö ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö¤êüõµÖ ÖÖÞÖ” “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü •µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖÞÖÖ ü †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ˆŒŸÖ “ÖÖ †£ÖÔ †ÖÆêü •µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö

Ûêú»Öê †ÖÆêü. ²ÖÖÛúß †£ÖÖÔŸÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ±ú¸üÛú ®ÖÖÆüß. ¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß“Öê ×®Ö¤üÖ®Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖÞÖÖ ü †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.4 µÖ¤üÖ ¾ÖÖ ¯Öã¹ýÂÖÖêƒ×ŸÖÆüÂÖÖÔ¤üן֯ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„ áÖß¾Öן֯ÖÏÃÖ’ËûÝÖ´ÖÖ¸ü³ÖŸÖê, ŸÖõÖÖןִÖÖ¡Ö¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¦êüŸÖ„ õÖµÖ´Öêןօ

(1) ÆüÂÖÔÖŸÖËü - ÖÖ Mss. 115, 118; †×ŸÖ ÖÖ¡Ö¯ÖÏÆüÂÖÔÞÖÖŸÖËü - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö¯ÖÏÆüÂÖÔÖŸÖËü - ¯ÖÖ Mss. 103, 105, 122; †×ŸÖ¯ÖÏÆüÂÖÔÖ¤üËü - ¯ÖÖ Books 204, 207, 209, 212, 213; 2) ¯ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103*, 104, 105, 108*, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122*, Books 202, 203, 205, 207, 211, 214; 3) †×ŸÖµÖÖêÝÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss. 106, 107, 109, 114, 121; †×ŸÖ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 122*, Books 202, 204, 207, 212, 213; †×ŸÖ¯ÖϵÖÖêûÝÖÖ¤Ë - ÖÖ Mss. 113, 115, 116, 117, 118, 119, Book 211; 4) ˆ¯Öî×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; ¯ÖÝÖ”û×ŸÖ ü- ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 120, 122)

P a g e | 443

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÆüÂÖÔÖŸÖËü (Harshat) - †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö¯ÖÏÆüÂÖÔÞÖÖŸÖËü - †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö¯ÖÏÆüÂÖÔÖŸÖËü - There should be “¬ÖÖŸÖãõÖµÖ” to a great extent. This

is expressed by original reading. Hence original retained. Others are rejected.

ˆÃÖ •ÖÝÖÆü “¬ÖÖŸÖæõÖµÖ“†×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †£ÖÔ Öæ»Ö ÖÖšü ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü

¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ²ÖÖÛúß ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “¬ÖÖŸÖãõÖµÖ“´ÖÖêšü¶Ö ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ †£ÖÔ ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü

¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¯ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„ (Prasaktabhavah) – “¬ÖÖŸÖãõÖµÖ” can occur only if the causes are consumed to a great extent. “†×ŸÖ” associated with cause indicating “excess” is appropriate. Hence original reading is retained. “¯ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„” is rejected.

µÖפü ÆêüŸÖæ ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ ŸÖÖê “¬ÖÖŸÖãõÖµÖ“ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “†×ŸÖ“µÖê ÖÖšü ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖÆüµÖÖêÝÖß

Æîü •ÖÖê †×¬ÖÛúŸÖÖ ×“ÖŸÖ Æîü ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæôû ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “ ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆêüŸÖãÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö †×¬ÖÛú ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ûêú»Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ ü“Ö ±úŒŸÖ “¬ÖÖŸÖãõÖµÖ“ÆüÖêŸÖÖê. “†×ŸÖ“ÆüÖ ÖÖšü ÆêüŸÖã¿Ößü ÃÖÆüµÖÖêÝÖß

†ÖÆêü. •ÖÖê †×¬ÖÛúŸÖÖ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü Æê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ ÖÏÃÖŒŸÖ³ÖÖ¾Ö„”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †×ŸÖµÖÖêÝÖÖ¤Ëü (Atiyogad) - “†×ŸÖ´ÖÖ¡Ö¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË” is a technical term indicating excessive

indulgence. This aspect is not expressed by the term “†×ŸÖµÖÖêÝÖ”. Hence rejected.

“†×ŸÖ ÖÖ¡Ö ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË” µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü Æîü | µÖê ÖÖšü †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ×ÛúµÖÖ Æãü¾ÖÖ ÃÖÓ³ÖÖêÝÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | µÖê

¯ÖÆü»Öã “†×ŸÖµÖÖêÝÖ “‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†×ŸÖ ÖÖ¡Ö ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖŸÖË” ÆüÖ ŸÖÖÓסÖÛú ÖÖšü †ÖÆêü. ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ÃÖÓ³ÖÖêÝÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. Æêü

þֺþ¯Ö “†×ŸÖµÖÖêÝÖ “µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê à Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ˆ¯Öî×ŸÖ (Upaiti) - ˆ¯Ö+‹×ŸÖ - ‡ 1 Ö.¯Ö.- •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, ÖÖê“ÖÞÖê, ×ã֟Öß»ÖÖ •ÖÖÞÖê.

P a g e | 444

“ˆ¯Ö” indicates gradual loss, whereas “õÖµÖ” indicates loss. Loss of semen is proportional to indulgence. Basic Prakruti and diet also play a role. Loss may not be always very gradual. Hence original reading “õÖµÖ” retained.

“ˆ¯Ö“ µÖê ¯ÖÖšü ¬Ö߸êü¬Öß ê ü Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü ŸÖÖê “õÖµÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü Ûú Ö ÆüÖê®ÖÖ | ¿ÖãÛÎúõÖµÖ

ÃÖÓ³ÖÖêÝÖ ¯Ö ü †¾Ö»ÖÓ×²ÖŸÖ Æîü | ´Öæ»Ö ¯ÖÏÛéú×ŸÖ †Öî ü †ÖÆüÖ ü ‡®ÖÛúß ³Öæ×´ÖÛúÖ ³Öß ´ÖÆüŸ¾Ö ÖæÞÖÔ Æîü | õÖµÖ Æü¸ü ²ÖÖ ü ¬Öß êü¬Öß ê ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü “õÖµÖ“ ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¢Ö¸üÖê¢Ö ü Ûú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖÞÖê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü ŸÖ¸ü “õÖµÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ûú´Öß ÆüÖêÞÖê †ÃÖÖ

†ÖÆêü. ¿ÖãÛÎúÖ“ÖÖ õÖµÖ ÆüÖ ÃÖÓ³ÖÖêÝÖÖ¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÖÆêü. ´Öæôû ¯ÖÏÛéúŸÖß ¾Ö †ÖÆüÖ¸ü µÖÖÓ“Öß ³Öæ× ÖÛúÖ ÃÖ㬤üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖêÛú¾Öêôûß õÖµÖ ÆüÖ ¢Ö üÖê¢Ö ü ®ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü “õÖµÖÖ“Öê“•ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

8.5 õÖµÖ´Ö×¯Ö “ÖÖê¯ÖÝÖ“”û×ŸÖ ¸êüŸÖ×ÃÖ µÖפü ´Ö®Ö„ áÖß³µÖÖê ®Öî¾ÖÖÃµÖ ×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê, ŸÖÃµÖ “ÖÖן֯ÖÏÞÖߟÖÃÖ’ËûÛú»¯ÖÃµÖ ´Öî£Öã®Ö´ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÃµÖ ®Ö ¿ÖãÛÎÓú ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖêƒ×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê¯ÖõÖßÞÖ¸êüŸÖß¾ÖÖŸÖË,

(1) †×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖ ê - ¯ÖÖ Mss. 101, 111*; ×®Ö¾Ö¢ÖÔÔŸÖê ‹¾Ö - ¯ÖÖ Books 214; 2) ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖ(ŸÖê) ‹¾Ö- 101, 102,105,107 (“Ö), 108, 109(“Ö),,110* †×ŸÖ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖ ‹¾Ö- 103,122*,213, Books 202, 203, 204, 205, 207,; †×ŸÖ ÖϾ֟ÖÔŸÖê ‹¾Ö- ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115(‹¾Ö -Abs), 116, 117, 118(‹¾Ö -Abs), 119, Book 211; 3) ¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 103, 104, 108, 116, 117, 122; †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË-¯ÖÖ Books 202,203, 204, 207, 213, 214; †×ŸÖ´ÖÖ¡Ö- Abs 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 209, 211;)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê (Abhinivartate) - ×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê - ×®Ö+¾ÖéŸÖË 1 †Ö.¯Ö. ¯Ö üŸÖ µÖêÞÖë, ×®Ö¾Öé¢Ö ÆüÖêÞÖê. “®Öî¾Ö †×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê- ®Ö †×³ÖŸÖ„ ×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê” abstinence not in totality. These words imply

slight indulgence. Expected meaning is continuance of indulgence. Hence “†×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê” reading is rejected.

ÃÖÓµÖ´Ö ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ÃÖê ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê Ûú´Ö †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ

²ÖÖ¸ü²ÖÖ ü †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûú ü®ÖÖ ‹êÃÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “†×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖ꓇ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖÓµÖ´Ö ÆüÖ ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ®ÖÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ®Öß Ûú´Öß ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ ÃÖŸÖŸÖ †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ

†ÃÖÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. “†×³Ö×®Ö¾ÖŸÖÔŸÖê” ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. †×ŸÖ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê (Atipravartate)\ ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê ‹¾Ö (“Ö) ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê - ¯ÖÏ+¾ÖéŸÖË 1 †Ö.¯Ö - ¯Öãœêü •ÖÖÞÖê, ¯ÖϾÖé¢Ö ÆüÖêÞÖê.

P a g e | 445

Expected meaning is “Even after emaciation, the person does not back out, on the contrary continues with indulgence. This is made very clear by the word “¯ÖϾ֟ÖÔŸÖ ‹¾Ö”. Since indulgence is the main cause, the degree of indulgence will decide the”ŸÖ¸üŸÖ´ÖŸ¾Ö”of disease. At this condition, “Pravartan” to any degree will take Samprapti (manifestation) forward. The word “†×ŸÖ” indicating excess is not necessary. Hence “¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê ‹¾Ö” is accepted as reading.

‡ÃÖÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü, õÖßÞÖŸÖÖ Ûêú ²ÖÖ¤ü, ¾ÖÖêü ¾µÖŒŸÖß ÃÖÃÖê ×±ú ü ²ÖÖÆü ü ®ÖÆüß ×®ÖÛú»ÖŸÖÖ ØÛúŸÖã ²ÖÖ ü²ÖÖ ü

†×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûú¸üŸÖÖ üÆüŸÖÖ Æîü | µÖê “ ÖϾ֟ÖÔŸÖ ‹¾Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûú ü®ÖÖ µÖê ´Öæ»Ö ÆêüŸÖã Æîü, †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûêú ßָü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ “ŸÖ¸üŸÖ ÖŸ¾Ö“ ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ Ö× ü×ã֟Öß ´Öë, ×ÛúÃÖß ³Öß ÖÖ¡ÖÖ ´Öê ×ÛúµÖÖ Æãü¾ÖÖ ¿ÖãÛÎú¯ÖϾ֟ÖÔ®Ö ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÛúÖê †ÖÝÖê ²ÖœüÖŸÖÖ Æîü | “†×ŸÖ“ µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖŒµÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü ‡ÃÖÛúß •Öºþ üŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê ‹¾Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü Ûúß, õÖßÞÖŸÖê®ÖÓŸÖ¸ü, ŸÖß ¾µÖŒŸÖß ŸµÖÖŸÖæ®Ö ¯Öã®ÆüÖ ²ÖÖÆêü ü µÖêŸÖ ®ÖÖÆüß µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖŸÖŸÖ

†×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖãºþ †ÃÖŸÖÖê. Æêü “ ÖϾ֟ÖÔŸÖ ‹¾Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê †×¬ÖÛú ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü. †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûú üÞÖê ÆüÖ ´Öæôû ÆêüŸÖã †ÖÆêü. †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ“µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ®ÖãÃÖÖ¸üü ¾µÖÖ¬Öß“Öê “ŸÖ¸üŸÖ ÖŸ¾Ö“šü üŸÖê. µÖÖ ¯Ö׸×ã֟Öß Ö¬µÖê, Ûãúšü»µÖÖÆüß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ¿ÖãÛÎúÖ“µÖÖ ÖϾ֟ÖÔ®ÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¯Öãœêü •ÖÖŸÖê. “†×ŸÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖŒµÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê Æêü ÝÖ ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû “ ÖϾ֟ÖÔŸÖê ‹¾Ö“µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ˆ¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË (Upakshinatvat) \ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË – Shukra is not ejaculated

because it is very scanty. Shukra may not be ejaculated in various conditions like – less formation of shukra, scanty semen because of its loss in indulgence, inflammation of scrotum and other parts, due to obstruction etc. In present context semen is scanty because of its loss in indulgence. Original reading clearly indicates this meaning. “ˆ¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË \ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖ Ë“do not indicate it clearly. Hence original reading retained. This is rejected.

¿ÖãÛÎú ÛúÖ ¯ÖÏ ÖÖÞÖ Ûú´Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ÃÖÛúÖ Ã»ÖÜÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ | ¿ÖãÛÎú ÛúÖ Ã»ÖÜÖ®Ö ®ÖÖ ÆüÖê®Öê Ûêú †®ÖêÛú ÛúÖ üÞÖ

ÆüÖêŸÖê Æîü •ÖîÃÖê Ûúß, ¿ÖãÛÎú Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ, †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖê ¿ÖãÛÎú ÛúÖ õÖµÖ ÆüÖêÛú ü ¿ÖãÛÎú Ûúß ÖÖ¡ÖÖ Ûú´Ö ÆüÖê®ÖÖ, †Ó›üÛúÖêÂÖ †Öî ü ²ÖÖÛúß Ã£ÖÖ®ÖÖê Öë ¿ÖÖê£Ö †Ö®ÖÖ †Öî ü †¾Ö üÖê¬Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ | ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÖšü Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Öë, †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖê ¿ÖãÛÎú ÛúÖ õÖµÖ ÆüÖêÛú ü ¿ÖãÛÎú Ûúß ÖÖ¡ÖÖ Ûú´Ö ÆüÖê ÝÖµÖß Æîü | Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÃÖê µÖê †£ÖÔ †“”ûß ŸÖ üÆ ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “ ¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË \ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË “ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê µÖê †£ÖÔ Ã Ö™ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

¿ÖãÛÎúÖ“Öê ¯ÖÏ ÖÖÞÖ Ûú´Öß †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“Öê ûÖÜÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ûÖÜÖ®Ö †®ÖêÛú ÛúÖ üÞÖÖÓ®Öß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß •ÖÃÖê Ûúß, ¿ÖãÛÎú Ûú Öß ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ŸÖµÖÖ ü ÆüÖêÞÖê, †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ®Öê ¿ÖãÛÎúõÖµÖ ÆüÖê‰ú®Ö ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ Ûú Öß ÆüÖêÞÖê, †Ó›üÛúÖêÂÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü ³ÖÖÝÖÖŸÖ ÃÖæ•Ö µÖêÞÖê †Ö×ÞÖ †¾Ö üÖê¬Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öêû. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšüÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ, †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ®Öê ¿ÖãÛÎúõÖµÖ ÆüÖê‰ú®Ö ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÞÖ Ûú Öß —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ´Öæôû ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÆüÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê.

P a g e | 446

“ˆ¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË \ †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖê¯ÖõÖßÞÖŸ¾ÖÖŸÖË “µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÆüÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.6 ŸÖ£ÖÖƒÃµÖ ¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ“”û ÖÖ®Ö¿Ö¸üß üõÖî¾Ö ¬Ö´Ö®Öß ü®Öã¯ÖÏ×¾Ö¿µÖ ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ¾ÖÖ×Æü®ÖßßÖÖ³µÖ„ ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ¯ÖÏ“µÖÖ¾ÖµÖןÖ, ŸÖ“”ãûÛÎúõÖµÖÖ¤üÃµÖ ¯Öã®Ö„ ¿ÖãÛÎú´ÖÖÝÖìÞÖ ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ¯ÖϾ֟ÖÔŸÖê ¾ÖÖŸÖÖ®ÖãÃÖéŸÖ×»Ö’ËûÝÖ´ÖË…

(1) †£Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 106, 107, 109, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 121, Books 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 2) ¿Ö üß üÃµÖ - Abs 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 113, 114, 115 , 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213; ¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö- 101,103*,104 ,106*,107,108, 11,113, 114, 115*, 116*, 117*, 118*, 119, 121, 122, Books 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †£Ö (Atha) - †£Ö - †ÖŸÖÖ, µÖê£Öæ®Ö, ®ÖÓŸÖ ü, †Ö×ÞÖ (ÝÖß¾ÖÖÔÞÖ»Ö‘ÖãÛúÖê¿Ö); ŸÖ²Ö, ˆÃÖÛêú Ö¿“ÖÖŸÖË (†Ö¯Ö™êü); Then (MW); †®Ö®ŸÖ¸Óü (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö).

ŸÖ£ÖÖ - †ÖÞÖÜÖß, ŸÖÃÖê, ŸµÖÖ†£Öá ; †Öî ü ³Öß, ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ³Öß, ¾ÖîÃÖê (†Ö¯Ö™êü); Thus (MW).

“ŸÖ£ÖÖ” here implies “ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬ÖÃµÖ †ÃµÖ” means “A person in whom Shukra is not ejaculated, because it is very scanty due to loss in indulgence”. This condition is not expressed by the word “†£Ö”. “Further, in such person, Vata enters Dhamani ..... ” is expected meaning. Hence “†£Ö”reading rejected.

“ŸÖ£ÖÖ“ µÖê ÖÖšü “ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬ÖÃµÖ †ÃµÖ“ ‹êÃÖê ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, “‹êÃÖß ¾µÖŒŸÖß ×•ÖÃÖ´Öë ¿ÖãÛÎú ÛúÖ Ã»ÖÜÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ ŒµÖÖë×Ûú †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¿ÖãÛÎúõÖµÖ ÃÖê ¿ÖãÛÎú Ûúß ÖÖ¡ÖÖ Ûú´Ö Æãü‡Ô Æîü |“ ‡ÃÖ ¯Ö׸ü×ã֟Öß ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “†£Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê à Ö™ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ | “‡ÃÖÛêú ²ÖÖ¤ ÃÖ ¾µÖŒŸÖß Öëü ¾ÖÖŸÖ ¬Ö Ö®Öß Öë ¯ÖϾÖê¿ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |“ ‹êÃÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü | †ŸÖ„ “†£Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ŸÖ£ÖÖ“ÆüÖ ÖÖšü“ŸÖ£ÖÖ×¾Ö¬ÖÃµÖ †ÃµÖ” †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê.µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ, “†¿Öß ¾µÖŒŸÖß •Öß“µÖÖ´Ö¬µÖê ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ûÖÜÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ÛúÖ¸üÞÖ †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ Öãôêû ¿ÖãÛÎúõÖµÖ ÆüÖê‰ú®Ö ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ÖÏ ÖÖÞÖ Ûú´Öß —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü“. µÖÖ Ö× ü×ã֟Öß“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “†£Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôê ¾µÖŒŸÖû ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. “ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ ü †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖà´Ö¬µÖê, ¾ÖÖŸÖ ¬Ö´Ö®Öß´Ö¬µÖê ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üŸÖÖ꓆ÃÖÖ †£ÖÔ † Öê×õÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû “†£Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö (Vyayacchamanasyeva) – ¾µÖÖµÖ“”û´ÖÖ®ÖË- ¾µÖ¾ÖÖµÖÓ †Ö“Ö üŸÖ„ The

expected meaning is- Only in such body (in whom shukra is not ejaculated during coitus because of its loss in indulgence), who is still engulfed in indulgence, vata enters Dhamani and ejects blood instead of semen.

P a g e | 447

“¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” carries same meaning, “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®Ö¿Ö üß üõÖî¾Ö” implicitly clarifies it. Hence it is retained and “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” is accepted as reading.

‡ÃÖÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü, Ûêú¾Ö»Ö ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Ö üß ü ´Öë (•ÖÆüÖ ´Öî£Öã®Ö Ûú üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ Ûêú ÛúÖ üÞÖ

¿ÖãÛÎú ÛúÖ Ã»ÖÜÖ®Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |) •ÖÖê †³Öß ŸÖÛú †×ŸÖ³ÖÖêÝÖ ÃÖê ×‘Ö üÖ Æîü, ¾ÖÖŸÖ ¬Ö Ö®Öß ´Öë ÖϾÖê¿Ö Ûú¸üŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¿ÖãÛÎú Ûúß •ÖÝÖÆü üŒŸÖ ÛúÖ Ã»ÖÜÖ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü |. “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ÃÖ ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¯Ö ÓüŸÖã “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®Ö¿Ö üß üõÖî¾Ö” ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê µÖê ×®Ö„ÃÖÓ¤êüÆü à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ, Ûêú¾Öôû µÖÖ ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ¿Ö üß üÖŸÖ (•µÖÖ´Ö¬µÖê ´Öî£Öã®ÖÖ“µÖÖ ¾Öêôûß †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ®Öê ¿ÖãÛÎúõÖµÖ —

ÖÖ»µÖÖ®Öê ¿ÖãÛÎúÖ“Öê ûÖÜÖ®Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.) •ÖÖê †•Öã®ÖÆüß †×ŸÖ³ÖÖêÝÖÖ®Öê ÝÖÏÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, ¾ÖÖŸÖ ¬Ö´Ö®Öß Ö¬µÖê ¯ÖϾÖê¿Ö Ûú üŸÖÖê †Ö×ÞÖ ¿ÖãÛÎúÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß üŒŸÖÖ“Öê ûÖÜÖ®Ö ÆüÖêŸÖê. “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®Ö¿Ö¸ü߸üõÖî¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê Æêü ×®Ö„ÃÖÓ¤êüÆü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “¾ÖÖµÖã¾µÖÖÔµÖ”û´ÖÖ®ÖõÖî¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.7 †£ÖÖÃµÖ ¿ÖãÛÎúõÖµÖÖ“”ûÖê×ÞÖŸÖ¯ÖϾ֟ÖÔ®ÖÖ““Ö ÃÖ®¬ÖµÖ„ ׿Ö×£Ö»Öß³Ö¾Ö×®ŸÖ, ¸üÖîõµÖ´Öã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê, ³ÖæµÖ„ ¿Ö ü߸Óü ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´ÖÖ×¾Ö¿ÖןÖ, ¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯ÖªŸÖê;

8.8 ÃÖ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¾Ö׿ÖÛÓú ¿Ö üß ü´Ö®ÖãÃÖ¯ÖÔ®®Öã¤üßµÖÔ ¿»Öê´Öׯ֢Öê ¯Ö× ü¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ ´ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖê, ¯ÖÏ“µÖÖ¾ÖµÖ×ŸÖ ¿»Öê´Öׯ֢Öê, ÃÖÓ¹ý•Ö×ŸÖ ¯ÖÖÀ¾Öì, †¾Ö´Öé¤Ëü®ÖÖŸµÖÓÃÖÖî, ÛúÞšü´Öã¤Ëü¬¾ÖÓÃÖןÖ,

(1) ¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ - ÖÖ Ms. 120; 2) (ÃÖÓ¹ý•Ö×ŸÖ ¯ÖÖÀ¾Öì) “Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 104, 107, 109, 110, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, Books 203, 205, 207, 209, 211, 214; ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 108, 111, 121; 3) †¾ÖÝÖéÅÞÖÖ×ŸÖ - ÖÖ Books 202, 204, 207, 209, 211, 212, 213, 214; 4) ˆ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 120*, 122, Books 203, 204, 205, 207, 209, 212, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¿ÖÖêÂÖµÖ×ŸÖ (Shoshayati) - ¯Ö׸ü+¿ÖãÂÖË 4 ¯Ö.¯Ö. - ¾ÖÖôûÞÖê. It is not localized wasting but total wasting hence “¯Ö׸üŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖµÖןÖ- ¯Ö׸ü¿ÖÖêÂÖµÖן֔ is

appropriate. “¿ÖÖêÂÖµÖן֔ reading is rejected. ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ÛúÖ ¿ÖÖêÂÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ ¯Öæ¸êü ¿Ö¸ü߸ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„“ Ö׸üŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖµÖןÖ- ¯Ö׸ü¿ÖÖêÂÖµÖן֔ µÖê

¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü “¿ÖÖêÂÖµÖן֔ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ü µÖÖ ×šüÛúÖÞÖ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú ®ÖÃÖæ®Ö ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö¸ü߸üÖ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû“ Ö׸üŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖµÖןÖ-

¯Ö׸ü¿ÖÖêÂÖµÖן֔ ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö “¿ÖÖêÂÖµÖן֔ µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 448

2. (ÃÖÓ¹ý•Ö×ŸÖ ¯ÖÖÀ¾Öì) “Ö (Cha)- This ““Ö” indicates Pain “¹ý•ÖÖ” at other sites like waist,

shoulders etc. These are mentioned in “סִִÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ ÖË”. “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü ê ü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”.

According to “Sammuchaya tantrayukti the unmentioned symptoms are also to be considered. Illustration of this tantrayukti is seen in Ch. Su. 26\28

“¾µÖŒŸÖ„ ¿ÖãÂÛúÃµÖ “ÖÖ¤üÖî “Ö üÃÖÖê ¦ü¾µÖÃµÖ »ÖõµÖŸÖê”.

Commentator explains “¿ÖãÂÛúÃµÖ “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ üÖ¤üÖ¦ÔüÃµÖ “Ö , †Ö¤üÖî “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ üÖ¤ü®ŸÖê “Ö”.

Hence ““Ö” Accepted as Pathabheda.

““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ •ÖÝÖÆü •ÖîÃÖê Ûúß, Ûú™üß, †ÓÃÖ †Öפü •ÖÝÖÆü Ûúß “ºþ•ÖÖ“¤ü¿ÖÖÔµÖß Æîü | ‡ÃÖÛúÖ

¾ÖÞÖÔ®Ö“×¡Ö´Ö ÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ´ÖË”. “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü êü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”.´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´Öã““ÖµÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü †®ÖãŒŸÖ »ÖõÖÞÖ ÛúÖ ³Öß ×¾Ö“ÖÖ ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß ÛúÖ ÃÖÖê¤üÖÆü¸üÞÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö.ÃÖæ. 26/28 Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

ü“¾µÖŒŸÖ„ ¿ÖãÂÛúÃµÖ “ÖÖ¤üÖî “Ö üÃÖÖê ¦ü¾µÖÃµÖ »ÖõµÖŸÖê”.

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “¿ÖãÂÛúÃµÖ “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ üÖ¤üÖ¦ÔüÃµÖ “Ö , †Ö¤üÖî “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ üÖ¤ü®ŸÖê “Ö”.

†ŸÖ„ ““Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖ“Öß •ÖÃÖê Ûúß Ûú™üß, †ÓÃÖ ‡.ךüÛúÖÞÖ“Öß “ºþ•ÖÖ“ ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öß

†ÖÆêü. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “×¡Ö´Ö ÖáµÖדÖ×ÛúןÃÖŸÖ ÖË”. “¹ýÝÖ²Ö×ßÖÇüŸÛãúõµÖã¤ü êü¾ֳÖßõÞÖÓ ÃÖ¯Öéšü¯ÖÖÀ¾Öì¾Öן֤üÖ¹ýÞÖÖ ÃµÖÖŸÖË |”.´Ö¬µÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ÃÖ´Öã““ÖµÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß“µÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü †®ÖãŒŸÖ »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ㬤üÖ ×¾Ö“ÖÖ ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß“Öê ˆ¤üÖÆü üÞÖÖÃÖÆüßŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö. ÃÖæ. 26/28 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆê

ü“¾µÖŒŸÖ„ ¿ÖãÂÛúÃµÖ “ÖÖ¤üÖî “Ö üÃÖÖê ¦ü¾µÖÃµÖ »ÖõµÖŸÖê”.

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “¿ÖãÂÛúÃµÖ “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ üÖ¤üÖ¦ÔüÃµÖ “Ö , †Ö¤üÖî “Öê×ŸÖ “ÖÛúÖ¸üÖ¤ü®ŸÖê “Ö”.

ŸµÖÖ´Öãôêû ““Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †¾ÖÝÖéÅÞÖÖ×ŸÖ (Avagrunhati) - †¾Ö+ÝÖÏÆü 9 ˆ.¯Ö. - ³Öê¤ü Ûú üÞÖê, ×¾Ö üÖê¬Ö Ûú üÞÖê.- ³Öꤾ֟ÖË ¯Öß›üÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ; impede, to divide (M.W.).

P a g e | 449

´Öé¤Ëü- ´Öé¤Ëü®ÖÖןÖ- ×®Ö“ÖÖê›ü®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü) ( ÖéפüŸÖÓ ÖÖÀ¾ÖÖÔ¾Ö´ÖÖê×™üŸÖ´ÖË- “Ö. ×®Ö. 1-21- ™üßÛúÖ); Sqeeze (M.W.).

Vata will cause many types of Pains. Some most common are mentioned here. It does not mean others are abscent. Hence “†¾ÖÝÖéÅÞÖÖן֔ accepted as reading.

¾ÖÖŸÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖ Æîü | ˆÃÖ Öë Ûãú”û Æü´Öê¿ÖÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¿Öæ»Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ

Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ‹êÃÖÖ ®ÖÆüß Ûúß ²ÖÖÛúß ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿Öæ»Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ “†¾ÖÝÖéÅÞÖÖן֓‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾ÖÖŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖê. ŸµÖÖ ÖîÛúß ÛúÖÆüß ®ÖêÆü´Öß †ÖœüôûÞÖÖ êü ¿Öæ»ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖ

ךüÛúÖÞÖß Ûêú»Öê †ÖÆêü. ‡ŸÖ ü ¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ ¿Öæ»Ö µÖê£Öê †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüß †ÃÖÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû“†¾ÖÝÖéÅÞÖÖן֔ ÆüÖ ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ˆ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖµÖ×ŸÖ (Uddhansayati) - ¯ÖϵÖÖê•ÖÛúºþ¯Ö

8.9 ׿ָü„ ¿»Öê´ÖÖÞÖ´Öã¯ÖŸŒ»Öê¿µÖ ¯ÖÏן֯Öæ üµÖ×ŸÖ ¿»Öê´ÖÞÖÖ,ÃÖ®¬Öà¿“Ö ¯ÖϯÖß›üµÖ®ÖË

Ûú¸üÖꟵ֒ËûÝÖ´Ö¤Ôü´Ö¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî “Ö,

(1) ˆŸŒ»Öê¿µÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 121, 122; ןŒ»Ö¿µÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 120; 2) Öæ üµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110, 122; Ö× ü¯Öæ üµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 204, 205, 207, 209, 212, 213; 3) Öß›üµÖ®ÖË - ¯ÖÖ Ms. 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆŸŒ»Öê¿µÖ (Utkleshya) – Grammaticaly “ˆŸŒ»Ö꿵֔ is correct. “ˆ¯ÖŸŒ»Ö꿵֔ carries no meaning. Hence

original reading replaced with this word. The †®¾ÖµÖ is (¾ÖÖŸÖ„ ×¿Ö ü„¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ˆŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê´ÖÞÖÖ ×¿Ö ü´ÖË ¯ÖÏן֯Öæ üµÖןÖ, ¾ÖÖŸÖ„ ÃÖ×®¬ÖãÖÓ ¿»Öê´ÖÖÞÖÓ

ˆŸŒ»Öê¿µÖ ÃÖ®¬Öß„ ¯ÖϯÖß›üµÖןÖ, üÃÖ¾ÖÆ„ü¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ˆŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê´ÖÞÖÖ †’ËûÝÖ Ö¤Õü †¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖî Ûú üÖê×ŸÖ ) Expected meaning is- Vata carries Kapha along with it throughout the body. If it takes seat in head, then it causes “Utklesha” of Kapha in head, and fills the head with Kapha.

With “ˆ×ŸŒ»Ö¿µÖן֔ reading the meaning will be- Vata excites Kapha (shirahsthita Kapha). Then “Pratipurayati” carries no meaning. “Vata after exciting Kapha, fills head with it”. This meaning is clearly expressed by “ˆ×ŸÛú¿µÖ”

P a g e | 450

“ˆŸŒ»Ö꿵֓µÖê ¯ÖÖšü ¾µÖÖÛú¸üÞÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ×“ÖŸÖ Æîü | “ ¯ÖŸŒ»Ö꿵֓‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ü‡ÃÖÛúÖ †®¾ÖµÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, (¾ÖÖŸÖ„ ×¿Ö ü„¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê ÖÞÖÖ ×¿Ö¸ü ÖË ÖÏן֯Öæ üµÖןÖ, ¾ÖÖŸÖ„ ÃÖ×®¬ÖãÖÓ ¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ˆŸŒ»Öê¿µÖ ÃÖ®¬Öß„ ¯ÖÏ Öß›üµÖןÖ, üÃÖ¾ÖÆ„ü¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê ÖÞÖÖ †’ËûÝÖ´Ö¤Õü †¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö ÖÖÛúÖî Ûú üÖêןÖ) † Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü - ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú ÛúÖê †¯Ö®Öê ÃÖÖ£Ö »ÖêÛú ü ¯Öæ¸êü ¿Ö¸ü߸ü Öë •ÖÖŸÖÖ Æîü | ¿Ö üß ü ´Öë ‘Öã´ÖŸÖê Æãü‹ ¾ÖÖŸÖ ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö ´Öë †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æî, ‡ÃÖ ¾ÖÖŸÖ ÃÖê Ûú±ú ÛúÖ ×¿Ö ü„ ÖϤêü¿Ö ´Öë ŸŒ»Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ׿ָü„¯ÖϤêü¿Ö Ûú±ú ÃÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

“ˆ×ŸŒ»Ö¿µÖן֓ ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêÝÖÖ, ¾ÖÖŸÖ Ûú±ú ÛúÖ ÖÏÛúÖê¯Ö Ûú üŸÖÖ Æî ü(׿ָü„×Ã£ÖŸÖ Ûú±ú) | †ŸÖ„ ¯ÖÏן֯Öæ¸üµÖ×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê †£ÖÔ ÖÏÖ ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖŸÖ ÃÖê Ûú±ú ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö Ûú±ú ÃÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †£ÖÔ “ ןŒ»Ö¿µÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ü

“ ŸŒ»Ö꿵֓ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. “ ¯ÖŸŒ»Ö꿵֓µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ¯ÖÏ×ŸÖŸÖ ÆüÖêŸÖ

®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß ÆüÖ ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †®¾ÖµÖ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê Ûúß, (¾ÖÖŸÖ„ ×¿Ö ü„¿»Öê ÖÖÞÖÓ ŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê´ÖÞÖÖ ×¿Ö ü ÖË ¯ÖÏ×ŸÖ Öæ üµÖןÖ, ¾ÖÖŸÖ„

ÃÖ×®¬ÖãÖÓ ¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ˆŸŒ»Öê¿µÖ ÃÖ®¬Öß„ ¯ÖÏ Öß›üµÖןÖ, üÃÖ¾ÖÆ„ü¿»Öê´ÖÖÞÖÓ ŸŒ»Ö꿵Ö, ¿»Öê ÖÞÖÖ †’ËûÝÖ´Ö¤Õü †¸üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö ÖÖÛúÖî Ûú üÖêןÖ)

†¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü - ¾ÖÖŸÖ Ûú±úÖÃÖ Ã¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê²ÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö ÃÖ¾ÖÔ ¿Ö¸üß ü³Ö¸ü ×±ú üŸÖÖê, ×±ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ ¾ÖÖŸÖÖ®Öê ×¿Ö ü„ ÖϤêü¿ÖÖŸÖ †ÖÁÖµÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ, ¾ÖÖŸÖÖ Öãôêû Ûú±úÖ“ÖÖ ×¿Ö ü„ ÖϤêü¿ÖÖŸÖ ŸŒ»Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê, ¾Ö ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö Ûú±úÖ®Öê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

“ˆ×ŸŒ»Ö¿µÖן֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ †®ÖãÃÖÖ ü †£ÖÔ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê Ûúß, ¾ÖÖŸÖ Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö Ûú üŸÖÖê (׿ָü„×Ã£ÖŸÖ Ûú±ú) ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ×ŸÖ Öæ üµÖ×ŸÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ¾ÖÖŸÖÖ®Öê Ûú±úÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö Ûú±úÖ®Öê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ †£ÖÔ “ ןŒ»Ö¿µÖ“µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖê.

2. ¯Öæ¸üµÖ×ŸÖ (Purayati)\ ¯Ö׸ü Öæ üµÖ×ŸÖ (Paripurayati) – Not much change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ Öë †×¬ÖÛú ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔŸÖ ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¯Öß›üµÖ®ÖË (Peedayan) - ¯Öß›Ë 10 ¯Ö.¯Ö. - ¯Öß›üÖ ¤êüÞÖê. ¯ÖϯÖß›üµÖ®ÖË- ¯ÖÏÛúÂÖìÞÖ ¯Öß›üµÖ®ÖË- Vata is vitiated to a great extent. Hence the pains

caused by vata will be severe. So original retained. ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¾ÖÖŸÖ ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¿Öæ»Ö ÝÖÓ³Öß ü þֺþ¯Ö ÛúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

†ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 451

¾ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ¾Ö ü †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖŸÖÖ´Öãôêû ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¿Öæ»Ö ÝÖÓ³Öß Ã¾Öºþ ÖÖ“ÖÖü †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.10 ׯֿ֢»Öê´ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË ¯ÖÏןֻÖÖê´ÖÝÖŸ¾ÖÖ““Ö ¾ÖÖµÖ㕾ÖÔ Óü ÛúÖÃÖÓ À¾ÖÖÃÖÓ Ã¾Ö¸ü³Öê¤Óü ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÓ “ÖÖê¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ;

(1) ׯ֢ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 105, 106, 107, 108*, 109, 110, 111*, 113, 114, 115, 116*, 117, 118, 119, 120, 121; ׯ֢ÖÖê¦êüÛúÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 101; ¿»Öê´ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 103; ׯ֢ÖÖŸÖË ¿»Öê ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Ms. 122; 2) ÖÏןֻÖÖê´ÖŸ¾ÖÖŸÖË - ¯ÖÖ Mss. 104, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ׯ֢ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË (Pittotkleshat) – All three doshas are involved in manifestation of Shosha. In Rajyakshma Chikitsa (Ch. Chi. 8) Charaka mentions vitiated Vata grabs the two (Kapha and Pitta) and forcefully carries them along with it.

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ¯ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15 Hence original retained. The readings “× ¯Ö¢ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË”, “¿»Öê´ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË” are

rejected. ¿ÖÖêÂÖ Ûúß ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ´Öë ŸÖß®ÖÖê ¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ÃÖÆü³ÖÖÝÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Öë (“Ö.דÖ.8) “Ö üÛú®Öê

ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖê (Ûú±ú †Öî ü ׯ֢Ö) ¯ÖÛú›üŸÖÖ Æîü †Öî¸ü •Ö²Ö¸ü¤üßÖß †¯Ö®Öê ÃÖÖ£Ö »Öê •ÖÖŸÖÖ Æîü |

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ¯ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15 †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡®Ö ¤üÖê ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¯ÖÏÖ¯ŸÖß´Ö¬µÖê ŸÖß®ÖÆüß ¤üÖêÂÖ ÃÖÆü³ÖÖÝÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ. üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê´Ö¬µÖê (“Ö.דÖ.8) “Ö üÛúÖÓ®Öß

ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü Ûúß, ¾ÖÖŸÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ®ÖÖ (Ûú±ú ¾Ö ׯ֢Ö) ¬Öºþ®Ö šêü¾ÖŸÖÖê ¾Ö •Ö²Ö¸ü¤üßÖß®Öê †Ö¯Ö»µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê.

“¾ÖÖµÖã„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖê ¤üÖêÂÖÖ¾Öã¤üßµÖÖì³ÖÖî ¯ÖϬÖÖ¾Ö×ŸÖ | 15 ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ׯ֢ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË”, “¿»Öê´ÖÖꟌ»Öê¿ÖÖŸÖË” µÖÖ ¤üÖê®Ö ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

P a g e | 452

2. ¯ÖÏןֻÖÖê ÖŸ¾ÖÖŸÖË (Pratilomatvat) – Both have same meaning. Direction of vata is altered. Hence accepted as Pathabheda.

¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ¾ÖÖŸÖ Ûúß ÝÖŸÖß ²Ö¤ü»ÖŸÖß Æîü, †ŸÖ„ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¾ÖÖŸÖÖ“Öß ÝÖŸÖß ²Ö¤ü»ÖŸÖê, ŸµÖÖ Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

8.11 ÃÖ ÛúÖÃÖ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¤ãü¸ü×ÃÖ õÖŸÖê ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ Âšüß¾ÖןÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ´Ö®ÖÖ““ÖÖÃµÖ ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´Öã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê, ŸÖŸÖ„ ÃÖ ˆ¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖî êüŸÖî¹ý¯Ö¦ü¾Öî¹ý¯Ö¦ãüŸÖ„ ¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖןօ

(1) ×®Öšüß¾Ö×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 205, 209, 212; 2) †×¯Ö - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 3) ¿ÖÖêÂÖÓ ¯ÖÝÖ”û×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 106, 111, 121;

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×®Öšüß¾Ö×ŸÖ (Nishtheevati) – No change in meaning. So original retained.

ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †×¯Ö (Api) - ““Ö” Here indicates “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ´Ö®ÖÖŸÖË ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÖË ¯Öî×ŸÖ †ÖÆüÖ üÖŸÖË “Ö ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´ÖË ˆ Öîן֔. ““Ö” and “†×¯Ö” carry same meaning. Hence original retained. “†×¯Ö” accepted as pathabheda.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü “ “Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ Ö®ÖÖŸÖË ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´ÖË ˆ Öî×ŸÖ †ÖÆüÖ üÖŸÖË “Ö ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÖË ¯Öîן֔ ‹êÃÖÖ

Æîü | “ “Ö“ †Öî ü “†×¯Ö“ ¤üÖê®ÖÖëÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “†×¯Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë þÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ´Ö®ÖÖŸÖË ¤üÖî²ÖÔ»µÖ ÖË ¯Öî×ŸÖ †ÖÆüÖ üÖŸÖË “Ö ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´ÖË ˆ Öîן֔ †ÃÖÖ

†ÖÆêü. ““Ö” †Ö×ÞÖ “†×¯Ö“µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “†×¯Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 453

3. ¿ÖÖêÂÖÓ (Shosham) ˆ¯ÖÝÖ”û×ŸÖ (Upagachhati) - Both mean same. But in other types of Shosha “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖן֔ is mentioned. Hence original retained.

¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | »Öê×Ûú®Ö ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ²ÖÖÛúß ¯ÖÏÛúÖ ü Öë “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖן֔ ‹êÃÖÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü

| †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖã ¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ Ö¬µÖê “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî¹ý¯Ö¿ÖãµÖן֔ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.12 ŸÖôÖÖŸÖË ¯ÖãºþÂÖÖê ´ÖןִÖÖ®ÖÖŸ´Ö®Ö„ ¿Ö¸üß ü´Ö®Öã üõÖ˜”ãûÛÎú´Ö®Öã¸üõÖêŸÖË…

8.13 ¯Ö¸üÖ ÊêÂÖÖ ±ú»Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö üÖÆüÖ¸üõÖêןօ…8……

9.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 107, 111, 115, 116, 117, 118, 120, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ (Tatra Shlokah)-The following shloka gives additional information about effects of “Shukra-kshaya”. It is not just comprehension of “Kshayaja shosha” mentioned above. Hence “Bhavati Chatra” is appropriate.

×®Ö“Öê ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ¿»ÖÖêÛú ÃÖê ¿ÖãÛÎúõÖµÖ ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûêú ²ÖÖ êü Öë †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ “õÖµÖ•Ö ¿ÖÖêÂÖ“Ûúß •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú ü®ÖÖ ×ÃÖ±Ôú ‡ŸÖ®ÖÖ Æüß ‡ÃÖÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö“ †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

ÜÖÖ»Öᯙ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖæ®Ö ¿ÖãÛÎúõÖµÖÖŸÖæ®Ö ÆüÖêÞÖÖ êü ¯Ö׸üÞÖÖ´ÖÖ²Ö§ü»Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß × ÖôûŸÖê. ¾Ö ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ “õÖµÖ•Ö ¿ÖÖêÂÖ“ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêÞÖê ‹¾ÖœüÖ“Ö †£ÖÔ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö“†×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

9.2 †ÖÆüÖ¸üÃµÖ ¯Ö Óü ¬ÖÖ´Ö ¿ÖãÛÎÓú ŸÖ¦üõµÖ´ÖÖŸ´Ö®Ö„…

9.3 õÖµÖÖê ÊÃµÖ ²ÖÆæü®ÖË ¸üÖêÝÖÖ®´Ö üÞÖÓ ¾ÖÖ ×®ÖµÖ“”ûןօ…9……

(1) †×¬ÖÝÖ”û×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 106, 109, 111, 114, 120, 121, Book 212; ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 102*, 103*, 110*, 116, 117*, 122; †×³ÖÝÖ“”û×ŸÖ - ¯ÖÖ Ms. 107; 2) ‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 106, 107, 108, 111, 114, 120, 121, 122)

P a g e | 454

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †×¬ÖÝÖ”û×ŸÖ (Adhigachhati) - †×¬Ö+ÝÖ´ÖË 1 ¯Ö.¯Ö. - ×´Öôû×¾ÖÞÖê, •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê, ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘ÖêÞÖê. ÃÖ´Öé“”û×ŸÖ - ÃÖÆü Öé“”ûןÖ. ×®ÖµÖ“”û×ŸÖ - ×®ÖµÖ´Öê®Ö µÖ“”ûןÖ.

If not treated properly and at proper time, Shosha invariably is followed by Yakshma leading to death. This meaning is expressed by “×®ÖµÖ“”û×ŸÖ - ×®ÖµÖ´Öê®Ö µÖ“”ûןÖ.” Hence original retained.

µÖפü ×“ÖŸÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †Öî¸ü ×“ÖŸÖ ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö ü ®Ö Ûúß •ÖÖ‹, ŸÖÖê ×®Ö ü¯Ö¾ÖÖ¤ü ºþ¯Ö ÃÖê ¿ÖÖêÂÖ ÛúÖ ºþ¯ÖÖÓŸÖ ü µÖõ ÖÖ ´Öë ÆüÖêÛú ü ´Ö韵Öæ Ûúß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ “×®ÖµÖ“”û×ŸÖ - ×®ÖµÖ´Öê®Ö µÖ“”ûןÖ.” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖêÝµÖ ¾Öêôûß ¾Ö µÖÖêÝµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ®Ö Ûêú»µÖÖÃÖ, ¿ÖÖêÂÖÖ“Öê ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü ×®Ö ü¯Ö¾ÖÖ¤ü¯ÖÞÖê µÖõ´ÖÖ Ö¬µÖê ÆüÖê‰ú®Ö Ö韵Öæ ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖÖê. ÆüÖ †£ÖÔ “×®ÖµÖ“”û×ŸÖ - ×®ÖµÖ´Öê®Ö µÖ“”ûןÖ.” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê à Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ‡×ŸÖ (Iti) – (additional)- is additionaly present at end of sutra. “‡×ŸÖ” is present at end of description of all 4 types of Shosha in Mss.

The current sutra is in verse form with Anushtup chanda. According to its rule “‡×ŸÖ” becomes additional word in second line. Hence it is rejected

¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ ´Öë µÖê ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ †ÖµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÆü ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë ÃÖ³Öß 4 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †ÓŸÖ Öë †ÖµÖÖ Æîü |

¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤ü ÛúÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ Æîü | ÃÖÛêú ×®ÖµÖ Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ “µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.‡×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ 4 ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ

¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú ÆüÖ †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤üÖ“µÖÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ ×®ÖµÖ´ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“ÆüÖ ÖÖšü ¤ãüÃÖ êü

†ÖêôûßŸÖ †×¬ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.1 ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®ÖÓ ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®Ö×´Ö×ŸÖ µÖ¤ãüŒŸÖÓ, ŸÖ¤ü®Öã¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„-µÖ¤üÖ ¯Öã¹ýÂÖ„ ¯ÖÖ®ÖÖ¿Ö®Ö³ÖõµÖ»ÖêÊÖê¯ÖµÖÖêÝÖÖ®ÖË ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ¸üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾ÖÂÖ´ÖÖ®ÖÖÃÖê¾ÖŸÖê,

P a g e | 455

(1) ÛúÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 107, 109, 110, 111, 113, 114*, 115, 118, 120, 121; 2) ˆ¯Ö¿Ö´Ö - ÖÖ Ms. 101; 3) ˆ ÖÃÖê¾ÖŸÖê - ¯ÖÖ Book 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÛúÖ üÞÖ (Karana) – ÛúÖ üÞÖ - ÃÖÖ¬Ö®Ö, ד֮Æü Ûú üÞÖ - ÛúÖ¸üÞÖ µÖÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö Prakruti etc factors leading to beneficial or harmful nature of food are

mentioned by Charaka in Viman-sthana 8\ 21. ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê¯ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) | “Ûú¸üÞÖ” here means “ÃÖÓÃÛúÖ ü” food processing. Hence “Ûú¸üÞÖ” reading is retained and “ÛúÖ¸üÞÖ” reading is rejected. ¯ÖÏÛéú×ŸÖ †Öפü ³ÖÖê•Ö®Ö Ûêú »ÖÖ³Ö¤üÖµÖÛú µÖÖ ÆüÖ×®ÖÛúÖ üÛú þֺþ¯Ö Öë ÖÏ ÖãÜÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú®Öê

×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/21 Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) | “Ûú¸üÞÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö “ÃÖÓÃÛúÖ¸“ü(†®®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ)ü ‹êÃÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “Ûú¸üÞÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ

Æîü †Öî¸ü “ÛúÖ üÞÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/21 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÛéú×ŸÖ †Öפü ÝÖÖê™üß ³ÖÖê•Ö®ÖÖ“µÖÖ »ÖÖ³Ö¤üÖµÖÛú ØÛú¾ÖÖ

ÆüÖ×®ÖÛúÖ üÛú þֺþ¯ÖÖŸÖ ÖÏ´ÖãÜÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) | “Ûú¸üÞÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “ÃÖÓÃÛúÖ “(†®®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ)ü †ÃÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “Ûú¸üÞÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê

•ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö “ÛúÖ¸üÞÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 2. ˆ¯Ö¿Ö´Ö (Upashama) - While describing Prakruti etc factors in Viman-sthana

8\21.

¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) |

Charaka has neither included Upashaya nor Upashama in 8 factors. But in the same chapter in relation to food it is mentioned that though one is

P a g e | 456

“ÃÖ¾ÖÔ üÃÖÃÖÖŸ µÖ” (accustomed to all 6 tastes), should take into consideration 8 factors prior to food intake. There “Satmya” is defined as “Upashay”

. “ÃÖÖŸ´µÖÓ ®ÖÖ´Ö ŸÖ¤Ëü µÖ¤üÖŸ´Ö®µÖã¯Ö¿ÖêŸÖê, ÃÖÖŸ µÖÖ£ÖÖì Êã Ö¿ÖµÖÖ£ÖÔ„ |” “Ö. ×¾Ö. 1-20 Upashamana is treatment for subsiding Doshas and Upashama is the effect.

The current context “†×¬ÖÛú üÞÖ” is of disease causation. “ˆ¯Ö¿Ö Ö” being opposite of current context, this reading is rejected and original retained.

¯ÖÏÛéú×ŸÖ †Öפü ÛúÖ ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/21 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹, ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) | “Ö¸üÛú®Öê ¯Ö¿ÖµÖ µÖÖ ¯Ö¿Ö´Ö ÛúÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö 8 “Öß•ÖÖë ´Öë ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÃÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë, †ÖÆüÖ ü ÃÖê

ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, µÖפü ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß ÃÖ¾ÖÔ¸üÃÖÃÖÖŸ µÖ ÆüÖê ×±ú¸ü ³Öß †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ˆÃÖ ¾µÖ׌ŸÖ®Öê ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ 8 “Öß•ÖÖê Ö ü ¬µÖÖ®Öü ¤êü®ÖÖ “ÖÖ×ÆüµÖê | ¾ÖÆüÖ ÃÖÖŸ µÖ Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ¯Ö¿ÖµÖ ‹êÃÖê Ûúß Æîü |

“ÃÖÖŸ´µÖÓ ®ÖÖ´Ö ŸÖ¤Ëü µÖ¤üÖŸ Ö®µÖã¯Ö¿ÖêŸÖê, ÃÖÖŸ µÖÖ£ÖÖì Êã Ö¿ÖµÖÖ£ÖÔ„ |” “Ö. ×¾Ö. 1/20 ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ¤üÖêÂÖ Ûú´Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †Öî¸ü ¯Ö¿Ö Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖÃÖê

ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö | ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë “†×¬ÖÛú üÞÖ” µÖê ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ÛúÖ¸üÞÖ Æîü | “ ¯Ö¿Ö´Ö” ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ Ûêú ×¾Ö üÖê¬Öß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯ÖÏÛéú×ŸÖ †Öפü ÝÖÖê™üà“Öê ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 8/21 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ, ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê ÖµÖÖêÛÎú™ü ÖÖ×®Ö (³Ö¾Ö×®ŸÖ) | “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ˆ Ö¿ÖµÖ ØÛú¾ÖÖ ˆ Ö¿Ö Ö“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö 8 ÝÖÖê™üà´Ö¬µÖê Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ¯Ö ÓüŸÖã ŸµÖÖ“Ö †¬µÖÖµÖÖ Ö¬µÖê,

†ÖÆüÖ üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü Ûúß, ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß •Ö¸üß ÃÖ¾ÖÔ üÃÖÃÖÖŸ´µÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ üßÆüß †ÖÆüÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞµÖÖ¯Öæ¾Öá ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß®Öê ¾Ö üᯙ 8 ÝÖÖê™üà“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú üÖ¾ÖÖ.ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÃÖÖŸ µÖ “Öß ¾µÖÖܵÖÖ ¯Ö¿ÖµÖ †¿Öß Ûêú»Öß †ÖÆêü.

“ÃÖÖŸ´µÖÓ ®ÖÖ´Ö ŸÖ¤Ëü µÖ¤üÖŸ´Ö®µÖã¯Ö¿ÖêŸÖê, ÃÖÖŸ µÖÖ£ÖÖì Êã Ö¿ÖµÖÖ£ÖÔ„ |” “Ö. ×¾Ö. 1/20.

ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖêÂÖ Ûú Öß Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»Öß •ÖÖÞÖÖ üß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †Ö×ÞÖ ˆ Ö¿Ö´Ö ´ÆüÞÖ•Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö.

µÖê£Öᯙ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ Æêü ¾µÖÖ¬Öß“Öê ÛúÖ üÞÖ †ÖÆêü. “ ¯Ö¿Ö´Ö” µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ“µÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 457

3. ˆ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖê (Upasevate) - ˆ¯Ö+ÃÖê¾ÖË - ÃÖê¾ÖÖ Ûú üÞÖê, þÖßÛúÖ¸üÞÖê, †¾Ö»ÖÓ²ÖÞÖê; ×»Ö¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ (†Ö Ö™êü)

†Ö+ÃÖê¾ÖË - ÃÖê¾ÖÖ Ûú üÞÖê, þÖßÛúÖ üÞÖê, †¾Ö»ÖÓ²ÖÞÖê. There is not much difference in meaning of two readings. †ÖÃÖÓ ÖŸÖÖŸÖË ÃÖê¾Ö®Ö´ÖË - †ÖÃÖê¾Ö®Ö´ÖË - Whatever the person consumes, is Vishama (not

in accordance to prakruti etc) in one or other aspect. This reading expresses the regularity and/ or severity of causes. hence original reading is retained, “ˆ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖê” is accepted as pathabheda.

¤üÖê®ÖÖê ÖÖšü Ûêú †£ÖÔ ´Öë •ÖÖ¤üÖ ±ú üÛú ®ÖÆüß Æîü | †ÖÃÖÓ´ÖŸÖÖŸÖË ÃÖê¾Ö®Ö ÖË - †ÖÃÖê¾Ö®Ö ÖË - ÛúÖê‡Ô ¾µÖ׌ŸÖ •ÖÖê Ûãú”û

ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖß Æîü, ¾ÖÆü ‹Ûú µÖÖ ¤ãüÃÖ êü þֺþ¯Ö Öë ×¾ÖÂÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÆêüŸÖã Ûúß ×®ÖµÖ× ÖŸÖŸÖÖ †Öî¸ü ŸÖß¾ÖΟÖÖ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “ ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖê“ ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“µÖÖ †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ±ú üÛú ®ÖÖÆüß. †ÖÃÖÓ ÖŸÖÖŸÖË ÃÖê¾Ö®Ö ÖË - †ÖÃÖê¾Ö®Ö´ÖË - ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß •Öê

ÛúÖÆüß ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üŸÖê ŸÖê ‹ÛúÖ ØÛú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü þֺþ¯ÖÖŸÖ ×¾ÖÂÖ Ö †ÃÖŸÖê ( ÖÏÛéúŸÖß ‡. “µÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ®ÖÖÆüß) µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÆêüŸÖãÓ“Öß ×®ÖµÖ×´ÖŸÖŸÖÖ †Ö×ÞÖ ŸÖß¾ÖΟÖÖ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö “ ¯ÖÃÖê¾ÖŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.2 ŸÖ¤üÖ ŸÖÃµÖ ŸÖê³µÖÖê ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖÖê ¾ÖîÂÖ´µÖ´ÖÖ¯Öª®ŸÖê;

10.3 ŸÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ¿Ö ü߸ü´Ö®ÖãÃÖéŸµÖ µÖ¤üÖ Ã¡ÖÖêŸÖÃÖÖ´ÖµÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö ¯ÖÏן־ÖÖµÖÖÔ¾ÖןÖšü®ŸÖê ŸÖ¤üÖ •Ö®ŸÖãµÖÔª¤üÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖ´ÖÖÆü ü×ŸÖ ŸÖ¢Ö¤üÃµÖ ´Öæ¡Ö¯Öã¸üßÂÖ´Öê¾ÖÖê¯Ö•ÖÖµÖŸÖê ³Öæ×µÖšÓü ®ÖÖ®µÖß֣ÖÖ¿Ö ü߸ü¬ÖÖŸÖã„;

(1) †®ÖãÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ Ms. 101; †®Öã¯ÖÏÃÖ ÓüŸÖÖê - ÖÖ Ms. 119; 2) ´ÖãÜÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 110, Book 209; 3) Ö× ü¾ÖÖµÖÔ - ¯ÖÖ Book 203; 4) ˆ¯Ö“ÖßµÖŸÖê - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 119, 120, Books 203, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †®ÖãÃÖé•µÖ (Anusrujya) - †®ÖãÃÖéןք (†®Öã + ÃÖé + ׌ŸÖ®ÖË) Öß”êû •ÖÖ®ÖÖ, ¯Öß”ûÖ Ûú ü®ÖÖ ÃÖéןք - •ÖÖ®ÖÖ ÃÖ üÛú®ÖÖ, üÖßÖÖ, ÖÖÝÖÔ, Ö£Ö, “ÖÖê™ü ÖÆãü Ó ò“ÖÖ®ÖÖ ÃÖé•ÖË - ¸ü“Ö®ÖÖ Ûú¸ü®ÖÖ, •ÖÖ®Öê ¤êü®ÖÖ, ˆŸÃÖ•ÖÔ®Ö Ûú ü®ÖÖ,”ûÖê›üÛú¸ü “Ö»Öê •ÖÖ®ÖÖ ÃÖé- ÃÖ üןÖ- •ÖÖ®ÖÖ, ¬ÖÖ¾ÖÖ ²ÖÖê»Ö®ÖÖ, ŸÖê•Ö “Ö»Ö®ÖÖ

P a g e | 458

Not much change in meaning. Hence original retained. †£ÖÔ Öë †×¬ÖÛú ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÖÔŸÖ ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ´ÖãÜÖÖ×®Ö (Mukhani) - Charaka in vimansthana 5 has defined the word Srotasa as- ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã ¯Ö× üÞÖÖ´Ö ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ ÖË †×³Ö¾ÖÖ×Æü®Öß ³Ö¾Ö×®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö | Ch. Vi. 5\3 If the meaning of srotasa itself is channel, separate mention of “†µÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö”

(openings of channels) will be repetition.“ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´ÖË ´ÖãÜÖÖ×®Ö” will be appropriate reading.

“Ö¸üÛú®Öê ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 5 ´Öë ÄÖÖêŸÖÃÖ Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß Æîü -

ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã ¯Ö× üÞÖÖ´Ö ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ ÖË †×³Ö¾ÖÖ×Æü®Öß ³Ö¾Ö×®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö | “Ö.×¾Ö.5/3 µÖפü ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ¾ÖÆü®Ö Ûú ü®Öê¾ÖÖ»Öß ¯ÖÏÞÖÖ»Öß ‹êÃÖÖ Æîü, ŸÖÖê “†µÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®Öê ÃÖê Öã®Ö¸üÖ¾Öé¢Öß ÆüÖê®Öê ÛúÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö Æîü | “ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´ÖË ´ÖãÜÖÖ×®Ö“µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 5 Ö¬µÖê ÄÖÖêŸÖÃÖÖ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü -

ÄÖÖêŸÖÖÓ×ÃÖ ÜÖ»Öã Ö× üÞÖÖ´Ö ÖÖ¯Öª´ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¬ÖÖŸÖæ®ÖÖ´ÖË †×³Ö¾ÖÖ×Æü®Öß ³Ö¾Ö×®ŸµÖµÖ®ÖÖ£Öì®Ö | “Ö.×¾Ö.5/3 •Ö¸ü ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖÆü®Ö Ûú¸üÞÖÖ¸üß ¯ÖÏÞÖÖ»Öß †ÃÖÖ †ÃÖê»Ö, ŸÖ ü “†µÖ®Ö´ÖãÜÖÖ×®Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»µÖÖÃÖ ŸÖß ¯Öã®Ö üÖ¾Öé¢Öß šü¸êü»Ö. “ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ÖË ÖãÜÖÖ×®Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. ¯Ö׸ü¾ÖÖµÖÔ (Parivarya) - ¯Ö׸+¾Öé 1, 10 . Ö. - ¾ÖêœüÞÖê ; œüŒÛú®Ö (†Ö Ö™êü) ¯ÖÏןÖ+¾Öé 1, 10 ˆ.¯Ö - †Ö“”ûÖ¤üÞÖê, ¾ÖêœüÞÖê. ¯ÖÏן־ÖÖ¸üÞÖ ÖË - ( ÖÏ×ŸÖ +¾Öé + ‘Ö˜ÖË ¯ÖÏ×ŸÖ + ¾Öé + ×ÞÖ“ÖË + »µÖã™ü) ¯Ö ê ü üÜÖ®ÖÖ, ¤æü ü üÜÖ®ÖÖ

P a g e | 459

The food consumed is not properly acted upon by agni.This leads to vitiation of tridosha. These tridoshas obstruct the channels. Hence whatever food is consumed is not being now acted upon by agni properly and maximum part turns into Mala. This obstruction by doshas is better explained by the word “¯ÖÏן־ÖÖ üÞÖ´ÖË”. Hence original retained. When “ÄÖÖêŸÖÃÖÖ´ÖË †µÖ®Ö ÖãÜÖÖ×®Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖµÖÔ ” is used, it also carries same meaning hence can be accepted as reading.

4. ˆ¯Ö“ÖßµÖŸÖê (Upachiyate) - ˆ¯Ö+×“Ö 5, 10 . Ö. - ¾ÖÖœüÞÖê, ¾µÖÖ ŸÖ Ûú¸üÞÖê, ÃÖ´Öé ü

ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê - ¯Ö•Ö®Ö®Ö- generation(MW). The expected meaning is “From whatever food is consumed, only stool and urine are formed.” Hence “ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê” indicating “formation” is appropriate rather than “ˆ¯Ö“ÖßµÖŸÖê” indicating “accumulation” (of stool and urine). Hence “ˆ¯Ö“ÖßµÖŸÖ ê” reading is rejected.

‡ÃÖÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü, •ÖÖê †ÖÆüÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ÃÖÃÖê ×ÃÖ±Ôú ´Ö»Ö †Öî¸ü Öæ¡Ö Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü | ´ÖŸÖ»Ö²Ö “ ¯Ö•ÖÖµÖŸÖê“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê “ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖê®ÖÖ“ µÖê †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü µÖê †£ÖÔ “ ¯Ö“ÖßµÖŸÖê“ ´ÖŸÖ»Ö²Ö “ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšüÃÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ “ ¯Ö“ÖßµÖŸÖê“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ † Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ, •ÖÖê †ÖÆüÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ±úŒŸÖ ´Ö»Ö ¾Ö Öæ¡ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖê ÆüÞÖ•Öê “ˆ¯Ö•ÖÖµÖŸÖꓵÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö “ˆŸ¯Ö¢Öß ÆüÖêÞÖê“ ÆüÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ÆüÖ †£ÖÔ “ ¯Ö“ÖßµÖŸÖê“ ´ÆüÞÖ•Öê “ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê“ (´Ö»Ö ¾Ö ´Öæ¡Ö) µÖÖ ¯ÖÖšüÖ ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “ ¯Ö“ÖßµÖŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.4 ÃÖ ¯Öã¸üßÂÖÖê¯Ö™ü´³ÖÖ«üŸÖÔµÖןÖ, ŸÖôÖÖ“”ãûµ֟ÖÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¯Öã üßÂÖ´Ö®Öã üõµÖÓ ŸÖ£ÖÖƒ®µÖêÂÖÖ´ÖןÖÛéú¿Ö¤ãü²ÖÔ»ÖÖ®ÖÖÓ;

(1) ˆ ÖßÖü´³ÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss. 103, 104, 106, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122; 2) †×³ÖÃÖÓ üõµÖÓ - ÖÖ Mss. 102, 103*, 110*, 122*; 3) ÃÖ¾ÖìÂÖÖ ÖË - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108*, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 209*, 211, 213, 214; 4) †ŸµÖ£ÖÔ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103*, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116*, 117*, 118, 119, 120, 121, 122*, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ˆ¯ÖßÖü´³ÖÖ¤Ëü (Upastambhad) - ˆ¯ÖßÖü´³Ö - †Ö¬ÖÖ ü, ¢Öê•Ö®Ö, ×®Ö×´Ö¢Ö. †¾Ö™ü´³Ö- (†¾Ö + ™üü´³Öã ¸üÖê¬Öê ‡×ŸÖ) = ßִ³Ö„

P a g e | 460

Vagbhat in SutraSthana 11\5 mentions function of Purish as “†¾Ö™ü´³Öû”. Commentator Arundatta clarifies ”†¾Ö™ü´³ÖÖê ¤êüÆü¬ÖÖ üÞÖ¿Ö׌ŸÖ„”. Avashtambha is original word hence retained. Upastmbha is accepted as reading.

Vagbhat and Samgraha mention “ˆ¯Ößֲ¬Ö„”. Commentator Arundatta clarifies “Ûêú»Ö¾Ö´Öã Ößֲ¬Ö„- ÛéúŸÖÖ¾Öšü´³ÖÖê, ¾ÖŸÖÔŸÖê- ¯ÖÏÖ×ÞÖןÖ, Öæ¾ÖÖ쌟֮µÖÖµÖê®Ö ×Ûú× “Ö¤üÖÆüÖ ü¸üÃÖÖ¯µÖÖ×µÖŸÖî¬ÖÖÔŸÖã׳֬ÖÖÔ üÞÖþֳÖÖ¾Öî¬ÖéÔŸÖ´ÖÖ¡Ö„”

¾ÖÖݳ֙ü®Öê ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 11/5 Öë ¯Öã üßÂÖ ÛúÖ ÛúÖµÖÔ “†¾Ö™ü´³Ö“ Æîü ‹êÃÖÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü †ºþÞÖ¤ü¢Ö®Öê

ïÖ™ü ×ÛúµÖÖ Æîü “†¾Ö™ü´³ÖÖê ¤êüÆü¬ÖÖ üÞÖ¿Ö׌ŸÖ„“ | †¾Ö™ü´³Ö µÖê Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ˆ¯ÖßÖÓ³Ö ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾ÖÖݳ֙ü †Öî¸ü ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê “ ¯Ößֲ¬Ö„“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü †ºþÞÖ¤ü¢Ö à Ö™ü Ûú üŸÖê Æîü

“Ûêú»Ö¾Ö´Öã¯Ößֲ¬Ö„- ÛéúŸÖÖ¾Öšü´³ÖÖê, ¾ÖŸÖÔŸÖê- ÖÏÖ×ÞÖןÖ, ¯Öæ¾ÖÖ쌟֮µÖÖµÖê®Ö ×Ûú× “Ö¤üÖÆüÖ ü¸üÃÖÖ¯µÖÖ×µÖŸÖî¬ÖÖÔŸÖã׳֬ÖÖÔ üÞÖþֳÖÖ¾Öî¬ÖéÔŸÖ´ÖÖ¡Ö„”

¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 11/5 ´Ö¬µÖê Öã üßÂÖÖ“Öê ÛúÖµÖÔ “†¾Ö™ü´³Ö“Æêü †ÖÆêü †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ ü

†ºþÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß Ã¯Ö™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü “†¾Ö™ü´³ÖÖê ¤êüÆü¬ÖÖ üÞÖ¿Ö׌ŸÖ„“ †¾Ö™ü´³Ö ÆüÖ Öæôû ¯ÖÖšü †ÃÖ»µÖÖ®Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.ˆ¯ÖßÖÓ³Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖݳ֙ü ¾Ö ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß “ ¯Ößֲ¬Ö„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.×™üÛúÖÛúÖ¸ü †ºþÞÖ¤ü¢Ö ïÖ™ü Ûú üŸÖÖŸÖ

“Ûêú»Ö¾Ö´Öã Ößֲ¬Ö„- ÛéúŸÖÖ¾Öšü´³ÖÖê, ¾ÖŸÖÔŸÖê- ¯ÖÏÖ×ÞÖןÖ, Öæ¾ÖÖ쌟֮µÖÖµÖê®Ö ×Ûú× “Ö¤üÖÆüÖ ü¸üÃÖÖ¯µÖÖ×µÖŸÖî¬ÖÖÔŸÖã׳֬ÖÖÔ üÞÖþֳÖÖ¾Öî¬ÖéÔŸÖ´ÖÖ¡Ö„”

2. †×³ÖÃÖÓ üõµÖÓ (Abhisanrakshyam) - †×³Ö+ÃÖÓ+ üõÖË 1 ¯Ö.¯Ö. ¸üõÖÞÖê, ¾ÖÖ“Ö×¾ÖÞÖê. †×³ÖŸÖ„ ÃÖ Ö®ŸÖÖŸÖË ¸üõµÖ Protect to a great degree from all aspects. Not much

change in meaning. Hence original reading is retained, ÃÖÓ üõÖÞÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ÃÖ³Öß ºþ¯Ö ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †£ÖÔ ´Öë Ûãú”û ÜÖÖÃÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö

¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖÓ üõÖÞÖ ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ±úÖ üÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü

•ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË (Sarvesham) - Fecal matter is to be retained in other diseases also when person is extremely thin and weak. This meaning is expressed by the word “†®µÖêÂÖÖ´ÖË”, not by “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË”. Hence “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË” reading is rejected.

P a g e | 461

¯Öã¸üßÂÖ ÛúÖ ¬ÖÖ üÞÖ ²ÖÖÛúß ¾µÖÖ¬Öß ´Öë ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, •Ö²Ö ¾µÖŒŸÖß ²ÖÆæüŸÖ Ûéú¿Ö †Öî ü ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖêŸÖß Æîü | µÖê †£ÖÔ “†®µÖêÂÖÖ´ÖË“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¾µÖŒŸÖü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ ÖË“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¾µÖŒŸÖü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ ÖË“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯Öã¸üßÂÖÖ“Öê ¬ÖÖ üÞÖ ‡ŸÖ ü ¾µÖÖ¬Öà´Ö¬µÖê ÃÖ㬤üÖ ÆüÖêŸÖê •Öë¾ÆüÖ ¾µÖŒŸÖß †×ŸÖ¿ÖµÖ Ûéú¿Ö ¾Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖŸÖê. ÆüÖ †£ÖÔ

“†®µÖêÂÖÖ´ÖË“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´Ö“Ë µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ¾µÖŒŸÖü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖ¾ÖìÂÖÖ´ÖË“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †ŸµÖ£ÖÔ (Atyartha) –Here “†ŸµÖ£ÖÔ” and “†×ŸÖ” carry same meaning. (According to

Sanskrit language “†ŸµÖ£ÖÔ” is a degree higher than “†×ŸÖ”). Hence original retained.

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü †ŸµÖ£ÖÔ †Öî ü †×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | (ÃÖÓÃÛéúŸÖ ³ÖÖÂÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü “†ŸµÖ£ÖÔ“µÖê ÖÖšü

“†×ŸÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ŸÖ¸üŸÖ´Ö³ÖÖ¾Ö ÃÖê †×¬ÖÛú Æîü |) †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ×šüüÛúÖÞÖß “†ŸµÖ£ÖÔ“¾Ö “†×ŸÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. (ÃÖÓÃÛéúŸÖ ³ÖÖÂÖê®ÖãÃÖÖ ü “†ŸµÖ£ÖÔ“ÆüÖ ÖÖšü

“†×ŸÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ¯ÖêõÖÖ ŸÖ üŸÖ Ö³ÖÖ¾ÖÖ®Öê †×¬ÖÛú †ÖÆêü) ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.5 ŸÖõÖÖ®ÖÖ¯µÖÖµÖ´ÖÖ®ÖÃµÖ ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®ÖÖê¯Öד֟ÖÖ ¤üÖêÂÖÖ„ ¯Öé£ÖÛËú ¯Öé£ÖÝÖã¯Ö¦ü¾ÖîµÖãÔ˜•Ö®ŸÖÖê ³ÖæµÖ„ ¿Ö¸ü߸ü´Öã¯Ö¿ÖÖêÂÖµÖ×®ŸÖ…

(¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 107)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ (Doshavisheshah) – The vitiation of Doshas is dependent (“¯Ö¸üŸÖ®¡Ö”). As is mentioned in Charaka Vimansthana 2\7

.. .. ³ÖæµÖßÖõÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÖ ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê ÖÖÞÖÖꃳµÖ¾ÖÆüÖ êüÞÖÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖêÞÖÖן֯ÖÏ Öß›ü¶´ÖÖ®ÖÖ„ ÃÖ¾Öì µÖãÝÖ¯ÖŸÖË ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÖÖ¯ÖªŸÖê |

If the vitiation of Doshas was independent (þ֮֟¡Ö)according to causes of each dosha, then “¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„” will be appropriate. Hence original reading retained. “¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„” is rejected.

¤üÖêÂÖ ÛúÖ ÖÏÛúÖê¯Ö ¯Ö üŸÖÓ¡Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö “Ö üÛú ×¾Ö´ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 2/7 Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

.. .. ³ÖæµÖßÖõÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÖ ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖÖꃳµÖ¾ÖÆüÖ êüÞÖÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖêÞÖÖן֯ÖÏ Öß›ü¶´ÖÖ®ÖÖ„ ÃÖ¾Öì µÖãÝÖ¯ÖŸÖË ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÖÖ¯ÖªŸÖê |

P a g e | 462

Æü¸ü ‹Ûú ¤üÖêÂÖ Ûêú ÆêüŸÖã Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¤üÖêÂÖ¯ÖÏÛúÖê¯Ö µÖפü þ֟ÖÓ¡Ö Æîü ŸÖÖê ×ÃÖ±Ôú ¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ µÖê ÖÖšü ˆ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖ Ö¸üŸÖÓ¡Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ“Öê “Ö üÛú ×¾Ö ÖÖ®ÖãÖÖ®Ö 2/7 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü -

.. .. ³ÖæµÖßÖõÖÖ´ÖÖ¿ÖµÖÝÖŸÖÖ ¾ÖÖŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖÖꃳµÖ¾ÖÆüÖ êüÞÖÖ×ŸÖ ÖÖ¡ÖêÞÖÖן֯ÖÏ Öß›ü¶´ÖÖ®ÖÖ„ ÃÖ¾Öì µÖãÝÖ¯ÖŸÖË ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÖÖ¯ÖªŸÖê|

¯ÖÏŸµÖêÛú ¤üÖêÂÖÖÓ“µÖÖ ÆêüŸÖãÓ®ÖãÃÖÖ¸ü ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö •Ö ü þ֟ÖÓ¡Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ±úŒŸÖ “¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„“ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ “¤üÖêÂÖ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.6 ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖ„ ¿Öæ»Ö´Ö’ËûÝÖ´Ö¤Õü ÛúÞšüÖê¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®ÖÓ ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖÓÃÖÖ¾Ö´Ö¤Õü þָü³Öê¤Óü ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÓ “ÖÖê¯Ö•Ö®ÖµÖןÖ;

(1) ÊÃµÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 108, 122, Books 209; 2) ׿ָü„¿Öæ»Ö ÖË - ÖÖ Book 209; 3) ü¬¾ÖÓÃÖ®Ö - ¯ÖÖ Ms. 107; 4) ÃÖÓ¸üÖê•Ö®Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Books 204*, 205, 209; 5) †ÓÃÖ Ö¤Ôü®ÖÓü - ¯ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119; †ÓÃÖÖ¾Ö Ö¤Ôü®ÖÓ - ¯ÖÖ Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214, Mss. 105*, 107*; †ÓÃÖÖÓÝÖ Ö¤Õü - ÖÖ Ms. 101; Ö¤Ôü®Ö - ¯ÖÖ Ms. 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÊÃµÖ (Hyasya) – Reading rejected. ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×¿Ö ü„¿Öæ»Ö´ÖË (Shirahshulam) – Where ever vata takes seat, it will cause pain. It may be in head or abdomen or joints, back etc. Hence original reading retained.

“׿ָü„¿Öæ»Ö ÖË” reading rejected. ¾ÖÖŸÖ •ÖÆüÖ †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ÃÖ •ÖÝÖÆü ¿Öæ»Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ¿Öæ»Ö ׿ָü, ÛúÖêšü, ÃÖÓ¬Öß, ¯Öéšü †Öפü

•ÖÝÖÆü ¯Ö ü ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æî | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “×¿Ö ü„¿Öæ»Ö´ÖË“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |ü

P a g e | 463

•µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖÖŸÖ †ÖÁÖµÖ ‘ÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¿Öæ»Ö ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ ¿Öæ»Ö ׿ָü, ÛúÖêšü, ÃÖÓ¬Öß, ¯Öéšü ‡. ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ×šüÛúÖÞÖß †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “׿ָü„¿Öæ»Ö ÖË“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¬¾ÖÓÃÖ®Ö (Dhvansanam) - ¬¾ÖÓÃÖ®Ö - ®ÖÖ¿ÖÛú; ÆüÖ×®Ö (†Ö¯Ö™êü) ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®Ö ÖË- ¯Ö‘ÖÖŸÖ„ (†Ö. ¿Ö²¤üÛúÖê¿Ö)

Irritation in throat is expected meaning, which is better explained by the term “ˆ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®Ö´ÖË” hence retained. “¬¾ÖÓÃÖ®Ö” is rejected.

ŸÖÖ»Öã¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ¤üÖÆ ÆüÖê®ÖÖ µÖê †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ Æîü | µÖê †£ÖÔ “ ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®Ö ÖË“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †“”ûß ŸÖ üÆü ÃÖê à Ö™ü

ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “¬¾ÖÓÃÖ®Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |ü ŸÖÖ»Öã¯ÖϤêü¿Öß ¤üÖÆü ÆüÖêÞÖê ÆüÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÖÆêü. ÆüÖ †£ÖÔ “ ¤Ëü¬¾ÖÓÃÖ®Ö ÖË” µÖÖ ÖÖšüÖ Öãôêû †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ × üŸÖß®Öê

ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “¬¾ÖÓÃÖ®Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ÃÖÓ üÖê•Ö®Ö ÖË (Sanrojanam) - ¹ý×“Ö ¸üÖê“Ö®Ö ÖË Similarly ¹ý•ÖÖ ¸üÖê•Ö®Ö ÖË Charaka in “Rajyakshma” Chikitsa 8\56 mentions ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»ÖÓ Ÿ¾Ö×®ÖµÖŸÖÓ

ÃÖÓÛúÖê“ÖÖµÖÖ´Ö»ÖõÖÞÖ ÖË | ( Ûú¤üÖד֤üÖµÖÖ Öºþ ÖÓ Ûú¤üÖד֟ÖË ÃÖÓÛúÖê“Öºþ¯ÖÓ, ®Ö ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ³ÖÖ¾Öß |) Sometimes it is stretching pain some times constricting. While breathing in or out, pain is there. “ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¹ý•ÖÖ”- “ÃÖÓ¸üÖê•Ö®Ö´ÖË” and “ÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖË” both mean same. Hence original retained. “ÃÖÓ¹ý•Ö®Ö ÖË” accepted as pathabheda.

“Ö¸üÛú Öë üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ 8/56 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»ÖÓ Ÿ¾Ö×®ÖµÖŸÖÓ ÃÖÓÛúÖê“ÖÖµÖÖ Ö»ÖõÖÞÖ´ÖË |

(Ûú¤üÖד֤üÖµÖÖ Öºþ¯ÖÓ Ûú¤üÖד֟ÖË ÃÖÓÛúÖê“Öºþ ÖÓ, ®Ö ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ³ÖÖ¾Öß |) Ûú‡Ô ²ÖÖ ü ¯ÖÏÃÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ¿Öæ»Ö, ŸÖÖê Ûú‡Ô ²ÖÖ¸ü †ÖÛãÓú“Ö®Ö Ûêú ÃÖ ÖµÖ ¿Öæ»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ÃÖÖÃÖ †Ó¤ü ü »ÖêŸÖê ÃÖ ÖµÖ µÖÖ ×±ú ü ²ÖÖÆü ü ×®ÖÛúÖ»ÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ˆÃÖ •ÖÝÖÆü ¿Öæ»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü |. “ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¹ý•ÖÖ”- “ÃÖÓ¸üÖê•Ö®Ö´ÖË” †Öî ü “ÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖË” ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü |ü †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÖ Ö¬µÖê üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ 8/56 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, ¯ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»ÖÓ Ÿ¾Ö×®ÖµÖŸÖÓ ÃÖÓÛúÖê“ÖÖµÖÖ Ö»ÖõÖÞÖ´ÖË |

(Ûú¤üÖד֤üÖµÖÖ Öºþ¯ÖÓ Ûú¤üÖד֟ÖË ÃÖÓÛúÖê“Öºþ ÖÓ, ®Ö ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ³ÖÖ¾Öß |) ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ ¯ÖÏÃÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖÖ®ÖÖ ¿Öæ»Ö ŸÖ ü ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ †ÖÛãÓú“Ö®Ö ÆüÖêŸÖÖ®ÖÖ ¿Öæ»Ö †ÃÖŸÖÖê. À¾ÖÖÃÖ †ÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ®ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ²ÖÖÆêü ü ÃÖÖê›üŸÖÖ®ÖÖ ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß ¿Öæ»Ö †ÃÖŸÖÖê. “ÃÖ´Ö®ŸÖÖŸÖË ¹ý•ÖÖ”- “ÃÖÓ üÖê•Ö®Ö ÖË” †Ö×ÞÖ “ÃÖÓ¹ý•Ö®Ö ÖË” µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖË” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

5. †ÓÃÖ´Ö¤Ôü®ÖÓü (Ansamardanam) \ †ÓÃÖÖ¾Ö´Ö¤Ôü®ÖÓ (Ansa-avamardanam) \ †ÓÃÖÖÓÝÖ´Ö¤Õü

(AnsaAnga-marda)- †¾Ö+´Öé¤Ëü 9 ¯Ö.¯Ö. - ¤üÖ²ÖÞÖê, “Öã ü›üÞÖê. Angamarda is already mentioned, hence “†ÓÃÖÖÓÝÖ´Ö¤Õü” is rejected. “´Ö¤Ôü®ÖÓü” is act of

crushing or pounding while “´Ö¤Ôü” is crushing or pounding pain. Hence original retained. All other readings rejected.

P a g e | 464

†ÓÝÖ´Ö¤Ôü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ¯ÖÆü»Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “†ÓÃÖÖÓÝÖ Ö¤Ôü “‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“´Ö¤Ôü®Ö“ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ¤ü²ÖÖ®Öê Ûúß µÖÖ ¯ÖßÃÖ®Öê Ûúß ×ÛÎúµÖÖ | “ Ö¤Ôü“ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ¤ü²ÖÖ®Öê ÃÖê µÖÖ ¯ÖßÃÖ®Öê ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ¾Öê¤ü®ÖÖ | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ÓÝÖ´Ö¤Ôü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ¯Öæ¾Öá“Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ Öãôêû “†ÓÃÖÖÓÝÖ´Ö¤Ôü“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.“ Ö¤Ôü®ÖÓ“ ´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖ²ÖÞµÖÖ“Öß ØÛú¾ÖÖ × Öôû¾Ö™æü®Ö ÛúÖœüÞµÖÖ“Öß ×ÛÎúµÖÖ. ŸÖ ü “ Ö¤Ôü“´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖ²ÖÞµÖÖ®Öê ØÛú¾ÖÖ ×¯Öôû¾Ö™æü®Ö ÛúÖœüÞµÖÖ®Öê ÆüÖêÞÖÖ üß ¾Öê¤ü®ÖÖ. ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ ü ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.7 ׯ֢ÖÓ •¾Ö¸ü´ÖŸÖßÃÖÖ¸ü´Ö®ŸÖ¤üÖÔÆÓü “Ö;

(1) ¯Öã®Ö„ - ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106*, 107, 108, 109*, 110, 111*, 113, 114, 116, 117, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 209, 211, 213, 214; 2) †ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü - ¯ÖÖ Mss. 106, 121*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯Öã®Ö„ (Punah) – With addition of this word there is no change in meaning. Hence rejected.

µÖê ¯ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ »Öê®Öê ÃÖê †£ÖÔ ´Öë Ûãú”û ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆüÖ ¿Ö²¤üü †×ŸÖ× üŒŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ®Öê †£ÖÖÔ Ö¬µÖê ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü.

2. †ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü (Ansardaham) – “†®ŸÖ¤üÖÔÆÓü “Ö” means internal as well as external burning sensation. “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö” limits it to burning sensation of scapula and other organs.

Hence original retained. “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö” rejected. “†®ŸÖ¤üÖÔÆÓü “Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü †ÓŸÖÝÖÔŸÖ †Öî ü ²ÖÖÊ ¤üÖÆü Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ | “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö ” ‡ÃÖ ÖÖšü

ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö †ÓÃÖ †Öî¸ü ÖÖÃÖ¾ÖÖ»Öê †¾ÖµÖ¾Ö ´Öë ¤üÖÆü Ûúß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ‡ŸÖ®ÖÖ Æüß ÃÖß×´ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö ”‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†®ŸÖ¤üÖÔÆÓü “Ö” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÓŸÖÝÖÔŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÖÊ ¤üÖÆüÖ“Öß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö” µÖÖ

¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÓÃÖ ¾Ö †Ö•Öæ²ÖÖ•Ö擵ÖÖ †¾ÖµÖ¾ÖÖ Ö¬µÖê ¤üÖÆüÖ“Öß ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ‹¾ÖœüÖ“Ö ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “†ÓÃÖ¤üüÖÔÆÓü “Ö”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 465

10.8 ¿»Öê´ÖÖ ŸÖã ¯ÖÏןֿµÖÖµÖÓ ×¿Ö¸üÃÖÖê ÝÖã¹ýŸ¾Ö´Ö¸üÖê“ÖÛÓú ÛúÖÃÖÓ “Ö,

10.9 ÃÖ ÛúÖÃÖ¯ÖÏÃÖ’ËûÝÖÖ¤ãü¸ü×ÃÖ õÖŸÖê ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ×®Öšüß¾ÖןÖ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÝÖ´Ö®ÖÖ““ÖÖÃµÖ ¤üÖî²ÖÔ»µÖ´Öã¯Ö•ÖÖµÖŸÖê…

(1) ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ - ¯ÖÖ Book 205; 2) šüß¾Ö×ŸÖ - ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 108, 109, 110, 111*, 113, 114*, 115, 116*, 117*, 118*, 119*, 120, 121, 122, Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ (Sashonitam) – As explained in 4.12 (3) “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ”is appropriate. “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ” is accepted as pathabheda

•ÖîÃÖê Ûúß 4.12 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ“ˆ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë

×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | 4.12 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ ”µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö “ÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÓ” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. šüß¾Ö×ŸÖ (Shtheevati) - ×®Öšüß¾Ö×ŸÖ = šüß¾Ö×ŸÖ = £ÖãÓÛúÞÖê

“×®Öšüß¾ÖןÖ, šüß¾Öן֔ both mean same. both are used in text. So original retained “šüß¾Öן֔ accepted as reading.

“×®Öšüß¾ÖןÖ, šüß¾Öן֓‡®Ö ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü †Öî ü ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ÖÖšü¶¯ÖãßÖÛú Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü šüß¾Ö×ŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“×®Öšüß¾ÖןÖ, šüß¾Öן֓µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü ¾Ö ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü ÖãßÖÛúÖÓ Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “šüß¾Öן֓ÆüÖ ÖÖšü ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

10.10 ‹¾Ö´ÖêŸÖê ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®ÖÖê¯Öד֟ÖÖáֵÖÖê ¤üÖêÂÖÖ üÖ•ÖµÖõ´ÖÖÞÖ´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔµÖ×®ŸÖ…

(†×ŸÖ×®Ö¾¾ÖÔŸÖÔµÖÓ×ŸÖ - ÖÖ Ms. 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 466

†×ŸÖ×®Ö¾¾ÖÔŸÖÔµÖÓ×ŸÖ (Atinirvartayanti) The difference is only in Upasarga “†×³Ö” and “†×ŸÖ”.

“†×³Ö” means from all aspects while “†×ŸÖ”.means in excess. In current context “†×³Ö” is appropriate hence retained.

±ú¸üÛú ×ÃÖ±Ôú “†×³Ö“†Öî ü “†×ŸÖ“ ‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÃÖÝÖÔ Öë Æîü | “†×³Ö“ ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ³Öß †Öê¸ü ÃÖê †Öî ü “†×ŸÖ“ ´ÖŸÖ»Ö²Ö †×¬ÖÛú | ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë “†×³Ö“ µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

±ú¸üÛú ±úŒŸÖ “†×³Ö“¾Ö “†×ŸÖ“µÖÖ ¯ÖÃÖÝÖÖÔ´Ö¬µÖê †ÖÆêü. “†×³Ö“´ÆüÞÖ•Öê ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß ŸÖ ü “†×ŸÖ“´ÆüÞÖ•Öê †×¬ÖÛú. ‡£Ö»µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ “†×³Ö“ÆüÖ ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.11 ÃÖ ŸÖî¹ý¯Ö¿ÖÖêÂÖÞÖî¹ý¯Ö¦ü¾Öî¹ý¯Ö¦ãüŸÖ„ ¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî„ ¿ÖãµÖןօ

(ˆ¯Ö¿ÖãµÖ×ŸÖ - ¯ÖÖ Books 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ˆ¯Ö¿ÖãµÖ×ŸÖ (Upashushyati) - ˆ¯Ö+¿ÖãÂÖË 4 ¯Ö.¯Ö. - ¾ÖÖôæû®Ö •ÖÖÞÖê,

At other instances, while describing other types of Shosha, the words “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî„ ¿ÖãµÖן֔ are used. Hence original retained, this is rejected.

²ÖÖÛúßü ¤üÖÆü üÞÖ ´Öë, ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ²ÖÖÛúß ¯ÖÏÛúÖ¸üÖë ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹, “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî„ ¿ÖãµÖן֓‡®Ö ¿Ö²¤üÖë ÛúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

‡ŸÖ ü ˆ¤üÖÆü üÞÖÖ Ö¬µÖê, ¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü ¯ÖÏÛúÖ üÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ, “¿Ö®Öî„ ¿Ö®Öî„ ¿ÖãµÖן֓µÖÖ ¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

10.12 ŸÖôÖÖŸÖË ¯Öã¹ýÂÖÖê ´ÖןִÖÖ®ÖË ¯ÖÏÛéúןÖÛú üÞÖÃÖÓµÖÖêÝÖ¸üÖ׿֤êü¿ÖÛúÖ»ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖÃÖÓãÖÖê¯Ö¿ÖµÖÖ¤ü×¾ÖÂÖ´Ö´ÖÖÆüÖ¸ü´ÖÖÆü¸êüŸÖË……10……

(1) ÛúÖ üÞÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121; 2) ‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 205, 207, 209, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ÛúÖ üÞÖ (Karana) ÛúÖ¸üÞÖ - ÃÖÖ¬Ö®Ö, ד֮Æü Ûú üÞÖ - ÛúÖ¸üÞÖ µÖÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö

P a g e | 467

As explained in 10.1 (1) “Ûú¸üÞÖ” reading is retained, “ÛúÖ¸üÞÖ” reading is rejected. •ÖîÃÖê Ûúß 10.1 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “Ûú¸üÞÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “ÛúÖ üÞÖ“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö

×ÛúµÖÖ Æîü | 10.1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê “Ûú¸üÞÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö “ÛúÖ üÞÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü. 2. ‡×ŸÖ (Iti) - is additionaly present at end of sutra. “‡×ŸÖ” is present at end of

description of all 4 types of Shosha in Mss.

This is not end of the topic. Hence “‡×ŸÖ” becomes additional word in second line. Hence it is rejected

¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ ´Öë µÖê ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ †ÖµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÆü ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë ÃÖ³Öß 4 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †ÓŸÖ Öë †ÖµÖÖ Æîü |

µÖê †¬µÖÖµÖ ÛúÖ †Ó×ŸÖ Ö “Ö üÞÖ ®ÖÆüß Æîü, †ŸÖ„ü “‡×ŸÖ“µÖÆü ÖÖšü †×¬ÖÛú Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ‡×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ 4 ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ

¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ †¬µÖÖµÖÖ“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü“ÖÖ ¯ÖÖšü ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêûü “‡×ŸÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü ¤ãüÃÖ êü †ÖêôûßŸÖ †×¬ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ

×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

11.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 103, 104, 105, 109, 110, 116, 117, 118, 119, 122, Books 203, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ (Tatra shlokah) - Since additional information is provided in this shloka, “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö” is appropriate. “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„” is rejected.

‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ÃÖê †×ŸÖ׸üŒŸÖ –ÖÖ®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, †ŸÖ„ “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö“ ×“ÖŸÖ Æîü †Öî¸ü “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖŸÖæ®Ö †×ŸÖ× üŒŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö“µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö “ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 468

11.2 ×ÆüŸÖÖ¿Öß ÃµÖÖ×®´ÖŸÖÖ¿Öß ÃµÖÖŸÛúÖ»Ö³ÖÖê•Öß ×•ÖŸÖê×®¦üµÖ„…

11.3 ¯Ö¿µÖ®ÖË ¸üÖêÝÖÖ®ÖË ²ÖÆæü®ÖË Ûú™üÖ®ÖË ²Öã× ü´ÖÖ®ÖË ×¾ÖÂÖ´ÖÖ¿Ö®ÖÖŸÖË……11……

(‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107*, 108, 109, 110, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

‡×ŸÖ (Iti) - is additionaly present at end of sutra. “‡×ŸÖ” is present at end of description of all 4 types of Shosha in Mss.

The current sutra is in verse form with Anushtup chanda. According to its rule “‡×ŸÖ” becomes additional word in second line. Hence it is rejected

¿»ÖÖêÛú Ûêú †ÓŸÖ ´Öë µÖê ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ †ÖµÖÖ Æîü | ‡×ŸÖ µÖÆü ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê Öë ÃÖ³Öß 4 ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ¿ÖÖêÂÖ Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú †ÓŸÖ Öë †ÖµÖÖ Æîü |

¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤ü ÛúÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ Æîü | ÃÖÛêú ×®ÖµÖ Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ‡×ŸÖ µÖÆü ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú

Æîü| †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.‡×ŸÖ ÆüÖ ÖÖšü ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ 4 ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ

¿ÖÖêÂÖÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏßÖãŸÖ ¿»ÖÖêÛú ÆüÖ †®Öã™ãü¯Ö ”Óû¤üÖ“µÖÖ ×¾Ö üÖê¬Öß ¤üÖÆü üÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ ×®ÖµÖ´ÖÖ®ÖãÃÖÖ ü “‡×ŸÖ“ÆüÖ ÖÖšü ¤ãüÃÖ êü

†ÖêôûßŸÖ †×¬ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

12.1 ‹ŸÖî¿“ÖŸÖãÙ³Ö„ ¿ÖÖêÂÖõÖÖµÖŸÖ®Öî¹ý¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî¾ÖÖÔŸÖׯֿ֢»Öê´ÖÖÞÖ„ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö´ÖÖ¯Öª®ŸÖê…

(1) ‹¾Ö ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106, 108, 109, 114, 121, Books 202, 204, 207, 209, 212, 213, 214; 2) †ŸµÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„ - ¯ÖÖ Mss. 101*, 103, 105, 106, 107*, 108, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121; †³µÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„ - ¯ÖÖ Ms. 104, Books 202, 203, 204, 205, 211, 213, 214; 3) ‹¾ÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 104, 108, 113, 115, 116*, 117*, 118, 119, 120, 122*, Books 203*, 211*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ‹¾Ö´ÖË (Evam) - ‹¾Ö´ÖË - †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü,

P a g e | 469

“‹¾Ö´ÖË” means in this manner, “‹ŸÖî„” means because of these specific 4 causes. “‹ŸÖî„” gives prominence to specific causes. The manner is already described above. Hence “‹ŸÖî„” reading is retained. “‹¾Ö´ÖË” is accepted as reading.

“‹¾Ö´ÖË“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ‡ÃÖ ÖÏÛúÖ ü ÃÖê, “‹ŸÖî„“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ‡®Ö 4 ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÆêüŸÖã Ûêú

ÛúÖ üÞÖ | “‹ŸÖî„“ µÖê ¯ÖÖšü ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÆêüŸÖã ÛúÖê ¯ÖϬÖÖ®ÖŸÖÖ ¤êüŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÆü»Öê ˆ¯Ö ü ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “‹ŸÖî„“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “‹¾Ö´ÖË“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü|

“‹¾Ö´ÖË“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸êü ü, “‹ŸÖî„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ µÖÖ 4 ×¾Ö׿Öšü ÆêüŸÖãÓ´Öãôêû. “‹ŸÖî„“ÆüÖ ¯ÖÖšü ×¾Ö׿Öšü

ÆêüŸÖãÓ®ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ®µÖ ¤êüŸÖÖê. †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ üÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯Öæ¾Öá“Ö ¾Ö ü †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “‹ŸÖî„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö “‹¾Ö´ÖË“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †ŸµÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„ (Atupasevitaih) \ †³µÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„ – Consistent consumption of cause is

prerequisite. It may be “ŸÖ¸ü (Tara)” or “ŸÖ´Ö (Tama)”. “Ati” indicates excess but not consistency. Hence “ˆ¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„” is retained. “†ŸµÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„” is rejected.

ÆêüŸÖã ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö Ûú ü®Öê ´Öë ×Ã£Ö üŸÖÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú Æîü | µÖê ÃÖê¾Ö®Ö ŸÖ ü µÖÖ ŸÖ Ö ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †×ŸÖ µÖê ÖÖšü †×¬ÖŒµÖ

¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ×Ã£Ö üŸÖÖ ®ÖÆüß ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “ ¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “†ŸµÖã¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆêüŸÖãÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö Ûú üÞµÖÖ Ö¬µÖê †Ö¬Öß ×Ã£Ö üŸÖÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. Æêü ÃÖê¾Ö®Ö ŸÖ ü ØÛú¾ÖÖ ŸÖ Ö †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. †×ŸÖ µÖÖ

¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö †×¬ÖŒµÖ ÃÖ Ö•ÖŸÖê ¯Ö ÓüŸÖã ×Ã£Ö üŸÖÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ “ ¯ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„” ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ “†ŸµÖã ÖÃÖê×¾ÖŸÖî„” ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ‹¾ÖÓ (Evam) – Some mss have added “‹¾ÖÓ” in beginning some at end.

explaination is provided in 1 above. Ûãú”û ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë “‹¾ÖÓ“‡ÃÖ ¯ÖÖš ÛúÖ ¿Öãºþ¾ÖÖŸÖ ´Öë †Öî ü Ûãú”û ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖê ´Öë †ÓŸÖ Öë ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü

| ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ˆ Ö¸ü 1 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê “‹¾ÖÓ “ÆüÖ ¯ÖÖšü ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖßÃÖ ŸÖ ü ÛúÖÆüß ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê ¿Öê¾Ö™üß ÃÖ ÖÖ×¾Ö™ü Ûêú»ÖÖ

†ÖÆêü. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾Ö¸üᯙ 1 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü.

12.2 ŸÖê ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖ ®ÖÖ®ÖÖ×¾Ö¬Öî¹ý¯Ö¦ü¾Öî„ ¿Ö¸ü߸ü´Öã Ö¿ÖÖêÂÖµÖ×®ŸÖ…

(1) ×¾ÖÛúÖ î ü„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 110*, 120, 122*; 2) ¯Ö¦ãüŸÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101*, 103, 105, 106*, 108, 109, 111, 116, 117, 121*, 122*)

P a g e | 470

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×¾ÖÛúÖ¸îü„ (Vikaraih) - ˆ¯Ö¦ü¾ÖßÖã ÜÖ»Öã üÖêÝÖÖê¢Ö üÛúÖ»Ö•ÖÖê üÖêÝÖÖÁÖµÖÖê üÖêÝÖ Charaka in Chikitsasthana 21 has defined Upadrava as a disease, which is

produced after the main disease has manifested, because of the same doshas that cause the main disease. when specific mention of Upadrava is there, mention of disease “× ¾ÖÛúÖ¸ü” is not required.

‹¾Ö … “Ö.דÖ.21/40

ˆ¯Ö¦ü¾ÖßÖã ÜÖ»Öã üÖêÝÖÖê¢Ö¸üÛúÖ»Ö•ÖÖê ¸üÖêÝÖÖÁÖµÖÖê üÖêÝÖ

“Ö¸üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 21 ´Öë ¯Ö¦ü¾Ö Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ²ÖŸÖÖµÖß Æîü | ˆ¯Ö¦ü¾Ö ¯ÖϬÖÖ®Ö ¾µÖÖ¬Öß Ûúß †×³Ö¾µÖŒŸÖß Ûêú ²ÖÖ¤ü †Öî¸ü ÖϬÖÖ®Ö ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | •Ö²Ö ¯Ö¦ü¾Ö ÛúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ ÆüÖê ŸÖ²Ö “×¾ÖÛúÖ¸“ü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

‹¾Ö … “Ö.דÖ.21/40

ˆ¯Ö¦ü¾ÖßÖã ÜÖ»Öã ¸üÖêÝÖÖê¢Ö üÛúÖ»Ö•ÖÖê üÖêÝÖÖÁÖµÖÖê üÖêÝÖ “Ö¸üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 21 ´Ö¬µÖê ¯Ö¦ü¾ÖÖ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öß †ÖÆêü, ¯Ö¦ü¾Ö ÆüÖ ¾µÖÖ¬Öß ÖãÜµÖ ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ

†×³Ö¾µÖŒŸÖß ®ÖÓŸÖ ¾Ö ´ÖãÜµÖ ¾µÖÖ¬Öß ˆŸ Ö®®Ö Ûú üÞÖÖ ê ü ¤üÖêÂÖÖÓ Öãôêûü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. •Öë¾ÆüÖ ¯Ö¦ü¾ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖë¾ÆüÖ “×¾ÖÛúÖ¸“üµÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

‹¾Ö … “Ö.דÖ.21/40

2. ˆ¯Ö¦ãüŸÖÓ (Upadrutam) (Additional) - ˆ¯Ö+¦ã 1 ¯Ö. Ö. - Öß›üÞÖê. this reading is †¬µÖÖÇüŸÖ. so separate mention is not necessary. Hence Rejected. µÖê ¯ÖÖšü †¬µÖÖÇüŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö •Öºþ üß ®ÖÆüß Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÆüÖ ¯ÖÖšü †¬µÖÖÇüŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ´ÆüÞÖæ®Ö ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

12.3 ŸÖÓ ÃÖ¾ÖÔ¸üÖêÝÖÖÞÖÖÓ Ûú™üŸÖ´ÖŸ¾ÖÖ¦üÖ•ÖµÖõ´ÖÖÞÖ´ÖÖ“ÖõÖŸÖê ׳ÖÂÖ•Ö„; µÖôÖÖ«üÖ ¯Öæ¾ÖÔ´ÖÖÃÖߤËü³ÖÝÖ¾ÖŸÖ„ ÃÖÖê´ÖõÖÖê›ãü üÖ•ÖÃµÖ ŸÖôÖÖ¦üÖ•ÖµÖõ´Öêןօ…12……

(1) Ûú™üŸÖ ÖÓ´ÖŸ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 104, 105, 108, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 121*, Book 211; 2) ÃÖÖê ÖõÖêÓü¤ãü üÖ•ÖÃµÖ - ÖÖ Ms. 102)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Ûú™üŸÖ ÖÓ ÖŸ¾ÖÖ (Kashtatamammatva) – Reading “Û Â™üŸÖ´ÖŸ¾ÖÖŸÖËú” indicates “the disease is known difficult to cure”.

The reading “Ûú™üŸÖ´ÖÓ ÖŸ¾ÖÖ” indicates “after understanding difficultness in treating.” Hence original retained.

P a g e | 471

“Ûú™üŸÖ´ÖŸ¾ÖÖŸÖË“µÖê ¯ÖÖšü “‡»ÖÖ•Ö ÆüÖê®Öê ´Öë ´Öã¿Ûúᯙ ¾µÖÖ¬Öß“ ÛúÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | “Ûú™üŸÖ´ÖÓ´ÖŸ¾ÖÖ“‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê “×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖê ÃÖ ÖµÖ †Ö®Öê¾ÖÖ»Öß ´Öã¿Ûúß»ÖÖë ÛúÖê ÃÖ´Ö—ÖÛú ü“ µÖê †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

Ûú™üŸÖ ÖŸ¾ÖÖŸÖË ÆüÖ ¯ÖÖšü “²Ö üÖ ÆüÖêÞµÖÖÃÖ ÛúšüßÞÖ †ÃÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“ÆüÖ †£ÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸÖ ü “Ûú™üŸÖ´ÖÓ´ÖŸ¾ÖÖ” ÆüÖ ¯ÖÖšü

“דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú¸üŸÖÖ®ÖÖ µÖêÞÖÖ êü †›ü“ÖÞÖß ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘Öê‰ú®Ö“ÆüÖ †£ÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÃÖÖê ÖõÖêÓü¤ãü üÖ•ÖÃµÖ (Somasyendurajasya) - ÃÖÖê´ÖõÖêÓ ü¤ãü üÖ•ÖÃµÖ - ‡Ó¤ãü - “ÖÓ¦ü ˆ›ãü - ®ÖõÖ¡Ö ˆ›ã üÖ•Ö (‰ú›æü®ÖÖ ÖË üÖ•ÖÖ - “ÖÓ¦ü )

‡®¤ãü and ˆ›æü both mean same= “Ö®¦ü„. Hence “ÃÖÖê´ÖõÖêÓ ü¤ãü¸üÖ•Öõ֔ accepted as pathabheda.

‡®¤ãü †Öî¸ü ˆ›æü ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æî -ü “Ö®¦ü„ | †ŸÖ„ “ÃÖÖê ÖõÖêÓü¤ãü üÖ•Öõ֔ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú

ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡®¤ãü ¾Ö ˆ›æü µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö †ÖÆê -ü “Ö®¦ü. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖÖê´ÖõÖêÓ ü¤ãü üÖ•Öõ֔ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü

þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

13.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ; ŸÖª£ÖÖ--¯ÖÏןֿµÖÖµÖ„, õÖ¾Ö£Öã ü³ÖßõÞÖÓ, ¿»Öê´֯ÖÏÃÖêÛú„, ´ÖãÜÖ´ÖÖ¬ÖãµÖÔ´ÖË, †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„, †®®ÖÛúÖ»Öê “ÖÖµÖÖÃÖ„,

(1) ¯Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Ms. 105; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 107, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖÖ×®Ö (Poorvalingani) – Though “¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö” and “¯Öæ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ” mean same, “¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö” is a technical term. Hence “¯Öæ¾ÖÔ×»Ö’ËûÝÖ” reading is rejected.

µÖפü “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö“†Öî ü “ Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖ“¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü, »Öê×Ûú®Ö “¯Öæ¾ÖÔºþ Ö“µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ Æîü | †ŸÖ„

“¯Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | •Ö¸üß “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö“¾Ö “ Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖ“¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ, ¯Ö Ó üŸÖã “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö“Æüß ŸÖÖÓסÖÛú ¯Ö× ü³ÖÖÂÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû

“¯Öæ¾ÖÔØ»ÖÝÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 472

2. ¾ÖÖ (Va) – “†®®ÖÛúÖ»Öê “Ö †ÖµÖÖÃÖ„” The term ““Ö” joins list of all the “¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö”. “¾ÖÖ” has no significance here. Hence rejected.

““Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê Öæ üß “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö“Ûúß ÃÖæ“Öß ÛúÖê ‹Ûú ÃÖÖ£Ö •ÖÖê›üÖ Æîü | “¾ÖÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê µÖÆüÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÖÆüŸ¾Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ““Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ “ Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ“Öß“ÃÖæ“Öß ‹Ûú¡Ö •ÖÖê›ü»Öê»Öß †ÖÆêü. “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. 3.“†ÖµÖÖÃÖ„” here signifies symptoms like †¹ý×“Ö (tastelessness), †®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖÖ (No

desire for food), Ûéú“”ÒûÖ³µÖ¾ÖÆü¸üÞÖ (difficulty in swallowing- chewed food moves in mouth, not swallowed – not an anatomical cause ) ”ûÙ¤üû (vomitting)” etc.

“†ÖµÖÖÃÖ„“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê, †¹ý×“Ö (¹ý×“Ö ®Ö ÆüÖê®ÖÖ), †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖÖ (ÜÖÖ®Öê Ûúß ‡“”ûÖ ®Ö ÆüÖê®ÖÖ), Ûéú“”ÒûÖ³µÖ¾ÖÆü üÞÖ

(×®ÖÝÖ»Ö®Öê ´Öë ŸÖÛú×»Ö±ú ÆüÖê®ÖÖ), ”ûÙ¤ü ( »Ö™üß) †Öפü »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “†ÖµÖÖÃÖ„“µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö, †¹ý×“Ö (¹ý×“Ö ®ÖÃÖÞÖê), †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖÖ (†®®ÖÖ“Öß ‡“”ûÖ ®ÖÃÖÞÖê), Ûéú“”ÒûÖ³µÖ¾ÖÆü üÞÖ

(×ÝÖôûŸÖÖ®ÖÖ ¡ÖÖÃÖ ÆüÖêÞÖê),”ûÙ¤ü ( »Ö™üß) ‡. »ÖõÖÞÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûêú»Öß †ÖÆêüŸÖ.

13.2 ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´Ö¤üÖêÂÖê¾ֻ¯Ö¤üÖêÂÖêÂÖã ¾ÖÖ ³ÖÖ¾ÖêÂÖã ¯ÖÖ¡ÖÖê¤üÛúÖ®®ÖÃÖæ¯ÖÖ¯Öæ¯ÖÖê¯Ö¤Óü¿Ö¯Ö× ü¾Öê¿ÖÛêúÂÖã, ³Ö㌟־ֿ֟“ÖÖÃµÖ Çü»»ÖÖÃÖ„, ŸÖ£ÖÖê»»ÖêÜÖ®Ö´Ö¯µÖÖÆüÖ üõÖÖ®ŸÖ¸üÖ®ŸÖ üÖ, ´ÖãÜÖÃµÖ ¯ÖÖ¤üµÖÖê¿“Ö ¿ÖÖê±ú„, ¯ÖÖÞµÖÖê¿“ÖÖ¾ÖêõÖÞÖ´ÖŸµÖ£ÖÔ´ÖË,

(1) ¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 107; 2) ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 102, 105, 108, 120; “Ö - ÖÖ Mss. 101, 103, 106, 107, 109, 111, 114, 121, 122, Books 209, 212; 3) “Ö - ÖÖ Mss. 102, 103, 120, 122; 4) †®®Ö ÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss. 104, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119; 5) ŸÖŸÖ - ÖÖ Ms. 114; 6) ¿ÖÖêÂÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 122, Books 202, 203, 204, 207, 209, 211, 213, 214; 7) ÛúÞÖÔµÖÖê„ - ¯ÖÖ Ms. 101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®ÖÓ (Doshapradarshanam) - ¯ÖϤü¿ÖÔ®ÖÓ - ¤üÖÜÖ×¾ÖÞÖê, ÃÖ Ö•ÖÖ×¾ÖÞÖê.

¤ü¿ÖÔ®ÖÓ - ¯ÖÖÆüÞÖê, þֺþ¯Ö

“¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË” is Finding faults. It means finding faults in things that are not faulty or have slight fault. “¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®ÖÓ” is Indicating/ pointing out faults that are present. Vagbhat in NidanSthana 5\8 has clarified this by giving example.

P a g e | 473

ãÖÖ»µÖÖ Ö¡ÖÖ®®Ö ÖÖ®ÖÖ¤üÖî ¿Öã“ÖÖ¾Ö¯µÖ¿Öã“Öß»ÖõÖÞÖ ÖË |

´Ö×õÖÛúÖŸÖéÞÖÛêú¿ÖÖפü¯ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖꃮ®Ö¯ÖÖ®ÖµÖÖê„ ||

The person “finds fault with food” is the symptom, pointing them out to others is not. Hence “¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË” is retained. “¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®ÖÓ” is rejected.

“¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË“´ÖŸÖ»Ö²Ö ¤üÖêÂÖ ×®ÖÛúÖ»Ö®ÖÖ (œæÓüœü®ÖÖ) | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ‹êÃÖß “Öß•ÖÖê Öë ÝÖ»ÖŸÖß ×®ÖÛúÖ»Ö®ÖÖ •ÖÖê ¤üÖêÂÖ¯ÖæÞÖÔ ®ÖÆüß Æîü µÖÖ ×±ú¸ü †»¯Ö¤üÖêÂÖµÖãŒŸÖ Æîü | “¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®Ö´ÖË“‡ÃÖ ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü •ÖÖê ¤üÖêÂÖ †×ß֟¾Ö Öë Æîü, ˆ®Æêü ¤ü¿ÖÖÔ®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ÃÖ´Ö—ÖÖ®ÖÖ |

ãÖÖ»µÖÖ Ö¡ÖÖ®®Ö¯ÖÖ®ÖÖ¤üÖî ¿Öã“ÖÖ¾Ö¯µÖ¿Öã“Öß»ÖõÖÞÖ ÖË |

´Ö×õÖÛúÖŸÖéÞÖÛêú¿ÖÖפü¯ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖꃮ®Ö¯ÖÖ®ÖµÖÖê„ ||

¾µÖŒŸÖß †ÖÆüÖ¸ü Öë ¤üÖêÂÖ (ÝÖ»ÖŸÖß) ×®ÖÛúÖ»ÖŸÖß Æî µÖê »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîüü | µÖê ¤üÖêÂÖ ¾ÖÖê ¤ãüÃÖ üÖë ÛúÖê פüÜÖÖŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüß ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®Ö ÖË“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË“´ÆüÞÖ•Öê ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖê¬ÖÞÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †¿ÖÖ ÝÖÖê™üà´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖê¬ÖÞÖê •µÖÖ ¤üÖêÂÖ¯ÖæÞÖÔ ®ÖÖÆüßŸÖ ØÛú¾ÖÖ †»¯Ö ¤üÖêÂÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêüŸÖ. “¤üÖêÂÖ ÖϤü¿ÖÔ®Ö´ÖË“µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ •Öê ¤üÖêÂÖ †×ß֟¾ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú¸üÞÖê ØÛú¾ÖÖ ÃÖÓÛêúŸÖ ¤êüÞÖê. ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 5/8 ´Ö¬µÖê ˆ¤üÖÆü üÞÖÖÃÖ×ÆüŸÖ ïÖ™ü Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ãÖÖ»µÖÖ Ö¡ÖÖ®®Ö¯ÖÖ®ÖÖ¤üÖî ¿Öã“ÖÖ¾Ö¯µÖ¿Öã“Öß»ÖõÖÞÖ ÖË |

´Ö×õÖÛúÖŸÖéÞÖÛêú¿ÖÖפü¯ÖÖŸÖ„ ¯ÖÏÖµÖÖꃮ®Ö¯ÖÖ®ÖµÖÖê„ ||

¾µÖŒŸÖß “†®®ÖÖŸÖᯙ ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖê¬ÖŸÖê “Æêü »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. Æêü ¤üÖêÂÖ ŸÖß ‡ŸÖ üÖÓ®ÖÖ ¤üÖÜÖ¾ÖŸÖê †ÃÖê »ÖõÖÞÖ ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË“ÆüÖ ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “¤üÖêÂÖ¯ÖϤü¿ÖÔ®Ö´Ö“Ë µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖ (Va) –With the “¾ÖÖ” prior to “³ÖÖ¾ÖêÂÖã” The Anvay will be (“†¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË ¾ÖÖ †»¯Ö¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË ¾ÖÖ”) Additional ““Ö” and “¾ÖÖ” have no meaning. Hence both the readings rejected. Original retained.

“³ÖÖ¾ÖêÂÖã“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¯ÖÆü»Öê µÖפü “¾ÖÖ“ µÖê ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê †®¾ÖµÖ (“†¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË ¾ÖÖ

†»¯Ö¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË ¾ÖÖ”) ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ | ““Ö“ †Öî ü “¾ÖÖ“ µÖê ¯ÖÖšü †×ŸÖ׸üŒŸÖ »Öê®Öê ÃÖê ÛúÖê‡Ô †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¤üÖê®ÖÖê ÖÖšüÖë ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“³ÖÖ¾ÖêÂÖ㓵ÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá “¾ÖÖ“ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ, †®¾ÖµÖ (“†¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË ¾ÖÖ †» Ö¤üÖêÂÖêÂÖã ¤üÖêÂÖ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË

¾ÖÖ”) †ÃÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ““Ö“ØÛú¾ÖÖ “¾ÖÖ“Æêü ¯ÖÖšü †×ŸÖ× üŒŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôê µÖÖû ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 474

3. “Ö (Cha) – This cha indicates “¤üÖêÂÖêÂÖã ³ÖÖ¾ÖêÂÖã“. Finding faults when they are absent

or very slightly present is alteration in nature. “actual Presence of faults often” is due to intrinsic effect of disease (¾µÖÖ×¬Ö ÖϳÖÖ¾Ö). Hence ““Ö” reading is accepted as Pathabheda.

“Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “¤üÖêÂÖêÂÖã ³ÖÖ¾ÖêÂÖã“×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¤üÖêÂÖ ®Ö ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü †»¯Ö ÆüÖêŸÖê

Æãü‹ ³Öß •ÖÖ¤üÖ ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ µÖÆü ¯ÖÏÛéú×ŸÖ Ûêú ×ÜÖ»ÖÖ±ú Æîü | “¾ÖÖßÖ×¾ÖÛúŸÖ„ †ŒÃÖ ü ¤üÖêÂÖ ÆüÖêŸÖê Æîü“ †Öî¸ü ¾ÖÖê ¤üÖêÂÖ ¾µÖÖ׬֯ÖϳÖÖ¾Ö Ûêú ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “Ö ÆüÖ ÖÖšü “¤üÖêÂÖêÂÖã ³ÖÖ¾ÖêÂÖã“×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖê. ¤üÖêÂÖ ®ÖÃÖŸÖÖ®ÖÖ ×¤üÃÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ †»¯Ö †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ •ÖÖßÖ

פüÃÖÞÖê Æêü ×®ÖÃÖÝÖÖÔ“µÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †ÖÆêü. “¾ÖÖßÖ×¾ÖÛúŸÖ„ ²ÖÆæü¬ÖÖ ¤üÖêÂÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ“.Æêü ¤üÖêÂÖ ¾µÖÖ׬֯ÖϳÖÖ¾ÖÖ Öãôêû †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †®®Ö¯ÖÖ®Ö (Annapana) – Finding faults is the main symptom. Faults may be

found in food, utensils etc. This list can be expanded. Few are mentioned here. Hence this reading is rejected.

¤üÖêÂÖ ×®ÖÛúÖ»Ö®ÖÖ µÖê ÖÏ ÖãÜÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | †ÖÆüÖ ü, ²Ö üŸÖ®Ö †Öפü “Öß•ÖÖë ´Öë ¤üÖêÂÖ ×®ÖÛúÖ»Öê •ÖÖŸÖê Æîü | µÖê ÃÖæ“Öß †Öî ü

²ÖœüÖ‡Ô •ÖÖ ÃÖÛúŸÖß Æîü | ˆ®Ö Öë ÃÖê Ûãú”û “Öß•ÖÖë ÛúÖ µÖÆüÖ »»ÖêÜÖ †ÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖ ¿ÖÖê¬ÖÞÖê Æêü ´ÖãÜµÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. †®®Ö, ³ÖÖÓ›üß ‡. Ö¬µÖê Æêü ¤üÖêÂÖ ¿ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. Æüß µÖÖ¤üß †ÖÞÖÜÖß ¾ÖÖœæü

¿ÖÛúŸÖê. ŸµÖÖŸÖᯙ ÛúÖÆüß ÝÖÖê™üà“ÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ŸÖŸÖ„ (Tatah) – indicates relation to time. This time relation is not expected here. Hence “ŸÖŸÖ„” reading rejected.

“ŸÖŸÖ„“µÖê ÃÖ ÖµÖ¤ü¿ÖÔÛú ÖÖšü Æîü | µÖê ÃÖ ÖµÖ¤ü¿ÖÔÛúŸÖÖ µÖÆüÖ †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ “ŸÖŸÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ŸÖŸÖ„“ÆüÖ ÛúÖ»Ö¤ü¿ÖÔÛú ¯ÖÖšü †ÖÆêü. Æüß ÛúÖ»Ö¤ü¿ÖÔÛúŸÖÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “ŸÖŸÖ„“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6. ¿ÖÖêÂÖ„ (Shoshah) – Shosha or wasting is present all over the body. It is not

localized to face and feet. Where-ever the vitiated doshas travel, they cause

P a g e | 475

obstruction to channel, leading to oedema. Mainly to face and feet. Hence “¿ÖÖêÂÖ„” reading is rejected.

¿ÖÖêÂÖ µÖê »ÖõÖÞÖ ¯Öæ êü ¿Ö üß ü ¯Ö ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ×ÃÖ±Ôú “ÖêÆü üÖ †Öî¸ü ÖÖ¾Ö ŸÖÛú ×ÃÖ×´ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ

¯Öæ¸êü ¿Ö¸üß ü ´Öë ‘Öã´ÖŸÖê Æãü‹, ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ †¾Ö üÖê¬Ö Ûú üŸÖê Æîü †Öî ü ¿ÖÖê±ú ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê ¿ÖÖê±ú Öãܵ֟ք “ÖêÆü¸üÖ †Öî ü ¯ÖÖ¾Ö ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ¯Öê ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “¿ÖÖêÂÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¿ÖÖêÂÖ Æêü »ÖõÖÞÖ ±úŒŸÖ “ÖêÆü üÖ ¾Ö ¯ÖÖµÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ®ÖÃÖæ®Ö ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¿Ö üß ü³Ö ü †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ

¿Ö üß ü³Ö¸ü ×±ú üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ, ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö Ûúºþ®Ö ¿ÖÖê±ú Ÿ¯Ö®®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ. ÆüÖ ¿ÖÖê±ú ÖÏÖ ÖãܵÖÖ®Öê “ÖêÆü üÖ ¾Ö ¯ÖÖµÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †ÃÖŸÖÖê. †ŸÖ„ “¿ÖÖêÂÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7. ÛúÞÖÔµÖÖê„ (Karnayoh) – No such reference is mentioned at other places. Hence

rejected. ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ ü ÛúÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ²ÖÖÛúß •ÖÝÖÆü ®ÖÆüß †ÖµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ“ÖÖ »»ÖêÜÖ ‡ŸÖ ü ךüÛúÖÞÖß †Ö»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

13.3 †õÞÖÖê„ À¾ÖêŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖŸÖÖ “ÖÖןִÖÖ¡ÖÓ, ²ÖÖžÖÖê¿“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖו֖ÖÖÃÖÖ, áÖßÛúÖ´ÖŸÖÖ, ×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾ÖÓ, ²Öß³ÖŸÃÖ¤ü¿ÖÔ®ÖŸÖÖ “ÖÖÃµÖ ÛúÖµÖê,

(1) À¾ÖêŸÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss. 104, 115, 118, 119, Book 211; À¾ÖêŸÖ³ÖÖ¾Ö„ - ÖÖ Ms. 108; 2) †×ŸÖ‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÓ - ¯ÖÖ Ms. 105, Books 203, 207, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

À¾ÖêŸÖŸÖÖ (Shwetata) –

†¾Ö³ÖÖÃÖ®Ö´ÖË - ¯ÖÏÛúÖ¿Ö®Ö´ÖË “Ö´ÖÛú, ÛúÖ×®ŸÖ (†Ö¯Ö™êü) - Sushrut Mentions the first (layer) of skin as “†¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß”

ŸÖÖÃÖÖÓ ¯ÖÏ£Ö ÖÖƒ¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß ®ÖÖ´Ö, µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ®ÖË ¾ÖÞÖÖÔ®Ö¾Ö³ÖÖÃÖµÖ×ŸÖ ¯Ö “Ö×¾Ö¬ÖÖÓ “Ö ”ûÖµÖÖÓ ¯ÖÏÛúÖ¿ÖµÖ×ŸÖ .. |

†¾Ö³ÖÖÃÖ®Ö ÖË – shining, becoming Manifest, illuminating (MW).

The white colour may not be present originally. Because of Kapha it is produced and made visible. Hence “Shwetavabhasata” is more appropriate and retained. “À¾ÖêŸÖŸÖÖ“(Shwetata) is rejected.

ÃÖãÁÖæŸÖ®Öê Ÿ¾Ö“ÖÖ ÛúÖ ÖÆü»ÖÖ £Ö¸ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Öü ü“†¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß “‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü |

ŸÖÖÃÖÖÓ ¯ÖÏ£Ö ÖÖƒ¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß ®ÖÖ´Ö, µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ®ÖË ¾ÖÞÖÖÔ®Ö¾Ö³ÖÖÃÖµÖ×ŸÖ ¯Ö “Ö×¾Ö¬ÖÖÓ “Ö ”ûÖµÖÖÓ ¯ÖÏÛúÖ¿ÖµÖ×ŸÖ .. |

P a g e | 476

†¾Ö³ÖÖÃÖ®Ö´ÖË - ÖÏÛúÖ¿Ö®Ö´ÖË “Ö ÖÛú, ÛúÖ×®ŸÖ |

À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔ Öæ»ÖŸÖ„ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Ûú±ú ÃÖê µÖÆü ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ À¾ÖêŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖŸÖÖ µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü †Öî ü ˆÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | À¾ÖêŸÖŸÖÖ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖãÁÖæŸÖÖÓ®Öß Ÿ¾Ö“Öê“ÖÖ Ö×Æü»ÖÖ £Ö ü “†¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß” †ÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖÖÃÖÖÓ ¯ÖÏ£Ö ÖÖƒ¾Ö³ÖÖ×ÃÖ®Öß ®ÖÖ´Ö, µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ®ÖË ¾ÖÞÖÖÔ®Ö¾Ö³ÖÖÃÖµÖ×ŸÖ ¯Ö “Ö×¾Ö¬ÖÖÓ “Ö ”ûÖµÖÖÓ ¯ÖÏÛúÖ¿ÖµÖ×ŸÖ .. |

†¾Ö³ÖÖÃÖ®Ö´ÖË - ÖÏÛúÖ¿Ö®Ö´ÖË “Ö ÖÛú, ÛúÖÓŸÖß

À¾ÖêŸÖ ¾ÖÞÖÔ Öæ»ÖŸÖ„ †ÃÖŸÖ ®ÖÖÆüß. Ûú±úÖ Öãôêû ÆüÖ Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¤ü¿ÖÔ¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû À¾ÖêŸÖÖ¾Ö³ÖÖÃÖŸÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. À¾ÖêŸÖŸÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

†×ŸÖ‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÓ (Atighrunitvam) - ‘ÖéÞÖÖ - ¤üµÖÖ, ×®Ö¸Ëü- ÃÖê ü×ÆüŸÖ, ÃÖê ¤æü ü, ×¾Ö®ÖÖ ×®Ö‘ÖéÔÞÖ- ×®ÖÂÛéú Ö„ - (Ch. Su 7-57) ×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö- •ÖãÝÖã ÃÖÖ ü×ÆüŸÖ´ÖË, ×¾ÖÝÖŸÖ»Ö••ÖŸ¾Ö ÖË (†Ö. ¿Ö²¤üÛúÖê¿Ö). ×®ÖÝÖÔŸÖ„ ‘Öé×ÞÖŸ¾Ö´ÖË . Here the meaning of “×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö” is unashamed. †×ŸÖ‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÓ is opposite of “×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö”. Hence rejected. µÖÆüÖ “×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü »Ö••ÖÖ ®Ö †Ö®ÖÖ | †×ŸÖ‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö

“×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö“‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú ×¾Öºþ¬¤ü Æîü | †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖê£Öê “×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ »ÖÖ•Ö ®Ö ¾ÖÖ™üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. †×ŸÖ‘Öé×ÞÖŸ¾ÖÓ ÆüÖ ¯ÖÖšü “×®Ö‘ÖéÔ×ÞÖŸ¾Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ ×¾Öºþ¬¤ü †£ÖÖÔ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

13.4 þ֯®Öê “ÖÖ³ÖßõÞÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´Ö®Öã¤üÛúÖ®ÖÖ´Öã¤üÛúãÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ ¿Ö段ÖÖ®ÖÖÓ “Ö ÝÖÏÖ´Ö®ÖÝÖ¸ü×®ÖÝÖ´Ö•Ö®Ö¯Ö¤üÖ®ÖÖÓ ¿ÖãÂÛú¤üݬֳÖÝ®ÖÖ®ÖÖÓ “Ö ¾Ö®ÖÖ®ÖÖÓ

(1) ¾ÖÖ - ÖÖ Mss. 102, 107, 113, 116; ×Æü - ¯ÖÖ Book 211; 2) †¾Ö³ÖÝ®ÖÖ®ÖÖÓ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 103, 105, 106, 108, 111, 114, 117, 121, 122, Books 202, 207, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¾ÖÖ (Va) – Cha here indicates viewing such things actually also. Charaka in Indriyasthana 12\22-24 mentions, “viewing of destroyed things or other such inauspicious thing, while Doota has come to call the physician, is a bad

P a g e | 477

omen”. The person views empty water reserviours etc in dreams and actually also. “¾ÖÖ” does not signify this meaning. Hence “¾ÖÖ” reading rejected.

“Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ‹êÃÖß “Öß•Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Öë ³Öß ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ | “Ö¸üÛú®Öê ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö 12/22-24 Öë

¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “¤æüŸÖ דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ¾Öîª ÛúÖê ²Öã»ÖÖ®Öê †ÖŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ŸÖ²ÖÖÆü Æãü‡Ô “Öß•Öê µÖÖ ×±ú ü †¿Öã³Ö “Öß•Öê פüÜÖÖ‡Ô ¤êü®ÖÖ µÖê †¯Ö¿ÖÛãú®Ö ´ÖÖ®ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü |“ ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê Ã¾Ö ®ÖÖ¾ÖãÖÖ Öë µÖÖ •ÖÖÝÖŸÖê Æãü‹ ÜÖÖ»Öß •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ †Öפü פüÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖÖ Æîü | “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê µÖê †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †¿ÖÖ ÝÖÖê™üß ¯ÖÏŸµÖõÖÖŸÖ ÃÖ¬¤üÖ ×¤üÃÖÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. “Ö üÛúÖÓ®Öß ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö

12/22-24 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, “¤æüŸÖ דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖîªÖÃÖ ²ÖÖê»ÖÖ¾ÖÞµÖÖÃÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ, ®Ö™ü —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ÝÖÖê™üß ×¤üÃÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ †¿Öã³Ö ÝÖÖê™üß ×¤üÃÖÞÖê ÆüÖ †¯Ö¿ÖÛãú®Ö †ÖÆêü. “¾µÖŒŸÖßÃÖ Ã¾Ö¯®ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ ØÛú¾ÖÖ •ÖÖÝÖê¯ÖÞÖß ÛúÖê ü›üÖ •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ ¾ÖÝÖî¸êü פüÃÖŸÖÖê. “¾ÖÖ“µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÆüÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †¾Ö³ÖÝ®ÖÖ®ÖÖÓ (Avabhagnanam) - ³ÖÝ®Ö- (³Ö˜•Ö) - ™æü™üÖ Æãü†Ö, ײÖÝÖÖ›üÖ Æãü†Ö (†Ö¯Ö™êü).

Since the symptom is associated with forest, “†¾Ö³Öݮ֔ carries no meaning.

µÖê »ÖõÖÞÖ •ÖÓÝÖ»Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü, ‡ÃÖ×»ÖµÖê “†¾Ö³Öݮ֔ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖê Ûãú”û †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

Æêü »ÖõÖÞÖ •ÖÓÝÖ»ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê “†¾Ö³Öݮ֔µÖÖ ÖÖšüÖÃÖ ÛúÖêÞÖŸÖÖÆüß †£ÖÔ ¯ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

13.5 ÛéúÛú»ÖÖÃÖ´ÖµÖæ ü¾ÖÖ®Ö ü¿ÖãÛúÃÖ¯ÖÔÛúÖÛúÖê»ÖæÛúÖפü׳ք ÃÖÓïֿÖÔ®Ö´Ö×¬Ö üÖêÆüÞÖÓ µÖÖ®ÖÓ ¾ÖÖ À¾ÖÖê™ÒüÜÖ¸ü¾Ö¸üÖÆîü„ Ûêú¿ÖÖ×ãֳÖô֟ÖãÂÖÖ’ËûÝÖÖ¸ü¸üÖ¿Öß®ÖÖÓ “ÖÖ×¬Ö üÖêÆüÞÖ×´Ö×ŸÖ (¿ÖÖêÂÖ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ) ……13……

(1) †Öפü׳ֿ“Ö - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 108, 120, 122; 2) ïֿÖÔ®Ö´ÖË - ¯ÖÖ Books 209, 212; 3) µÖÖ®ÖÓ “Ö - ¯ÖÖ Ms. 105, Books 203, 205; †×¬Ö üÖêÆüÞÖÓ ¾ÖÖ µÖÖ®ÖÓ ¾ÖÖ- ¯ÖÖ Mss. 103, 108, 111, 113, 115*, 116, 117, 118*, 119, 122, Books 209; 4) †×¬Ö üÖêÆüÞÖÓ ¾ÖÖ µÖÖ®ÖÓ “Ö - ¯ÖÖ Books 202*, 207, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 478

1. †Öפü׳ֿ“Ö (Cha) – ““Ö” has no significance here hence rejected. “†Öפü׳ք” reading retained.

““Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ÖÏÖ ŸÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†Öפü׳ք” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖÃÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “†Öפü׳ք” µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

2. ïֿÖÔ®Ö ÖË (Sparshanam) – Though both mean same, “ÃÖÓïֿÖÔ” is a technical term.

Used in Ch Su. 18\4 ŸÖ¡ÖÖÝÖ®ŸÖ¾Ö¿”êû¤ü®Ö .. ¿ÖæÛú×ÛÎú×´Ö¿ÖæÛúÖ×ÆüŸÖ¯Ö¡Ö»ÖŸÖÖÝÖã»´ÖÃÖÓà ֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ .. ×¾ÖÂÖ¾ÖÖŸÖ×Æü´Ö¤üÆü®ÖÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ |

In Ch. Sha. 1\ 120

“†ÃÖÓïֿÖÖìƒ×ŸÖÃÖÓïֿÖÖì Æüß®ÖÃÖÓà ֿÖÔ‹¾Ö “Ö | à Ö鿵ÖÖ®ÖÖÓ ÃÖÓÝÖÏÆêüÞÖÖꌟք ïֿÖÔ®Öê×®¦üµÖ²ÖÖ¬ÖÛú„ ||”

Hence “ÃÖÓïֿÖÔ®Ö´ÖË” is retained. “ïֿÖÔ®Ö´ÖË” is rejected.

µÖפü ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü, “ÃÖÓïֿÖÔ” µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯Ö× ü³ÖÖÂÖÖ Æîü | “Ö.ÃÖæ.18/4 Öë ‡ÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ŸÖ¡ÖÖÝÖ®ŸÖ¾Ö¿”êû¤ü®Ö .. ¿ÖæÛú×ÛÎú× Ö¿ÖæÛúÖ×ÆüŸÖ Ö¡Ö»ÖŸÖÖÝÖã» ÖÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ .. ×¾ÖÂÖ¾ÖÖŸÖ×Æü´Ö¤üÆü®ÖÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ |

“Ö.¿ÖÖ.1/120

“†ÃÖÓïֿÖÖìƒ×ŸÖÃÖÓïֿÖÖì Æüß®ÖÃÖÓïֿÖÔ‹¾Ö “Ö | à Ö鿵ÖÖ®ÖÖÓ ÃÖÓÝÖÏÆêüÞÖÖꌟք ïֿÖÔ®Öê×®¦üµÖ²ÖÖ¬ÖÛú„ ||”

†ŸÖ„ “ÃÖÓïֿÖÔ®Ö´ÖË“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “ïֿÖÔ®Ö Ö“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

•Ö¸üß ¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖê»Ö, “ÃÖÓïֿÖÔ” Æüß ŸÖÖÓסÖÛú ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ †ÖÆêü. “Ö.ÃÖæ.18/4 Ö¬µÖê µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

ŸÖ¡ÖÖÝÖ®ŸÖ¾Ö¿”êû¤ü®Ö .. ¿ÖæÛú×ÛÎú× Ö¿ÖæÛúÖ×ÆüŸÖ Ö¡Ö»ÖŸÖÖÝÖã» ÖÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ .. ×¾ÖÂÖ¾ÖÖŸÖ×Æü´Ö¤üÆü®ÖÃÖÓïֿÖÔ®Öî¾ÖÖÔ |

“Ö. ¿ÖÖ.1/120

“†ÃÖÓïֿÖÖìƒ×ŸÖÃÖÓà ֿÖÖì Æüß®ÖÃÖÓïֿÖÔ‹¾Ö “Ö | ïÖ鿵ÖÖ®ÖÖÓ ÃÖÓÝÖÏÆêüÞÖÖꌟք ïֿÖÔ®Öê×®¦üµÖ²ÖÖ¬ÖÛú„ ||”

ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖÓïֿÖÔ®Ö ÖË“ÆüÖ ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “ïֿÖÔ®Ö Ö“ËµÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 479

3. µÖÖ®ÖÓ “Ö (Cha) – Expected meaning is “the person rides a dog, donkey, camel or pig or sits in a vehicle dragged by them.” This is well expressed by the term “¾ÖÖ” and not by ““Ö”. Hence ““Ö” reading is rejected.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ, “ÛúÖê‡Ô ¾µÖŒŸÖß Ûãú¢ÖÖ, ÝÖ¬ÖÖ, Ó™ü µÖÖ ›ãüŒÛú ü ¯Öê ÃÖ¾ÖÖ¸üß Ûú¸üŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú ü

ˆ®ÖÛêú ¾ÖÖÆü®Ö Öë ²Öîšü Ûú ü µÖÖ¡ÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü |“ µÖê ÖŸÖ»Ö²Ö “¾ÖÖ“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü ““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ““Ö“ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ, “‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß Ûãú¡ÖÖ, ÝÖÖœü¾Ö, Ó™ü ØÛú¾ÖÖ ›ãüŒÛú ü µÖÖ¾Ö¸ þÖÖ ü ÆüÖêŸÖê ØÛú¾ÖÖ

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖÆü®ÖÖŸÖü ²ÖÃÖæ®Ö ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú üŸÖê “ÆüÖ †£ÖÔ “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê †×¬ÖÛú ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ““Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ““Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü

4. †×¬Ö¸üÖêÆüÞÖÓ ¾ÖÖ µÖÖ®ÖÓ ¾ÖÖ (Va) - One is enough to provide proper meaning. Hence

this reading rejected.

×“ÖŸÖ †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ‹Ûú Æüß ¯ÖÖšü ÛúÖ±úß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖêÝµÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ÆüÖêÞµÖÖÃÖÖšüß ‹Ûú ¯ÖÖšü ¯Öã¸êüÃÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

14.1 †ŸÖ ‰ú¬¾ÖÔ´ÖêÛúÖ¤ü¿Öºþ¯ÖÖ×ÞÖ ŸÖÃµÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ;

14.2 ŸÖª£ÖÖ--׿ָüÃÖ„ ¯Ö× ü¯ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ, ÛúÖÃÖ„, À¾ÖÖÃÖ„, þָü³Öê¤ü„, ¿»Öê´ÖÞÖ¿”û¤Ôü®ÖÓ, ¿ÖÖê×ÞÖŸÖšüß¾Ö®ÖÓ, ¯ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ üÖê•Ö®Ö´ÖË, †ÓÃÖÖ¾Ö´Ö¤Ôü„, •¾Ö¸ü„, †ŸÖßÃÖÖ ü„, †¸üÖê“ÖÛú¿“Öêןօ…14……

(1) ׿ָüÃÖ„ ÖÏןÖü¯Öæ¸üÞÖÓ - 101, 102, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 113, 114, 116, 117, 118, 119, 121, 202, 203, 204, 207, 211, 213, 214 ; ×¿Ö üÃÖ„ ¯ÖÏןÖü ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ- 108, 209; 2) ×¿Ö üÖê³Öê¤ü„ - ¯ÖÖ Mss. 102, 110; 3) ¯ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖË - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 105, 106, 110, 111, 114*, 120, 121, Books 202, 204*, 207, 213, 214; 4) †ÓÝÖÖ¾Ö Ö¤üÖì - ¯ÖÖ Ms. 120; 5) •¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ üß֣ÖÖ¸üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ- 101,104, 106, 107*, 108, 109,111,113*,114,116,117,119,121,202,203,205,207,211,214 ; •¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ¸üü¿“Ö ŸÖ£ÖÖ üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ- 105; •¾Ö üÖêןÖÃÖÖ ü„ † üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ / •¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ ü¿“ÖÖ üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ-102, 103, 110*,120*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ×¿Ö üÃÖ„ ¯ÖÏןÖü Öæ üÞÖÓ (Shirasah pratipuranam) \ ×¿Ö üÃÖ„ ¯ÖÏןÖü¯ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ (Shirasah pratipurnatvam)

P a g e | 480

¯Ö׸ü¯ÖæÞÖÔŸ¾Ö ÖË - ( Ö× ü + ¯Öæ Ë ü + ŒŸÖ) ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ³Ö üÖ Æãü†Ö (†Ö Ö™êü) ¯Ö× ü¯ÖæÞÖÔÃµÖ ³ÖÖ¾Ö„ , ÃÖ ¯ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖË (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö)

“׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü¯Öæ¸üÞÖÓ” is the action and not the symptom Hence rejected.

¯Ö׸ü¯ÖæÞÖÔŸ¾Ö ÖË means channels in head are totally full (with Kapha). ¯ÖÏ×ŸÖ ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖË (Pratipuran) means Kapha or other Dosha is being carried to channels of Head. It may also mean “¯Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„ ¯Öæ¸üÞÖ” i.e. repeated fi lling of head with doshas.

Here fullness of Channels is expected. Hence original retained. “׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü¯ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ” is rejected.

“׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü Öæ üÞÖÓ” µÖê ×ÛÎúµÖÖ Æîü, »ÖõÖÞÖ ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¯Ö׸ü ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖË ´ÖŸÖ»Ö²Ö ×¿Ö ü„ ÖϤêü¿Ö ´Öë ÄÖÖêŸÖÃÖ Ûú±ú ÃÖê ¯Öæ üß ŸÖ üÆü ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | ¯ÖÏ×ŸÖ ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖË ÖŸÖ»Ö²Ö Ûú±ú µÖÖ ×±ú ü ²ÖÖÛúß ¤üÖêÂÖ ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö Ûêú ÄÖÖêŸÖÃÖ Öë »ÖÖµÖê •ÖÖŸÖê Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ “ Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„ ¯Öæ¸üÞÖ”´ÖŸÖ»Ö²Ö ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ÄÖÖêŸÖÃÖ ÛúÖ ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖê®ÖÖ † Öê×õÖŸÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü “׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü¯ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ” ‡ÃÖ ÖÖšüü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü Öæ üÞÖÓ” Æüß ×ÛÎúµÖÖ †ÖÆêü »ÖõÖÞÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

¯Ö׸ü ÖæÞÖÔŸ¾Ö´ÖË ´ÆüÞÖ•Öê ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ÄÖÖêŸÖÃÖê Ûú±úÖÓ®Öß ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏן֯ÖæÞÖÔŸ¾Ö ÖË ´ÆüÞÖ•Öê Ûú±ú ØÛú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü ¤üÖêÂÖ ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ÄÖÖêŸÖÃÖÖŸÖ †ÖÞÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ “ Öã®Ö„ Öã®Ö„ ¯Öæ üÞÖ”´ÆüÞÖ•Öê ×¿Ö ü„¯ÖϤêü¿Ö ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ ü ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêÞÖê.

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÄÖÖêŸÖÃÖ ¾µÖÖ¯ŸÖ †ÃÖÞÖê †¯Öê×õÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “׿ָüÃÖ„ ¯ÖÏןÖü¯ÖæÞÖÔŸ¾ÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×¿Ö üÖê³Öê¤ü„ (Shirobhedah) – As explained earlier, various pains are present associated with various organs, according to the site where doshas dwelve. Few organs and pain associated with them are listed. Others though not mentioned are to be considered. Voice is involved in this disease, “þָü³Öê¤ü„”- (Hoarseness of voice) is separate symptom and hence needs to be mentioned exclusively.” ׿ָüÖê³Öê¤ü„” is rejected and “þָü³Öê¤ü„” retained.

•ÖîÃÖê Ûúß ¯ÖÆü»Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, •ÖÆüÖ ¤üÖêÂÖ ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ÃÖÛêú †®ÖãÃÖÖ¸ü †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ †¾ÖµÖ¾ÖÖê Öë †»ÖÝÖ

†»ÖÝÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü ÛúÖ ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | Ûãú”û †¾ÖµÖ¾Ö †Öî ü ˆ®ÖÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ¿Öæ»Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ו֮ÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü ¾ÖÖê ÃÖ Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ´Öë Ã¾Ö ü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê “Ã¾Ö¸ü³Öê¤ü“ µÖê †»ÖÝÖ »ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ˆÃÖÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú Æîü | †ŸÖ„ “׿ָüÖê³Öê¤ü„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “þָü³Öê¤ü„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 481

¯Öæ¾Öá ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê, •µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¤üÖêÂÖ ÃÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ

¯ÖÏÛúÖ ü“ÖÖ ¿Öæ»Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÛúÖÆüß †¾ÖµÖ¾Ö ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ¿Öæ»ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. •µÖÖÓ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûêú»Öê ®ÖÖÆüß ŸÖê ÝÖéÆüßŸÖ ¬Ö üÖ¾ÖêŸÖ. µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê Ã¾Ö ü ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™ü †ÃÖ»µÖÖ®Öê, “þָü³Öê¤ü“Æêü ¾ÖêÝÖôêû »ÖõÖÞÖ †ÖœüôûŸÖêü. ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “׿ָüÖê³Öê¤ü„“µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ “þָü³Öê¤ü„“ÆüÖ ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¯ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö ÖË (Parshvasanrujanam) – As Explain in 10.6 ¯ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö ÖË accepted as pathbheda.

•ÖîÃÖê Ûúß 10.6 ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ¯ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö ÖË ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

10.6 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê, ÖÖÀ¾ÖÔÃÖÓ¹ý•Ö®Ö´ÖË µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †ÓÝÖÖ¾Ö´Ö¤üÖì (Angavamardo) - †¾Ö+´Ö¤Ôü - “Öã¸üÝÖôûÞÖê, “Öê¯ÖÞÖê. Various pains associated with different body parts are present in Shosha,

“¯ÖÖÀ¾ÖÔ¹ý•ÖÖ” (Parshwa-Ruja) and “†ÓÃÖÖ¾Ö´Ö¤Ôü“(Amsavamarda), being common are mentioned here. Vagbhat also mentions Pain associated with scapula in 11 symptoms of Rajyakshma.

“†ÓÃÖ´Öæ¬ÖÔÃ¾Ö ü¹ý•ÖÖê .. ןֵÖÔŒÃË£Öê ¯ÖÖÀ¾ÖÔ¹ ݤüÖêÂÖê ê ”.

While mentioning “ˆ¯Ö¦ü¾Ö” caused by vata in Rajyakshma, vagbhat mentions

“ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖÖד”û¸ü„ ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»Ö´ÖÓÃÖÖ’ËûÝÖ´Ö¤Ôüü®Ö´ÖË ”

Commentator Hemadri explains “†ÓÃÖÃµÖ Öé£Öݾִ֮֓ÖןֵֿÖÖ£ÖÔ´ÖË”.

Hence specific pains associated with scapula and flanks are retained rather than general body-pain (†’ËûÝÖ´Ö¤Ôü).

Angamarda is a commonly occurring symptom in this disease (mostly caused by obstruction of channels). hence accepted as pathabheda.

¿ÖÖêÂÖ ¾µÖÖ¬Öß Öë †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ †¾ÖµÖ¾ÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ¿Öæ»Ö ÆüÖêŸÖê Æîü | Æü´Öê¿ÖÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê

“¯ÖÖÀ¾ÖÔ¹ý•ÖÖ” †Öî ü “†ÓÃÖÖ¾Ö Ö¤Ôü“‡®Ö ¿Öæ»Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ×ÛúµÖÖ Æîü | “†ÓÃÖ´Öæ¬ÖÔÃ¾Ö ü¹ý•ÖÖê .. ןֵÖÔŒÃË£Öê ¯ÖÖÀ¾ÖÔ¹ ݤüÖêÂÖê ê ” ¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ ´Öë ¾ÖÖŸÖ ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ˆ¯Ö¦ü¾Ö ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æãü‹ ¾ÖÖݳ֙ü®Öê »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü,

“ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖÖד”û¸ü„ ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»Ö´ÖÓÃÖÖ’ËûÝÖ Ö¤Ôüü®Ö ÖË ”

P a g e | 482

×™üÛúÖÛúÖ ü Æêü´ÖÖ¦üß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü, “†ÓÃÖÃµÖ ¯Öé£Öݾִ֮֓ÖןֵֿÖÖ£ÖÔ ÖË”

†ŸÖ„ †ÓÝÖ Ö¤Ôü ‡ÃÖ ÖÖšü Ûúß •ÖÝÖÆü †ÓÃÖ †Öî ü¯ÖÖÀ¾ÖÔ ¯ÖϤêü¿Ö Öë ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¿Öæ»Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ÓÝÖ´Ö¤Ôü µÖê ‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß Öë Æü´Öê¿ÖÖ ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ »ÖõÖÞÖ Æî ( Öæ»ÖŸÖ„ ÄÖÖêŸÖÃÖ Ûêú †¾Ö¸üÖê¬Ö ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æ)îü |

†ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |ü ¿ÖÖêÂÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôêû ¿Öæ»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ®ÖêÆü´Öß †ÖœüôûÞÖÖ êü “ ÖÖÀ¾ÖÔ¹ý•ÖÖ” ¾Ö

“†ÓÃÖÖ¾Ö Ö¤Ôü“µÖÖ ¿Öæ»ÖÖ“Öê µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. üÖ•ÖµÖõ´ÖÖ“µÖÖ 11 »ÖõÖÞÖÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß †ÓÃÖ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¿Öæ»ÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

“†ÓÃÖ´Öæ¬ÖÔÃ¾Ö ü¹ý•ÖÖê .. ןֵÖÔŒÃË£Öê ¯ÖÖÀ¾ÖÔ¹ ݤüÖêÂÖê ê ”.

¸üÖ•ÖµÖõ ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖŸÖÖ´Öãôêû ÆüÖêÞÖÖ ê ü ¯Ö¦ü¾Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖ®ÖÖ ¾ÖÖݳ֙üÖÓ®Öß ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü,

“ŸÖ¡Ö ¾ÖÖŸÖÖד”û ü„¯ÖÖÀ¾ÖÔ¿Öæ»Ö ÖÓÃÖÖ’ËûÝÖ´Ö¤Ôü ü®Ö´ÖË ”

×™üÛúÖÛúÖ ü Æêü´ÖÖ¦üß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “†ÓÃÖÃµÖ ¯Öé£Öݾִ֮֓ÖןֵֿÖÖ£ÖÔ ÖË”

ŸµÖÖ´Öãôêû †ÓÃÖ ¾Ö ¯ÖÖÀ¾ÖÔ ¯ÖϤêü¿Öß ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¿Öæ»Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê †ÓÝÖ Ö¤Ôü µÖÖ ÖÖšüÖ“µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

†ÓÝÖ´Ö¤Ôü Æêü µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê ®ÖêÆü Öß †ÖœüôûÞÖÖ¸êü »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. (´Öãܵ֟ք ÄÖÖêŸÖÃÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö üÖê¬Ö —ÖÖ»µÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖê.) ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. •¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ üß֣ÖÖ¸üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ \•¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ ü ü¿“Ö ŸÖ£ÖÖ üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ \ •¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ ü„ † üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ

\•¾Ö¸üÖêןÖÃÖÖ ü¿“ÖÖ üÖê“ÖÛú ‡×ŸÖ – All these readings carry same meaning. Hence original retained others rejected.

After listing 11 symptoms, ““Ö” is added. It can be explained this way- All these 11 symptoms may not be present. some times some symptoms from 11 mentioned and additionally some different symptoms also may be present. Hence “Cha” is present for these “Anukta” (unmentioned) symptoms.

‡®Ö ÃÖ³Öß ¯ÖÖšüÖë ÃÖê ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ²ÖÖÛúß ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ

×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | 11 »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ »»ÖêÜÖ Ûú ü®Öê Ûêú ²ÖÖ¤ü ““Ö“µÖê ¯ÖÖšü ×»ÖµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ‡ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûú ü®ÖÖ ÆüÖêÝÖÖ -

Æü¸ü ²ÖÖ ü µÖê 11 »ÖõÖÞÖ ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü | Ûú‡Ô ²ÖÖ¸ü 11 »ÖõÖÞÖÖê Öë ÃÖê Ûãú”û »ÖõÖÞÖ †Öî ü ²ÖÖÛúß ¾ÖÞÖÔ®Ö ®ÖÆüß ×ÛúµÖê Æãü‹ Ûãú”û »ÖõÖÞÖ ˆ Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖê Æîü | †ŸÖ„ ““Ö“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ “†®Ö㌟֓»ÖõÖÞÖ ²ÖŸÖÖ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ ü ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö

Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 483

11 »ÖõÖÞÖÖÓ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»µÖÖ®ÖÓŸÖ ü ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏÛúÖ êü Ûú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö - ¯ÖÏŸµÖêÛú¾Öêôûß Æüß ÃÖ¾ÖÔ 11»ÖõÖÞÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ 11 »ÖõÖÞÖÖÓŸÖᯙ ÛúÖÆüß »ÖõÖÞÖê ¾Ö ‡ŸÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö ®Ö Ûêú»Öê»Öß ÛúÖÆüß »ÖõÖÞÖê ¯Ö×Ã£ÖŸÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ““Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖêÝÖü Æüß “†®Ö㌟֓»ÖõÖÞÖê ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

15.1 ŸÖ¡ÖÖ¯Ö׸üõÖßÞÖ²Ö»Ö´ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖÖê ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö•ÖÖŸÖÖ× ü™ü„ ÃÖ¾Öð¸ü×¯Ö ¿ÖÖêÂÖ×»Ö’ËûÝÖî¹ý¯Ö¦ãüŸÖ„ ÃÖÖ¬µÖÖê –ÖêµÖ„…

(1) †•ÖÖŸÖÖ®ÖÖ Ö× ü™ü„ - ÖÖ Ms. 107; 2) †×³Ö¦ãüŸÖ„ - ¯ÖÖ Ms. 110; ÃÖ¾Öð ü×¯Ö ¿ÖÖêÂÖØ»ÖÝÖî ®Ö׳֦ãüŸÖ„-102*)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †•ÖÖŸÖÖ®ÖÖ´Ö× ü™ü„ (Ajatanamrishta) - Grammaticaly incorrect. ¾µÖÖÛú¸üÞÖ Ûúß ¥ü™üß ÃÖê ÝÖ»ÖŸÖ. ¾µÖÖÛú¸üÞÖ¥ü™ü¶Ö “ÖãÛúß“Öê.

2. †×³Ö¦ãüŸÖ„ (Abhidrutah) - †×³Ö+¦ãü 1 ¯Ö. Ö. - Ûú›êü •ÖÖÞÖê, “ÖœüÞÖê ; Æü Ö»ÖÖ Ûú ü®ÖÖ, ¬ÖÖ¾ÖÖ ²ÖÖê»Ö®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü)

ˆ¯Ö+¦ãü 1 ¯Ö.¯Ö - Öß›üÞÖê, Æü´Ö»ÖÖ Ûú¸ü®ÖÖ, ¬ÖÖ¾ÖÖ ²ÖÖê»Ö®ÖÖ (†Ö Ö™êü)

No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ ´Öë ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê ÃÖê ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü ŸÖÃÖÖ“Ö šêü¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

†®Ö׳֦ãüŸÖ„ - No significance here. rejected.

µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

15.2 ²Ö»Ö¾ÖÖ®Öã¯Öד֟ÖÖê ×Æü ÃÖÆüŸ¾ÖÖ¤Ëü¾µÖÖ¬µÖÖîÂÖ¬Ö²Ö»ÖÃµÖ ÛúÖ´ÖÓ ÃÖã²ÖÆãü×»Ö’ËûÝÖÖꃯµÖ»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ ‹¾Ö ´Ö®ŸÖ¾µÖ„……15……

(1) ²Ö»Ö¾ÖÞÖÖì¯Ö“ÖµÖ - ÖÖ Mss. 101, 102, 104, 106, 107, 108, 109*, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122*, Books 203, 211, 214; ²Ö»Ö¾ÖÞÖÔ - ¯ÖÖ Books 202, 204,

P a g e | 484

207, 213; 2) †×¯Öü - ¯ÖÖ Mss. 103, 116, 117, 122; 3) ÃÖ×ÆüÂÞÖ㟾ÖÖ¤Ë - ¯ÖÖ Mss. 102, 103, 116*, 117*, 120*, 122; 4) ²ÖÆãü×»ÖÓûÝÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 204, 207, 211, 213; 5) þֻ Ö×»Ö’ËûÝÖ - ¯ÖÖ Mss. 103, 116*, 117, 122, Books 209, 212; †×»Ö’ËûÝÖ - ¯ÖÖ Mss. 101, 102, 106, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ²Ö»Ö¾ÖÞÖÖì Ö“ÖµÖ (Balavarnopachaya) – “ Balavarna upachita” person can withstand the strength of disease and medicine. Since it is person who withstands, its mention is necessary.Hence accepted as pathbheda.

²Ö»Ö¾ÖÞÖÔ ¯Ö×“ÖŸÖ Ö®Öã嵅 Æüß ¾µÖÖ¬Öß †Öî ü †ÖîÂÖ¬Öß Ûúß ŸÖÖÛúŸÖ ÛúÖê —Öê»Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ¾ÖÖê Ö®Öã嵅 •ÖÖê ŸÖÖÛúŸÖ

—Öê»Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ •Öºþ¸üß Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ²Ö»Ö¾ÖÞÖÖÔ®Öß ˆ¯Ö×“ÖŸÖ ´Ö®Öã嵅 ¾µÖÖ¬Öß ¾Ö †ÖîÂÖ¬ÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß —Öê»Öæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû •ÖÖê Ö®Öã嵅 ¿ÖŒŸÖß —Öê»Öæ ¿ÖÛúŸÖÖê

ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †×¯Ö (Api) – “Hi“is used to emphasize that only strong bui lt person can withstand. This meaning is not expressed by “Api“hence rejected.

×ÃÖ±Ôú ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ´Ö®Öã嵅 Æüß ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖê ÃÖÆü®Ö Ûú¸ü ÃÖÛúŸÖÖ Æîü ‡ÃÖÛúÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ÖÏן֯ÖÖפüŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê Æüß ‡ÃÖ

¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖê †£ÖÔ “†×¯Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„“†×¯Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖš üÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

±úŒŸÖ ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ¯ÖãºþÂÖ“Ö ¾µÖÖ¬Öß ×¾Öºþ¬¤ü ˆ³ÖÖ üÖÆæü ¿ÖÛúŸÖÖê µÖÖ“Öê ÖÆüŸ¾Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß “Æüß“ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ

†ÖÆêü. ÆüÖ †£ÖÔ “†×¯Ö“µÖÖ ÖÖšüÖ®Öê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû “†×¯Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ÃÖ×ÆüÂÞÖ㟾ÖÖ¤Ë (Sahishnutvad) - ÃÖ×ÆüÂÞÖã - ÃÖÆü®Ö¿Öß»Ö, ÃÖÖê׿ÖÛú. Sahishnu is tolerance while Sahatwa is capacity to bear\ tolerate. ÃÖ×ÆüÂÞÖã ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖÆü®Ö¿Ö߻֟ÖÖ †Öî ü ÃÖÆüŸ¾Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖÆü®Ö Ûú ü®Öê Ûúß ŸÖÖÛú¤ü | ÃÖ×ÆüÂÞÖã ´ÆüÞÖ•Öê ÃÖÆü®Ö¿Ö߻֟ÖÖ †Ö×ÞÖ ÃÖÆüŸ¾Ö ÆüÞÖ•Öê ÃÖÆü®Ö Ûú üÞµÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß.

4. ²ÖÆãü×»ÖÓûÝÖ„ (Bahulingah) – ÃÖã - ÃÖ¾ÖÔŸÖ„, Öæ üß ŸÖ üÆü †×¬ÖÛú. “Su” is used to indicate severity of symptoms. Even if all symptoms are present to their maximum severity, if the person is strong and stout, he will with stand the disease.

P a g e | 485

“ÃÖ㓇ÃÖ ¯ÖÖš üÛúÖ »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ¤ü¿ÖÖÔ®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ¯ÖµÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | µÖפü ÃÖ³Öß »ÖõÖÞÖ

†×¬ÖÛúŸÖ Ö ÝÖÓ³Ö߸ü ÆüÖê »Öê×Ûú®Ö ¾µÖŒŸÖß ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö †Öî ü Ö•Ö²ÖæŸÖ ÆüÖê ŸÖÖê ¾ÖÆü ¾µÖÖ¬Öß Ûêú ×¾Öºþ¬¤ü ÜÖ›üÖ üÆü ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

“ÃÖã“ÆüÖ ¿Ö²¤ü »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •Ö üß ÃÖ¾ÖÔ »ÖõÖÞÖê †×¬ÖÛúŸÖ Ö ÝÖÓ³Ö߸ü †ÃÖŸÖß»Ö

¯Ö¸ÓüŸÖã •Ö ü ¾µÖŒŸÖß ²Ö»Ö¾ÖÖ®Ö ¾Ö ´Ö•Ö²ÖæŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ×¾Öºþ¬¤ü ³ÖÖ üÖÆæü ¿ÖÛúŸÖÖê.

5. þֻ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ (Swalpalinga) –“Having few symptoms” is the criteria for easily curable diseases. This is expressed by “†»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ”. “þֻ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ” i.e. “Very few symptoms” is not necessary. Hence rejected.

“²ÖÆæüŸÖ Ûú´Ö »ÖõÖÞÖ ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ“ µÖê ÃÖ ü»ÖŸÖÖ ÃÖê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ´ÖÖ Ö¤Óü›ü Æîü | µÖê †£ÖÔ

“†»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê ÃÖ´Ö—Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | “þֻ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ”‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ •Öºþ¸üß ®ÖÆüß Æîü | †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“±úÖ¸ü £ÖÖê›üß »ÖõÖÞÖê †ÃÖÞÖê“ÆüÖ ÃÖÆü•Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêÞÖÖ êü ¾µÖÖ¬Öß“ÖÖ ÖÖ Ö¤Óü›ü †ÖÆêü. Ö Ó üŸÖã ÆüÖ †£ÖÔü “†»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ”µÖÖ

¯ÖÖšüÖ Öãôêû ÃÖ Ö•Öæ ¿ÖÛúŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû “þֻ¯Ö×»Ö’ËûÝÖ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

16.1 ¤ãü²ÖÔ»ÖÓ Ÿ¾ÖןÖõÖßÞÖ²Ö»Ö´ÖÖÓÃÖ¿ÖÖê×ÞÖŸÖ´Ö»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ´Ö•ÖÖŸÖÖ׸ü™ü´Ö×¯Ö ²ÖÆãü×»Ö’ËûÝÖÓ •ÖÖŸÖÖ× ü™Óü “Ö ×¾ÖªÖŸÖË, †ÃÖÆüŸ¾ÖÖ¤Ëü¾µÖÖ¬µÖÖîÂÖ¬Ö²Ö»ÖõÖ;

(1) †»¯Ö×»Ö’ËûÝÖ ÖׯÖ- 102,103,104,106,109,111, 113,114,116,117,119,120,121, 202,203,207, 211,213,214; 2) ²ÖÆãüØ»ÖÝÖ×´Ö¾Ö - ÖÖ Mss103; ²ÖÆãüØ»ÖÝÖ Öê¾Ö -104, ²ÖÆãü»ÖÓ Ø»ÖÝÖ´Öê¾Ö 102, 106*, 107*, 108, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, Books 202, 203, 205, 207, 211, 214; 3) •ÖÖןÖ׸ü™ü´Öê¾Ö- ¯ÖÖ Mss. 105, Books 202, 203, 205, 207, 214; 3) (×¾ÖªÖŸÖË) ŸÖ¤Ëü - ÖÖ Mss. 104, 113, 115, 118, 119, Books 202, 203, 211, 214; 4) †ÖîÂÖ×¬Ö - ÖÖ Mss. 115, 118)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1,2. ‹¾Ö (Eva) - ²ÖÆãüØ»ÖÝÖ´Öê¾Ö , ‹¾Ö (Eva) - •ÖÖןÖ× ü™ü Öê¾Ö - Having Many symptoms or presence of prodromal symptoms is indication of disease difficult to cure. Both Eva, indicate confidence about the difficulty in curing the disease, if the patient is emaciated. (even in absence of the criteria, namely many symptoms and presence of prodromal symptoms). Hence may be accepted as reading.

P a g e | 486

†×¬ÖÛú »ÖõÖÞÖÖë Ûúß ˆŸ Ö¢Öß ÆüÖê®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖë ÛúÖ †×¬ÖÛú ÆüÖê®ÖÖ, ¾µÖÖ¬Öß šüßÛú ÆüÖê®Öê ´Öë Ûúšüß®ÖÖ‡Ôü ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ‡®Ö ¤üÖê®ÖÖê ¯ÖÖšü ÃÖê ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÃÖê µÖê ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, µÖפü üÖêÝÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö ÆüÖê ŸÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ×šüÛú ÆüÖê®Öê ´Öë Ûúšüß®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | (ˆ Ö¸ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ †×¬ÖÛú »ÖõÖÞÖ †Öî¸ü Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖê ÖÖ¯Ö¤Óü›ü †®Öã Ö×Ã£ÖŸÖ ÆüÖê |) †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†®ÖêÛú »ÖõÖÞÖê Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ØÛú¾ÖÖ †×¬ÖÛú Öæ¾ÖÔºþ Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ²Ö üÖ ÆüÖêÞµÖÖÃÖ ÛúšüßÞÖ †ÃÖŸÖÖê. ¤üÖê®Æüß ‹¾Ö µÖÖ ÖÖšüÖÓ®Öß ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ®Öê ü†ÃÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Ûúß ¸üÖêÝÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ üÖêÝÖ ²Ö¸üÖ ÆüÖêÞµÖÖÃÖ ÛúšüßÞÖ †ÃÖŸÖÖê.(•Ö üß ¾Ö üᯙ †®ÖêÛú »ÖõÖÞÖê ¾Ö Öæ¾ÖÔºþ¯Ö †ÃÖÞÖê Æêü ´ÖÖ¯Ö¤Óü›ü †®Öã¯Ö×ã֟ÖßŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö) ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ŸÖ¤Ëü (Tad) -

4. †ÖîÂÖ×¬Ö (Aushadhi) - †ÖîÂÖ¬Ö - is more pervasive. Charaka in Chikitsa-Sthana 1 pada 1 has mentioned it as synonym of treatment.

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü¸Óü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö ÖÖîÂÖ¬Ö Ö˯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖÓ |

|

Sushrut in sutrasthana 1\29 defines”†ÖêÂÖ׬֔ as

±ú»Ö¯ÖÖÛú×®ÖšüÖ †ÖêÂÖ¬ÖµÖ ‡×ŸÖ |

Hence”†ÖîÂÖ¬Ö” which is more pervasive is retained and”†ÖîÂÖ¬Öß” rejected.

†ÖîÂÖ¬Ö µÖê ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú Æîü | “Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 1 ÖÖ¤ü 1 ´Öë ‡ÃÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ¿Ö²¤ü ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü¸Óü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö ÖÖîÂÖ¬Ö Ö˯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖÓ |

|

ÃÖãÁÖæŸÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 1/29 Ö딆ÖêÂÖ׬֔ Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æîü |

±ú»Ö¯ÖÖÛú×®ÖšüÖ †ÖêÂÖ¬ÖµÖ ‡×ŸÖ |

†ŸÖ„”†ÖîÂÖ¬Ö” µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü”†ÖîÂÖ¬Öß” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ÖîÂÖ¬Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÖÆêü.“Ö üÛú דÖ×ÛúŸÃÖÖãÖÖ®Ö 1 ¯ÖÖ¤ü 1 Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¿Ö²¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

דÖ×ÛúןÃÖŸÖÓ ¾µÖÖ׬ÖÆü¸Óü ¯Ö£µÖÓ ÃÖÖ¬Ö®Ö ÖÖîÂÖ¬Ö Ö˯ÖÏÖµÖ׿“Ö¢ÖÓ ¯ÖÏ¿Ö´Ö®ÖÓ ¯ÖÏÛéúןÖãÖÖ¯Ö®ÖÓ ×ÆüŸÖÓ |

|

ÃÖãÁÖæŸÖ ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 1/29 ´Ö¬µÖꔆÖêÂÖ׬֔ “Öß ¾µÖÖܵÖÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü.

P a g e | 487

±ú»Ö¯ÖÖÛú×®ÖšüÖ †ÖêÂÖ¬ÖµÖ ‡×ŸÖ |

´ÆüÞÖæ®Ö”†ÖîÂÖ¬Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú †ÃÖ»µÖÖ®Öê þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö”†ÖîÂÖ¬Öß” ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

16.2 ŸÖÓ ¯Ö׸ü¾Ö•ÖÔµÖêŸÖË, õÖÞÖê®Öî¾Ö ×Æü ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÔ¾Ö®ŸµÖ׸ü™üÖ×®Ö, †×®Ö×´Ö¢Ö¿“ÖÖ׸ü™ü¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ‡×ŸÖ……16……

(1) †®µÖ×®Ö× Ö¢Ö„ - ÖÖ Books 202, 211; 2) †ÃµÖ - ¯ÖÖ Books 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †®µÖ×®Ö×´Ö¢Ö„ (Anyanimittah) – “†×®Ö× Ö¢Ö” i.e. without any specific external cause. Charaka in IndriyaSthana 4\5 states “†×¸ü™ü” (symptoms indicating bad

progronosis) are produced without any cause. þÖãÖê³µÖÖê ×¾ÖÛéúŸÖÓ µÖÃµÖ –ÖÖ®Ö× Ö×®¦üµÖÃÖÓÁÖµÖ´ÖË | †Ö»ÖõµÖêŸÖÖ×®Ö× Ö¢Öê®Ö »ÖõÖÞÖÓ Ö¸üÞÖÃµÖ ŸÖŸÖË || Hence

“†×®Ö×´Ö¢Ö” is retained. “†®µÖ×®Ö×´Ö¢Ö„” meaning “due to another cause” is rejected. “†×®Ö×´Ö¢Ö“ ÖŸÖ»Ö²Ö ×ÛúÃÖß ³Öß ×“ÖŸÖ ²ÖÖÊ ÆêüŸÖæ Ûêú ײ֮ÖÖ | “Ö¸üÛú®Öê ‡×®¦üµÖãÖÖ®Ö 4/5 ´Öë †× ü™ü Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß

×ÛúÃÖß ÛúÖ üÞÖ Ûêú ×ÃÖ¾ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | þÖãÖê³µÖÖê ×¾ÖÛéúŸÖÓ µÖÃµÖ –ÖÖ®Ö× Ö×®¦üµÖÃÖÓÁÖµÖ´ÖË | †Ö»ÖõµÖêŸÖÖ×®Ö× Ö¢Öê®Ö »ÖõÖÞÖÓ Ö¸üÞÖÃµÖ ŸÖŸÖË || †ŸÖ„ “†×®Ö× Ö¢Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†®µÖ×®Ö×´Ö¢Ö„“ ÖŸÖ»Ö²Ö ²ÖÖÛúß ÛúÖ¸üÞÖÖë ÃÖê | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ

×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†×®Ö×´Ö¢Ö” ´ÆüÞÖ•Öê ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß µÖÖêÝµÖ †¿ÖÖ ²ÖÖÊ ÛúÖ üÞÖÖÓ׿־ÖÖµÖ. “Ö¸üÛúÖÓ®Öß ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö 4/5 ´Ö¬µÖê

†×¸ü™üÖ“Öß Ÿ¯Ö¢Öß †ÛúÖ üÞÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. þÖãÖê³µÖÖê ×¾ÖÛéúŸÖÓ µÖÃµÖ –ÖÖ®Ö× Ö×®¦üµÖÃÖÓÁÖµÖ ÖË | †Ö»ÖõµÖêŸÖÖ×®Ö× Ö¢Öê®Ö »ÖõÖÞÖÓ Ö¸üÞÖÃµÖ ŸÖŸÖË || ŸµÖÖ´Öãôêû “†×®Ö×´Ö¢Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “†®µÖ×®Ö× Ö¢Ö„” ´ÆüÞÖ•Öê ‡ŸÖ ü ÛúÖ üÞÖÖÓ´Öãôêû. ÆüÖ ¯ÖÖšü

þÖßÛúÖ ü»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. †ÃµÖ (Asya) – (†×®Ö× Ö¢ÖŸÖ„ “Ö †ÃµÖ ) Asya does not indicate proper meaning.

†ÃµÖ ÃÖê ×“ÖŸÖ †£ÖÔ ÖÏŸÖßŸÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

P a g e | 488

†ÃµÖ ®Öê µÖÖêÝµÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

17.1 ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„

17.2 ÃÖ´Ö㟣ÖÖ®ÖÓ “Ö ×»Ö’ËûÝÖÓ “Ö µÖ„ ¿ÖÖêÂÖõÖÖ¾Ö²Ö㬵֟Öê…

17.3 ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÓ “Ö ŸÖŸ¾Öê®Ö ÃÖ üÖ–Ö„ ÛúŸÖãÔ´ÖÆÔüןօ…17……

18.1 ‡ŸµÖ×ݮ־Öê¿ÖÛéúŸÖê ŸÖ®¡Öê “Ö üÛú¯ÖÏןÖÃÖÓÃÛéúŸÖê ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Öê ¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ®ÖÖ´Ö ÂÖšüÖꃬµÖÖµÖ„……6……

(¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖßµÖ„ - ¯ÖÖ Mss. 101, 105, 106*, 107, 109, 114, 116*, 121; µÖõ ÖÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ - ÖÖ Mss. 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ – The chapter begins with the line

“†£ÖÖŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” Hence “¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ” reading is retained.

“Yakshma” is another disease according to Charaka. In Nidansthana 6\8 he states

ÃÖ ŸÖõÖÖê¯ÖõÖµÖÖ“”ûÖêÂÖÓ ¯ÖÏÖ¯®ÖÖêןÖ, † ÖÏןÖÛúÖ¸üÖ““ÖÖ®Öã²Ö¬µÖŸÖê µÖõ ÖÞÖÖ µÖ£ÖÖê Ö¤êüõµÖ ÖÖÞÖºþ¯ÖêÞÖ |

Hence “µÖõ´ÖÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ”reading is rejected.

‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ Ûúß ¿Öã ü¾ÖÖŸÖ “†£ÖÖŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„” ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú ÃÖê Æãü‡Ô Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê “¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛú Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü µÖõ ÖÖ ®ÖÖ´Ö ÛúÖ †»ÖÝÖ ¾µÖÖ¬Öß Æîü | ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/8 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü,

ÃÖ ŸÖõÖÖê ÖõÖµÖÖ“”ûÖêÂÖÓ ¯ÖÏÖ¯®ÖÖêןÖ, †¯ÖÏןÖÛúÖ¸üÖ““ÖÖ®Öã²Ö¬µÖŸÖê µÖõ´ÖÞÖÖ µÖ£ÖÖê Ö¤êüõµÖ ÖÖÞÖºþ ÖêÞÖ |

†ŸÖ„ “µÖõ ÖÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ“ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 489

µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ “†£ÖÖŸÖ„ ¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ Ö„” µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ®Öê —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû “¿ÖÖêÂÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“Ö¸üÛúÖÓ®ÖãÃÖÖ ü µÖõ´ÖÖ ÆüÖ ¾ÖêÝÖôûÖ ¾µÖÖ¬Öß †ÖÆêü. ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 6/8 ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü,

ÃÖ ŸÖõÖÖê ÖõÖµÖÖ“”ûÖêÂÖÓ ¯ÖÏÖ¯®ÖÖêןÖ, †¯ÖÏןÖÛúÖ¸üÖ““ÖÖ®Öã²Ö¬µÖŸÖê µÖõ´ÖÞÖÖ µÖ£ÖÖê Ö¤êüõµÖ ÖÖÞÖºþ ÖêÞÖ |

ŸµÖÖ´Öãôêû “µÖõ´ÖÖ×®Ö¤üÖ®ÖÓ““ÖÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ ®ÖÖÆüß.

P a g e | 487

7. ˆ®´ÖÖ¤ü

1.1 ÃÖ¯ŸÖ´ÖÖꃬµÖÖµÖ„…

This line is abscent in most of the Mss. As explained in Jwara it is retained.

µÖê ¯ÖÓŒŸÖß ²ÖÆüÖêŸÖ ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖë ´Öë ®ÖÆüß Æîü | »Öê×Ûú®Ö •ÖîÃÖê Ûúß •¾Ö ü ´Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

Æüß †Öêôû †®ÖêÛú ÆüßÖ×»Ö×ÜÖŸÖÖÓ´Ö¬µÖê †Ö»Öê»Öß ®ÖÖÆüß. ¯Ö ÓüŸÖã •¾Ö üÖŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü.

1.2 †£ÖÖŸÖ ˆ®´ÖÖ¤ü×®Ö¤üÖ®ÖÓ ¾µÖÖܵÖÖõÖÖ´Ö„……1……

2.1 ‡×ŸÖ Æü ôÖÖÆü ³ÖÝÖ¾ÖÖ®ÖÖ¡ÖêµÖ„……2……

3.1 ‡Æü ÜÖ»Öã ¯Ö˜“ÖÖê®´ÖÖ¤üÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ, ŸÖª£ÖÖ ¾ÖÖŸÖׯ֢ÖÛú±úÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖÖÝÖ®ŸÖã×®Ö×´Ö¢ÖÖ„……3……

(¯ÖÖ Mss)

4.1 ŸÖ¡Ö ¤üÖêÂÖ×®Ö×´Ö¢ÖÖ¿“ÖŸ¾ÖÖ¸ü„ ¯Öã¹ýÂÖÖÞÖÖ´Öê¾ÖÓ×¾Ö¬ÖÖ®ÖÖÓ ×õÖ¯ÖÏ´Ö׳Ö×®Ö¾ÖÔŸÖÔ®ŸÖê,

4.2 ŸÖª£ÖÖ ³ÖߺþÞÖÖ´Öã¯Ö׌»Ö™üÃÖ¢¾ÖÖ®ÖÖ´ÖãŸÃÖ®®Ö¤üÖêÂÖÖÞÖÖÓ ÃÖ´Ö»Ö×¾ÖÛéúŸÖÖê¯Ö×ÆüŸÖÖ®µÖ®Öãד֟ÖÖ®µÖÖÆüÖ ü•ÖÖŸÖÖ×®Ö ¾ÖîÂÖ´µÖµÖ㌟Öê®ÖÖê¯ÖµÖÖêÝÖ×¾Ö׬֮ÖÖê¯ÖµÖ㘕ÖÖ®ÖÖ®ÖÖÓ

4.3 ŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö×¯Ö ×¾ÖÂÖ´Ö´ÖÖ“Ö¸üŸÖÖ´Ö®µÖÖ¿“Ö ¿Ö ü߸ü“Öê™üÖ ×¾ÖÂÖ´ÖÖ„ ÃÖ´ÖÖ“Ö üŸÖÖ´ÖŸµÖã¯ÖõÖßÞÖ¤êüÆüÖ®ÖÖÓ ¾µÖÖ׬־ÖêÝÖÃÖ´Öã¤Ëü³ÖÏ×´ÖŸÖÖ®ÖÖ´Öã¯ÖÆüŸÖ´Ö®ÖÃÖÖÓ ¾ÖÖ

(1) ŸÖÓ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö ¾ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115, 117, 118, Book 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214; ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ-¯ÖÖ Mss 116,119; ŸÖ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Öׯ֓Ö- ÖÖ Mss 102, 105,106, 107, 110,120; ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 108* 121, 122; ŸÖÓ “Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö-112; ŸÖÓŸÖ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö×¯Ö “Ö- Mss 111;)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö ¾ÖÖ \ ŸÖÓ¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ \ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö \ ŸÖÓŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö×¯Ö “Ö ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö ¾ÖÖ- Here a list of causes of Unmad is given. The word “Api” which

means “and also”, adds causes to this list. Generally all causes are not present in a single person, but multiple causes are present.

P a g e | 488

with “¾ÖÖ” reading the interpretation will be – either unhealthy food is consumed in an improper way or the treatments mentioned in the text are implemented in an improper way. Insanity can occur only when all types of causes are consumed to a great extend leading to vitiation of physical (Sharir) as well as psychological (Manasa) doshas. So rather than “¾ÖÖ” “†×¯Ö” is appropriate.

ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö× Ö “Ö - ÖϵÖÖêÝÖ„ - ‡ÃŸÖê ÖÖ»Ö, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü, †³µÖÖÃÖ, ÛúÖµÖÔ, µÖÖê•Ö®ÖÖ (†Ö¯Ö™êü)…

The word “ŸÖ®¡Ö” means “Shastra” i.e. Ayurveda . (¬ÖÖŸÖãÃÖÖ µÖ×ÛÎúµÖÖ“ÖÖꌟÖÖ ŸÖ®¡ÖõÖÖÃµÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö´ÖË | Ch. Su 1\ 53; ŸÖ¡ÖÖµÖã¾Öì¤ü„ ¿ÖÖÜÖÖ ×¾ÖªÖ .. ŸÖ®¡Ö×´ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ¸ü ÖË | Ch. Su 30\ 31; ×®Ö¹ýŒŸÖÓ ŸÖ®¡ÖÞÖÖ¢Ö®¡ÖÓ - ŸÖ®¡ÖÞÖÖפü×ŸÖ ¿Ö üß ü¬ÖÖ¸üÞÖÖŸÖË -™üß | Ch Su 30\ 70; õÖÖ¸üŸÖ®¡Ö ÖϵÖÖêÝÖê .. Ch. Chi. 5\ 64)The treatment mentioned in text (with Adhikaran tantrayukti “treatments mentioned for unmad”), if implemented in an improper way, may become a cause of unmad. Atiyoga of Vaman, Langhan can become a cause.

Or Tantra may mean “¤îü¾Ö¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ” (“daiva-vypashraya” treatment) like “Bali, Mantra”, which if not done properly may cause trouble.

The word “¯ÖϵÖÖêÝÖ” over-crosses the inclusion limits of treatment. With this reading

the interpretation will be “the implementation or application is improper”. It could be of food or of any treatment, that may or may not be mentioned in text for Unmad. becomes Ativyapta (overinclusive). This is not the expected “†×³Ö¯ÖÏêŸÖ” meaning. Hence rejected.

Some books have accepted this reading. Perhaps the interpretation of the word “Prayoga” is taken as Mantra-Jaran-Maran. So it might be accepted by them as reading.

ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö ¾ÖÖ - ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ® ÖÖ¤ Ûêú ÆêüŸÖãÓÛúß ÃÖæ“Öß ²ÖŸÖÖµÖß Æîü | †×¯Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ Æîü “†Öî ü ³Öß“ ‡ÃÖ

¯ÖÖšü ÃÖê ÆêüŸÖã ‡ÃÖ ÃÖæ“Öß ´Öë ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™ü ×ÛúµÖê Æîü | ²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ ü ‹Ûú Æüß ¾µÖŒŸÖß Öë ÃÖ³Öß ÆêüŸÖã ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖê Æîü »Öê×Ûú®Ö †®ÖêÛú ÆêüŸÖã ÆüÖêŸÖê Æîü |

¾ÖÖ ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ÆüÖêÝÖÖ - †Ã¾ÖÖãµÖÛú üü †ÖÆüÖ ü ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †®Öã×“ÖŸÖ ÖÖÝÖÔ ÃÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖ®ÖÖ µÖÖ ×±ú¸ü ÝÖÏÓ£Ö Öë Ûú£Ö®Ö Ûúß Æãü‡Ô דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖê †µÖÖêÝµÖ ÖÖÝÖÔ ´Öê ÛúÖµÖÖÔ×®¾ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ | ®´ÖÖ¤ü Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ŸÖ³Öß ÆüÖêÝÖß •Ö²Ö ÃÖ³Öß ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ÆêüŸÖãÓ ÛúÖ ÃÖê¾Ö®Ö †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ Öë ×ÛúµÖÖ •ÖÖ‹ÝÖÖ †Öî ü ˆÃÖÃÖê ¿ÖÖ üß üßÛú †Öî¸ü ÖÖ®ÖÃÖ ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | †ŸÖ„ “¾ÖÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “†×¯Ö“ µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü |

ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö× Ö “Ö - ÖϵÖÖêÝÖ ÖŸÖ»Ö²Ö †³µÖÖÃÖ, ˆ ÖµÖÖêÝÖ Ûú ü®ÖÖ | “ŸÖÓ¡Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ¿ÖÖÃ¡Ö ÖŸÖ»Ö²Ö †ÖµÖã¾ÖìפüÛú ‹êÃÖÖ Æîü |ü (¬ÖÖŸÖãÃÖÖ´µÖ×ÛÎúµÖÖ“ÖÖꌟÖÖ ŸÖ®¡ÖõÖÖÃµÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö ÖË | “Ö.ÃÖæ.1/53, ŸÖ¡ÖÖµÖã¾Öì¤ü„ ¿ÖÖÜÖÖ ×¾ÖªÖ .. ŸÖ®¡Ö× ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË | “Ö.ÃÖæ.30/31, ×®Ö¹ýŒŸÖÓ ŸÖ®¡ÖÞÖÖ¢Ö®¡ÖÓ - ŸÖ®¡ÖÞÖÖפü×ŸÖ ¿Ö üß ü¬ÖÖ üÞÖÖŸÖË -™üß | “Ö.ÃÖæ.30/70; õÖÖ üŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖê .“Ö.דÖ.5/64) ÝÖÏÓ£Ö Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æãü‡Ô דÖ×ÛúŸÃÖÖ (†×¬ÖÛú üÞÖ

P a g e | 489

ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß Ûêú †®ÖãÃÖÖ¸ü, “ˆ®´ÖÖ¤ü Ûêú ×»ÖµÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûúß Æãü‡Ô דÖ×ÛúŸÃÖÖ“) †µÖÖêÝµÖ ÖÖÝÖÔ ÃÖê ÛúÖµÖÖÔ×®¾ÖŸÖ Ûúß •ÖÖ‹ ŸÖÖ ê ˆ®´ÖÖ¤ü ÛúÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ¾Ö Ö®Ö,»ÖÓ‘Ö®Ö ÛúÖ †×ŸÖµÖÖêÝÖ µÖê ÆêüŸÖã ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

µÖÖ ×±ú ü ŸÖÓ¡Ö ‡ÃÖ ¿Ö²¤ü ÛúÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ Æîü “¤îü¾Ö¾µÖ¯ÖÖÁÖµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ” •ÖîÃÖê Ûúß ²Ö»Öß,´ÖÓ¡Ö ‡. †ÝÖ ü ×“ÖŸÖ ®Ö ×ÛúµÖê •ÖÖµÖê ŸÖÖê ÃÖÓÛú™ü †Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

¯ÖϵÖÖêÝÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê דÖ×ÛúŸÃÖÖ Ûêú ÃÖ³Öß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ÛúÖ »»ÖÓ‘Ö®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ‹êÃÖÖ ÆüÖêÝÖÖ, ÖÏÖµÖÖê×ÝÖŸ¾Ö †µÖÖêÝµÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ ÃÖêÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †ÖÆüÖ¸ü ÛúÖ µÖÖ ×±ú¸ü דÖ×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü, וÖÃÖÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ®´ÖÖ¤ü Ûêú ¾ÖÞÖÔ®Ö Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ¾ÖÖê †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | µÖê †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ®ÖÆüß Æîü †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

Ûãú”û ¯ÖãßÖÛúÖê®Öê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¯Ö ϵÖÖêÝÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ®ÆüÖê®Öê ÖÓ¡Ö - •ÖÖ üÞÖ - ÖÖ üÞÖ ‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ˆ®ÆüÖê®Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

ŸÖÓ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Ö ¾ÖÖ - µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ®´ÖÖ¤üÖ“µÖÖ ÆêüŸÖãÓ“Öß ÃÖæ“Öß ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü. †×¯Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ “†ÖÞÖÜÖß

ÃÖ㬤üÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ´Öãôêû ÆêüŸÖã µÖÖ ÃÖæ“Öß Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™ü Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÆæü¬ÖÖ ‹ÛúÖ ¾µÖŒŸÖß´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ ÆêüŸÖã †ÖœüôûŸÖ ®ÖÖÆüßŸÖ ¯Ö ÓüŸÖã †®ÖêÛú ÆêüŸÖã †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.

¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö - †Ã¾ÖÖãµÖÛú üü †ÖÆüÖ üÖ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö †µÖÖêÝµÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®Öê Ûêú»Öê»Öê †ÃÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ÝÖÏÓ£ÖÖ Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ †µÖÖêÝµÖ ´ÖÖÝÖÖÔ®Öê ÛúÖµÖÖÔ×®¾ÖŸÖ Ûú¸üÞÖê. ® ÖÖ¤ü ŸÖë¾ÆüÖ“Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê •Öë¾ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ÆêüŸÖãÓ“Öê ÃÖê¾Ö®Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖ üß üßÛú ¾Ö ÖÖ®ÖÃÖ ¤üÖêÂÖ ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÆüÞÖæ®Ö “¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ ÖêõÖÖ “†×¯Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

ŸÖ¡Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖÓ ¾ÖÖ\ ŸÖ¡Ö ÖϵÖÖêÝÖ Öׯ֓Ö\ ŸÖÓ “Ö ¯ÖϵÖÖêÝÖ´Ö× Ö “Ö - ÖϵÖÖêÝÖ ÆüÞÖ•Öê †³µÖÖÃÖ, ¾ÖÖ¯Ö üÞÖê. “ŸÖÓ¡Ö“µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¿ÖÖÃ¡Ö ´ÆüÞÖ•Öê †ÖµÖã¾ÖìפüÛú †ÃÖÖ †ÖÆêü. (¬ÖÖŸÖãÃÖÖ´µÖ×ÛÎúµÖÖ“ÖÖꌟÖÖ ŸÖ®¡ÖõÖÖÃµÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö®Ö´ÖË | “Ö.ÃÖæ.1/53, ŸÖ¡ÖÖµÖã¾Öì¤ü„ ¿ÖÖÜÖÖ ×¾ÖªÖ .. ŸÖ®¡Ö× ÖŸµÖ®Ö£ÖÖÔ®ŸÖ ü´ÖË | “Ö.ÃÖæ.30/31, ×®Ö¹ýŒŸÖÓ ŸÖ®¡ÖÞÖÖ¢Ö®¡ÖÓ - ŸÖ®¡ÖÞÖÖפü×ŸÖ ¿Ö üß ü¬ÖÖ üÞÖÖŸÖË -™üß | “Ö.ÃÖæ.30/70; õÖÖ üŸÖ®¡Ö¯ÖϵÖÖêÝÖê .“Ö.דÖ.5/64) ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ (†×¬ÖÛú üÞÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®ÖãÃÖÖ ü, “ˆ® ÖÖ¤üÖÃÖÖšüß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ“) †µÖÖêÝµÖ ÖÖÝÖÖÔ®Öê ÛúÖµÖÖÔ×®¾ÖŸÖ Ûêú»µÖÖÃÖ ® ÖÖ¤üÖ“ÖÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ¾Ö´Ö®Ö,»ÖÓ‘Ö®ÖÖ“ÖÖ †×ŸÖµÖÖêÝÖ ÆüÖ ÆêüŸÖã ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

ØÛú¾ÖÖ ŸÖÓ¡Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ üÖ †£ÖÔ “¤îü¾Ö¾µÖ ÖÖÁÖµÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ” •ÖÃÖê Ûúß ²Ö»Öß,´ÖÓ¡Ö ‡. •Ö ü ¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ Ûêú»Öê ®ÖÖÆüßŸÖ ŸÖ¸ü ÃÖÓÛú™ü µÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖê.

¯ÖϵÖÖêÝÖ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö דÖ×ÛúŸÃÖꓵÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †Öê»ÖÖÓ›ü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö †ÃÖê ÆüÖê‡Ô»Ö, ¯ÖÏÖµÖÖê×ÝÖŸ¾Ö †µÖÖêÝµÖ ÖÏÛúÖ ê ü †ÖÆêü. Æêü †ÖÆüÖ üÖ“Öê ØÛú¾ÖÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖê“Öê †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê •µÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ® ÖÖ¤üÖ“µÖÖ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê ØÛú¾ÖÖ ®ÖÖÆüß. ŸÖê †×ŸÖ¾µÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÛúÖÆüß ¯ÖãßÖÛúÖÓ®Öß ÆüÖ ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖϵÖÖêÝÖ µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö®Ö ŸµÖÖÓ®Öß ´ÖÓ¡Ö - •ÖÖ üÞÖ - ´ÖÖ¸üÞÖ †ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ®Öß ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4.4 ÛúÖ´ÖÛÎúÖê¬Ö»ÖÖê³ÖÆüÂÖÔ³ÖµÖ´ÖÖêÆüÖµÖÖÃÖ¿ÖÖêÛúד֮ŸÖÖê«êüÝÖÖפü׳ֳÖæÔµÖÖêƒ×³Ö‘ÖÖŸÖÖ³µÖÖÆüŸÖÖ®ÖÖÓ ¾ÖÖ

(¯Öã®Ö„ - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115, 116, 117, 118, 119, Book 202, 203, 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 490

¯Öã®Ö„ (Punah) - ³ÖæµÖ = †ŸµÖ׬ÖÛú,† ÖêõÖÖÛéúŸÖË ÃÖÓܵÖÖ ´Öë †×¬ÖÛú, Öã®Ö„ ¯Öã®Ö„, ²ÖÖ ü²ÖÖ¸ü (†Ö Ö™êü)…

Charaka in Nidansthana 5\5 has used the word “³ÖæµÖ„”.

ÃÖ “ÖîÂÖ ³ÖæµÖÃŸÖ üŸÖ ÖŸÖ„ ÖÏÛéúŸÖÖî ×¾ÖÛú»¯µÖ ÖÖ®ÖÖµÖÖÓ ³ÖæµÖÃÖà ×¾ÖÛúÖ ü×¾ÖÛú»¯ÖÃÖÓܵÖÖ ÖÖ¯ÖªŸÖê |

Gangadhar explains “³ÖæµÖÃŸÖ üŸÖ ÖŸÖ ‡×ŸÖ ³Öæ×µÖšü¤üÖêÂÖõÖîÛúÛúõÖÖ®ÖêÛúÃµÖ “Ö ŸÖ üŸÖ´ÖŸÖ„ ŸÖÖ¸üŸÖ´µÖÖŸÖË ˆ»²ÖÞÖ¤üÖêÂÖÃµÖ ¸üÖîõµÖ¿ÖÖÖªêÛú׫ü¡ÖµÖÖפü¬Ö´´ÖÔŸÖÖê¾Öé üÖ ... | ”

So here the meaning of “³ÖæµÖ„”. can be taken as Doshas increased to a great extend with many properties. “³ÖæµÖ„”. also means repeatedly.

The word “¯Öã®Ö„” means repeatedly, again and again. The mind is attacked not just once but repeatedly, again and again.

“³ÖæµÖ„”. carries both the meaning, in excess and repeatedly hence retained. “¯Öã®Ö„”is accepted as reading.

³ÖæµÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ “Ö üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 5/5 ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÃÖ “ÖîÂÖ ³ÖæµÖÃŸÖ üŸÖ ÖŸÖ„ ÖÏÛéúŸÖÖî ×¾ÖÛú»¯µÖ ÖÖ®ÖÖµÖÖÓ ³ÖæµÖÃÖà ×¾ÖÛúÖ ü×¾ÖÛú» ÖÃÖÓܵÖÖ ÖÖ¯ÖªŸÖê |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “³ÖæµÖÃŸÖ üŸÖ´ÖŸÖ ‡×ŸÖ ³Öæ×µÖšü¤üÖêÂÖõÖîÛúÛúõÖÖ®ÖêÛúÃµÖ “Ö ŸÖ üŸÖ ÖŸÖ„ ŸÖÖ üŸÖ µÖÖŸÖË ˆ»²ÖÞÖ¤üÖêÂÖÃµÖ ¸üÖîõµÖ¿ÖÖÖªêÛú׫ü¡ÖµÖÖפü¬Ö´´ÖÔŸÖÖê¾Öé üÖ ... | ”

‡ÃÖ×»ÖµÖê ³ÖæµÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö, †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖë ÃÖê µÖãŒŸÖ ¤üÖêÂÖ †×¬ÖÛú ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ²ÖœüŸÖê Æîü ‹êÃÖÖ ×»ÖµÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | ³ÖæµÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ²ÖÖ ü²ÖÖ¸ü ‹êÃÖÖ ³Öß Æîü |

¯Öã®Ö„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ‹êÃÖÖ Æîü | ´Ö®Ö †ÖÛÎú×´ÖŸÖ ‹Ûú ²ÖÖ ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

³ÖæµÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖŒµÖ †Öî ü ²ÖÖ ü²ÖÖ ü µÖê ¤üÖê®ÖÖê †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü †ŸÖ„ µÖê ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü Öã®Ö„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

³ÖæµÖ„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö üÛú ×®Ö¤üÖ®ÖãÖÖ®Ö 5/5 ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖ “ÖîÂÖ ³ÖæµÖÃŸÖ üŸÖ ÖŸÖ„ ÖÏÛéúŸÖÖî ×¾ÖÛú»¯µÖ ÖÖ®ÖÖµÖÖÓ ³ÖæµÖÃÖà ×¾ÖÛúÖ ü×¾ÖÛú» ÖÃÖÓܵÖÖ ÖÖ¯ÖªŸÖê |

ÝÖÓÝÖÖ¬Ö üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü, “³ÖæµÖßָüŸÖ´ÖŸÖ ‡×ŸÖ ³Öæ×µÖšü¤üÖêÂÖõÖîÛúÛúõÖÖ®ÖêÛúÃµÖ “Ö ŸÖ üŸÖ ÖŸÖ„ ŸÖÖ üŸÖ µÖÖŸÖË ˆ»²ÖÞÖ¤üÖêÂÖÃµÖ ¸üÖîõµÖ¿ÖÖÖªêÛú׫ü¡ÖµÖÖפü¬Ö´´ÖÔŸÖÖê¾Öé üÖ ... |”

P a g e | 491

ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ³ÖæµÖ„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ, †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖÓ®Öß µÖãŒŸÖ ¤üÖêÂÖ ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ †ÃÖÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Öü. ³ÖæµÖ„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ ü †ÃÖÖ ÃÖ㬤üÖ †ÖÆêü.

¯Öã®Ö„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ , ÃÖÖ üÜÖê ÃÖÖ¸üÜÖêü †ÃÖÖ †ÖÆêü. Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †Ö‘ÖÖŸÖ ±úŒŸÖ ‹Ûú¤üÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß ŸÖ ü ¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ ü ÆüÖêŸÖÖê.

³ÖæµÖ„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖŸÖæ®Ö †×¬ÖŒµÖ ¾Ö ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ¸ü Æêü ¤üÖê®Æüß †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¯Öã®Ö„ ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

4.5 ´Ö®ÖõÖã¯ÖÆüŸÖê ²Öã üÖî “Ö ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖÖµÖÖ´Ö³µÖã¤üßÞÖÖÔ ¤üÖêÂÖÖ„ ¯ÖÏÛãúׯ֟ÖÖ Çü¤üµÖ´Öã¯ÖÃÖéŸµÖ ´Ö®ÖÖê¾ÖÆüÖ×®Ö ÄÖÖêŸÖÖÓõÖÖ¾ÖéŸµÖ •Ö®ÖµÖ®ŸµÖã®´ÖÖ¤ü´ÖË……4……

(1) †ŸµÖã¤üßÞÖÖÔ - ¯ÖÖ Mss 115, 116, 117; †ŸµÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 105, 106, 109, 111, 112, 113, 114, 119*, 120, 121, Book 209, 212; †³µÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü- ÖÖ Mss 104; 2) ¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„ - ¯ÖÖ Mss 115, 116, 117, 118; 3) ¯ÖÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ Mss 104, 110, 115, 118, 119; ÃÖé•µÖ - ÖÖ Mss 101; ¯ÖÃÖÓÃÖéŸµÖ - ¯ÖÖ Mss 112, Book 209, 212)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †ŸµÖã¤üßÞÖÖÔ (Atyudeerna) - ˆ¤üßÞÖÔ - †×ŸÖ¿ÖµÖ, ¾ÖéØ üÝÖŸÖ, †×³Ö - †×ŸÖ, ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß (ÝÖß.)

“Abhyudeerna” means getting vitiated with many properties in all aspects.

“†×ŸÖ”- in excess.Rather than “Ati” “†×³ÖŸÖ„” is more pervasive hence retained. “†×ŸÖ” is rejected.

†ŸµÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü \†³µÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü- With these readings the excessive vitiation of doshas is the cause of doshas taking seat in heart. Affliction of the mind and intellect is the reason why doshas take seat in heart. Heart is the site of mind and intellect. Hence this reading is rejected.

“†³µÖã¤üßÞÖÖÔ“´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ³Öß †Öê ü ÃÖê †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖë ÃÖê ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ |

•ÖîÃÖê Ûúß ¯ÖÆü»Öê 4.4 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “†×³ÖŸÖ„“µÖê ¯ÖÖšü “†×ŸÖ“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú ¾µÖÖ ÖÛú Æîü | †ŸÖ„ ˆÃÖÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “†×ŸÖ“‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

†ŸµÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü \†³µÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤ - ‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšüÖë Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ´Öë †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖê®Öê ÛúÖ ÛúÖ üÞÖ, †×¬ÖÛú ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ¤üÖêÂÖ ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖê®ÖÖ µÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü | ´Ö®Ö †Öî ü ²Ö㬤üß ´Öë ÃÖÓŸÖÖ¯Ö µÖÖ ×±ú ü ¤ãü„ÜÖ ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ ´Öë †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | Çü¤üµÖ Ö®Ö †Öî ü ²Ö㬤üß ÛúÖ †ÖÁÖµÖãÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†³µÖã¤üßÞÖÖÔ“´ÆüÞÖ•Öê ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ®Öß †®ÖêÛú ÝÖãÞÖÖÓ®Öß ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ÆüÖêÞÖê.

P a g e | 492

¾Ö¸üᯙ 4.4 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖê, “†×ŸÖ“µÖÖ ÖÖšüÖ¯ÖêõÖÖ “†×³ÖŸÖ„“ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö “†×ŸÖ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

†ŸµÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤Ëü \†³µÖã¤üßÞÖÔŸ¾ÖÖ¤ - µÖÖ ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšüÖÓ®ÖãÃÖÖ ü ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖŸÖ †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêÞµÖÖ“Öê ÛúÖ üÞÖ, ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÛúÖê¯Ö ÆüÖêÞÖê Æêü †ÖÆêü. ´Ö®Ö †Ö×ÞÖ ²Ö㬤üß“ÖÖ ÃÖÓŸÖÖ Ö ØÛú¾ÖÖ ¤ãü„ÜÖ µÖÖ ÛúÖ üÞÖÖ Öãôêû ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. Çü¤üµÖ Æêü ´Ö®Ö ¾Ö ²Ö㬤üß“Öê †ÖÁÖµÖãÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„ (Vatadayah) – “¤üÖêÂÖÖ„” includes both physical “¿ÖÖ¸üß ü” as well as psychological “´ÖÖ®ÖÃÖ” doshas. “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„” restricts it to physical “¿ÖÖ¸üß ü” Doshas. The disease is basically psychological “´ÖÖ®ÖÃÖ”. Hence “¤üÖêÂÖÖ„” which includes “´ÖÖ®ÖÃÖ” doshas is retained “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„” is rejected.

“¤üÖêÂÖÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ´Öë “¿ÖÖ¸üß “†Öî ü “ ÖÖ®ÖÃÖ“¤üÖêÂÖÖë ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„“µÖê ¯ÖÖšü “¿ÖÖ¸üß “¤üÖêÂÖÖë ŸÖÛú Æüß ×ÃÖ× ÖŸÖ Æîü | µÖÆü ´Öæ»Ö ºþ¯Ö ÃÖê “ ÖÖ®ÖÃÖ“¾µÖÖ¬Öß Æîü | “¤üÖêÂÖÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ´Öë “´ÖÖ®ÖÃÖ“¤üÖêÂÖ ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ üÞÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“¤üÖêÂÖÖ„“µÖÖ ÖÖšüÖ´Ö¬µÖê “¿ÖÖ ü߸“ü ŸÖÃÖê“Ö “´ÖÖ®ÖÃÖ“¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„“ÆüÖ ¯ÖÖšü “¿ÖÖ¸ü߸“ü ¤üÖêÂÖÖÓ¯Öã üŸÖÖ“Ö

´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ÖæôûŸÖ„ “ ÖÖ®ÖÃÖ“¾µÖÖ¬Öß †ÖÆêü. “¤üÖêÂÖÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Ö¬µÖê “ ÖÖ®ÖÃÖ“¤üÖêÂÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê •ÖŸÖ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü ¾Ö “¾ÖÖŸÖÖ¤üµÖ„“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ˆ¯ÖÃÖé•µÖ (Upasrijya) –

ˆ¯Ö+ÃÖé•Ö Ë - •ÖÖê›üÞÖê, דÖÛú™ü¾ÖÞÖê. •ÖÖê›ü®ÖÖ, ×´Ö»ÖÖ®ÖÖ, ÃÖÓµÖãŒŸÖ Ûú ü®ÖÖ, ÃÖÓÃÖŒŸÖ Ûú ü®ÖÖ, ÃÖ´²Ö ü Ûú ü®ÖÖ, ¾µÖÖÛãú»Ö Ûú ü®ÖÖ, †ŸµÖÖ“ÖÖ ü Ûú ü®ÖÖ, ¯Öî¤üÖ Ûú ü®ÖÖ, ×ÛÎúµÖÖ×®¾ÖŸÖ Ûú ü®ÖÖ

ˆ¯ÖÃÖéŸµÖ - •Ö¾Öôû •ÖÖÞÖê. (ÝÖß.)

ÃÖé•Ö - ü“Ö®ÖÖ Ûú ü®ÖÖ, •ÖÖ®Öê ¤êü®ÖÖ, ˆŸÃÖ•ÖÔ®Ö Ûú¸ü®ÖÖ, ±êúÛú®ÖÖ, ”ûÖê›ü®ÖÖ, ”ûÖê›üÛú ü “Ö»Öê •ÖÖ®ÖÖ ÃÖéןք - •ÖÖ®ÖÖ, ÃÖ üÛú®ÖÖ, ˆ¯ÖÃÖ üÞÖ´ÖË - ( ¯Ö + ÃÖé + »µÖã™Ëü ) - (×ÛúÃÖß Ûúß †Öê ü ) •ÖÖ®ÖÖ, וÖÃÖÛúß ¿Ö¸üÞÖ ÝÖÏÆüÞÖ Ûúß •ÖÖµÖ (†Ö Ö™êü) Doshas occupy the site –heart. Charaka in Apasmar Nidan mentions “¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ´Öã ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ). Doshas move towards heart\ doshas occupy heart, doshas make seat in heart. Here the disease Unmad is defined. The Heart is afflicted initially due to bad

deeds. In such a condition, the Doshas move to heart. The mind is afflicted with

P a g e | 493

anger etc doshas. so the behavior (Sadvrutta) is impaired leading to Unmad. Hence original reading retained.

Though both readings mean same there is slight difference.

Srut – Sravan Upasrut- That which is already produced is brought near. While Sruj – To produce. Upasruj – That which is produced is brought near.

“Upasruj” carries slight different shade of meaning, hence it is accepted as reading.

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öë •ÖÖÛú ü ãÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖê Æîü | “Ö üÛú®Öê † Öà ÖÖ ü ×®Ö¤üÖ®Ö ´Öë ˆ»»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü -

“¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ´Öã ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ). ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖ Ûêú ãÖÖ®Ö ´Öë •ÖÖÛú ü Çü¤üµÖ ÛúÖê ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖê Æîü †Öî¸ü Çü¤üµÖ Öë †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æîü | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü ®´ÖÖ¤ü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ¾µÖÖܵÖÖ Ûúß Æîü | ²Öã ê ü Ûú ÖÔ ÃÖê ÖÆü»Öê Çü¤üµÖ Öß›üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‹êÃÖß ×ã֟Öß Öë ¤üÖêÂÖ

Çü¤üµÖ Öë •ÖÖŸÖê Æîü | ´Ö®Ö ÛÎúÖê¬Ö †Öפü ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ¯Öß›üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †Ö“Ö¸üÞÖ (ÃÖ¤ü¾Öé¢Ö) ³ÖÏ™ü ÆüÖêÛú ü ®´ÖÖ¤ü Ûúß Ÿ¯Ö¢Öß ÆüÖêŸÖß Æîü |

µÖפü ¤üÖê®ÖÖê ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö ÆüÖê, ®Ö Öë £ÖÖê›üÖÃÖÖ ±ú¸üÛú Æîü | ÃÖéŸÖ - ÄÖ¾ÖÞÖ ˆ¯ÖÃÖéŸÖ - •ÖÖê ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ Æîü ¾ÖÖê Ûú üß²Ö »ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ÃÖé•ÖË - ˆŸ Ö¢Öß, ˆ ÖÃÖé•Ö - •ÖÖê ˆŸ¯Ö®®Ö Æãü¾ÖÖ Æîü ¾ÖÖê Ûú üß²Ö »ÖÖ®ÖÖ | ˆ¯ÖÃÖé•Ö ‡ÃÖ ÖÖšü Ûêú ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÛúÖê £ÖÖê›üß †»ÖÝÖ ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ã£ÖÖ®ÖÃÖÓÁÖµÖ Ûú üŸÖÖŸÖ. “Ö üÛúÖÓ®Öß † ÖôÖÖ¸ü ×®Ö¤üÖ®Ö´Ö¬µÖê »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü -

“¤üÖêÂÖÖ„ .. Çü¤üµÖ Öã¯ÖÃÖ韵֔ ( ¯ÖÃÖÓÃÖé•µÖ - ¯ÖÖ). ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖÛú›êü •ÖÖ‰ú®Ö Çü¤üµÖ ¾µÖÖ¯ŸÖ Ûú üŸÖÖŸÖ ¾Ö Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †Ö×ÁÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ˆ®´ÖÖ¤ü ¾µÖÖ¬Öß“Öß ¾µÖÖܵÖÖ Ûêú»Öß †ÖÆêü. ¾ÖÖ‡Ô™ü Ûú´ÖÖÔ´Öãôêû ÃÖã ü¾ÖÖŸÖßÃÖ Çü¤üµÖ ¾µÖ×£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ

¯Ö׸ü×ã֟Öß´Ö¬µÖê ¤üÖêÂÖ Çü¤üµÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß •ÖÖŸÖÖŸÖ.´Ö®Ö ÛÎúÖê¬Ö †Öפü ¤üÖêÂÖÖÓ Öãôêû ¾µÖ×£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö“Ö¸üÞÖ (ÃÖ¤ü¾Öé¢Ö) ײ֑֛æü®Ö ®´ÖÖ¤ü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêŸÖÖê.

•Ö¸üß ¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»ÖÖ, ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ö¬µÖê £ÖÖê›üÖÃÖÖ ±ú üÛú †ÖÆêü.ÃÖéŸÖ - ÄÖ¾ÖÞÖ ˆ ÖÃÖéŸÖ - •Öê ¯Öæ¾Öá“Ö ˆŸ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü ŸÖê •Ö¾Öôû †ÖÞÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖé•ÖË - ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞÖê ¯ÖÃÖé•Ö - •Öê Ÿ¯Ö®®Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü ŸÖê •Ö¾Öôû †ÖÞÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ¯ÖÃÖé•Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“µÖÖ †£ÖÖÔÃÖ £ÖÖê›üß ¾ÖêÝÖôûß ”û™üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5.1 ˆ®´ÖÖ¤Óü ¯Öã®Ö´ÖÔ®ÖÖê²Öã× üÃÖÓ–ÖÖ–ÖÖ®ÖôÖéןֳÖ׌ŸÖ¿Ö߻֓Öê™üÖ“ÖÖ¸ü×¾Ö³ÖÏ´ÖÓ ×¾ÖªÖŸÖË……5……

(†ÖÆüÖ ü - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115, 118, 119, Book 211)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 494

†ÖÆüÖ ü (Ahara) – Commentator explains “†Ö“ÖÖ¸ü„ ¿ÖÖáÖ׿ÖõÖÖÛéúŸÖÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü„, ŸÖ¤ü×¾Ö³ÖÏ´ÖÖ¤ü¿ÖÖî“ÖüÖªÖ“Ö¸ü×ŸÖ |”

Besides the derangement in this disease is mostly related to mind and intellect. Change in food and eating habits is a part of change in behavior. Achar i.e. behavior is more pervasive word. Hence “†Ö“ÖÖ¸ü” reading is more appropriate than “†ÖÆüÖ¸ü”.

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “†Ö“ÖÖ ü„ ¿ÖÖáÖ׿ÖõÖÖÛéúŸÖÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü„, ŸÖ¤ü×¾Ö³ÖÏ´ÖÖ¤ü¿ÖÖî“ÖüÖªÖ“Ö¸ü×ŸÖ |”

‡ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ´Öë ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ¾Ö»ÖÖ¯Ö®Ö ´Ö®Ö †Öî ü ²Ö㬤üß ÃÖê ÃÖÓ»ÖÝ®Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ÖÆüÖ ü †Öî ü †ÖÆüÖ¸ü Ûúß †Ö¤üŸÖÖë Öë ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ²Ö¤ü»Ö µÖÆü †Ö“Ö üÞÖ Öë ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê ²Ö¤ü»Ö ÛúÖ ‹Ûú ×ÆüÃÃÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “†Ö“ÖÖ¸“üµÖÆü ÖÖšü “†ÖÆüÖ “ü‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æî |ü

™üßÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “†Ö“ÖÖ ü„ ¿ÖÖáÖ׿ÖõÖÖÛéúŸÖÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü„, ŸÖ¤ü×¾Ö³ÖÏ´ÖÖ¤ü¿ÖÖî“ÖüÖªÖ“Ö¸ü×ŸÖ |”

µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß Ö¬µÖê †ÃÖ»Öê»ÖÖ ¾Öê›üÃÖ ü¯ÖÞÖÖ Ö®Ö ¾Ö ²Ö㬤üß¿Öß ÃÖÓ»ÖÝ®Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÖÆüÖ ü ¾Ö †ÖÆüÖ üÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖµÖà´Ö¬Öᯙ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ †Ö“Ö¸üÞÖÖŸÖᯙ ²Ö¤ü»ÖÖŸÖᯙ ‹Ûú ³ÖÖÝÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö“ÖÖ ü ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ¾µÖÖ¯ÖÛú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö“ÖÖ ü ÆüÖ ¯ÖÖšü †ÖÆüÖ ü µÖÖ ¯ÖÖšüÖ¯ÖêõÖÖ †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

6.1 ŸÖõÖê´ÖÖ×®Ö ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ, ŸÖª£ÖÖ ×¿Ö¸üÃÖ„ ¿Ö段֟ÖÖ, “ÖõÖãÂÖÖê¸üÖÛãú»ÖŸÖÖ, þ֮ք ÛúÞÖÔµÖÖê„, ˆ“”Ëû¾ÖÖÃÖõÖÖ׬֌µÖ´ÖË, †ÖõÖÃÖÓÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË, †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖÖ üÖê“ÖÛúÖ×¾Ö¯ÖÖÛúÖ„,

(1) ³Ö¾Ö×®ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 116, 117, 120, 121, 122, Book 209; 2) ¿Ö段ֳÖÖ¾Ö„ - ÖÖ Mss 101, 104, 105, 106, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118*, 119, 120, 121, Book 202, 203, 205, 207, 211, 214; 3) “ÖõÖãÂÖÖê„ “Ö - ¯ÖÖ Mss 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 114, 120, 121, 122, Book 202; 4) †Ã¾Öã֟ÖÖ - ÖÖ Mss 104, 108, 115, 116, 117, Book 211; †ÃÖÓ–ÖŸÖÖ- 111, ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ-114, †ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ-120 )

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. (¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ) ³Ö¾Ö×®ŸÖ (Bhavanti) – “³Ö¾Ö×®ŸÖ” though not mentioned in original text, it is “Vakyashesh” and is to be understood . Separate mention is not necessary.

´Öæ»Ö ÝÖÏÓ£Ö Öë “³Ö¾Ö×®ŸÖ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÆü ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ Æîü †Öî ü µÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖ ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ †»ÖÝÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

P a g e | 495

´Öæôû ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ “³Ö¾Ö×®ŸÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß. ÆüÖ ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ †ÖÆêü Æêü ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. ¿Ö段ֳÖÖ¾Ö„ (Shunyabhavah) – Bhava is presence. “¿Ö段֟ÖÖµÖÖ„ ³ÖÖ¾Ö„ ¿Ö段ֳÖÖ¾Ö„” both are

synonyms. Hence original retained.

³ÖÖ¾Ö„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ˆ Ö×ã֟Öß | “¿Ö段֟ÖÖµÖÖ„ ³ÖÖ¾Ö„ ¿Ö段ֳÖÖ¾Ö„”¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ³ÖÖ¾Ö„ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ˆ Ö×ã֟Öß. “¿Ö段֟ÖÖµÖÖ„ ³ÖÖ¾Ö„ ¿Ö段ֳÖÖ¾Ö„”Æêü ¤üÖê®Æüß ÃÖ´ÖÖ®ÖÖ£Öá ¿Ö²¤ü †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. (“ÖõÖãÂÖÖê„ )“Ö (Cha) - †ÖÛãú×»ÖŸÖ – (†Ö + Ûãú»Ö + ŒŸÖ) - ¤ãü„ÜÖß ,´Ö×»Ö®Ö, ¯Öß×›üŸÖ. Patients eyes

mainly reflect oncoming disease. Not only his eyes but mainly Mind, which controls sensory as well as motor functions, is affected. This “cha” may indicate “†ÖÛãú»ÖŸÖÖ” (confounding\ agitation) of “– ÖÖ®Öê×®¦üµÖ” and “Ûú´Öì×®¦üµÖ”. As is mentioned in Su. U. 62\6-7 “¿Ö²¤ü„ þ֮ք ÛúÞÖÔµÖÖê„”, Ch. Chi 9\6“ †²Ö¨üŸ¾Ö ÖË ¾Ö“Ö®Öõ֔. Can be accepted as reading.

ºþÝÞÖ Ûêú †ÖÜÖÖë ÃÖê ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¬Öß ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ×ÃÖ±Ôú †ÖÜÖê Æüß ®ÖÆüß ŸÖÖê ÃÖÓ–ÖÖŸ´ÖÛú †Öî¸ü ×ÛÎúµÖÖŸ´ÖÛú ×ÛÎúµÖÖ ×•Ö®ÖÛúÖ ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ´Ö®Ö Ûêú «üÖ üÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü ÃÖ Ö®Ö Öê ¯Ö׸üÞÖÖ Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ” “Ö”‡ÃÖ ÖÖšü ÃÖê “–ÖÖ®Öê×®¦üµÖ” †Öî¸ü “Ûú´Öì×®¦üµÖ”‡®ÖÛúß “†ÖÛãú»ÖŸÖÖ” ¤ü¿ÖÖÔµÖß Æîü | ÃÖã.ˆ.62/6-7 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, ”¿Ö²¤ü„ þ֮ք ÛúÞÖÔµÖÖê„”ü, “Ö.דÖ.9/6 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æî ü“†²Ö¨üŸ¾Ö ÖË ¾Ö“Ö®Öõ֔ †ŸÖ„ ‡ÃÖÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö ´Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ºþÝÞÖÖÓ“µÖÖ ›üÖêóµÖÖŸÖæ®Ö ÆüÖêÞÖÖ üÖ ¾µÖÖ¬Öß ¯ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ±úŒŸÖ ›üÖêôêû“Ö ®ÖÖÆüß ŸÖ ü ÃÖÓ–ÖÖŸ´ÖÛú ¾Ö ×ÛÎúµÖÖŸ ÖÛú ?? ×ÛÎúµÖÖ, •µÖÖÓ“Öê ×®ÖµÖÓ¡ÖÞÖ ´Ö®ÖÖ«üÖ ê ü Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ †¿ÖÖ Ö®ÖÖ¾Ö ü ¯Ö× üÞÖÖ Ö ÆüÖêŸÖÖê. ” “Ö”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ Öãôêû “–ÖÖ®Öê×®¦üµÖ” ¾Ö “Ûú´Öì×®¦üµÖ”µÖÖÓ“Öß “†ÖÛãú»ÖŸÖÖ” ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öß †ÖÆêü. ÃÖã.ˆ.62/6-7 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆê ”¿Ö²¤ü„ þ֮ք ÛúÞÖÔµÖÖê„”ü, “Ö.דÖ.9/6 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “†²Ö¨üŸ¾Ö ÖË ¾Ö“Ö®Öõ֔.´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

4. †Ã¾Öã֟ÖÖ (Aswasthata)\ †ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ\ ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ

†ÖÛãú»Ö - ÝÖÖë¬Öôû»Öê»ÖÖ, ×¾Ö¾Æü»Ö, ¿ÖÖêÛú (ÝÖß.); ÖϳÖÖ¾ÖÝÖÏßÖ, ¯Öß×›üŸÖ, †ŸµÖ®ŸÖ õÖã²¬Ö (†Ö Ö™êü); ¾µÖÖÛãú»ÖÓ, ¾µÖßÖÓ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü´Ö)

ÃÖÓ¾ÖéŸÖ- †Ö“”ûÖפüŸÖ, •ÖÖê †¯Ö®Öß †Ö®ŸÖ׸üÛú ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ†ÖëÛúÖê ²ÖÖÆü¸ü ÖÏÛú™ü ®ÖÆüß ÆüÖê®Öê ¤êüŸÖÖ Æïü |

P a g e | 496

The person may be afflicted (Akul) by anger etc. According to the type of Unmad- “ØÆüÃÖÖÛúÖÓõÖß, ¯Öæ•ÖÖÙ£Ö, ¸üןÖÛúÖÓ×õÖ” the person gets afflicted with those feelings/ desires. Hence Akulata is appropriate reading.

Swastha is to be in natural state. The eyes of afflicted person reflect the abnormality of mind . Sometimes the person stares with no emotions. Eyes are wide open (†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ ). Flickering is least or absent. All these symptoms indicate abnormality of mind reflected in eyes. (†Ã¾Öã֟ÖÖ). Samgrahakar mention ““ÖõÖãÂÖÖê üþÖã֟¾ÖÓ ” as pre-symptom.”ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” – The vitiated Doshas have enveloped the intellect. Normal perception is absent. There is neither happiness nor sorrow. So all, “ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” “†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” and “†Ã¾Öã֟ÖÖ” Can be accepted as reading.

†ÃÖÓ–ÖŸÖÖ or “ÃÖÓ–ÖÖ´ÖÖêÆ“ is mentioned in “´Ö¤ü´Öæ“”ûÖÔÃÖÓ®µÖÖÃÖü”. Particularly in “ÃÖÓ®µÖÖÃÖü”. “ÃÖÓ–ÖÖ” is

impaired. Not in “ˆ®´ÖÖ¤ü”. Hence this reading is rejected. ÛÎúÖê¬Ö †Öפü “Öß•ÖÖë ÃÖê Ö®Öã嵅 ¯Öß›üßŸÖ (†ÖÛãú»Ö) ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ® ÖÖ¤ü Ûêú “ØÆüÃÖÖÛúÖÓõÖß, Öæ•ÖÖÙ£Ö, üןÖÛúÖÓ×õÖ“†Öפü

¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ´Ö®Öã嵅 ÃÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü Ûúß ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ µÖÖ ×±ú ü ‡“”ûÖ ÃÖê †ÖÛãú»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †ÖÛãú»ÖŸÖÖ µÖÆü ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖÖšü Æîü |

þÖÃ£Ö µÖê Æü Öê¿ÖÖ ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖÖ Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ÖÛãú»Ö ¾µÖŒŸÖß Ûúß †ÖÜÖÖë ÃÖê ´Ö®Ö Ûúß ×¾ÖÛéúŸÖŸÖÖ ¯ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | Ûú³Öß ´Ö®Öã嵅 Ûúß †ÖÜÖÖë ÃÖê ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ¿Ö段֟ÖÖ ÃÖÖ±ú —Ö»ÖÛúŸÖß Æîü | †ÖÜÖê ÜÖã»Öß ÆüÖêŸÖß Æîü (†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ)| †ÖÜÖÖë ÛúÖ ÜÖã»Ö®ÖÖ × Ö™ü®ÖÖ Ûú Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü | ‡®Ö »ÖõÖÞÖÖë ÃÖê ´Ö®Ö Ûúß ×¾ÖÛéúŸÖß †ÖÜÖÖë ÃÖê ¯ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æî µÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü (†Ã¾Öã֟ÖÖ) | ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê ““ÖõÖãÂÖÖê üþÖã֟¾ÖÓ ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ”ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” – ¯ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ²Ö㬤üß ¯Öê †Ö¾Ö üÞÖ †ÖŸÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖß Æîü | ˆÃÖ •ÖÝÖÆü ÃÖãÜÖ µÖÖ ¤ãüÜÖ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ “ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” “†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” †Öî ü “†Ã¾Öã֟ÖÖ” ‡®Ö ÃÖ³Öß ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†ÃÖÓ–ÖŸÖÖ“µÖÖ ×±ú¸ü “ÃÖÓ–ÖÖ´ÖÖêÆ“ ‡®ÖÛúÖ ˆ»»ÖêÜÖ “´Ö¤ü´Öæ“”ûÖÔÃÖÓ®µÖÖÃÖü” ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | “ÃÖÓ®µÖÖÃÖü” Öë ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖÓ–

ÖÖ®ÖÖ¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ®´ÖÖ¤ü ´Öë ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ü ÛÎúÖê¬Ö ‡. ÝÖÖê™üà®Öß ´Ö®Öã嵅 ¾µÖ×£ÖŸÖ (†ÖÛãú»Ö) ÆüÖêŸÖÖê. ˆ®´ÖÖ¤üÖ“µÖÖ “ØÆüÃÖÖÛúÖÓõÖß, ¯Öæ•ÖÖÙ£Ö, üןÖÛúÖÓ×õÖ“¾ÖÝÖî¸êü

¯ÖÏÛúÖ üÖ®ÖãÃÖÖ ü ´Ö®Öã嵅 ŸµÖÖ ÖÏÛúÖ ü“µÖÖ ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ‡“”ûÖÓ®Öß †ÖÛãú»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÛãú»ÖŸÖÖ ÆüÖ ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

þÖÃ£Ö ÆüÖ ®ÖêÆü Öß ®ÖîÃÖÙÝÖÛú †¾ÖãÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †ÖÛãú»Ö ´ÖÖÞÖÃÖÖ“µÖÖ ›üÖêóµÖÖŸÖæ®Ö Ö®ÖÖ“Öß ×¾ÖÛéúŸÖß ¯ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÛúÖÆüß ¾ÖêôûÖ ´Ö®Öã嵅 ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ¿Öæ®µÖ ®Ö•Ö¸êü®Öê ¯ÖÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ›üÖêôêû ‘Ö›êü †ÃÖŸÖÖŸÖ (†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ). ›üÖêóµÖÖÓ“Öß ˆ‘Ö›ü—ÖÖ¯Ö Ûú´Öß †ÃÖŸÖê ØÛú¾ÖÖ ®ÖÃÖŸÖê. µÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ®Öß ´Ö®ÖÖ“Öß ×¾ÖÛéúŸÖß ›üÖêóµÖÖŸÖæ®Ö ÖÏןÖزÖØ²ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü (†Ã¾Öã֟ÖÖ). ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ““ÖõÖãÂÖÖê üþÖã֟¾ÖÓ ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯Ö †ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ”ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” – ¯ÖÏÛãú× ÖŸÖ ¤üÖêÂÖÖÓ®Öß ²Ö㬤üßÃÖ †Ö¾Ö üÞÖ ‘ÖÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ÃÖÓ¾Öê¤ü®ÖÖ ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÃÖãÜÖ ØÛú¾ÖÖ

P a g e | 497

¤ãü„ÜÖ ®ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” “†ÃÖÓ¾ÖéŸÖŸÖÖ” ¾Ö “†Ã¾Öã֟ÖÖ” µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ÖÖšü³Öê¤ü þֺþ¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

“†ÃÖÓ–ÖŸÖÖ“ ØÛú¾ÖÖ “ÃÖÓ–ÖÖ´ÖÖêÆ“ µÖÖÓ“ÖÖ »»ÖêÜÖ “ Ö¤ü´Öæ“”ûÖÔÃÖÓ®µÖÖÃÖü” ´Ö¬µÖê Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ„ “ÃÖÓ®µÖÖÃÖü”´Ö¬µÖê ÃÖÓ– ÖÖ®ÖÖ¿Ö †ÃÖŸÖÖê ¯Ö Ó üŸÖã ® ÖÖ¤üÖ´Ö¬µÖê ŸÖÖê ®ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

6.2 Çü¤ËüÝÖÏÆü„, ¬µÖÖ®ÖÖµÖÖÃÖÃÖÓ´ÖÖêÆüÖê«êüÝÖÖ¿“ÖÖãÖÖ®Öê, ÃÖŸÖŸÖÓ »ÖÖê´ÖÆüÂÖÔ„, •¾Ö ü¿“ÖÖ³ÖßõÞÖ´ÖË, ˆ®´Ö¢Öד֢֟¾Ö´ÖË, ˆ¤üÙ¤üŸ¾Ö´ÖË, †Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú¸üÞÖÓ “Ö ¾µÖÖ¬Öê„,

(1) Çü¤üµÖÝÖÏÆÖê - ÖÖ Mss 101, 102*, 103, 105, 106, 107, 111, 112, 115, 116, 117, 118, 119, 120*, 121*, 122*, Book 202, 203, 205, 207, 211, 214; 2) †×³Ö¬µÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss 103, 116, 117, 122; 3) ´ÖÖêÆü - ¯ÖÖ Mss 103, 122; 4) üÖê ÖÆüÂÖÖì - ÖÖ Mss 102, 103, 108, 110*, 112, 120, 122, Book 212; 5) ¤üÙ¤üüŸÖÖÛéúןÖÛú¸üÞÖÓ-101)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. Çü¤üµÖÝÖÏÆÖê (Hridayagraho) – Both are synonyms. Hence original retained. ¤üÖê®ÖÖë ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. †×³Ö¬µÖÖ®Ö (Abhidhyana) - †×³Ö¬µÖÖ®Ö - Ø“ÖŸÖ®Ö, ÃÖÓÛú»¯Ö(ÝÖß.); †×³Ö¬µÖÖ®Ö ÖË (†×³Ö + ¬µÖî + »µÖã™Ëü) - “ÖÖÆü®ÖÖ

¯ÖÏ²Ö»Ö ‡“”ûÖ, Ö®Ö®Ö Ûú¸ü®ÖÖ ¬µÖÖ®Ö - ×¾Ö“ÖÖ¸ü, Ø“ÖŸÖ®Ö, ‹ÛúÖÝÖÏŸÖÖ (ÝÖß.); ¬µÖÖ®Ö ÖË - (¬µÖî + »µÖã™Ëü) Ö®Ö®Ö, ×¾Ö“ÖÖ ü (†Ö Ö™êü); ¬ÖÖ¸üÞÖÖ×¾ÖÂÖµÖê ‹Ûú¯ÖÏŸµÖµÖÃÖ®ŸÖןք (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö) ¬µÖêµÖ„(¬µÖÖµÖŸÖê ‡×ŸÖ | ¬µÖî + µÖŸÖË |) ¬µÖÖŸÖ¾µÖ„, ¬µÖÖ®ÖßµÖ„ , ד֮ŸÖ®ÖßµÖ„ (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö) Charaka in Sharirsthana 1 has described

¬µÖêµÖÓ - ³ÖÖ¾Ö®ÖÖ–ÖÖ®Ö×¾ÖÂÖµÖ´ÖË “Ö. ¿ÖÖ. 1 Samgrahakar mention “†Ã£ÖÖ®Öê ¬µÖÖ®ÖÖµÖÖÃÖÃÖ´ ÖÖêÆüÖê«êüÝÖÖ„ |” The person is not alert and is lost in some thought, could be some experiences

or incidence from life, which carries some significance for him\her. “Dhyan” is a technical term which expresses the desired meaning. “Abhidhyan” indicating excessive thinking is not required.

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü “†Ã£ÖÖ®Öê ¬µÖÖ®ÖÖµÖÖÃÖÃÖ´ ÖÖêÆüÖê«êüÝÖÖ„ |” µÖפü ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê “ÖêŸÖÖ¾Ö®Öß ®Ö ¤üß ÆüÖê †Öî ü ¾ÖÖê ×ÛúÃÖß ÝÖÆü üß ÃÖÖê“Ö ´Öë ›ãü²Öß ÆüÖê, Ø•Ö¤üÝÖß Ûêú Ûãú”û †®Öã³Ö¾Ö µÖÖ ×±ú ü

‘Ö™ü®ÖÖ ‹êÃÖß ÆüÖêŸÖß Æîü ו֮ÖÛúÖ Ûãú”û ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖ ¾µÖŒŸÖß ÛúÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | “¬µÖÖ®Ö“µÖê ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü

P a g e | 498

ÃÖê †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü | “†×³Ö¬µÖÖ®Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê †×¬ÖÛú ×¾Ö“ÖÖ ü Ûú ü®ÖÖ µÖê †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî ü µÖê ´ÖŸÖ»Ö²Ö µÖÆüÖ †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÆüß Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü “†Ã£ÖÖ®Öê ¬µÖÖ®ÖÖµÖÖÃÖÃÖ´ ÖÖêÆüÖê«êüÝÖÖ„ |” ¾µÖŒŸÖß •Ö ü “ÖêŸÖÖ¾ÖÞÖß ×¤ü»Öê»Öß ®ÖÃÖê»Ö ¾Ö ‹ÜÖÖªÖ ×¾Ö“ÖÖ üÖŸÖ Æü ü¾Ö»Öê»Öß †ÃÖê»Ö, †ÖµÖãµÖÖŸÖᯙ ÛúÖÆüß †®Öã³Ö¾Ö ØÛú¾ÖÖ

‘Ö™ü®ÖÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ •µÖÖ“Öê ÛúÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖê. “¬µÖÖ®Ö“ÆüÖ ŸÖÖÓסÖÛú ¯ÖÖšü †ÖÆêü •µÖÖŸÖæ®Ö †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. “†×³Ö¬µÖÖ®Ö“µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö †×ŸÖ ×¾Ö“ÖÖ ü Ûú¸üÞÖê ÆüÖ †£ÖÔ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ †£ÖÔ µÖê£Öê †¯Öê×õÖŸÖ ®ÖÖÆüß.

3. ´ÖÖêÆü (Moha) – ÃÖ´´ÖÖêêÆü„ - (ÃÖ ÖË + ´ÖãÆü + ‘Ö˜Ö) †–ÖÖ®Ö, ´ÖæÜÖÔŸÖÖ, Öæ“”ûÖÔ, †¾µÖ¾Öã֟ÖÖ, ‘Ö²Ö üÖÆü™ü

´ÖÖêÆü„ - ( ÖãÆü + ‘Ö˜Ö) – “ÖêŸÖ®ÖÖ Ûúß ÆüÖ®Öß, ‘Ö²Ö üÖÆü™ü, †¾µÖ¾Öã֟ÖÖ, †–ÖÖ®Ö, ÖæÜÖÔŸÖÖ “ÃÖ´ÖË” denotes severity of the symptom. Moha means ignorance. Sammoha means

loss of cognizance. In Unmad, the buddhi is totally enveloped by doshas hence Sammoha is appropriate.

“ÃÖ´Ö“µÖê ¯ÖÖšü »ÖõÖÞÖÖë ÛúÖ ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü | ´ÖÖêÆü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü †–ÖÖ®Ö | ÃÖ´ ÖÖêÆü„ ÖŸÖ»Ö²Ö –ÖÖ®Ö ÛúÖ Ûú´Ö

ÆüÖê®ÖÖ | ˆ® ÖÖ¤ü ´Öë ²Ö㬤üß ¤üÖêÂÖÖë ÃÖê ¯Öæ¸üß ŸÖ üÆü ÃÖê †Ö“”ûÖפüŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ ÃÖ´ ÖÖêÆü„ ×“ÖŸÖ Æîü | “ÃÖ´Ö“Ë µÖÖ ÖÖšüÖŸÖæ®Ö »ÖõÖÞÖÖÓ“Öê ÝÖÖÓ³ÖßµÖÔ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ´ÖÖêÆü ´ÆüÞÖ•Öê †–ÖÖ®Ö. ÃÖ´´ÖÖêÆü„ ´ÆüÞÖ•Öê –ÖÖ®Ö Ûú´Öß ÆüÖêÞÖê.

ˆ®´ÖÖ¤üÖ Ö¬µÖê, ²Ö㬤üß¾Ö ü ¯ÖæÞÖÔ¯ÖÞÖê ¤üÖêÂÖÖÓ“Öê †Ö¾Ö¸üÞÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû ÃÖ´ ÖÖêÆü„ µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

4. ¸üÖê ÖÆüÂÖÖì (Romaharsho) - ¸ üÖê´Ö and »ÖÖê´Ö both carry same meaning. Accepted as pathabheda.

¸ üÖê Ö †Öî ü »ÖÖê´Ö ‡®Ö ¤üÖê ÖÖšüÖë ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ¸üÖê Ö ¾Ö »ÖÖê Ö µÖÖ ¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. †ÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ (Akritikarnam) / ˆ¤üÙ¤üŸÖÖÛéúןÖÛú¸üÞÖ´ÖË -Commentator has explained the word “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú¸üÞÖÓ” as “†Ù¤üŸÖÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê üÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ ŸÖê®ÖÖ¬ÖÔ¾ÖŒ¡Ö³ÖÏ´ÖÞÖÖפüÛú üÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ |”. Samgrahakar mention “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ ¾µÖÖ¬Öê„ ”. So original reading retained.

The persons intellect is impaired. So it is unlikely that he will imitate only “Ardit” disease. Here the meaning of the word “†Ù¤üŸÖ” is getting afflicted. The person’s mind is perplexed and so may imagine that he is suffering from some disease and may imitate that disease.

“ˆ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË” is already mentioned as symptom. “ˆ¤üÙ¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖ´ÖË” meaning showing as

if one is suffering from “ˆ¤ü¤Ôüü” -is not necessary.

P a g e | 499

×™üÛúÖÛúÖ ü®Öê “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö“†Ù¤üŸÖÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê¸üÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ ŸÖê®ÖÖ¬ÖÔ¾ÖŒ¡Ö³ÖÏ ÖÞÖÖפüÛú üÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ |” ‹êÃÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ ¾µÖÖ¬Öê„ ”‹êÃÖÖ ÃÖæ×“ÖŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÆüÖ “†Ù¤üŸÖ”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Öß×›üŸÖ ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ¾µÖŒŸÖß ‹êÃÖÖ Æîü | ¾µÖŒŸÖß ÛúÖ Ö®Ö ³ÖÏÖÓŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¾ÖÖê ¾µÖÖ¬Öß ¯Öß×›üŸÖ Æîü ‹êÃÖÖ ÃÖ´Ö—ÖŸÖß Æîü †Öî ü ÃÖ ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ †®ÖãÛú üÞÖ Ûú üŸÖß Æîü |

“ˆ¤üÙ¤üŸÖ ÖË”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¯ÖÆü»Öê Æüß »ÖõÖÞÖ Ã¾Öºþ Ö ´Öê ×ÛúµÖÖ Æîü | “ ¤üÙ¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖ´ÖË”‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÛúÖê‡Ô ¤ü¤Ôü ¾µÖÖ¬Öß ÃÖê ¯Öß×›üŸÖ Æîü - ‹êÃÖÖ ¤ü¿ÖÖÔ®ÖÖ •Öºþ üß ®ÖÆüß Æîü |

ˆ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË - “Ö üÛú®Öê ‡ÓצüµÖãÖÖ®Ö ´Öë ‡ÃÖÛúÖ »»ÖêÜÖ “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö”‹êÃÖÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | •ÖÖê ˆ® ÖÖ¤ü Ûúß †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü |

†ÖÆüÖ ü«êü×ÂÖÞÖÓ ¯Ö¿µÖ®ÖË »Ö㯟Ö×“Ö¢Ö Öã¤üÙ¤üŸÖ ÖË |

×¾ÖªÖ üß üÖê ´Öã´ÖæÂÖã Õ ŸÖ´Öã®´ÖÖ¤êü®ÖÖן֯ÖÖן֮ÖÖ || “Ö. ×¾Ö. 6/19

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢Ö®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - “ ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË ‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖÖÙ¤üŸÖ´ÖË”

“ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖ” ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 23/29 ´Öë “Ö üÛú®Öê “ˆ¬¾ÖÔ ¾ÖÖŸÖ“µÖê “†¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ”ÛúÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö ²ÖŸÖÖµÖÖ Æîü |

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü,

“‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ„ À¾ÖÖÃÖÖפüµÖÔ¡ÖÖꬾÖÕ ¾ÖÖµÖãµÖÖÔןÖ; ØÛú¾ÖÖ ŸÖ®¡ÖÖ®ŸÖ üÖꌟÖÖê üÖêÝÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ ‹¾Ö, µÖ£ÖÖ - †¬Ö„¯ÖÏןÖÆüŸÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¿»Öê ÖÞÖÖ Ûãúׯ֟Öê®Ö “Ö Ûú üÖꟵÖ×®Ö¿Ö´Öã¤ËüÝÖÖ ü´Ö款ÖÔ¾ÖÖŸÖ„ ÃÖ “µÖŸÖê ‡×ŸÖ |”

“»Ö’Ëû‘Ö®Ö²ÖéÓÆüÞÖßµÖ´ÖË” ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ Öë “‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ” µÖê “†×ŸÖ»Ö’Ëû‘Ö®Ö”ÃÖê ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê »ÖõÖÞÖÖë Öë ‹Ûú »ÖõÖÞÖ Æî ‹êÃÖÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü ü | ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü, “‰ú¬¾ÖÔÛúÖµÖê¾ÖÖŸÖ ‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ„” |

×™üÛúÖÛúÖ üÖÓ®Öß “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö “†Ù¤üŸÖÃµÖ ¾µÖÖ¬Öê üÖÛéúןÖÛú¸üÞÖÓ ŸÖê®ÖÖ¬ÖÔ¾ÖŒ¡Ö³ÖÏ ÖÞÖÖפüÛú üÞÖ×´ÖŸµÖ£ÖÔ„ |”.†ÃÖê Ûêú»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß “†Ù¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖÓ ¾µÖÖ¬Öê„ ”†ÃÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “†Ù¤üŸÖ”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ×£ÖŸÖ ÆüÖêÞÖÖ üß ¾µÖŒŸÖß †ÃÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖŒŸÖß“Öê Ö®Ö ³ÖÏÖÓŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ Öãôêû ŸÖß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ‹ÜÖÖ¤üÖ üÖêÝÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †¿Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ Ûú üŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ ¾µÖÖ¬Öß“Öê †®ÖãÛú üÞÖ Ûú¸üŸÖê.

“ˆ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË”ÆüÖ ¯ÖÖšü ¯Öæ¾Öá“Ö »ÖõÖÞÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ ¤üÙ¤üŸÖÖÛéúןÖÛú üÞÖ´ÖË”µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÛúÖêÞÖßŸÖ üß ˆ¤ü¤Ôü µÖÖ ¾µÖÖ¬Öß®Öê ¯Öß›üßŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖÞÖê - Æêü ÝÖ ü•Öê“Öê ®ÖÖÆüß.

ˆ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË - “Ö üÛúÖÓ®Öß ‡ÓצüµÖãÖÖ®ÖÖ´Ö¬µÖê µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ “ Öæ¾ÖÔºþ¯Ö”†ÃÖÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü •ÖÖê ˆ®´ÖÖ¤üÖ“Öß †ÃÖÖ¬µÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê.

P a g e | 500

†ÖÆüÖ ü«êü×ÂÖÞÖÓ ¯Ö¿µÖ®ÖË »Ö㯟Ö×“Ö¢Ö Öã¤üÙ¤üŸÖ ÖË |

×¾ÖªÖ üß üÖê ´Öã´ÖæÂÖã Õ ŸÖ´Öã®´ÖÖ¤êü®ÖÖן֯ÖÖן֮ÖÖ || “Ö. ×¾Ö. 6/19

“ÖÛÎú¯ÖÖ×ÞÖ¤ü¢ÖÖÓ®Öß ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü - “ ¤üÙ¤üŸÖ´ÖË ‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖÖÙ¤üŸÖ ÖË”

“ÃÖÓŸÖ¯ÖÔÞÖßµÖ †¬µÖÖµÖ” ÃÖæ¡ÖãÖÖ®Ö 23/29 Ö¬µÖê “Ö üÛúÖÓ®Öß “ˆ¬¾ÖÔ ¾ÖÖŸÖ“ÆüÖ “†¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ”“ÖÖ Ö× üÞÖÖ´Ö ÆüÞÖæ®Ö ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ,

“‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ„ À¾ÖÖÃÖÖפüµÖÔ¡ÖÖꬾÖÕ ¾ÖÖµÖãµÖÖÔןÖ; ØÛú¾ÖÖ ŸÖ®¡ÖÖ®ŸÖ üÖꌟÖÖê üÖêÝÖ×¾Ö¿ÖêÂÖ ‹¾Ö, µÖ£ÖÖ - †¬Ö„¯ÖÏןÖÆüŸÖÖê ¾ÖÖµÖã„ ¿»Öê ÖÞÖÖ Ûãúׯ֟Öê®Ö “Ö Ûú üÖꟵÖ×®Ö¿Ö´Öã¤ËüÝÖÖ ü´Ö款ÖÔ¾ÖÖŸÖ„ ÃÖ “µÖŸÖê ‡×ŸÖ |”

“»Ö’Ëû‘Ö®Ö²ÖéÓÆüÞÖßµÖ´ÖË” †¬µÖÖµÖÖ´Ö¬µÖê “‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ” Æêü “†×ŸÖ»Ö’Ëû‘Ö®Ö”´Öãôêû ˆŸ Ö®®Ö —ÖÖ»Ö껵ÖÖ »ÖõÖÞÖÖÓ ÖîÛúß ‹Ûú »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü †ÃÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “‰ú¬¾ÖÔÛúÖµÖê¾ÖÖŸÖ ‰ú¬¾ÖÔ¾ÖÖŸÖ„”

6.3 þ֯®Öê “ÖÖ³ÖßõÞÖÓ ¤ü¿ÖÔ®ÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖ“Ö×»ÖŸÖÖ®Ö¾Ö×ã֟ÖÖ®ÖÖÓ ºþ¯ÖÖÞÖÖ´Ö ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ “Ö ×ŸÖ»Ö¯Öß›üÛú“ÖÛÎúÖ×¬Ö üÖêÆüÞÖÓ ¾ÖÖŸÖÛãúÞ›ü×»ÖÛúÖ׳ֿ“ÖÖê®´Ö£Ö®ÖÓ ×®Ö´Ö••Ö®ÖÓ “Ö Ûú»ÖãÂÖÖÞÖÖ´Ö´³ÖÃÖÖ´ÖÖ¾ÖŸÖì

(1) “Ö - ÖÖ Mss 108, 112, Book 202, 207, 209, 211, 214; 2) Ö••Ö®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 119, Book 209, 212; 3) †Ö¾ÖŸÖìÂÖã - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103*, 104, 105, 107*, 108, 109, 111*, 112, 113*, 114*, 115, 116, 117, 120, 121*, 122, Book 202, 203, 204, 205, 207, 211*, 212 *, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. “Ö (Cha) - “Ö †®ÖÖ¾Ö¿µÖÛú. ““Ö” after †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ is to be applied to Bhrant-Rupa etc. \ †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË \ †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ “Ö×»ÖŸÖºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË \†¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ †®Ö¾Ö×ãֺ֟þ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË

The ““Ö” after Swapne indicates “such forms are seen in dream and also actually”. Hence ““Ö” before “ºþ¯ÖÖÞÖÖ´ÖË” carries no significance.

Samgrahakar mention “þ֯®Öê “Ö ¤üü¿ÖÔ®Ö Ö³ÖßõÞÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖד֢֓Ö×»ÖŸÖÖ®Ö¾Ö×ã֟ÖÖ®ÖÖ´Ö¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ”

Commentator explains “³ÖÏÖ®ŸÖÖפüÝÖãÞÖÖ®ÖÖÓ “Ö ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË ü” †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú Ö¿“ÖÖŸÖ †ÖµÖê Æãü‹ ““Ö“ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ³ÖÏÖÓŸÖ-ºþ Ö †Öפü Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ Æîü | †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ

³ÖÏÖ®ŸÖºþ ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË \ †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ “Ö×»ÖŸÖºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË \†¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ †®Ö¾Ö×ãֺ֟þ ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË

P a g e | 501

þ֯®Öê ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ †ÖµÖÖ Æãü¾ÖÖ ““Ö“µÖê ÖÖšü ‹êÃÖê ºþ¯Ö þ֯®ÖÖ¾ÖãÖÖ †Öî ü ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Öë ³Öß ×¤üÜÖÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æîü µÖê ×®Ö¤ìü×¿ÖŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | “ºþ¯ÖÖÞÖÖ ÖË” Ûêú Öæ¾ÖÔ †ÖµÖê Æãü‹ ““Ö“‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß Æîü |

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸ü®Öê »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü, “þ֯®Öê “Ö ¤üü¿ÖÔ®Ö´Ö³ÖßõÞÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖד֢֓Ö×»ÖŸÖÖ®Ö¾Ö×ã֟ÖÖ®ÖÖ Ö¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ”

×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü, “³ÖÏÖ®ŸÖÖפüÝÖãÞÖÖ®ÖÖÓ “Ö ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË ü”

†¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ ü †Ö»Öê»ÖÖ ““Ö“³ÖÏÖÓŸÖ-ºþ¯Ö ‡ŸµÖÖؤü®ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ †ÖÆêü. †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË \ †¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ “Ö×»ÖŸÖºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË \†¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ †®Ö¾Ö×ãֺ֟þ¯ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö´ÖË

þ֯®Öê µÖÖ ÖÖšüÖ®ÖÓŸÖ ü †Ö»Öê»ÖÖ ““Ö“ÆüÖ ¯ÖÖšü, †ÃÖê ºþ¯Ö þ֯®ÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÖß־ÖÖŸÖ ÃÖ㬤üÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ºþ¯ÖÖÞÖÖ´ÖË” ¯Öæ¾Öá †Ö»Ö껵ÖÖ ““Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß.

ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ¸üÖÓ®Öß »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü, “þ֯®Öê “Ö ¤üü¿ÖÔ®Ö´Ö³ÖßõÞÖÓ ³ÖÏÖ®ŸÖד֢֓Ö×»ÖŸÖÖ®Ö¾Ö×ã֟ÖÖ®ÖÖ Ö¯ÖÏ¿ÖßÖÖ®ÖÖÓ ºþ¯ÖÖÞÖÖÓ ” ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “³ÖÏÖ®ŸÖÖפüÝÖãÞÖÖ®ÖÖÓ “Ö ºþ ÖÖÞÖÖÓ ¤ü¿ÖÔ®Ö ÖË ü”

2. ´Ö••Ö®ÖÓ (Majjanam) - ´Ö••Ö®ÖÓ - ×®Ö Ö••Ö®ÖÓ - ²Öã›üÞÖê, îÖÖ®Ö. (ÝÖß.)

Charaka in Purvarupiyam Indriyam mentions following dream which is indicative of death (Arishta). Ûú»ÖãÂÖꃴ³Ö×ÃÖ ¯Ö’ËûÛêú ¾ÖÖ Ûæú¯Öê ¾ÖÖŸÖ´ÖÃÖÖƒƒ¾ÖéŸÖê | þ֯®Öê ´Ö••Ö×ŸÖ ¿Öß‘ÖÐêÞÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ×ÈüµÖŸÖê “Ö µÖ || “Ö. ‡. 5\32

“×®Ö” indicates “×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ”. Samgrahakar mention “×®Ö´Ö••Ö®ÖÓ Ûú»ÖãÂÖÖÞÖÖ Ö´³ÖÃÖÖ ÖÖ¾ÖŸÖìÂÖã ” Hence original retained.

“Ö¸üÛú®Öê ¯Öæ¾ÖÔºþ ÖßµÖ ÖË ‡ÓצüµÖ ÖË ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë ×®Ö“Öê ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ þ֯®Ö †×¸ü™ü ÃÖæ“ÖÛú Æîü ‹êÃÖÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | Ûú»ÖãÂÖꃴ³Ö×ÃÖ ¯Ö’ËûÛêú ¾ÖÖ Ûæú Öê ¾ÖÖŸÖ´ÖÃÖÖƒƒ¾ÖéŸÖê | þ֯®Öê ´Ö••Ö×ŸÖ ¿Öß‘ÖÐêÞÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ×ÈüµÖŸÖê “Ö µÖ || “Ö. ‡. 5\32

“×®Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÃÖê “×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ”‹êÃÖê ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ Æîü | ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü, “×®Ö´Ö••Ö®ÖÓ Ûú»ÖãÂÖÖÞÖÖ´Ö ³ÖÃÖÖ´ÖÖ¾ÖŸÖìÂÖã ” †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö¸üÛúÖÓ®Öß ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖßµÖ´ÖË ‡ÓצüµÖ´ÖË µÖÖ †¬µÖÖµÖÖ Ö¬µÖê ÜÖÖ»Öß»Ö Ã¾Ö¯®Ö †× ü™ü ÃÖæ“ÖÛú †ÖÆêüŸÖ †ÃÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. Ûú»ÖãÂÖꃴ³Ö×ÃÖ ¯Ö’ËûÛêú ¾ÖÖ Ûæú Öê ¾ÖÖŸÖ´ÖÃÖÖƒƒ¾ÖéŸÖê | þ֯®Öê ´Ö••Ö×ŸÖ ¿Öß‘ÖÐêÞÖ ÄÖÖêŸÖÃÖÖ ×ÈüµÖŸÖê “Ö µÖ || “Ö. ‡. 5\32 “×®Ö“µÖÖ ¯ÖÖšüÖ®Öê “×®Ö„¿ÖêÂÖêÞÖ“†ÃÖê ¤ü¿ÖÔ¾Ö»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú¸üŸÖÖŸÖ, “×®Ö´Ö••Ö®ÖÓ Ûú»ÖãÂÖÖÞÖÖ Ö´³ÖÃÖÖ´ÖÖ¾ÖŸÖìÂÖã ” ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. †Ö¾ÖŸÖìÂÖã (Avarteshu) – (†Ö + ¾ÖéŸÖË + ‘Ö Ö) “ÖÖ¸üÖë †Öê ü Öã›ü®ÖÖ, “ÖŒÛú¸ü ÛúÖ™ü®ÖÖ, •Ö»ÖÖ¾ÖŸÖÔ, ³ÖÑ¾Ö ü (†Ö¯Ö™êü)ü

“ÖÛÎúÖÛúÖ êüÞÖ ³ÖÏ ÖÞÖ´ÖË – (¿Ö²¤üÛú»¯Ö¦ãü Ö) “†´³ÖÃÖÖ¾ÖŸÖÔ” Whirling water itself means water that is revolving round again and

again. So mention of pleural form of whirl is not necessary. Since Samgrahakar mention it, retained as reading.

“ÖÛÎúÖÛúÖ ü ¯ÖÖ®Öß ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÖÖ®Öß ²ÖÖ ü²ÖÖ ü ÝÖÖê»ÖÖÛúÖ ü פü¿ÖÖ ´Öë ×±ú ü®ÖÖ | †ŸÖ„ “ÖÛÎú ÛúÖ ²ÖÆæü¾Ö“Ö®Ö ‡ÃŸÖ ÖÖ»Ö Ûú¸ü®Öê Ûúß •Öºþ üŸÖ ®ÖÆüß Æîü | »Öê×Ûú®Ö ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ ü®Öê ‡ÃÖÛúÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 502

“†´³ÖÃÖÖ¾ÖŸÖÔ” “ÖÛÎúÖÛúÖ üü ¯ÖÖÞÖß ÆüÞÖ•Öê ¯ÖÖÞÖß ¾ÖÖ Óü¾ÖÖ ü ÝÖÖê»ÖÖÛúÖ ü ×±ú üŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû “ÖÛÎúÖ“Öê †®ÖêÛú¾Ö“Ö®Ö ¾ÖÖ¯Ö üÞµÖÖ“Öß

ÝÖ¸ü•Ö ®ÖÖÆüß. ¯Ö ÓüŸÖã ÃÖÓÝÖÏÆüÛúÖ üÖÓ®Öß µÖÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.

6.4 “ÖõÖãÂÖÖê¿“ÖÖ¯ÖÃÖ¯ÖÔÞÖ×´Ö×ŸÖ (¤üÖêÂÖ×®Ö×´Ö¢ÖÖ®ÖÖ´Öã®´ÖÖ¤üÖ®ÖÖÓ ¯Öæ¾ÖÔºþ¯ÖÖ×ÞÖ ³Ö¾Ö×®ŸÖ)……6……

×¾Ö´Ö¿ÖÔ –

7.1 ŸÖŸÖÖꃮ֮ŸÖ¸ü´Öê¾Ö´Öã®´ÖÖ¤üÖ׳Ö×®Ö¾ÖéÔ×¢Ö¸êü¾Ö…

7.2 ŸÖ¡Öê¤ü´Öã®´ÖÖ¤ü×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ ³Ö¾ÖןÖ, ŸÖª£ÖÖ ¯Ö× üÃÖ¸üÞÖ´Ö•ÖÄÖ´ÖË, †×õÖ³ÖÏã¾ÖÖîšüÖÓÃÖÆü®¾ÖÝÖÏÆüß֯ÖÖ¤üÖ’ËûÝÖ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖÛúôÖÖŸÖË,

(1) –ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 119, ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 104, 115, ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖÖ®ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 120; 2) Æü®Öã - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 122, Book 202, 203, 207, 211, 214; Æü®¾ÖÝÖÏ Abs-114,118; 3) ¯ÖÖ¤üÖפü - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 122; 4) Abs †’ËûÝÖ-¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,122, Books 202, 203, 207, 211, 214 ; 5) õÖê¯ÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss 102; ×¾ÖõÖê¯Ö„ “Ö - ÖÖ Book 209, 212; 6) ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË “Ö - ¯ÖÖ Mss 108)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. –ÖÖ®ÖÓ (Gnyanam) – As mentioned in Gulma 5.1 – ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - Ch.Su.26/73 commentary. That which gives information is Vidnyanam. In present context it means

symptom. Symptoms give diagnostic information about disease. Vidnyanam is the symptoms of the disease. The process of understanding the

disease. Visheshdnyanam is specific symptoms/features of the disease according to vataja etc types. Hence original reading retained. This reading is rejected.

ÝÖã»´Ö 5.1 Öë ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü - ×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - “Ö.ÃÖæ. 26/73

P a g e | 503

×¾Ö–ÖÖ®Ö´ÖË ´ÖŸÖ»Ö²Ö וÖÃÖÃÖê •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü | ‡ÃÖ ¿»ÖÖêÛú Ûêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ‡ÃÖÛúÖ †£ÖÔ »ÖõÖÞÖ ‹êÃÖÖ ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü| »ÖõÖÞÖ ÃÖê ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ®Öî¤üÖ×®ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü |

×¾Ö–ÖÖ®Ö ÖË µÖê ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | ¾µÖÖ¬Öß ÃÖ Ö—Ö®Öê Ûúß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ | ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÖË µÖê ¾µÖÖ¬Öß ÛúÖ ˆÃÖÛêú ÖÏÛúÖ ü Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü •ÖîÃÖê ÛúÖ ¾ÖÖŸÖ•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî ü ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

ÝÖã»´Ö 5.1 Ö¬µÖê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê -

×¾Ö–ÖÖµÖŸÖꃮÖê®Öê×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ®ÖÓ »ÖõÖÞÖ× ÖŸµÖ£ÖÔ„ | - “Ö.ÃÖæ. 26/73 ×¾Ö–ÖÖ®Ö´ÖË ´ÆüÞÖ•Öê •µÖÖ Öãôêû ´ÖÖ×ÆüŸÖß × ÖôûŸÖê †ÃÖÖ. µÖÖ ¿»ÖÖêÛúÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ »ÖõÖÞÖ †ÃÖÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

»ÖõÖÞÖÖÓ´Öãôêû ¾µÖÖ¬Öß“Öß ®Öî¤üÖ×®ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö–ÖÖ®Ö ÖË Æêü ¾µÖÖ¬Öß“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ¬Öß ÃÖ´Ö—ÖÞµÖÖ“Öß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖ×¾Ö–ÖÖ®Ö´ÖË Æê ¾µÖÖ¬Öß“µÖÖ ¾ÖÖŸÖ•Ö ‡.

¯ÖÏÛúÖ üÖ®ÖãÃÖÖ ü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. Æü®Öã (Hanu) - “†ÖõÖê¯ÖÞÖ ÖË Æü®¾ÖÖê“ is mentioned in Ch. Chi 18 (Kasa). It may mean jerky movements of Hanu-sandhi. So this can be retained as reading.

Vikshepa- “× ¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ õÖê ÖÞÖ ÖË” ”Visheshena Kshepana” of Hasta (hands), Pada (feet) etc Anga (parts).

“†ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË Æü®¾ÖÖê“ ‡ÃÖÛúÖ »»ÖêÜÖ “Ö.דÖ.18(ÛúÖÃÖ) ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü Æü®ÖãÃÖÓ¬Öß Ûúß •ÖÝÖÆü —Ö™üÛêú ¤êü®Öê¾ÖÖ»Öß ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö Ûú¸ü®ÖÖ |

×¾ÖõÖê¯Ö - ÆüÃŸÖ (ÆüÖŸÖ), ¯ÖÖ¤ü (¯Öî¸ü) †Öפü •ÖÝÖÆü “×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ õÖê¯ÖÞÖ´ÖË” ÛúÖ ÆüÖê®ÖÖ | “†ÖõÖê¯ÖÞÖ ÖË Æü®¾ÖÖꓵÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ “Ö.דÖ.18 (ÛúÖÃÖ) ´Ö¬µÖê Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Æü®ÖãÃÖÓ¬Öß“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß —Ö™üÛêú

¤êüÞÖÖ üß ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö ÆüÖêÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê. ×¾ÖõÖê¯Ö - ÆüÃŸÖ (ÆüÖŸÖ), ¯ÖÖ¤ü (¯ÖÖµÖ) ‡. †ÓÝÖÖ“µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ õÖê ÖÞÖ ÖË” †ÃÖÞÖê.

3. ¯ÖÖ¤üÖפ (Padadi) - “†Öפü” (Adi) carries no significance here. Hence rejected. “†’ËûÝÖ” indicates sub parts. Like the person may throw only his hands or fingers.

Not the total hand inclusive of arms. Hence original retained. “†Öפü” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ®ÖÆüß Æîü, †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “†’ËûÝÖ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ¯Ö³ÖÖÝÖ | •ÖîÃÖê Ûúß ±ëúÛú®Öê Ûúß ×ÛÎúµÖÖ Ûú üŸÖê ÃÖ ÖµÖ ¾µÖŒŸÖß ×ÃÖ±Ôú ÆüÖŸÖ †Öî ü

ˆÓÝÖ»Öß ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ Ûú üŸÖß Æîü | ¯Öæ ê ü ÆüÖŸÖ Ûêú ÃÖÖ£Ö ²ÖÖÆæü ÛúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü |

“†Öפü” üµÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “†’ËûÝÖ” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯Ö³ÖÖÝÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü. •ÖÃÖê Ûúß ‹ÜÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ±êúÛúÞµÖÖ“Öß ×ÛÎúµÖÖ Ûú¸üŸÖÖ®ÖÖ ±úŒŸÖ ÆüÖŸÖ

ØÛú¾ÖÖ ²ÖÖê™üÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûú üŸÖê. ÃÖÓ ÖæÞÖÔ ÆüÖŸÖÖÃÖÆü ²ÖÖÆæÓ ü“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ®ÖÃÖŸÖÖê.

P a g e | 504

4. õÖê¯ÖÞÖ ÖË (Kshepanam) ×¾ÖõÖê¯Ö„ \ ×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË “Ö (Cha) –

õÖê¯ÖÞÖ - ±êúÛúÞÖê ×¾ÖõÖê Ö - ˆ›ü¾ÖÞÖê, ¯ÖÃÖ¸üÞÖê, ÆüÖ»Ö¾ÖÞÖê “ÝÖÖ¡Ö×¾ÖõÖê Ö”is symptom of vitiated Vata. Ch. Chi. 28 and is also mentioned in Jwara

“×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ ÖË “Ö ÝÖÖ¡ÖÖÞÖÖÓ” Ch. CHi 3\ 80 etc. Kshepana is rarely used e.g. “õÖꯟÖÖ ²Ö×Æü´ÖÔ»ÖÖ®ÖÖÓ” which is a normal function. Hence “× ¾ÖõÖê Ö” reading retained.

“ÝÖÖ¡Ö×¾ÖõÖê Ö”µÖê ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖ ÛúÖ »ÖõÖÞÖ Æîü | “Ö.×“Ö 28 Öë †Öî ü •¾Ö ü “Ö.דÖ.3/80 †Öפü ´Öë “×¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË “Ö

ÝÖÖ¡ÖÖÞÖÖÓ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | õÖê¯ÖÞÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ Ûú³Öß Ûú³Öß ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æî •ÖîÃÖê Ûúß “õÖꯟÖÖ ²Ö×Æü ÖÔ»ÖÖ®ÖÖÓ” ü | “×¾ÖõÖê Ö”µÖÆü ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ÛúÖµÖÔ Æîü | †ŸÖ„ ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ÝÖÖ¡Ö×¾ÖõÖê Ö”Æêü ÖÏÛãú×¯ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ“Öê »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. “Ö.דÖ.28 ŸÖÃÖê“Ö •¾Ö ü “Ö.דÖ.3/80 ‡. ´Ö¬µÖê “× ¾ÖõÖê¯ÖÞÖ´ÖË “Ö ÝÖÖ¡ÖÖÞÖÖÓ”

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. õÖê¯ÖÞÖ ÆüÖ ¯ÖÖšü Œ¾Ö×“ÖŸÖ ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ †ÖÆêü.ˆ¤üÖ. “õÖꯟÖÖ ²Ö×Æü ÖÔ»ÖÖ®ÖÖÓ” Æêü ®ÖîÃÖÙÝÖÛú ÛúÖµÖÔ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “×¾ÖõÖê¯Ö”ÆüÖ ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.3 ÃÖŸÖŸÖ´Ö×®ÖµÖŸÖÖ®ÖÖÓ “Ö ×ÝÖ¸üÖ´ÖãŸÃÖÝÖÔ„, ±êú®ÖÖÝÖ´Ö®Ö´ÖÖõÖÖŸÖË, †³ÖßõÞÖÓ ×ô֟ÖÆü×ÃÖŸÖ®Ö韵ÖÝÖߟ־ÖÖפü¡ÖÃÖÓ¯ÖϵÖÖêÝÖÖ¿“ÖÖãÖÖ®Öê,

(¯ÖϵÖÖêÝÖÖ„ - ¯ÖÖ Mss 101, 102*, 103, 104, 105*, 106*, 107*, 108, 109, 110*, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 119, 120*, 121, 122, Book 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213*, 214,)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

¯ÖϵÖÖêÝÖÖ„ (Prayogaha) – ÃÖ´ÖË - ÃÖÓÝÖ Ö, ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö,²ÖÆãüŸÖ, ×®ÖÛú™ü (†Ö¯Ö™êü)

ÃÖ´¯ÖϵÖÖêÝÖ„ (ÃÖ´ÖË + ¯ÖÏ + µÖã•ÖË + ‘Ö˜Ö)- ÃÖÓµÖÖêÝÖ, ×´Ö»ÖÖ¯Ö, ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ´Öî£Öã®Ö (†Ö Ö™êü); ÃÖÓ¯ÖϵÖÖêÝÖÖ„ - ÃÖÓµÖÖêÝÖ, †®ÖãÛÎú Ö, ¯Ö üà ָüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

The person may sing and dance and make actions of playing musical instrument simultaneously. He may smile or laugh intermittently. Hence original reading retained.

He may do only one of these actions repeatedly since his intellect is impaired. Hence “¯ÖϵÖÖêÝÖ„” is accepted as reading.

¾µÖŒŸÖß ‹Ûú Æüß ÃÖÖ£Ö ÝÖÖ®ÖÖ ÝÖÖŸÖß Æîü,®ÖéŸµÖ Ûú üŸÖß Æîü †Öî ü ¾ÖÖ¤üÛú Ûúß ŸÖ üÆü ÆüÖ¾Ö³ÖÖ¾Ö Ûú üŸÖß Æîü | ¾µÖŒŸÖß ×²Ö“Ö ´Öë ×ô֟ÖÆüÖÃµÖ Ûú üŸÖß Æîü µÖÖ ×±ú ü •ÖÖê¸üÖêÃÖê ÆüÃÖŸÖß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Öû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

P a g e | 505

ˆÃÖÛúß ²Ö㬤üß ³ÖÏ™ü Æãü‡Ô Æîü ŸÖ²Ö ŸÖÛú ¾ÖÖê ˆ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖß Æãü‡Ô ×ÛÎúµÖÖ Ûú üŸÖÖ üÆüŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„û “ ÖϵÖÖêÝÖ„” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë þÖßÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾µÖŒŸÖß ‹ÛúÖ“Ö ¾Öêôûß ÝÖÖÞÖê ´ÆüÞÖŸÖê,®ÖéŸµÖ Ûú üŸÖê †Ö×ÞÖ ¾ÖÖ¤üÛúÖÓ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÆüÖ¾Ö³ÖÖ¾Ö Ûú üŸÖê.¾µÖŒŸÖß †¬Öæ®Ö Ö¬Öæ®Ö ×à ֟ÖÆüÖÃµÖ Ûú üŸÖê ØÛú¾ÖÖ ÖÖêšü¶Ö®Öê ÆüÃÖŸÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸµÖÖ“Öß ²Ö㬤üß ³ÖÏ™ü —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü ŸÖÖê¯ÖµÖÕŸÖ ŸÖÖê ¾Ö ü߻֯ÖîÛúß ‹ÜÖÖ¤üß ×ÛÎúµÖÖ ÃÖŸÖŸÖ Ûú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ ÖϵÖÖêÝÖ„” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.4 ¾ÖßÞÖÖ¾ÖÓ¿Ö¿Ö’ËûÜÖ¿Ö´µÖÖŸÖÖ»Ö¿Ö²¤üÖ®ÖãÛú¸üÞÖ´ÖÃÖÖ´®ÖÖ, µÖÖ®Ö´ÖµÖÖ®Öî„, †»Ö’ËûÛú¸üÞÖ´Ö®Ö»Ö’ËûÛúÖ׸üÛîú¦Ôü¾µÖî„, »ÖÖê³Ö¿“ÖÖ³µÖ¾ÖÆüÖµÖì¾ֲֻ¬ÖêÂÖã, »Ö²¬ÖêÂÖã “ÖÖ¾Ö´ÖÖ®ÖßÖß¾ÖδÖÖŸÃÖµÖÕ “Ö,

(1) ¿Ö²¤üÖ®ÖãÛú¸üÞÖ ÖË “Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 105, 106, 108, 109, 114, 121; 2) »ÖÖê»Öã¯Ö„ - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 111, 121)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¿Ö²¤üÖ®ÖãÛú üÞÖ´ÖË “Ö (Cha) - ¯ÖÖ. Cha may indicate producing sounds that do not match those mentioned above. Hence rejected.

“Ö µÖê ÖÖšü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öê †Ö¾ÖÖ•Ö ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü µÖê ¯Ö ü ²ÖŸÖÖµÖê Æãü‹ ¾ÖÞÖÔ®Ö ÃÖê ÃÖÖ¬Ö´µÖÔ ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“Ö ÆüÖ ÖÖšü Ÿ Ö®®Ö ÆüÖêÞÖÖ êü †Ö¾ÖÖ•Ö ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖÖê. Æêü ¾Ö¸üᯙ ¾ÖÞÖÔ®ÖÖ¿Öß •ÖãôûŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. »ÖÖê»Öã¯Ö„ (Lolupah) - »ÖÖê»Öã¯Ö„ - †×ŸÖ»ÖÖê³Öß, †ÖÃÖ׌ŸÖ. Commentator has explained “†³µÖ¾ÖÆüÖµÖÕ »Ö²¬¾ÖÖ ®Ö ÛúõÖד֟ÖË ¤üÖŸÖã ÖË ‡“”ûן֔. In this sense

“»ÖÖê³Ö„” and “»ÖÖê»Öã¯Ö„” carry same meaning.Hence original retained. ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖê Æîü, “†³µÖ¾ÖÆüÖµÖÕ »Ö²¬¾ÖÖ ®Ö ÛúõÖד֟ÖË ¤üÖŸÖã´ÖË ‡“”ûן֔| ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü “»ÖÖê³Ö„” †Öî ü “»ÖÖê»Öã¯Ö„”

‡®Ö ¤üÖê ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ×™üÛúÖÛúÖ ü ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûú üŸÖÖŸÖ, “†³µÖ¾ÖÆüÖµÖÕ »Ö²¬¾ÖÖ ®Ö ÛúõÖד֟ÖË ¤üÖŸÖã´ÖË ‡“”ûן֔. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß “»ÖÖê³Ö„” ¾Ö “»ÖÖê»Öã Ö„” µÖÖ

¤üÖê®Æüß ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.5 ÛúÖ¿µÖÕ, ¯ÖÖ¹ýµִÖË, ˆ×Ÿ¯Ö×Þ›üŸÖÖ¹ýÞÖÖõÖŸÖÖ, ¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾Ö¯ÖµÖÖÔÃÖÖ¤ü®Öã¯Ö¿ÖµÖŸÖÖ “Ö, ‡×ŸÖ ¾ÖÖŸÖÖê®´ÖÖ¤ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ (1),

(1) †¹ýÞÖÖ×õÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss 101, 106*, 108, 109, 111, 120, 121, †¹ýÞÖÖ×õÖŸ¾ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 105, 110, 112; 2) ¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿Ö Ö - ¯ÖÖ Mss 101)

P a g e | 506

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. †¹ýÞÖÖ×õÖŸÖÖ (Arunakshita)- Neuter form “†õÖ Ó ” and feminine form “†×õÖ”. Here “†×õÖ” is used. In samasa at end it becomes “†õÖ”.(But not always- †×õÖ¯ÖÖÛú, †×õÖ×¾Ö³ÖÏ Ö) All readings mean same. Hence original retained. Others accepted as pathabheda.

“†õÖ Ó ”µÖê ®Ö ÖãÃÖÛúØ»ÖÝÖß ¯ÖÖšü Æîü †Öî¸ü “†×õÖ”µÖê áÖßØ»ÖÝÖß ¯ÖÖšü Æîü | ÃÖ ÖÖÃÖ Ûêú †ÓŸÖ ´Öë ¾ÖÖê “†õÖ”‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü

(»Öê×Ûú®Ö Æü ü ²ÖÖ¸ü ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü •ÖîÃÖê Ûúß - †×õÖ¯ÖÖÛú, †×õÖ×¾Ö³ÖÏ´Ö) ÃÖ³Öß ÖÖšüû ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ²ÖÖÛúß ¯ÖÖšüÖë ÛúÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

“†õÖ Ó ”ÆüÖ ®Ö ÖãÃÖÛúØ»ÖÝÖß ¯ÖÖšü †ÖÆêü ¾Ö “†×õÖ”ÆüÖ Ã¡ÖßØ»ÖÝÖß ÖÖšü †ÖÆêü. ÃÖ´ÖÖÃÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ŸÖÖê “†õÖ”†ÃÖÖ

ÆüÖêŸÖÖê.(¯Ö ÓüŸÖã ÖÏŸµÖêÛú ¾Öêôûß ÆüÖêŸÖ ®ÖÖÆüß •ÖÃÖê Ûúß - †×õÖ¯ÖÖÛú, †×õÖ×¾Ö³ÖÏ Ö) ÃÖ¾ÖÔ ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖŸÖÖê Ö¿Ö´Ö (Vatopashama) – “ˆ¯Ö¿ÖµÖ” and “†®Öã¯Ö¿ÖµÖ” are mentioned in text for gaining knowledge\ identification of disease( Ch. Ni. 1\ 6, 10). The current context is of identification of disease. Hence “¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿ÖµÖ” is appropriate. “¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿Ö Ö” is rejected.

“ˆ¯Ö¿ÖµÖ”†Öî ü “†®Öã Ö¿ÖµÖ” ‡®Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ÝÖÏÓ£Ö Öë –ÖÖ®Ö Ûúß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß Ûêú ×»ÖµÖê †Öî ü ¾µÖÖ¬Öß ÃÖ Ö—Ö®Öê Ûêú ×»ÖµÖê

×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü (“Ö.×®Ö.1/6,10)| ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß ÃÖ Ö—Ö®Öê Ûêú ×»ÖµÖê Æîü | †ŸÖ„ “¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿ÖµÖ” †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü †Öî¸ü“¾ÖÖŸÖÖê Ö¿Ö´Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

“ˆ¯Ö¿ÖµÖ” †Ö×ÞÖ “†®Öã¯Ö¿ÖµÖ” µÖÖÓ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÝÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê –ÖÖ®Ö × Öôû¾ÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¾µÖÖ¬Öß †ÖêôûÜÖÞµÖÖÃÖÖšüß Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü

(“Ö.×®Ö.1/6,10). ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ¾µÖÖ¬Öß †ÖêôûÜÖÞµÖÖÃÖÖšüß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿ÖµÖ” †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü ¾Ö “¾ÖÖŸÖÖê¯Ö¿Ö Ö” µÖÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.6 †´ÖÂÖÔ„, ÛÎúÖê¬Ö„, ÃÖÓ ü´³Ö¿“ÖÖãÖÖ®Öê, ¿ÖáֻÖÖê™ÒüÛú¿ÖÖÛúÖšü´Öã×™ü×³Ö ü׳ÖÆü®Ö®ÖÓ Ã¾ÖêÂÖÖÓ ¯Ö êüÂÖÖÓ ¾ÖÖ, †×³Ö¦ü¾ÖÞÖÓ, ¯ÖÏ“”ûÖµÖ¿ÖߟÖÖê¤üÛúÖ®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„,

(1) Ûú¿ÖÖ Abs- Mss 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121 Books202, 203, 207, 211, 214; 2) †×³ÖÆü®Ö®ÖÓ Abs-Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122 , Books 203, 211; †×³Ö¦ü¾ÖÞÖ´ÖË - 102,103, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116,117,119,120,121,122, Books 203,211; 4)“Ö - ¯ÖÖ Mss 112, 120, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. (´Öãךü׳ք) “ÖÖ׳֦ü¾ÖÞÖ´ÖË (Cha) - †×³Ö¦ü¾Ö„ - ¦ü¾ÖÞÖ´ÖË (†×³Ö¦ãü †¯Ö »µÖã™Ëü ¾ÖÖ) †ÖÛÎú´ÖÞÖ, Æü´Ö»ÖÖ (†Ö Ö™êü). †×³ÖÆüןք (†×³Ö Æü®ÖË ×ŒŸÖ®ÖË) ¯ÖÏÆüÖ ü Ûú¸ü®ÖÖ, “ÖÖê™ü ¯ÖÆãÑü“ÖÖ®ÖÖ

P a g e | 507

The expected meaning (†×³Ö¯ÖÏêŸÖÖ£ÖÔ ) is “The person charges with weapon, stick etc. He may harm himself or other person.” Meaning of Abhidravan is aggression. It is generally on someone else. Hence rejected.

‡ÃÖÛúÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ Æîü, ¾µÖŒŸÖß »ÖÖšüß, ¿ÖÃ¡Ö †Öפü ÃÖê ¤Óü×›üŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | ¾ÖÆü ÜÖã¤ü ÛúÖê µÖÖ ×±ú ü ¤ãüÃÖ¸êü ¾µÖŒŸÖß

ÛúÖê ¤Óü×›üŸÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | †×³Ö¾ÖŸÖÔ®Ö ÛúÖ ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, †ÖÛÎú ÖÞÖ Ûú ü®ÖÖ | Æü Ö»ÖÖ ²ÖÆæüŸÖ ²ÖÖ¸ü ¤ãüÃÖ üÖë Ö¸ü ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

µÖÖ“ÖÖ †¯Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü, ¾µÖŒŸÖß ÛúÖšüß, ¿ÖÃ¡Ö ‡. “µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ®Öê ‡•ÖÖ Ûú üŸÖÖê. ŸÖÖê þ֟ք »ÖÖ ØÛú¾ÖÖ ¤ãüÃÖ üÖ

¾µÖŒŸÖßÃÖ ‡•ÖÖ Ûú üŸÖÖê. †×³Ö¾ÖŸÖÔ®Ö“ÖÖ †£ÖÔ Æü»»ÖÖ Ûú üÞÖê †ÃÖÖ †ÖÆêü. Æü»»ÖÖ †®ÖêÛú¾ÖêôûÖ ‡ŸÖ üÖÓ¾Ö ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. Ûú¿ÖÖ - “ÖÖ²ÖãÛú (†Ö¯Ö™êü). The person may attack with anything that is at hand. The point

to note is the person attacks himself or other person. Addition or removal of an item from list of things used for attack (Ûú¸üÞÖ or ÃÖÖ×ÆüŸµÖ) makes no difference. Hence original retained.

¾µÖŒŸÖß ˆÃÖÛêú ÆüÖŸÖ ´Öë †ÖµÖê Æãü‹ ×ÛúÃÖß ³Öß “Öß•Ö ÃÖê Æü Ö»ÖÖ Ûú üŸÖß Æîü | ¾µÖŒŸÖß ÜÖã¤ü ¯Öê µÖÖ ¤ãüÃÖ üÖë ¯Öê Æü Ö»ÖÖ

Ûú üŸÖß Æîü ‡ÃÖ “Öß•Ö ÛúÖê ´ÖÆüŸ¾Ö Æîü | Æü´Ö»ÖÖ Ûú¸ü®Öê¾ÖÖ»Öß “Öß•ÖÖë Öê ÃÖê Ûãú”û “Öß•Öê (Ûú¸üÞÖ µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ) •ÖÖ¤üÖ µÖÖ Ûú´Ö Æãü‡Ô ŸÖÖê ÃÖÃÖê Ûãú”û ±ú üÛú ®ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾µÖŒŸÖß ×ŸÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ Ûãúšü»µÖÖÆüß ¾ÖßÖæ®Öê Æü»»ÖÖ Ûú¸üŸÖê. ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖŸÖ„¾Ö ü ØÛú¾ÖÖ ‡ŸÖ üÖÓ¾Ö¸ü Æü»»ÖÖ Ûú üŸÖê

Æüß ÝÖÖê™ü ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. Æü»»ÖÖ Ûú üÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö¸ü»Ö껵ÖÖ ¾ÖßÖæÓ“µÖÖ ÃÖæ“Öß Ö¬µÖê ‹ÜÖÖ¤üß ¾ÖßÖæ (Ûú¸üÞÖ ØÛú¾ÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ) •ÖÖÃŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß ØÛú¾ÖÖ ¾ÖÝÖôû»Öß ŸÖ¸ü ±ú üÛú ¯Ö›üŸÖ ®ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. þÖêÂÖÖÓ ¯Ö êüÂÖÖÓ “Ö (Cha) -The person may attack himself or other person. Both can be

seen at varied times. Hence original retained. ¾µÖŒŸÖß ÜÖã¤ü Öê µÖÖ ¤ãüÃÖ üÖë ¯Öê Æü Ö»ÖÖ Ûú üŸÖß Æîü | µÖê ¤üÖê “Öß•Öê †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü

¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖŸÖ„¾Ö ü ØÛú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü ¾µÖŒŸÖß¾Ö ü Æü»»ÖÖ Ûú üŸÖê. µÖÖ ¤üÖê®Æüß ÝÖÖê™üß ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ ¾Öêôûß ‘Ö›üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû

¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.7 ÃÖÓŸÖÖ¯Ö¿“ÖÖן־Öê»ÖÓ, ŸÖÖ´ÖÏÆü× üŸÖÆüÖ× ü¦üÃÖÓ¸ü²¬ÖÖõÖŸÖÖ, × Ö¢ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾Ö¯ÖµÖÖÔÃÖÖ¤ü®Öã¯Ö¿ÖµÖŸÖÖ “Ö, ‡×ŸÖ ׯ֢ÖÖê®´ÖÖ¤ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ (2),

P a g e | 508

(1) ßֲ¬ÖÖõÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Book 209, ßÖü²¬ÖÖ×õÖŸ¾ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 103, 122, ÃÖÓ ü²¬ÖÖ×õÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss 105, 106, 109, 111, 114, 121; 2) ׯ֢ÖÖê® ÖÖ¤ü»ÖõÖÞÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss 105)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1.ßֲ¬ÖÖõÖŸÖÖ (Stabdhakshata) - üÃÖÓ¸ü²¬Ö - õÖ㲬Ö, ÃÖÓŸÖ¯ŸÖ. ßֲ¬Ö - ×®Ö¿“Ö»Ö, ×ÛÎúµÖÖÆüß®Ö.

“ÃÖÓ¸ü²¬Ö” is a pitta predominant symptom while Stabdha is vata-prdominant. The current context is of Pittaja Unmad. hence “ßֲ¬ÖÖõÖŸÖÖ” is rejected. “ÃÖÓ¸ü²¬ÖÖõÖŸÖÖ”

“ÃÖÓ¸ü²¬ÖÖ×õÖŸÖÖ” both are correct.

“ÃÖÓ¸ü²¬Ö” µÖê × Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü †Öî¸ü “ßֲ¬Ö” µÖê ¾ÖÖŸÖ ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¯Ö¢Ö•Ö ˆ® ÖÖ¤ü ÛúÖ Æîü | †ŸÖ„ “ßֲ¬ÖÖõÖŸÖÖ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ×®ÖÂÖê¬Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “ÃÖÓ ü²¬ÖÖõÖŸÖÖ” †Öî ü “ÃÖÓ ü²¬ÖÖ×õÖŸÖÖ” µÖê ¤üÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü |

“ÃÖÓ¸ü²¬Ö” Æêü × Ö¢Ö¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü ¾Ö “ßֲ¬Ö” Æêü ¾ÖÖŸÖ¯ÖϬÖÖ®Ö »ÖõÖÞÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏßÖãŸÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×¯Ö¢Ö•Ö ® ÖÖ¤üÖ“Öê Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû “ßֲ¬ÖÖõÖŸÖÖ” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ×®ÖÂÖê¬Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. “ÃÖÓ¸ü²¬ÖÖõÖŸÖÖ” ¾Ö “ÃÖÓ¸ü²¬ÖÖ×õÖŸÖÖ” Æêü ¤üÖê®Æüß ¯ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêüŸÖ.

2. ׯ֢ÖÖê®´ÖÖ¤ü»ÖõÖÞÖÖ×®Ö (Pittonmadalakshanani) – In Vataja and Kaphaja type of Unmad, the word “×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö” (Lingani) is used. Hence original retained. ¾ÖÖŸÖ•Ö †Öî¸ü Ûú±ú•Ö ¯ÖÏÛúÖ ü Ûêú ˆ® ÖÖ¤ü ´Öë “×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

¾ÖÖŸÖ•Ö ¾Ö Ûú±ú•Ö ÖÏÛúÖ üÖ“µÖÖ ® ÖÖ¤üÖ´Ö¬µÖê, “×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö” µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖÖ Ö¸ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

7.8 ãÖÖ®Ö´ÖêÛú¤êü¿Öê, ŸÖæÂÞÖà³ÖÖ¾Ö„, †»¯Ö¿Ö¿“Ö’ËûÛÎú´ÖÞÖÓ, »ÖÖ»ÖÖ׿֒Ëû‘ÖÖÞÖÛúÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË, †®Ö®®ÖÖ׳ֻÖÖÂÖ„, ¸üÆüÃÛúÖ´ÖŸÖÖ, ²Öß³ÖŸÃÖŸ¾ÖÓ, ¿ÖÖî“Ö«êüÂÖ„,

(1) ‹ÛúÖ¾ÖÛúÖ¿Öê - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 104, 107, 108, 109, 112, 113, 115, 116, 117, 119; 2) ×ÃÖÓÆüÖÞÖÛú - ¯ÖÖ Mss 101, 106, 108, 111, 112, 114, 121, 122; ×ÃÖÓ‘ÖÖÞÖÛú - 102, 105, 109, 120; Book 204, 212, 213, 214; ×ÃÖÓ‘ÖÖÞÖ - ¯ÖÖ Book 209; ×ÃÖÓ‘ÖÖ®ÖÛú - ¯ÖÖ Mss 103; 3) ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 104, 106*, 107, 109, 111*, 114*, 121*, Book 204, 207, 213, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ‹ÛúÖ¾ÖÛúÖ¿Öê (Ekavakashe) - †¾ÖÛúÖ¿Ö - •ÖÖÝÖÖ, ÖϤêü¿Ö. ‹Ûú¤êü¿Ö - †Ó¿Ö, ³ÖÖÝÖ.

No change in meaning. Hence original retained.

P a g e | 509

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ×ÃÖÓÆüÖÞÖÛú (Simhanak) - ×ÃÖÓÆüÖÞÖÛú ,׿ÖÓ‘ÖüÖÞÖÛú, ×ÃÖ’Ëû‘Ö (‘ÖÖ) ÞÖ´ÖË (׿֒Ëû‘Ö + †Ö®Ö“ÖË) ®ÖÖÛú ÛúÖ ´Ö»Ö, »ÖÖêÆêü ÛúÖ •ÖÓÝÖ All mean same. Can be accepted as reading.

ÃÖ³Öß ¯ÖÖšü ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ¯ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ¯Ö Öë ×þÖÛúÖ ü ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖ¾ÖÔ ÖÖšüÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË (Prasravanam) - ¯ÖÏÄÖ¾ÖÞÖ´ÖË - ¯ÖÏ+ÃÖé 1 ¯Ö.¯Ö. - ¯ÖÃÖ¸üÞÖê, ¾ÖÖÆüÞÖê. Severity of symptoms is directly related to measure of causes. Hence “ÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” is more appropriate.

»ÖõÖÞÖ Ûúß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ÆêüŸÖã Ûêú ´ÖÖ¡ÖÖ ¯Öê ×®Ö³ÖÔ ü ÆüÖêŸÖß Æîü | †ŸÖ„ µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü | »ÖõÖÞÖÖÓ“Öß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ÆêüŸÖãÓ“µÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÄÖ¾ÖÞÖ ÖË” ÆüÖ ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

7.9 þ֯®Ö×®ÖŸµÖŸÖÖ, À¾ÖµÖ£Öã üÖ®Ö®Öê, ¿Ö㌻Ö×ßÖ×´ÖŸÖ´Ö»ÖÖê¯ÖפüݬÖÖõÖŸ¾ÖÓ, ¿»Öê´ÖÖê¯Ö¿ÖµÖ×¾Ö¯ÖµÖÖÔÃÖÖ¤ü®Öã¯Ö¿ÖµÖŸÖÖ “Ö, ‡×ŸÖ ¿»Öê´ÖÖê®´ÖÖ¤ü×»Ö’ËûÝÖÖ×®Ö ³Ö¾Ö×®ŸÖ (3),

(´Ö»ÖÖê¯ÖפüݬÖÖõÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss 107, Book 202, 203, 204, 205, 207, 211, 213, 214, ´Ö»ÖÖê¯ÖפüݬÖÖ×õÖŸÖÖ - ¯ÖÖ Mss 105, 106, 111, 113, 121, Ö»ÖÖê¯ÖפüݬÖÖ×õÖŸ¾ÖÓ - ¯ÖÖ Mss 102, 110, 112, 122)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

´Ö»ÖÖê ÖפüݬÖÖõÖŸÖÖ (Malopadigdhakshata) - ˆ¯Ö+פüÆËü 2 ˆ.¯Ö. - »Öê¯Ö Ûú üÞÖê, ÖÖÜÖÞÖê.

No change in meaning. In Vataja and Pittaja Unmad the word “†õÖŸÖÖ” is used. Hence the same can be accepted as reading here.

†£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | ¾ÖÖŸÖ•Ö †Öî¸ü ×¯Ö¢Ö•Ö ® ÖÖ¤ü Öë “†õÖŸÖÖ” ‡ÃÖ ÖÖšü ÛúÖ ‡ÃŸÖ´ÖÖ»Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ×»ÖµÖê ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖÖšü³Öê¤ü Ûêú ºþ Ö ´Öë ×þÖÛúÖ¸ü ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÖÔ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ¾ÖÖŸÖ•Ö ¾Ö ×¯Ö¢Ö•Ö ˆ®´ÖÖ¤üÖ´Ö¬µÖê “†õÖŸÖÖ” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ µÖê£Öê ¯ÖÖšü³Öê¤ü ´ÆüÞÖæ®Ö þÖßÛúÖ ü Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 510

7.10 ס֤üÖêÂÖ×»Ö’ËûÝÖÃÖ×®®Ö¯ÖÖŸÖê ŸÖã ÃÖÖ×®®Ö¯ÖÖןÖÛÓú ×¾ÖªÖŸÖË, ŸÖ´ÖÃÖÖ¬µÖ´ÖÖ“ÖõÖŸÖê Ûãú¿Ö»ÖÖ„……7……

(‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Book 202, 207, 209)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

‡×ŸÖ (Iti) – No significance here.

‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖê ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖÃÖ ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß.

8.1 ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖÓ ŸÖã ¡ÖµÖÖÞÖÖÓ ÃÖÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö

(³Ö¾ÖÓ×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 110, 120, 122, Book 202, 203, 207, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ³Ö¾ÖÓ×ŸÖ (Bhavanti) – “³Ö¾Ö×®ŸÖ” is to be understood though not mentioned. It is “†¬µÖÖÇüŸÖË” (Adhyahrut) by “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” (Vakyashesha). It can also be “ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖÓ ŸÖã ¡ÖµÖÖÞÖÖÓ ÃÖÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö ¾ÖõµÖÖ´Ö„”

µÖפü “³Ö¾Ö×®ŸÖ” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü »Öê×Ûú®Ö ¾ÖÆü ÃÖ Ö—Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | µÖê ¯ÖÖšü “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” ÃÖê “†¬µÖÖÇüŸÖË” Æî ü | ¾ÖÖê “ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖÓ ŸÖã ¡ÖµÖÖÞÖÖÓ ÃÖÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö ¾ÖõµÖÖ´Ö„”‹êÃÖê ÆüÖê ÃÖÛúŸÖÖ Æîü |

“³Ö¾Ö×®ŸÖ” µÖÖ ÖÖšüÖ“ÖÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ŸÖÖê ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ÆüÖ ¯ÖÖšü “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ” ´Öãôêû “†¬µÖÖÇüŸÖË” †ÖÆêü. ŸÖÖê “ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖÖÓ ŸÖã ¡ÖµÖÖÞÖÖÓ ÃÖÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö ¾ÖõµÖÖ Ö„”†ÃÖÖ ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖê.

8.2 îÖêÆüþÖê¤ü¾Ö´Ö®Ö×¾Ö¸êü“Ö®ÖÖãÖÖ¯Ö®ÖÖ®Öã¾ÖÖÃÖ®ÖÖê¯Ö¿Ö´Ö®Ö®ÖßքÛú´ÖÔ¬Öæ´Ö¬Öæ¯Ö®ÖÖ˜•Ö®ÖÖ¾Ö¯Öß› ü¯ÖϬִ֮ÖÖ³µÖ’ËûÝÖ¯ÖϤêüÆü¯Ö׸üÂÖêÛúÖ®Öã»Öê¯Ö®Ö¾Ö¬Ö²Ö®¬Ö®ÖÖ¾Ö üÖê¬Ö®Ö×¾Ö¡ÖÖÃÖ®Ö×¾ÖôÖÖ¯Ö®Ö- ×¾ÖôÖÖ üÞÖÖ¯ÖŸÖ¯ÖÔÞÖ×ÃÖ¸üÖ¾µÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö,

(1) ŸÖª£ÖÖ - ¯ÖÖ Mss 102, 103, 110, 111, 120, Book 202, 203, 207, 214; 2) ãÖÖ¯Ö®Ö - ¯ÖÖ Mss 112; 3) ˆ Ö¿Ö Ö - ¯ÖÖ Mss 116; 4) ¬Öæ Ö¯ÖÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115*, 116, 117, 119, 120, 121, Book 202, 203, 204, 207, 211, 213, 214, 5) ¬Öæ¯Ö - ¯ÖÖ Mss 104, 113, 115*, 119*, 120, 122, Book 202, 203, 204, 207, 211, 214; ¬Öæ¯Ö®Ö Abs -101, 105, 106, 107, 109, 111, 114, 118, 121; ( 6) †¾Ö¯Öß›®Öü - ¯ÖÖ Mss 101, 103, 106, 108, 111, 112, 113, 120, 121, 122; 7) †³µÖ •Ö®Ö - ÖÖ Book 209, 212; 8) ²Ö®¬Ö - ¯ÖÖ Mss 102, 110; 9) †¾Ö¸üÖê¬Ö - ¯ÖÖ Mss 102, 114; 10) ×¾Ö¡ÖÖÃÖ - ¯ÖÖ Mss 113, ¡ÖÖÃÖ®Ö - ¯ÖÖ Mss 112; 11) ×¿Ö üÖ¾µÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 106, 108, 111, 112, 120, 121, Book 202, 203)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

P a g e | 511

1. ŸÖª£ÖÖ (Tadyatha) – is to be understood though not mentioned with “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ”. Addition not required.

µÖפü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ®ÖÆüß ×ÛúµÖÖ Æîü ×±ú ü ³Öß ¾ÖÆü “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ”ÃÖê ÃÖ Ö—Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü |

µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ŸÖÖê “¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖŸÖ®¡ÖµÖã׌ŸÖ”´Öãôêû ÃÖ´Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ ÝÖ¸ü•Öê“ÖÖ ®ÖÖÆüß.

2. ãÖÖ Ö®Ö (Sthapana) – Current context is of Karma in Unmad. Hence Asthapan basti is

appropriate. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü ® ÖÖ¤ü Ûêú Ûú´ÖÔ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Æîü | †ŸÖ„ †ÖãÖÖ¯Ö®Ö ²ÖßÖß ×“ÖŸÖ Æîü | ¯ÖÏßÖãŸÖ ÖÖšü ÆüÖ ® ÖÖ¤üÖŸÖᯙ Ûú´ÖÖÔ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖãÖÖ¯Ö®Ö ²ÖßÖß µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

3. ˆ¯Ö¿Ö´Ö (Upashama) – Upashamana is action and upashama is the effect. Here treatments are mentioned. Hence “Upashamana” is appropriate.

ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö ×ÛÎúµÖÖ Æîü †Öî¸ü ¯Ö¿Ö Ö ¯Ö× üÞÖÖ Ö Æîü | µÖÆüÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ ÝÖµÖÖ Æîü |†ŸÖ„ ˆ Ö¿Ö Ö®Ö ˆ×“ÖŸÖ Æîü | ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö Æüß ×ÛÎúµÖÖ †ÖÆêü ¾Ö ¯Ö¿Ö Ö ÆüÖ ¯Ö× üÞÖÖ Ö †ÖÆêü. µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ×“Ö×ÛúŸÃÖê“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ˆ¯Ö¿Ö´Ö®Ö µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

4. ¬Öæ´Ö ÖÖ®Ö (Dhumapana) - ¬Öæ´Ö¯ÖÖ®Ö = “¬Öæ Ö” and “¬Öæ´Ö¯ÖÖ®Ö” both mean same. Hence original

retained.

“¬Öæ´Ö” †Öî ü “¬Öæ´Ö¯ÖÖ®Ö” ¤üÖê®ÖÖë ÛúÖ †£ÖÔ ÃÖ ÖÖ®Ö Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | “¬Öæ´Ö” ¾Ö “¬Öæ´Ö ÖÖ®Ö” ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ®Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

5. ¬Öæ¯Ö (Dhupa) - ¬Öæ¯Ö = ¬Öæ¯Ö®Ö. All Karma are mentioned. there is no reason why “¬Öæ¯Ö®Ö” should be omitted. Dhoopa is aromatic vapour while Dhupana is the action of fumigation. Here Karma are described hence “¬Öæ¯Ö®Ö” is more appropriate, though “¬Öæ¯Ö” in relation to Karma means “¬Öæ¯Ö®Ö”.

ÃÖ³Öß Ûú ÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | ‡ÃÖ ¯ÖÖšü Ûêú ×®ÖÂÖê¬Ö ÛúÖ ÛúÖê‡Ô ÛúÖ¸üÞÖ ®ÖÆüß Æîü | ¬Öæ¯Ö ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖã¾ÖÖ×ÃÖÛú ²ÖÖ±ú †Öî ü ¬Öæ¯Ö®Ö ´ÖŸÖ»Ö²Ö ¬Öæ¯Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ×ÛÎúµÖÖ | ‡ÃÖ •ÖÝÖÆü Ûú ÖÔ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü †ŸÖ„ ¬Öæ¯Ö Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖê®Öê¾ÖÖ»Öß ×ÛÎúµÖÖ ÖŸÖ»Ö²Ö “¬Öæ¯Ö®Ö” ‹êÃÖÖ Æîü ×±ú¸ü ³Öß “¬Öæ¯Ö®Ö” µÖê ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü |

P a g e | 512

ÃÖ¾ÖÔ Ûú ÖÖÕ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê †ÖÆêü. “¬Öæ¯Ö®Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü ¾ÖÝÖôûÞµÖÖ´ÖÖÝÖê ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ÛúÖ üÞÖ ®ÖÖÆüß. ¬Öæ Ö ´ÆüÞÖ•Öê ÃÖã¾ÖÖ×ÃÖÛú ¾ÖÖ±ú ¾Ö ¬Öæ Ö®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¬Öæ Öü Ÿ¯Ö®®Ö ÆüÖêÞµÖÖ“Öß ×ÛÎúµÖÖ.µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß Ûú´ÖÖÕ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖ Öãôêû ¬Öæ Ö ˆŸ Ö®®Ö ÆüÖêÞµÖÖ“Öß ×ÛÎúµÖÖ ´ÆüÞÖ•Öê “¬Öæ¯Ö®Ö” †ÃÖê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß “¬Öæ¯Ö®Ö” ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

6. †¾Ö¯Öß›®Öü (Avapeedana) - †¾Ö¯Öß›Ë –To press down, to press out, to compress.

“†¾Ö¯Öß›®Öü” is the act of pressing down, sternutatory.

“®ÖßքÛú´ÖÔ” and “¯ÖϬִ֮֔ are separately mentioned. Hence here it means “†¾Ö¯Öß›®Öü” described in Vrana Chikitsa.

†¾Ö¯Öß›®Öü - †¾Ö¯Öß›®ÖüÓ Ûú»ÛúÖ¤üß®ÖÖ †Ö»Öê¯Ö®ÖÓ ÖæµÖ×®ÖÝÖÔ´Ö®ÖÖ£ÖÕ ¾ÖõµÖןօ - “Ö.דÖ.25/40 “ÖÛÎú ÖÖ×ÞÖ ™üßÛúÖ

“®ÖßքÛú ÖÔ” †Öî ü “¯ÖϬִ֮֔ ‡®Ö ¯ÖÖšü ÛúÖ †»ÖÝÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ µÖÆüÖ ‡ÃÖÛúÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, “†¾Ö¯Öß›®Öü” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÎÞÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ ´Öë ×ÛúµÖÖ Æîü |

“®ÖßքÛú ÖÔ” ¾Ö “¯ÖÏ¬Ö Ö®Ö” µÖÖ ¤üÖê®Ö ¯ÖÖšüÖÓ“ÖÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖê£Öê “†¾Ö¯Öß›®Öü” µÖÖ ÖÖšüÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö ¾ÖÎÞÖ ×“Ö×ÛúŸÃÖêŸÖ Ûêú»Öê †ÖÆêü.

7. †³µÖ˜•Ö®Ö (Abhyanjana) - †³µÖ˜•Ö®Ö - †³µÖÓÝÖ (“Ö.ÃÖæ.1/87), †Ó•Ö®ÖÖ“ÖÖ ‹Ûú ¯ÖÏÛúÖ ü (†.ÃÖÓ. 14) Here it means abhyanga since anjana is separately mentioned. Original retained. µÖÆüÖ †³µÖÓÝÖ ÛúÖ ¾ÖÞÖÔ®Ö †ÖµÖÖ Æîü ×±ú¸ü ³Öß †Ó•Ö®Ö ÛúÖ †»ÖÝÖ ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü | †ŸÖ„ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß †³µÖÓÝÖ •Ö¸üß ÃÖÖÓ×ÝÖŸÖ»Öê»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ üß †Ó•Ö®ÖÖ“ÖÖ ¾ÖêÝÖôûÖ »»ÖêÜÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8. ²Ö®¬Ö (Bandha) – No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | †£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

9. †¾Ö¸üÖê¬Ö (Avarodha) - †¾Ö¸üÖê¬Ö„ ÃÖÓÝÖÏÆü„… - ÃÖã.ÃÖæ.24/6 ™üßÛúÖ, ÃÖ ÖÖ¾Öê¿Ö - “Ö.דÖ.- 13/38 †¾Ö¸üÖê¬Ö®Ö - ×®ÖµÖ´Ö®Ö, ×®ÖÝÖÏÆü . No change in meaning. Hence original retained.

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®Ö ÆüÖê®Öê Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü |

†£ÖÔ²Ö¤ü»Ö ®ÖÃÖ»µÖÖ®Öê Öæôû ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ׸üŸÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

P a g e | 513

10. ×¾Ö¡ÖÖÃÖ (Vitrasa) - × ¾Ö¡ÖÖÃÖ = ×¾Ö¡ÖÖÃÖ®Ö - ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¡ÖÖÃÖ®Ö. No change in meaning.

¡ÖÖÃÖ®Ö- The Trasana is to the extent that fear of death is produced. (Ch. Chi. 9\79-84). Hence Vishesha Trasana “×¾Ö¡ÖÖÃÖ®Ö” is more appropriate. †£ÖÔ Öë ²Ö¤ü»Ö ®ÖÆüß Æîü | ¡ÖÖÃÖ®Ö ‡ŸÖ®ÖÖ •ÖÖ¤üÖ ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü Ûúß Ö韵Öæ ÛúÖ ›ü¸ü Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü (“Ö.דÖ.9/79-84). | †ŸÖ„ ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¡ÖÖÃÖ®Ö “×¾Ö¡ÖÖÃÖ®Ö” µÖê ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú ×“ÖŸÖ Æîü | †£ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö ®ÖÖÆüß. ¡ÖÖÃÖ®Ö ‡ŸÖŒµÖÖ ÖÏ ÖÖÞÖÖŸÖ Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê Ûúß Ö韵Öæ“Öß ³ÖߟÖß ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖê (“Ö.דÖ.9/79-84). ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¿ÖêÂÖêÞÖ ¡ÖÖÃÖ®Ö “×¾Ö¡ÖÖÃÖ®Ö” ÆüÖ ¯ÖÖšü †×¬ÖÛú µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

11. ×¿Ö üÖ¾µÖ¬Ö®ÖÖ×®Ö (Shiravyadhanani) – synonym. original retained. ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ Ûêú ÛúÖ¸üÞÖ Öæ»Ö ¯ÖÖšü ¯ÖÏן֬ÖÖ× üŸÖ ×ÛúµÖÖ Æîü | ÃÖ´ÖÖ®Ö †£ÖÔ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ´Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

8.3 ³ÖÖê•Ö®Ö×¾Ö¬ÖÖ®ÖÓ “Ö µÖ£ÖÖþÖÓ µÖ㌟µÖÖ, µÖ““ÖÖ®µÖ¤ü×¯Ö ØÛúדÖ×®®Ö¤üÖ®Ö×¾Ö¯Ö üߟִÖÖîÂÖ¬ÖÓ ÛúÖµÖÕ ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖפüןօ…8……

(1) ¯ÖϵÖÖꕵÖÓ Add- ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 105, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 116, 117, 120, 121, 122; 2) ŸÖôÖÖ¤Ëü - ¯ÖÖ Mss 110, 120)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -

1. ¯ÖϵÖÖꕵÖÓ (Prayojyam) - ¯ÖÖ. Prayojyam -Though not mentioned it is to be understood with Vakyashesha Tantrayukti. Separate mention is not required. µÖפü ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ »»ÖêÜÖ ®Ö ×ÛúµÖÖ ÆüÖê ×±ú ü ³Öß ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß ÃÖê ÃÖ´Ö—Ö ÃÖÛúŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ †»ÖÝÖ »»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÆüß Æîü | µÖÖ ¯ÖÖšüÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÜÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ®ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ üß ¾ÖÖŒµÖ¿ÖêÂÖ ŸÖÓ¡ÖµÖ㌟Öß®ÖãÃÖÖ ü ŸÖÖê ÃÖ Ö•Öæ®Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ¾ÖêÝÖôûÖ ˆ»»ÖêÜÖ †Ö¾Ö¿µÖÛú ®ÖÖÆüß.

2. ŸÖôÖÖ¤Ëü (Tasmad) – No significance here. ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖ¤Ëü- Expected meaning is -Food preparation and consumption should be “Yuktya” (appropriate – in accordance with

P a g e | 514

directives mentioned in text). Other actions and medicines also should be in accordance( ŸÖ¤üׯÖü µÖ㌟µÖÖ ÃµÖÖŸÖË). Hence “ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖפüן֔ is more appropriate. µÖÆüÖ ÛúÖê‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÆüß Æîü | ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖ¤Ëü- ‡ÃÖÛúÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †£ÖÔ Æîü, †®®Ö ×®ÖÙ´ÖŸÖß ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ †Öî¸ü †ÖÆüÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ µÖãŒŸÖ ÆüÖê®Öê “ÖÖ×Æü‹ | (ˆ×“ÖŸÖ - •ÖîÃÖÖ Ûêú ÝÖÏÓ£Ö Öë ×®Ö¤ìü¿Ö ×ÛúµÖÖ Æîü) ²ÖÖÛúß ×ÛÎúµÖÖ †Öî ü †ÖîÂÖ¬Öß ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ÆüÖê®Öß “ÖÖ×Æü‹ (ŸÖ¤üׯÖü µÖ㌟µÖÖ ÃµÖÖŸÖË) | †ŸÖ„ “ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖפüן֔ µÖê ¯ÖÖšü ×“ÖŸÖ Æîü | µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ÛúÖêÞÖŸÖêÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö ®ÖÖÆüß. ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖ¤Ëü- µÖÖ“ÖÖ † Öê×õÖŸÖ †£ÖÔ †ÖÆêü, †®®Ö ×®ÖÙ ÖŸÖß ÖÏ×ÛÎúµÖÖ ¾Ö †ÖÆüÖ ü ÃÖê¾Ö®Ö ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ µÖãŒŸÖ †ÃÖÖ¾µÖÖŸÖ.( µÖÖêÝµÖ - ´ÆüÞÖ•Öê ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖÞÖê ) ‡ŸÖ ü ×ÛÎúµÖÖ ¾Ö †ÖîÂÖ¬Öê ×®Ö¤ìü¿Ö Ûêú»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê †ÃÖÖ¾ÖߟÖ. (ŸÖ¤üׯÖü µÖ㌟µÖÖ ÃµÖÖŸÖË) ŸµÖÖ Öãôêû “ŸÖ¤ü×¯Ö ÃµÖÖפüן֔ ÆüÖ ÖÖšü µÖÖêÝµÖ †ÖÆêü.

9.1 ³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö

(ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 107, 108, 109, 110, 112, 113, 115, 117, 120, 121, 122, Book 203, 211, ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛúÖ„ - ¯ÖÖ Mss 106, 111*, 114, 116, 119)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ - ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„ (Tatra shlokah) ”ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„” is used to provide the information given in Adhyaya in a concise form. “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö” is used to give additional information. It is mentioned “The best Physician should treat this disease according above mentioned instructions” indicating difficult cure of the disease. hence original retained.

”ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„” ‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ¯ÖϵÖÖêÝÖ †¬µÖÖµÖ ´Öë •ÖÖê •ÖÖ®ÖÛúÖ¸üß Æîü ˆÃÖê ÃÖÓ×õÖ ŸÖ þֺþ Ö ´Öë Ûú£Ö®Ö Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö”‡ÃÖ ¯ÖÖšü ÛúÖ ÖϵÖÖêÝÖ †×¬ÖÛú •ÖÖ®ÖÛúÖ üß ÖÏÖ ŸÖ Ûú ü®Öê Ûêú ×»ÖµÖê ×ÛúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü | ¢Ö´Ö דÖ×ÛúŸÃÖÛú ˆ Ö¸ü ÃÖæ×“ÖŸÖ ×ÛúµÖê Æãü‹ ÃÖæ“Ö®ÖÖ Ûêú †®ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ¬Öß Ûúß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖÖ Æîü | †ŸÖ„ ´Öæ»Ö ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö ×ÛúµÖÖ Æîü |

”ŸÖ¡Ö ¿»ÖÖêÛú„” ÆüÖ ÖÖšü †¬µÖÖµÖÖŸÖᯙ ÖÖÆüߟÖß ÃÖÓ×õÖ¯ŸÖ þֺþ¯ÖÖŸÖ ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. “³Ö¾Ö×ŸÖ “ÖÖ¡Ö”ÆüÖ ÖÖšü †×¬ÖÛú ´ÖÖÆüߟÖß ÃÖÖÓÝÖÞµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.ˆ¢Ö Ö ×“Ö×ÛúŸÃÖÛú ¾Ö¸ü ÃÖæ×“ÖŸÖ Ûêú»Ö껵ÖÖ ÃÖæ“Ö®Öê¯ÖÏ ÖÖÞÖê ¾µÖÖ¬Öß“Öß ×“Ö×ÛúŸÃÖÖ Ûú üŸÖÖê. ŸµÖÖ Öãôêû Öæôû ¯ÖÖšü •ÖŸÖ®Ö Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü.

9.2 ˆ®´ÖÖ¤üÖ®ÖË ¤üÖêÂÖ•ÖÖ®ÖË ÃÖÖ¬µÖÖ®ÖË ÃÖÖ¬ÖµÖêפËü³ÖÂÖÝÖã¢Ö´Ö„…

(¯ÖÖ Mss)

9.3 †®Öê®Ö ×¾Ö׬ֵÖ㌟Öê®Ö Ûú´ÖÔÞÖÖ µÖŸÖË ¯ÖÏÛúßÙŸÖŸÖ´ÖË……9……

(‡×ŸÖ - ¯ÖÖ Mss 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 114, 116, 117, 119, 120, 121, Book 203, 207, 209, 211, 214)

×¾Ö´Ö¿ÖÔ -