Çağdaş türk dünya tarihi 1 (meb kitabı).pdf
TRANSCRIPT
-
1XX. YZYILBALARINDA DNYA
Mussolini ve Hitler birarada
I.Dnya sava sonunda Ypres kenti, Belika
Lenin halka hitap ederken
1929 ekonomik krizispanya i sava
Atatrk, ran ah Rza Pehlevi ile birlikte
1.NTE
-
1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
C.
D.
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ
F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA
H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI
ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI
UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA
G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYADA YAAM
HAZIRLIK SORULARI
1. I. Dnya Sava gler dengesini nasl etkilemitir?
2. arlk rejiminin yklmas Orta Asyada yaayan Trk topluluklarn nasl etkilemitir?
3. Orta Dou blgesini harita zerinde inceleyiniz. Blgenin doal kaynaklarn aratrarak
4. 1870lerden itibaren Japonyann yaylmac bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir?
5. Ekonomik dengelerin bozulmasnn siyasi ve sosyal yaam zerindeki etkileri nelerdir?
6. I. Dnya Sava Avrupadaki ekonomik ve sosyal yaam nasl etkilemitir?
7. ki sava arasndaki dnemde dnyada hangi teknolojik gelimeler grlmtr? Aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz.
8. Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri srecini aratrnz.
jeopolitik
konumunu deerlendiriniz.
2
-
1. 11
. sn
f bi
lgile
riniz
e day
anar
ak A
vrup
a dev
letler
i ara
snda
ki ha
ngi s
orun
larn
2.
Har
itada
devl
etler
aras
gru
pla
mal
ar b
elirt
erek
bunu
n ne
denl
erin
i a
klay
nz
.3.
Avr
upa d
evlet
lerin
in O
sman
l D
evlet
ine b
ak
ala
rn v
e Osm
anl
Dev
letin
in sa
vaa
girm
e ned
enler
ini b
elirt
iniz
.
I. D
nya
Sav
an
a yol
at
n b
elirt
iniz
.
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI
GR
T
Paris
FR
AN
SA
Mad
rid
SP
AN
YA
Lizb
on
PORTEK
Z
Lond
ra
Dubl
in NG
LTE
RE
RLA
ND
A
Osl
o
NORVE
SVE
Stok
holm
Berli
n
Viya
na
AVUS
TURY
A - M
ACAR
STA
N
MPA
RATO
RLU
U
SV
RE
TA
LY
A
SARD
UNYA
SC
LYA
RU
SY
A
Min
sk
Kiev
0
30
0
600
900
1
200
Belg
rat
Bkr
eRO
MAN
YA
SIRBSTA
N
YUNA
NST
AN
KA
RA
DE
NZ
AD
R Y
AT K
DE N
Z
AK
DE
N
Z
A TL A
S O K
Y AN U
S U
Sofy
a
Atin
a
sta
nbult
ilaf D
evle
tleri
ttifa
k D
evle
tleri
Tara
fsz
lar
l
tt
ifakt
an
l
tila
fa k
atla
nlar
Tara
fsz
ken
l
ti
lafa
kat
lanl
arTa
rafs
zke
n
l
ttifa
ka k
atla
nlar
DAN
MAR
KA
HOLL
ANDA
KORS
KA
Kope
nhag
I. D
nya
Sav
a e
snas
nda
Avr
upa
ve O
sman
l D
evle
ti
BEL
KA
Brk
sel
Cene
vre
Rom
a
BULG
ARS
TAN
ARNA
VUTL
UK
KARA
DA
KIBR
IS
OS
MA
NL
ID
EV
LE
T
ALM
AN
MPA
RATO
RLU
U
3
0
220
4
40
660
K
m
-
1. I. Dnya Sava1914 ylnda balayan 1918de sona erdi. Bu sava milyonlarca insann lmne ve
sakat kalmasna, dnya zerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dnya Sava, birok imparatorluun yklmasna yol aan insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir.
I. Dnya Savann k sebeplerini XIX. yzyl boyunca sren ve XX. yzyl balarnda devam eden olay ve gelimeler oluturmaktadr.
11. snf Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi dersinde bu savan sebepleri genel ve zel olmak zere iki ksmda incelenmiti. Genel sebeplerin Fransz htilali sonucunda yaylan milliyetilik anlay ve Sanayi nklabn gerekletiren Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabet olduu belirtilmiti.
Fransz htilali sonucunda zellikle milliyetilik akmndan etkilenen milletler, byk devletlerin kkrtmas sonucunda Avrupada birok savan kmasna neden oldu.
XIX. yzyln ikinci yarsnda ve siyasi birliklerini ge kurmu olmalar, sanayilerini glendirerek ham madde ve pazar araylarna girmeleri mevcut dengeleri boz-du. Almanyann bu giriimi o zamana kadar smrgecilikte rakipsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusyann yeni mttefik aramalarna yol at. Almanyann glenmesi, ngiltere, Rusya ve Fransay birbirlerine yaklatrd.
I. Dnya Savann zel sebepleri arasnda devletleraras ilikiler nemli bir yer tutuyordu. Almanyann siyasi birliini kurarken igal ettii (1871) Fransz topra Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) yznden, Fransa ile aras almt. Fransa, nemli kmr ve demir yata olan bu blgeyi geri almak istiyordu.
Avusturya-Macaristan gemite sahip olduu Balkanlarn tamamna tek bana egemen olmak istiyordu. Rusya da scak denizlere alma ve Panislavizm politikas gerei Balkanlara hkim olma dncesindeydi. Rusya bu dncelerini gerekletirmek iin Osmanl ve Avusturya-Macaristan topraklarnda yaayan Slavlar isyana tevik ediyordu.
Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya Pancermenizm (Cermen birlii) politikas gerei Rusyann Balkanlara yerlemesine karyd. Ayrca Almanyann Osmanl Devletine yaknlama politikas, smrgelerine giden en ksa yolun kesilmesinden endie eden ngiltereyi rahatsz etmi ve ngiltereyi Fransa ve Rusyayla ittifaka yneltmiti.
Rusya, tarih emeline bu ittifak yoluyla stanbul ve anak-kale Boazlarn ele geirerek Akdenize almak suretiyle kavumak istiyordu.
Sanayisini glendiren talya, ham madde iin Akdeniz ve evresinde smrgeler elde ederek eski gcne ulamak niye-tindeydi. Bu nedenle ngiliz smrgelerine gz dikmiti. Ayrca Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde kalm
talyan topraklarn da kurtarmak istiyordu.I. Dnya Sava, 28 Haziran 1914te Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliaht Ferdinandn bir
Srpl tarafndan ldrlmesi ile balad. Sava ksa srede ktaya yayld. nceleri tarafsz kalan ABDnin savaa girmesiyle tilaf Devletleri sava kazand. Bloklar arasnda atekes anlamalar imzaland.
I. Dnya Sava
talya (1870) Almanyann (1871)
Balkan topraklar Avusturya - Macaristan ile Rusya arasnda rekabet alan hline geldi.
2. Paris KonferansI. Dnya Savan kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak bar antlamalarnn
imzalanmasn salamak amacyla 18 Ocak 1919da, Pariste bir konferans topland.Konferansa katlan devlet says ok olmakla birlikte konferans etkileyen ve ynlendiren drt byk
devlet vard; bunlar ABD, ngiltere, Fransa ve talya idi. Ancak etkili olan ngiltere ve Fransayd.
Avusturya-MacaristanVeliaht Aridk Franz Ferdinand
Paris Konferansndan galip devletlerin beklentileri:ABD Milletler Cemiyetinin kurulmasn salayarak yalnzlk politikasna dnmek.
Fransa karlarn en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann bir daha Avrupa dengesini bozmasn nlemek.
talya Avusturya ve Anadoludan baz topraklar almak.
Srbistan Akdenize kmak.
Japonya inden topraklar almak.
ngiltere Bar dzeninde kendi menfaatlerini en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann denizlerdeki gcn azaltp smrgelerini ele geirerek Almanyay etkisiz hle getirmek.
4
-
Konferansn almaya balamasndan sonra ABDnin iste-ine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statsnn belirlenme-sine ncelik verildi. stediini elde eden ABD yalnzlk politikasna geri dnd. ngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson Prensipleri ni dikkate almadan kendi karlar dorultusunda bar artlarn belirlemeye alt. lk antlama Almanya ile yapld.
3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar3 Mart 1918de Sovyet Rusya ve Almanya arasnda Brest
Litovsk Antlamas imzalanrken Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti ve Bulgaristan da grmelere katld. Buna gre Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna, Finlandiyadan ekilecek ve buralarn geleceini ttifak Devletleri belirleyecekti. Ayrca Rusya; Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri verecek ve Dou Anadoludan ekilecekti.
tilaf devletleriyle Almanya arasnda Versailles (Versay); Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristanla Trianon (Triyanon); Bulgaristanla Neuilly (Nyyi); Osmanl Devleti ile Sevr Antlamas imzalanmtr.
PARS BARI KONFERANSI
Bu konferansta, Viyana Kongresinin (1815) aksine, milli-yetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupann siyasi haritas yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya, Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (Alsace-Lorrainei alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g kazand.
Carlton J. H. HAYES, Milliyetilik: Bir Din, s. 177
Yukardaki metne gre Paris Konferans Avrupadaki gler dengesini nasl etkilemitir?
Paris Bar Konferansnda nl drtl (Soldan saa, Lloyd George (ngiltere),Vittorio Emanuele Orlando ( , Georges Clemenceau (Fransa), Woodrow Wilson (ABD)talya)
MONROE DOKTRN1787de kurulan Amerika Birleik
Devletleri, Avrupa devletlerinin Ame-rika ktasna karmalarn istemiyordu. ngiltere, Fransa ve Prusyann Latin Amerikay, Rusyann Kuzey Amerika zerindeki isteklerine kar koymak iin d politikasn baz kurallara balama gerei hissetmiti. ABD bakan Mon-roe, kongrede yapt konumada dev-letin d politikasn u esaslara dayan-dryordu (1823):
1. ABD, Avrupa devletlerinin Ameri-ka ktasnda yeniden smrgecilik ha-reketlerine girimelerine ve kendi sis-temlerini ktann herhangi bir yerinde uygulamak iin yapacaklar giriimlere izin veremez.
2. ABD, Avrupal glerin arasnda bunlar ilgilendiren soruna, savalara ve politikalara karmamay esas alr.
Bu esaslarla ABD, Avrupann kendi ktasna karmamasn, buna karlk kendisinin de Avrupa sorunlar ve diplomasisinden uzak durmasn yani ktasna kapanarak yalnzlk (infirat) politikasna dnmesini salam oldu.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,s. 69-71den zetlenmitir.
ABD Bakan Monroe
Avrupada Paris Bar Konferansnn topland tarih-
ten ksa bir sre nce Osmanl Devleti Mondros Atekes Anlamasn (30 Ekim 1918) imzalam ve igaller balamt. gallere kar yurdun deiik blgelerinde direni cemiyetleri kurmaya balad. Trakya Paaeli Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Dou Anadolu Mudafaai Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direni cemiyetlerindendir.
Anadolu halk
5
-
I. D
N
YA S
AVA
I S
ON
RA
SIN
DA
YAPI
LAN
AN
TLA
MA
LAR
IN B
AZI
MA
DD
ELER
SI
NIR
LAR
EK
ON
OM
KA
SKER
S
YAS
? ? ?
Als
ace-
Lorr
aine
ve
Saa
r b
lges
i Fr
ansa
ya;
Eup
en,
Mal
med
y ve
M
onsc
hau
n
bir
ksm
B
eli
kay
a;
Bat
P
rusy
an
n b
yk
bir
ksm
Leh
ista
na;
Yuk
ar S
ilezy
an
n bi
r k
sm
ek
osla
vaky
aya
ver
ildi.
Dan
zig,
ser
best
eh
ir ol
du. Alm
anya
nn
b
tn
sm
rge
leri
ngi
ltere
, Fr
ansa
, B
eli
ka v
e Ja
pony
a ar
asn
da p
ayla
tr
ld.
Kie
l Kan
al i
le A
lman
neh
irler
i, ul
usla
rara
s b
ir du
rum
a ge
tirild
i.
?A
lman
yan
n o
n y
l sr
eyle
Fra
nsa,
B
eli
ka v
e ta
lya
ya k
mr
ver
mes
i ve
sava
ta
zara
r g
renl
ere
tazm
inat
d
emes
i kar
arla
tr
ld.
? Alm
anya
nn
Zor
unlu
as
kerl
ik
kald
rla
rak
100.
000
kii
lik
bir
ordu
bu
lund
urm
asn
a iz
in v
erild
i.
?A
lman
don
anm
as
tila
f de
vlet
lerin
e te
slim
edi
lere
k he
r e
it si
lah
ve d
eniz
alt
yap
m y
asak
land
.
?A
lman
ya,
Avus
tury
a ile
bi
rle-
mem
eyi
taah
ht
etti.
A
vust
urya
,
ekos
lova
kya,
Leh
ista
nn
ba
ms
z-l
n t
and
ve
kuru
lan
Mill
etle
r Cem
i-ye
tini k
abul
etti
.
?Yu
gosl
avya
ya
Bos
na-H
erse
k; t
alya
ya
Tiro
l, Tr
iest
e ile
ba
z D
alm
aya
ada
lar;
Rom
anya
ya
Erd
el,
Buk
ovin
a,
Tem
eva
r ve
Ban
at; L
ehis
tan
a G
ali
ya v
erild
i.
?A
vust
urya
nn
sa
va
tazm
inat
d
emes
i kab
ul e
dild
i.
?Av
ustu
rya
da z
orun
lu a
sker
lik k
ald
-rl
arak
ask
er s
ays
30.
000
kii
yle
sn
r-la
ndr
ld.
?Av
ustu
rya,
A
lman
ya
ile
birle
-m
emey
i taa
hht
ede
rken
Mac
aris
tan,
ekos
lova
kya
ve Y
ugos
lavy
an
n ba
-
ms
zl
n t
and
.
?
ekos
lova
kya
ya S
lova
kya,
Rom
anya
ya
Tran
silv
anya
, Yu
gosl
avya
ya
Hrv
atis
tan
veril
di.
?ek
onom
ik y
aptr
m-
lar
kabu
l ede
rek
Mac
aris
tan
n t
ilaf d
evle
tlerin
e sa
-va
ta
zmin
at v
erm
esi k
arar
lat
rld
.
?M
acar
ista
nda
zo
runl
u as
kerli
k ka
ldr
lara
k as
ker
say
s 3
5.00
0 ki
iyl
e s
nrla
ndr
ld.
?Yu
nani
stan
a G
ml
cine
ve
Ded
eaa
; R
oman
yay
a D
obru
ca;Y
ugos
lavy
aya
da
ba
t s
nrn
dan
baz
ye
rler
veril
di.
?B
ulga
rista
nn
sa
va
tazm
inat
d
emes
i kar
arla
tr
ld.?
Bul
garis
tan
n a
sker
say
s 2
5.00
0 ki
-i
yle
sn
rland
rld
.
?O
sman
l l
kesi
, s
tanb
ul v
e A
nado
lun
un k
k
bir
bl
m
ile s
nrl
and
rld
. Osm
anl
Dev
leti
azn
lk h
akla
rn
gze
tmez
se s
tanb
ul d
a el
inde
n al
nab
ilece
kti.
?B
oaz
larn
tm
dev
letle
re a
k
olm
as v
e ul
usla
rara
s
bir k
omis
yon
tara
fnda
n id
are
edilm
esi k
arar
lat
rld
.?
zm
ir ve
ev
resi
ile B
at T
raky
a Yu
nani
stan
a; A
ntal
ya v
e K
onya
yr
eler
i ile
B
at A
nado
lu t
alya
ya;
Sur
iye,
Ada
na,
Mal
atya
ve
Siv
as
evre
leri
Fran
say
a; Ir
ak v
e A
rabi
stan
n
ngi
ltere
ye
veril
mes
i kar
ara
bal
and
.
?K
apit
lasy
onla
rn
deva
m
etm
esi
ve
bt
n de
vlet
lerin
ya
rarla
nmas
ka
bul e
dild
i.
?O
sman
l m
aliy
esin
in
dene
timi,
galip
de
vlet
lerc
e ol
utu
rula
cak
bir
kom
isyo
na v
erild
i.
?O
sman
l D
evle
tind
e zo
runl
u as
kerli
k ka
ldr
lp
aske
r sa
ys
50
.000
ki
iyl
e s
nrla
ndr
lara
k or
duda
a
r si
lahl
ar
bulu
ndur
ulm
as y
asak
land
.
?A
znl
kla
ra g
eni
hak
lar
veril
mes
i ka
bul e
dild
i.
VERSAY
(28 Haziran 1919)
ALMANYA
SEN-JERMEN
(10 Eyll 1919)
AVUSTURYA
TRYANON
(6 Haziran 1920)
MACARSTAN
NYY
(27 Kasm 1919)
BULGARSTAN
SEVR
(10 Austos 1920)
OSMANLI DEVLET
Tabl
odak
i an
tlam
a m
adde
lerin
i ga
lip v
e m
alu
p de
vlet
ler a
sn
dan
dee
rlend
irere
k bu
nun
Avr
upa
da
den
gesin
e et
kiler
inin
nele
r ol
abile
cei
ni be
lirtin
iz.
gl
er
6
-
tilaf devletlerinin yenilen devletlerle imzaladklar antlamalarn ortak zellikleri; yenilen devletlerin topraklarn kltmek, bazlarn igal etmek veya yeni devletler kurmak; asker snrlamalar ve yasaklamalar getirmek; ar sava tazminatlar detmek ve ekonomik ykmllkler getirmek eklinde sralanabilir. Anlamalarn ar artlar II. Dnya Savana da zemin hazrlamtr.
4. I. Dnya Savann Sonular
3. sayfadaki I. Dnya Sava ncesi Avrupa ve Osmanl Devleti haritas ile aadaki harita snrlar asndan karlatrldnda ne gibi deiiklikler grlmektedir? Tespit ediniz.
I. Dnya Sava, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak baz deiikliklere urayarak 1914e kadar gelen Avrupa siyasi haritasnn deimesine ve gler dengesinin yklmasna sebep oldu. Rusya, Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklarak yerlerine yeni devletler kuruldu. Avrupada tilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve gler dengesi olutu. Yklan imparatorluklardan doan siyasi boluu, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya gibi devletler doldurmaya alt. I. Dnya Sava sonunda dnyann bir daha byle byk felaketlerle karlamamas iin Milletler Cemiyeti kuruldu. Smrgecilik, isim deitirerek manda ynetimi adyla daha da yaygnlat. Smrge rekabeti Uzak Doudan Orta Douya kayd. Dnyada milliyetilik dncesi g kazand, yeni mill devletler, yeni rejimler ortaya kt. Sava sonrasnda snrlarn iziminde etnik yapya dikkat edilmemesi aznlklar sorununu ortaya kard. Savaa katlan yaklak 65 milyon civarndaki askerin 9,2 milyonu ld.
I. Dnya Savann galip devletler asndan sonular
ABD ABDnin I. Dnya Savana katl ve Avrupaya asker sevkiyat Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr. Savatan sonra ile ilgisini keserek Monroe Doktrinine geri dnmtr.ABD , Avrupa
ngiltereEn byk rakibi Almanyay devre d brakarak Avrupadan ngiltereye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde de bu devletin rekabetinden kurtulmu oldu. Orta Douya yerleti. Rusyay etkisiz hle getirdi. En nemlisi smrgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransay ikinci plana iterek Avrupann ve dnyann bir numaral devleti hline geldi.
Fransa Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun yenilmesi ile snrlarndaki iki byk tehlikeden kurtulmutu. Avrupa ve Orta Douda elde ettikleriyle ngiltereden sonra ikinci kazanl devlet oldu.
talyaAvusturyadan ald topraklarla snrlarn kuzeye doru geniletti. Anadoluda ise payna den topraklarn bir ksmnn Yunanistana verilmesinden dolay ngiltere ve Fransaya krgnd. Ancak elde ettii toprak ve adalarla Akdeniz ve evresinde gl bir konuma geldi.
Japonya Uzak Douda geni karlar elde ederek bu blgede sz sahibi oldu.
7
I. Dnya Sava sonras Avrupa
stanbul
Ankara
T R K Y E
KUZEY RLANDA
HOLLANDA
BELKA
Hamburg
Berlin
Stokholm
Oslo Leningrat
Moskova
Riga
Kopenhag
Varova
Belgrat Tuna Nehri
Budapete
Viyana
Roma
MadridLizbon
ADRYATK DENZ
KORSKA
SARDUNYA
SCLYA
MALTARODOS
F N L A N D Y A
D O U P R U S YA
L T VA N YA
E S TO N YANO
RV
E
S
VE
R O M A N Y A
S P A N Y A
B S K A YK R F E Z
A T L A SO K Y A N U S U
PO
RT
EK
Z
T R A N S L V A N Y A
E K O S L O V A K Y A
A V U S T U R Y A
BA
SE
RA
BY
A
BULGARSTAN
KARADENZ
A K D E N Z
YU
NA
NS
TAN
AR
NA
VU
TLUK
Y U G O S L A V Y A
T
AL
YA
PragParis
Sofya
Bkre
Odesa
DOBR
UCA
SAARALSACE-
LORRANE
SVRE
RLANDA
KUZEY DENZ
BA
L TI K
DE
N Z
Londra
DANMARKA
LondraN
G
LT
ER
E L E TO N YA
P O L O N Y A
F R A N S A
S O V Y E T R U S Y A
A L M A N Y A
M A C A R S T A N
LKSEMBURG
SURYE
Halep IRAK
Badat
RAN
0 300 600 900 1200
Danzig
-
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali
1917 Martnda I. Dnya Savann olumsuz etkileri arlk ynetimi zerinde kendisini gsterdi. Hayat artlarnn daha da arlamas, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlar arlk ynetimini devirmeye yneltti. Petersburgda kadn iilerin balatt grev ksa srede yayld. Bu hareketi datmakla grevli askerlerin de katlmasyla bir devrime dnt. Zor durumda kalan ar II. Nikola tahttan ekildiini aklad. Duma (meclis) yeleri tarafndan kurulan geici hkmet yetkiyi devrald.
nceleri geici hkmeti destekleyen Bolevikler, srgndeki lyi Vilademir Leninin Petersburga dnmesiyle geici hkmeti devirmeye karar verdiler. Geici hkmet ciddi bir muhalefetle kar karya kald. Sava devam ederken toplumun bar arzusu yaygnlam, ordudan kaanlarn says artmt. Bar, toprak ve ekmek vaat eden Boleviklere olan destek gittike artt. Bu gelimeler sonunda geici hk met devrilerek Bolevikler ynetimi ele geirdi (Ekim 1917).
Almanlarn byk toprak talepleri karsnda ounluk savaa devam etmeyi nerirken Lenin zaman kazanmak amacyla 3 Mart 1918de Brest-Litovsk antlamasn imzalad. D glerin destekledii ar yanls Beyaz Ordu yeni ynetime kar saldrya geti. yl sren bu i sava Boleviklerin zaferi ile sonuland. Fakat savata ve onu izleyen ktlkta on milyon insan lm, ekonomi alt-st olmu, sanayi retimi bitme noktasna gelmiti. Bu nedenle Lenin, Boleviklerin glenmesi iin geici uzlama
politikalarndan ibaret N.E.P. (novaya ekonomieskaya politika) ad verilen yeni ekonomi politikasn ilan etti (1921).
HTLAL DNEMNDE RUSYA
ilerin yaad d mahallenin duman ve ya kokusu iinde, fabrikann dd her gn brp titreirdi. Ask suratl, kaslar yorgun insanlar, rktlm hamambcekleri gibi
telala dar frlard kl rengi evlerden. Alaca karanln souu iinde, kaldrmsz sokaklardan, kara pencereleriyle sakin ve kaytsz bekleyen yksek ta binaya doru giderlerdi. Admlar aklard irkefte. Uykulu, bouk haykrlar karlard onlar, ar hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin bouk grlts iitilirdi. Ask suratl kara bacalar, mahallenin stne kaldrlm kaln sopalar gibi gkyzne doru ykselirdi. Akam olup da batan gnein kzl nlar pencere camlarn tututurunca fabrikann ta karn kusmuk gibi dar atard tt insanlar. Yzleri isten kararm iiler a insanlara zg parlak dilerini gstererek yeniden sokaklara dolar, ortala makine ya kokular yayarlard eki eki. Artk sesler canl ve hatta neeli kard nk forsalk o gn iin son bulmutu, evde akam yemei yiyip dinleneceklerdi...
almak, yoksulluktan, alktan ve hastalktan baka bir ey kazandrmyor insanlara. Her ey aleyhimizde. Tm mrmz sabahn krnden gece yarlarna dek alp didinerek tketiyoruz. irkefin, aldatmacann iinde srnyoruz, kahroluyoruz. te yanda ise bakalar ektiimiz ileler sayesinde atlayncaya dek yiyor, iiyor, eleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet iinde brakyorlar, korku iinde yaatyorlar... Evet, hibir eyden haberimiz yok ve her eyden korkarz! Bizim yaammz bir geceden ibaret, zifiri karanlk bir gece! ...
Maksim GORKnin Ana adl romanndan
Metne gre dnemin arlk Rusyas hakknda neler sylenebilir?
Petersburgta gsteriler srasnda askerler ve halk bir arada grnrken
8
-
9NORV
E SVE
FNL
AND
YA
POLO
NYA
ROMANY
A
LTV
AN
YALE
TON
YA
ESTO
NYA
BEY
AZ
RU
SYA
UK
RAY
NA
MOLDOVYA
TRK
MENS
TAN
Ara
l Gl
KA
RADE
NZ
Hazar Denizi
KA
ZAK
STA
N
SO
VY
ET
SO
SY
AL
ST
CU
MH
UR
YE
TLE
R B
RL
RU
SY
A
ZBE
KST
AN
K.K
OR
E
JAPO
NYA
JAPON DEN
Z
MO
O
LST
AN
N
TAC
KS
TAN
RA
NA
FGA
NS
TAN
ERM
ENS
TAN
TR
KY
E
AZE
RB
AYC
AN
KIR
GIZ
STA
N
G.K
OR
E
Km
r m
aden
cili
iP
etro
l k
arm
aD
emir
cehv
eri m
aden
cili
iE
lekt
rik
retim
i
Ent
egre
dem
ir ve
el
ik s
anay
ii
elik
yap
m
Met
al i
lem
e ve
mak
ina
yap
m s
anay
ii
ehir
mer
kezi
Leni
ngra
t
Mos
kova
Bat
um
Bak
Ak
abad
Du
anbe
Alm
a-A
ta
0
5
00
1
000
15
00 k
m
G
RC
STA
N
-
Tarm rnlerine el koymaktan vazgeilerek kyllere rnlerini pazarlama zgrl ile kk esnafa ve tccara kolaylklar saland. Yirmi kiiden az alan bulunan kk sanayi iletmelerinin devletletirilmesinden vazgeildi. Yabanc sermayeye eitli imknlar saland. Buna karlk devlet; bankalar, byk sanayi kurulular ve ulam zerindeki egemenliini koruyarak ekonominin hzla dzelmesini salad.
Ynetimde de eski Rus mparatorluu federasyona dntrld ve devlet 1 Ocak 1923te Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) adn ald. Otuza yakn farkl statdeki topraklar bnyesinde toplad (sosyalist, zerk ve demokratik cumhuriyetler ile zerk blgeler). Birlik, cumhuriyetlere ynelik siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyeti bir politika izledi. Her ey ynetim yetkisini elinde bulunduran Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kontrolndeydi.
Leninin lm ile iktidar mcadelesini kazanan Joseph Stalin, birinci be yllk kalknma plann uygulamaya koyarak(1928) Rusyann kendi z kaynaklaryla kalknmasn salamay amalad. Tarm devrimini gerekletirmek iin kyllerin kk topraklarn makinelerle donatlm byk iftlikler eklinde birletirerek kollek-tifletirme politikas izledi. Tarmsal alandaki bu uygulamalar kyl tarafndan byk tepki ile karland. Zorunlu kollektifletirme srasnda izlenen sert politikalar drt milyon civarnda kylnn lmne ve tarmsal retimde de neden oldu. Bununla birlikte ar sanayide hzl bir ilerleme grld. Eski fabrikalar modernletirildi. zellikle traktr imalat ve demir-elik alanlarnda yeni fabrikalar kuruldu.1950den sonra Sibiryadaki petrol, gaz ve maden rezervleri iletilmeye baland.
Stalin dneminde toplum stnde byk bir bask kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eitlik ilkesine dayanan resm ideolojiye ramen toplumda ve gelir dalmnda byk bir eitsizlik vard. ilerin hayat standardna karlk kyller sefalet iindeydi. Aydnlar (yazar, sanat vb.) ile komnist parti yneticileri birok hizmetten parasz faydalanabiliyordu.1930dan itibaren toplumun tm kesimleri iin eitim mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alannda byk ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelimeler orduya da yansd. SSCB ordusu dnemin gl ordularndan biri hline geldi.
1924te
Aadaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin dneminde uygulanan ekonomi politikalaryla ilgili neler sylenebilir? Belirtiniz.
Stalin dneminde be yllk kalknma planlarna greretim sonular (Sovyet kaynaklarna gre)
Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 100, 176
Hasat ylEkilen alan
(milyon hektar)
retimin tamam(milyon
ton)
Nfus(milyon
kii)
Kii bana
tahl tketimi
(kg)
1922 66,2 56,3 132 4,6
1923 78,6 57,4 135,5 4,25
1924 82,9 51,4 139 3,69
1925 87,3 74,7 143 5,22
1926 93,7 78,3 147 5,32
1927 94,7 72,8 149 4,88
1928 92,2 73,3 150,5 4,87
Lenin dneminde uygulanmaya balanan NEP politikasnn sonular
10
1928 1932 1937
Nfus (milyon) 150,5 163,0 163,6
Tahl (milyon ton) 73,3 69,8 95,9
Traktr 1800 50800 60000
Kmr (milyon ton) 36,4 64,4 127,3
Petrol (milyon ton) 11,6 21,4 27,8
Elektrik (milyon kw/h) 5,0 13,5 35,0
elik (milyon ton) 4,3 5,9 17,5
Kamyon 700 23700 100000
2Pamuk (milyon m ) 2698 2694 3448
Stalin dnemine ait bir tank fabrikas
-
2. Ruslarn Orta Asyay stilasAltn Orda Devletinin yklmasyla Kazan, Krm,
Ejderhan, Kasm ve Sibir gibi hanlklar kurulmutu. Bu hanlklar nceleri Rus knezlerini zor durumda brakmt. Aralarnda birlik salayan Ruslar, Batnn asker tekniinden ve Trk hanlklarnn kendi i mca-delelerinden faydalanmasn bildiler. lk olarak XVI. yzylda Kazan Hanln ele geirdiler. Bu durum dier Trk blgelerinin istilasn kolaylatrd. Ruslar XVIII. yzyln son yarsna gelindiinde Trk hanlklarnn tamamn ele geirmi oldu. XIX. yzylda Kuzey Kafkasya ve Trkistan blgesinde istila hareketlerine devam eden Ruslar, Uygur Trklerinin yaad Dou Trkistan hari Trk lkelerinin hepsini igal altna ald. Trklerin bamszlk hareketleri Ruslar tarafndan sert bir ekilde engellendi.
XX. yzyln hemen banda arlk ynetiminin baskc idaresi Trklerden baka Rus olmayan dier milletleri de harekete geirmi ve 1905 htilali kmtr. htilalden sonra Trkler mill kltrlerini gelitirme imkn buldular. Bu srada Yusuf Akura ve smail Gaspralnn
almalarnn da etkisiyle 15 Austos 1905te Rusya Mslmanlar I. Kongresi gayr resm olarak topland. Kongrenin ikinci ve nc toplants 1906da yapld. Bu almalar sonucunda Mslman Birlii Partisi kurularak Dumaya temsilciler gnderildi.
Basklarn artran Ruslara kar Trkler de Rusya Mslman Trk Kavimlerinin Haklarn Koruma Cemiyetini kurarak uluslararas alanda hakllklarn duyurmaya altlar. Bu arada Rus arlndan siyasi ve kltrel haklarnn verilmesini istemilerdi. Ancak bu istekleri kabul edilmeyen Trkler 1916da Mill stiklal Ayaklanmasn balattlar.
arlk ynetiminden sonra kurulan geici hkmet, tm halklarn kanun nnde eit olduunu ilan etti. Trkler, politik ve kltrel alandaki almalarn hzlandrd. 1-11 Mays 1917 tarihleri arasnda Btn Rusya Msl-manlarnn I. Kurultay topland. Bir sre sonra balayan Sovyet istilasna kar Trk toplumlar ayr ayr mcadele vermek zorunda kald.
3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn DurumuGeici hkmeti deviren Bolevik ynetimi, Orta Dou, Gney Kafkasya, ran yresinde etkili g
olan ngilizlerin destekledii Trklerin ve dier milletlerin giritii bamszlk hareketlerine engel olmak iin onlara kendi kaderlerini tayin etme hakk tand. Bu karar Sovyet Rusyann o gnk artlarda zaman kazanmak iin uygulad bir oyalama politikasyd. lk olarak Tatar Trkleri, Ufa ehrinde 29 Kasm 1917de dil-Ural Devletini; Kazaklar, 13 Aralkta Ala Orda zerk Cumhuriyetini yine ayn tarihlerde Hokandda toplanan IV. Mslmanlar Kongresinde de zerk Trkistan Cumhuriyeti ni kurdular.
Sovyetler Birl ii nin kurulduu dnemdeki karklktan yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde bamsz devletler kurmaya balad. Bakurdistan Sovyet Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Trkistan ve Krgz muhtar cumhuriyetleri bunlara rnek verilebilir. Bu gelimelerden rahatsz olan Sovyet ynetimi, 1920 ylnn sonlarna doru Trk devletleri zerinde dorudan hkimiyet kurmaya yneldi.
smail Gaspral
Yusuf Akura
Ala Orda zerk Cumhuriyetinin bayra
11
-
SOVYETLER BRLNN ASMLE SYASET
arlk Rusyas dneminde igal edilen Trk topraklarnda asimilasyon (Ruslatrma) politikas balatld. lk olarak Trkler Hristiyanlatrlarak asimile edilmeye alld. Bu blgede Rus okullar alarak Trklerin kltr ve dillerinin de deitirilmesi hedeflendi. Trk ailelerinin Rus okullarna rabet etmemesi asimilasyon politikasn etkisiz hle getirdi.
SSCB dneminde Trk illeri ele geirildikten sonra Trkistan isminin kullanm yasakland. Ardndan
Trkistan be ayr cumhuriyete blnd. Trkler arasndaki birlik ve beraberliin bozulmas amacyla farkl lehelerin kullanlmas yaygnlatrld. zbek, Kazak, Krgz Trkmenlerin zorla Trkletirildikleri ileri srld. Buna bal olarak da bu milletlerin dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarndan sistemli bir ekilde bahsedildi. Bylece Trkistandaki Trk topluluklar ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi boy/asabiye duygular ortaya karlarak birlik bozulmaya alld.
Sovyetler, 10 ciltlik bir Sovyet Birlii Tarihi yazdrma karar ald. Eserde Rus olmayan milletlerin zel tarih geliimini aklayan blmlerine yer verilmedi. Edebiyatta mill ruhu konu alan eserler yasak edildi.
Sovyetler, bu Trk illerinde sistematik bir ekilde nce camii ve mescitleri tahrip edip bunlara ait vakflarn mal ve mlklerini devletletirdi. Din adam yetitiren okul ve medreseleri kapatp ileri gelen Mslman din adamlarn hapis ve srgn ettiler. Geri kalan az saydaki camii ise ak olmakla birlikte ibadete kapalyd.
Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk, ii sfatyla Azerbaycan ve Trkistandan alnp Sovyetlerin dier blgelerine yerletirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baka milletleri yerletirdiler. Senelerce devam ettirilen bu g hareketinin maksad Rus olmayan milletleri bir potada kaynatrmak ve onlarn mill duygularn yok etmekti.
Ruslar, Trkiye ile Trkistann kltrel balarn da koparmak istediler. Bunun iin 1924te Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken 1928de Trkiyenin Latin alfabesini kabul etmesi zerine Trkler iin Rus Kiril harfleriyle kark bir Latin harf sistemine gei yaptlar.
Prof. Dr. Mehmet SARAY,
SSCB politikalarnn Trk dnyasna kltrel etkileri neler olmutur?
Rus harita ve kitaplarnda
ve
Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, s. 105-115
gnmzdeki
A. ZEK VELD TOGAN
10 Aralk 1890 tarihinde Bakur-distanda dodu. 1909 ylnda Trk Tarihi ve Arap Edebiyat Tarihi Mual-limi oldu. 1911 sonlarnda Trk ve Tatar Tarihi adl kitab yaynland. Bu almalar sonucunda Kazan ni-versitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti-ne ye seildi.
1913-1914 arasnda Trkistanda yapt aratrmalar srasnda Ferga-nada Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig adl eserinin yeni bir nshasn buldu.1916da Rus Millet Meclisi Du-mada Ufa Mslmanlarnn temsil-cisi olarak Petersburga gitti. Bu sra-da Bolevik htilali patlak verince o da Trklerin durumunun dzelmesi iin mcadeleye balad. Bu nedenle Bolevik ynetimiyle defalarca gr-mesine ramen sonu alamaynca Trkistana ekilip Enver Paa ile a-lt. Basmac Hareketinin iinde bu-lundu. Trkistan Mill Birliinin kuru-cusu ve ilk bakan oldu.
Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi ile Fuat Kprl, Rza Nur, Yusuf Akurann daveti zerine Trkiyeye geldi. 20 Mays 1925te Trkiyede Maarif Vekleti Telif ve Tercme Encmenine tayin edildi.
1935te doktora almalarn bitirdikten sonra Avrupann eitli niversitelerinde ders verdi. 1939da talep zerine Trkiyeye gelerek s-tanbul niversitesinde Umum Trk Tarihi Krssn kurdu ve ordinar-ys profesr oldu. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970te stanbulda vefat etti.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi,c. V, s. 2301den ksaltlmtr.
Krm ve Ahska Trkleri 1944te Stalin tarafndan iki saat iindevagonlara doldurularak, Kafkasyadan Orta Asyaya srld.
Kiril Alfabesi
12
-
?Basmac Hareketi
1918 yl banda Mill Hokand hkmetinin Ruslar tarafndan datlmas zerine Basmac Hareketi bir halk hareketine dnt.
Hokand ehrinde balayan bu hareket, ksa zamanda Fergana vadisine ve dier blgelere yayld.
Eyll 1919da tekrar Trkistan (Fergana) hkmeti kuruldu. Bu blgede Ruslarla birlikte hareket eden Ermeniler, 180 Trk kyn atee verdi. Btn Trkistan igal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmaclar arasnda ok etin mcadeleler yaand.
Enver Paann 8 Kasm 1921de Trkistana gelip Basmaclara katlmasyla mcadeleler daha da iddetlendi. 1922de Sovyet Rusyann genel bir saldrya gemesi zerine Basmac liderleri birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar Enver Paann Austos 1922de ehit olmasyla Basmac Hareketleri devam etmesine ramen istenilen sonuca ulalamad. Bu mcadeleler 1931e kadar srd ve bu tarihten sonra Ruslar, Basmac Hareketine kesin olarak son verdiler. 5 Aralk 1936da Bat Trkistanda SSCBye bal Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin mill bir asker gce sahip olma haklar kaldrld.
II. Dnya Savandan sonra Sovyet yneticileri, sava sra-snda deiik Trk ve Mslman topluluklarn, dmanla i birlii yapmakla suladlar. Bunun sonucunda Krm Trklerini ve Kafkasyada yaayan Karaay, Balkar, Ahska (Meshet), een ve ngu Trklerini, Orta Asya ve Sibiryaya srgn ettiler.
C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI
Corafi konumu, yer alt ve yer st zenginlikleriyle nem arz eden Orta Dou, I. Dnya Savana kadar, ran hari olmak zere Osmanl Devletinin egemenliinde bulunmaktayd. Fakat XIX. yzylda Osmanl Devletinin iyice zayflamas, ite ve dta birok meseleyle uramak zorunda kalmasyla bu blge, bata ngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve talyann etkin olmak iin uratklar bir alan hline geldi. Bat Avrupa devletleri bu mcadeleyi yrtrken ayn zamanda Rusyann blgeye inmesini engellemeye altlar ve bunu baardlar da. Ancak XX. yzyln banda tilaf blokunun kurulmas ve Osmanlnn bunun karsndaki blokta yer alp sava bitiminde yklmas Orta Douda bir otorite boluuna yol at.
I. Dnya Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Orta Douyu paylatlar. 1917 htilali ile savatan ekilen Rusya, gizli anlamalar aklad. ABD, savaa girerken yaynlad Wilson Prensiplerine gre gizli anlamalar kabul etmeyeceini aklad. Ayrca Osmanl Devletinin Trk nfusunun youn olduu blgelerinde egemenliinin devam etmesi, dier blgelerinde ise halklarn kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu.
Wilson Prensipleri, ngiltere ve Fransann Orta Dou planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi. Bunun zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynlayarak Orta Dou lkelerinde halklarn kendi idarelerine dayanan hkmet ve ynetimler kurabileceklerini bildirdiler.
Baskn yapan, hcum eden manasna gelen basmac tabiri, arlk dneminde Ruslar tarafndan Trkmenistan, Bakurdistan ve Krmda faaliyet gsteren kuvvetler iin kullanlmt.
Basmac Hareketlerinin tek gayesi, Trkistan Ruslardan kurtararak istiklaline kavuturmakt.
Orta Dou hangi zellikleri ile byk devletlerin ilgi alan olmutur?
1921-1924 yllar arasndaki Trkistan bayra.Ayn bayrak Basmac hareketinin de bayradr.
Enver Paa
GZL ANTLAMALARA GREI. Dnya Sava srasnda 1915te
Arabistan Yarmadasn ele geiren ngiltere Mc Mahon Antlamasyla Osmanl Devletine kar ayaklanan Mekke erifi Hseyini destekleyerek Irak ve Filistin topraklar zerinde kendisine baml bir Arap devleti kurmay hedeflemiti. Fransa ise bu plana kar kp ngiltereye bask yaparak yeni bir antlama yaplmasn istedi. Rusyann da onay alnarak 9 Mays 1916da Sykes-Picot Antlama-s imzaland. Antlamaya gre;?Rusyaya; Trabzon, Erzurum,
Van ve Bitlis ile Gneydou Anado-lunun bir ksm,?Fransaya; Dou Akdeniz Bl-
gesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakr, Musul ile Suriye kylar,?ngiltereye Hayfa ve Akka
limanlar, Badat ile Irakn gneyi verilecektir.?Fransa ile ngilterenin elde
ettii topraklarda Arap devletleri konfe-derasyonu veya Fransz ve ngiliz de-netiminde tek bir Arap devleti kurula-cak,?skenderun serbest liman
olacak,?Filistinde, kutsal yerleim yeri
olmas nedeniyle bir uluslararas yne-tim kurulacaktr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten GnmzeOrta Dou, s.139-140tan zetlenmitir.
13
-
Osmanl egemenliindeki halklar tarafndan bamszlklarnn kabul edilmesi eklinde anlalan bu deklarasyon, aslnda ngiltere ve Fransann zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir plandan ibaretti. ABDnin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dnmesi, ngiltere ve Fransann Orta Douda serbeste hareket etmelerine sebep oldu.
ngiltere ve Fransa Nisan 1920de toplanan San Remo Kon-feransnda Orta Douyu kendi aralarna paylatlar. Buna gre Fransa, Suriye ve Lbnan; ngiltere, Irak, Filistin ve rdn ald. Ayrca Sevr Anlamas ile Anadoluda nfuz blgeleri kurarak buralar igal etmeye baladlar. Bunlar dnda ngiltere daha nceden igal etmi olduu Msr ve Kbrs resmen kendisine balad.
Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin kontrol ve egemenliine girmi oldu. Ancak Wilson Prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak
alnmamas idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz klabilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi duran manda ynetimi sistemini ortaya atarak bunu Orta Douda uygulamak iin harekete getiler.
1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve PolitikalarOsmanl egemenliinde sorunsuz yaayan blge halk, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci
devletlerin szlerine inanarak bamszlklarnn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen byk devletlerin izledikleri politikalar, blgede yeni bir siyasi harita ve stat ortaya kard. Bu durum gnmze kadar sren sorunlarn kmasnda etkili oldu.
IRAK MANDASI
16 Mays 1916da yaplan ve Osmanl topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda pay-lamn ngren Sykes-Picot Antlamasna gre Osmanl topraklar Arap devletleri federas-yonuna ayrlan blge ve Fransa ile ngilterenin nfuz alanlarna giren blgeler olarak paralara ayrlmt. Akka-Kerkk hattnn kuzeyi Fransz, gneyi ise ngiliz nfuz alan olarak kabul edildi. Bu hattn kuzeyinde yer alan Musul, Fransz nfuz alannda kalmt. Ancak 1918 Aralk aynda yaplan bir baka anlamayla, ngilte-renin sava sonras Avrupadaki dzenleme-lere ilikin baz taleplerinden vazgemesi ve Musul petrollerinden Fransann da pay almas kouluyla, Fransz nfuz alannda bulunan Musulun ngiliz nfuz alanna katlmas kararlatrlmt. Bundan iki yl sonra 1920 Nisannda toplanan San Remo Konferans yla Irakn ngiliz manda ynetimine braklmas sonucu Musul petrol alanlar Fransann da pay almas kouluyla resmen bu lkenin denetimine girmitir. Bylece ngiltere, I. Dnya Sava sonunda Irak petrol alanlar zerinde tam bir denetim stnlne sahip olmutur
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 145-146dan dzenlenmitir.
Aadaki metinlere gre mandaclk sisteminin ortaya k hakknda neler syleye-bilirsiniz? Smrgecilikle mandaclk arasnda nasl bir balant kurulabilir? Aklaynz.
MANDA REJM
Madde 22nceden kendilerini yneten devletlerin
hkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini ynetmeye yeterli olmayan halklar tarafndan kalnan (yaanlan) topraklar.
Bu halklarn iyilii ve gelimesi kutsal bir medeniyet grevi oluturuyor. () Bu halklarn vesayetinin, bu sorumluluu daha iyi yerine getirebilecek gelimi milletlere verilmesine karar verildi. Gelimi devletler bu vesayeti Milletler Cemiyeti adna uygulayacaktr.
Mandann zelliinin halkn gelimilik derecesine, topran corafi durumuna, iktisadi artlarna gre farkllamas gerekiyor:
A. Daha nce Osmanl mparatorluuna ait baz topluluklar geici olarak bamszlnn tannabilecei gelimilik derecesine ulam-lardr; tabii ki tek bana idare edebilecekleri ana kadar mandann tavsiye ve yardmlarnn idarelerine yn vermesi artyla.
B. zellikle Orta Afrikadaki dier halklarn gelimilik derecesi, din ve vicdan zgrl-nn salanmas, engellerin kaldrlmas, polis ve savunma dnda yerlilere silah eitiminin yasaklanmas artyla, mandaclarn orada topran idaresini stne almasn gerektiriyor.
C. Medeniyetin merkezinden uzaklam, Gney Bat Afrika ya da Pasifikteki adalar gibi topraklarn sadece mandaclarn kanunlaryla, kendi topraklarnn bir paras gibi ynetilmesi daha iyi olacaktr.
Versay Antlamasndan alnt Prof. Dr. mer TURAN, Orta Dou, s. 111
Manda ynetimi Mill Mcadele Dneminde Ana-doluda da tartld. Erzu-
rum Kongresinde reddedi-len manda idaresi Sivas Kongresi n-de kesinlikle reddedilerek lkeyi i-gal eden devletlerle mcadeleye baland.
14
-
a. ngiltere ve Orta Doungilterenin Uzak Doudaki smrgelerine ulamada en
ksa yol olan Orta Dou, 1869da Svey Kanalnn almas ve XIX. yzyln sonlarnda blgede nemli petrol rezervlerinin bulunmasyla daha da nem kazand. Almanyann Osmanl Devleti yle yakn ilikiler kurarak Hicaz Demiryollar projesiyle de blgede stnlk salamas ngiltereyi tedirgin etti. II. Abdlhamit dneminde slamclk politikas ve tehlike olarak grlen erif Hseyinin stanbulda tutulmasyla milliyetilie bal ayaklanmalarn bu blgede grlmesi engellenmeye alld. Ancak ttihat ve Terakki ynetimi ile bu politikann terk edilmesi ve erif Hseyinin blgeye gnderilmesi ngilizlere istenen frsat verdi. Bylece ngilizlerin kkrtmalar sonucunda Orta Douda yerel liderler devlete kar ayaklanmaya baladlar. zellikle I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin bu blgeye gnderdii ajanlarla bu ayaklanmalar daha da artt ve Trklere kar baz blge liderleri ngilterenin yannda yer ald.
I. Dnya Savandan sonra daha da glenen ngiltere, Orta Doudan ald en byk payla blgenin hkim gc oldu. Bylece ngiltere, Libya snrndan Hayfaya kadar uzanan btn Akdeniz kysn egemenliine ald. ngiltere, blgedeki bu karlarn srdrecek bir politika izlerken blge halk da ngiliz egemenliinden kurtulmann yollarn aramaya balad.?Arabistan Yarmadas
Aadaki metinlere gre ngiltere ve erif Hseyinin blge zerindeki beklentileri nelerdir?
ERF HSEYN Mc MAHON MEKTUPLAMASIerif Hseyinin ngiltereye nerdii 6 maddelik anlama metninden... (14 Temmuz 1915): 1. ngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve zerinde bulunduu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat,
Cizre, Ahmediye hatt (ran snrna kadar), douda ran snr ve Basra Krfezi, gneyde (Aden mevcut pozisyonu sakl kalmak zere) Hint Okyanusu, batda Kzldeniz ve Akdeniz (Mersine kadar) snrlaryla evrili Arap lkelerinin bamszln kabul eder ve slam Arap halifesinin ilann onaylar.
2. erif Hseyin hkmeti, ngilterenin Arap lkelerindeki btn ekonomik teebbslerde ncelik sahibi olacan kabul eder.
ngilterenin Iraka yer-lemesinden sonra Musul, Trkiye ile ngiltere ara-
snda sorun oldu. Lozanda zlemeyen bu mesele 1926da yaplan Ankara Antlamas yla zld.
erif Hseyin
15
0 300 600 900 Km
Mekke
MISIR KI
ZI
L D
EN
Z
A K D E N Z
BASRA
KRFEZ
LBYA
KIBRISGRT
Kahire
SUUD ARABSTAN(ngiliz Nfuz Blgesi)
(ngiliz Nfuz Blgesi)1922de bamszln kazand
FLSTN
IRAK
TRKYE
RAN
(ngiliz Mandas)1930da bamsz oldu
HATAYSURYE
(Fransz Mandas)1946da bamsz oldu
LBNAN
RDN(ngiliz Mandas)
1946da bamsz oldu
(ngiliz Mandas)
(1936ya kadar Fransz Mandas)1939da Trkiyeye katld
Manda ynetiminin snrlar
Fransz mandas
ngiliz mandas
Orta Douda manda ynetimlerinin snrlar
SUDAN
Hayfa
(Fransz Mandas)1946ta bamsz oldu
-
I. Dnya Sava srasnda yannda yer alan yerel liderlere ngilterenin bamszlk vaadi zerine Hicaz Emiri erif Hseyin kendini Arap lkeleri Kral ilan etti. Ancak tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak tand. erif Hseyin, oullarn Irak ve rdne kral tayin etti ve 5 Mart 1924te halifeliini ilan ederek blgedeki konumunu glendirdi. Balangtan beri blge liderlii konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdlaziz bni Suud, erif Hseyine sava at. Galip gelen bni Suud kendini Hicaz ve Necd Kral ilan etti. ngilterenin 1927de tand bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall adn ald.
Suudi Krallnn 1936da Amerikan irketi Aramcoya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye girmi oldu.
ngilterenin Arap Yarmadasnda urat bir dier blge Yemendi. Yemenliler, ngilizlerin I. Dnya Savanda igal ettikleri Yemen topraklarn geri alabilmek iin mcadeleye baladlar. Karklktan faydalanarak Kzldenize sokulmaya alan talyann olaya mdhil olarak Yemenlilere yardm etmesi zerine ngiltere 1934te Yemenin bamszln tanmak zorunda kald. Ancak blgede ngilterenin Yemen ve talya ile olan mcadelesi devam etti
?Irak: ngiltere smrge yollarn Akdenizden Basra Krfezine kadar birletiren Irak topraklarna tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Atekes Antlamas imzalandnda Irak, Musul dnda ngiliz kontrolne brakld San Remo Konferansnda zengin petrol yataklarna sahip olan Musul da ngiltereye verildi. Irakta kendi politikalarna uygun bir ynetim oluturmak isteyen ngiltere, 1921de Hicaz Kral erif Hseyinin olu Faysal Irak krallna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen Irakllarn balatt bamszlk mcadelesi sonucu ngiltere, Iraka baz tavizler verdi. 30 Haziran 1930da yaplan antlama ile Irak, bamszln kazand. Bu antlamaya gre: D politikada iki devlet birbirine danacak, Irak saldrya urarsa ngiltere yardm edecek ve Irak ordusunu eitecekti. 1938de Irak ynetimi ngiliz yanls olan Babakan Nuri Sait Paann eline geti. Bylece ngiltere, II. Dnya Sava ncesinde Irak zerindeki egemenliini srdrm oldu.
rdn: Snrlar ve ynetim biimi ngilterenin isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen rdn 1922de ngilterenin mandas olarak kuruldu. Bana Hicaz Kral erif Hseyinin olu Abdullahn getirildii manda ynetimi dorudan Filistindeki ngiliz komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946da kavutu.
?
Mc Mahonun mektubunda ngiltere adna verdii garantilerden bazlar(24 Ekim 1915):Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyenin amn batsna den ksmnn tmyle Arap olduu
sylenemez, dolaysyla talep edilen snrlarn dnda braklmaldr. 1. Yukardaki deiiklikleri gz nnde tutarak ngiltere, Mekke erifi tarafndan talep edilen snrlar
ierisindeki btn blgelerde Araplarn bamszlklarn tanmaya ve desteklemeye hazrdr. (...)3. Durum el verdiinde ngiltere, Araplara deiik blgelerde, en uygun ekillerde devletlerinin
kurulmas iin yardmc olacak, tavsiyede bulunacaktr. (...)5. Badat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin d saldrlara kar gvenliklerinin
salanmas, blge halknn refahnn gelitirilmesi ve karlkl ekonomik karlarmzn gvenlii iin Araplar, ngilterenin bu blgelerde mevcut pozisyon ve karlarnn gerektirdii zel idari dzen-lemeleri tanyacaklardr. (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 135ten yararlanlmtr.
bni Suud, ABD BakanFranklin Roosevelt ile birlikte
Emir Faysal 18 Ocak 1919daParis Konferans nda
16
-
?
Fransa
Filistin: San Remo Konferans nda ngiliz mandasna braklan yerlerden biri de Filistindi. ngilterenin Filistinde Yahudi yurdu kurma almalar, Wilson Prensiplerine uygun olarak ABD tarafndan desteklendi. Gnmze kadar karklklarn devam ettii Filistindeki dier gelimeler gelecek nitelerde ilenecektir.?Msr: 1882de Msr igal eden ngiltere, Osmanl
Devletinin savaa girmesiyle de 1914te topraklarna kattn aklamt.
ngilterenin Msr igaliyle balayan milliyetilik hareketleri Wilson Prensipleri nin yaynlanmasyla gelierek Msrda bamszlk midini glendirdi. Msr milliyetilerinin kard ayaklanmalar sonunda ngiltere, 1922de Msrn bamszln tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve Msrdaki yabanclarn haklarn korumay zerine ald. Bylece Msrdaki egemenliini dolayl olarak srdrd.
Msr halk, ngilterenin Svey kanal koruyuculuundan vazgemesi ve Msrdaki askerlerini ekmesi konusunda bask yapt. Bu esnada talyann Habeistan (1936) igal ederek Nilin kaynaklarna egemen olmas ve talyann Almanya ile Orta Douda bamszlk isteyen milletleri kkrtarak yardm etmesi ngilterenin Msr politikasnda deiiklie gitmesine sebep oldu. Bu gelimeler ngiltereyi Msr ile anlama ve ittifak yapmaya zorlad. Buna gre: ngiltere, Msrdan ekilirken smrge yolu zerindeki Svey Kanalnda srekli asker bulundurma hakk elde etti. Ayrca ngiltere, saldr hlinde Msr koruyacakt. Bylece ngiltere, Msrdaki nfuzunu korumu oldu.
b. Fransa ve Orta Dou: Osmanl Devletinin yklmasyla Orta
Douda sz sahibi olmak isteyen devletlerden birisi de Fransayd.
San Remo Konferansnda Fransann payna Suriye ve Lbnan dmt. Ayrca Sevr Antlamas ile Gney Dou Anadoluyu, dier tilaf devletleriyle birlikte, Boazlar ve stanbulu igal etmiti. Fransann amac, ald yerleri korumak hatta daha da geniletmekti.
Suriyenin eitli blgelerinden temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal Kongresi, Mart 1920de merkezi am olmak zere Lbnan ve Fil ist in topraklarn da iine alan Suriye Kralln kurdu. Bana Kral Faysaln getiri ldii bu devlet, San Remo Konferansnda tannmad. Filistin bu devletten alnarak ngiltereye, Lbnan ve
Suriye ise Fransa mandas altna verildi. Suriyeyi igal eden Fransa, Kral Faysal tahttan indirerek blgeyi sk asker denetimi altna ald. Lbnan, topraklarn iki kat artrarak Suriyeden ayrd. Fransann Suriyeyi eyaletlere ayrarak federal bir dzen kurmas, Araplarn tepkisini daha da artrd.
Anadoluda igal ettii yerlerde Trk kuvvetlerine kar direnemeyen Fransa, Ankara Antlamasyla Gney Dou Anadoluyu boaltarak btn dikkatini Suriyeye yneltti. Kuvvet yoluyla buralarda tutunamayacan anlaynca 1926da Lbnana, 1930da da Suriyeye bamszlklarn verdi. Ancak her iki devletin de anayasasnda Fransz mandasnn devamn salayan maddeler vard.
talyann Habeistan igali ve Akdenizde tehlikeli olmas, Almanyann Orta Douda ngiltere ve Fransa aleyhine giriimlerinden sonra Fransa 1936da Lbnan ve Suriye ile ittifak anlamas yapt ancak Fransa parlemontesu anlamalar onaylamad. Suriye ve Lbnandan 1946da tamamen ekildi.
Msrn bamszlnda nemli rol oynayan Msr milliyetisi Saad Zaglul
Mondros Atekesinden sonra skenderun Sanca (Hatay) Franszlar tarafndan igal edilmiti. Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan Ankara Antlamasyla (20 Ekim 1921) sken-derun Sanca, Fransa mandasnda olan Suriye snrlar iinde yer almt. Fransa, anlama gerei skenderunda zel bir ynetim kurdu. Resm para olarak kullanlmas kabul edildi. Mill kltrn korun-masnda her trl kolayln salanmas kararlatrld.
atam.gov.tr
Trk parasnn
halka
San Remo Konferansnda Fransz temsilci Marshal Foch (nde solda) iletalyan temsilci General Badoglio (nde sada) bir arada
17
-
D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYAXIX. yzyln ikinci yarsna kadar ( )
dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan bu derebeylerin en glsnden seiliyordu. Asl g ogun un elindeydi. mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl devletler ticari gerekelerle Japonyay kaplarn kendilerine amas iin zorlamaya balamasyla 1854te Batl devletlerle ticari anlamalar yapld. Ancak Japonyann Batya alm, lkede tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla sulanan ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti. 1867de gen yata tahta geen mparator Mutsuhitonun aydnlarn Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle Japonyada Meiji Restorasyonu denilen reform sreci balam oldu.
1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu. Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline dayal yeni bir anayasa oluturuldu. Eitim alannda yaplan yenilikler sonucu yksek bir okur yazarlk oranna ulald. Takvim deitirildi. Giyim kuamda Bat rnek alnd. ada bir bankaclk sistemi oluturuldu. Japon donanmasnn kurulmasnda ngiltere Krallk Donanmasndan faydalanld. Ordunun adalatrlmasnda ise Prusya genelkurmayn-dan uzmanlar getirildi. Japon subaylar Batl asker ve donan-ma akademilerine gnderildiler. Dardan ada silahlar satn alnrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet, ulam ve haberlemeye nem vererek demir yolu a, telgraf hatlar ve deniz yollarnn oluturulmasn zendirdi. Ar sanayii, demir-elik ve gemi yapmcl gelitirilirken tekstil sanayii de ada seviyeye getirildi. Devlet Japon giriimcilerle ortak alarak ihracatlara, sanayicilere ve deniz tamaclna her trl destei salad.
Japonyann ihracat, zellikle ipek ve tekstil dalnda ykselie geti. Tm bu gelimelerin ardnda gl ordusu olan zengin bir lke olma ideali vard.
Gerekletirilen bu reformlarla ksa srede gelien Japonya XIX. yzyln sonlarnda gl bir devlet hline geldi. Sanayileen fakat hammadde asndan fakir olan Japonya Asya ktasna ulamak iin yaylmac bir politika izlemeye balad. inin ynetimindeki Koreyi ele geirmek isteyince inle kar karya geldi. ki devlet arasnda yaplan savata galip gelen Japonya, Batl devletler ve Rusyann tepkisi nedeniyle elde ettii topraklar ine geri verdi.
in topraklar Japonya ve Rusya arasnda rekabet alan hline geldi. Rusya ile Japonya arasnda 1904-1905 sava kt. Rusya bu savata yenilerek in ve Kore zerindeki etkisini kaybetti. Japonya bir sre sonra Koreyi topraklarna katarken Rusya ve ine kar elde ettii baarlarla Uzak Douda yeni bir g olarak ortaya kt.
derebeylik feodal
Japonyada Meiji Restarasyonunu balatan mparator Mutsuhito
X I X . y z y l O s m a n l Devletinde Batnn rnek
alnarak yeniliklerin yapld bir dnemdir.
Abdlaziz dneminde (1861-1876), Tanzimat Dneminde balayan yenilik hareketleri srdrld. dari, asker, hukuk, eitim, ulam ve bankaclk konularnda eitli dzenlemeler yapld. 1868de Dantay ve 1870te Saytay kuruldu.
II. Abdlhamit dneminde (1876-1909) idari alanda anayasa kabul edilerek Merutiyet ilan edildi ve parlamenter sisteme geildi. Eitim alannda ise harp, hukuk ve gzel sanatlar akademileri ile ticaret, bayn-drlk ve veterinerlik okullar ald. lk ve orta retimde okul says artrld. Badat ve Hicaz demiryollar da bu dnemde iletmeye ald.
18
RUSYA SAHALN
MANURYA
N
ANTU
NGTsingtao
angun
FUKE
N
Amoy
KORE(OEN)
1910
BONN(OGASANARA) ADALARI
1873
TAYVAN(FORMOZA)1895
KARAFUTO1905
KUR
L AD
ALAR
I 187
5
RYUK
YU (L
UU)
ADA
LARI
187
2
B
Y
K
OK
YA
NU
S
DOUDENZ
J AP
ON
YA
1875 sonunda Japonyayaait topraklar
1894-1914 aras edinilen topraklar
1918 de Japon nfuz blgeleri
LAOTUNGYARIMADASI
1905
Japonyann yaylmas
0 200 400 600 Km
-
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ
1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya1929 Dnya Ekonomik Krizi, 1929da balam, 1930lu yllar
boyunca devam etmi, Kuzey Amerika ve Avrupay merkez almasna ramen, dnyann zellikle de sanayilemi lkelerinde ykc etkiler meydana getirmitir.
I. Dnya Sava, zellikle Avrupa dnda retim kapasitesinin olaanst artmasna sebep olmu, sanayi lkeleri ihra ettii rnlerle byk krlar salamt. Bununla beraber 1920lerde tarmsal retimdeki art, tarm rnleri fiyatlarnn dmesine neden olmutu. Tarm lkeleri ekonomik bymeden yeterince faydalanamamt.
dier
EKONOMK DURGUNLUKTAN KRZE...
1920lerin ortalarnda radyo hl bir yenilikti ve herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikal iki elektrik
mhendisi radyo retecek bir irket kurdu ve ie koyulmak iin bankadan kredi aldlar. ok baarl oldular. Taleplere yetecek kadar radyo retemiyorlard. Daha fazla ii altrmak ve daha byk bir fabrika kurmak iin daha ok sermayeye gerek duydular. Banka kredisini uzattlar. irket hisselerinin bir blmn New York Borsasnda (Wall Street) sata kardlar.
Bu hisseleri birok kii ald. Radyo retimi daha da artt. irketin kr ykseldi ve hissedarlar yaptklar yatrmdan iyi bir gelir elde etmeye baladlar. Radyo reten baka firmalarn da durumu iyiydi.
Bir sre sonra irket, radyo satlarnn artmadn fark etti. ou insan tek radyoyla yetiniyordu artk. irket ikinci, nc radyo almlarn tevik iin yeni modeller sundu.
Bir sre artan satlar daha sonra yeniden de geti. Zor bir dnemden geiliyordu. nsanlar lks mallar deil, temel ihtiya rnlerini almaya bakyordu. irket, ii saysn azaltt.
Krlar inie geti, irket hisselerinin deeri dmeye balad ve baz hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini satmaya yneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha ok sayda hissedar sata geince hisse fiyatlar dtke dt.
lk ortaklara kredi veren banka, parann geri denmesini istedi. irket borcunu deyemeyince iflasn istedi. Btn iiler iten karld. Hisse alabilmek iin borlanan hissedarlar da finansal adan ykma uradlar.
Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 45
Metne gre ekonomik krizin kmasnda hangi faktrler etkili olmutur?
Wall Streette panik Borsa kt. manetiylekan dnemin Amerikan gazetesi
1926 27 28 29 30 31 32 33
200
0
40
80
120
160
Sanayi retimi endeksi (1926-1934)(1925 Hazirannda temel 100)
Hisselerin deer endeksi (1926-1933)(1926 Temmuzunda temel 100)
1929 Ekonomik Krizinde Amerikan Borsas
1929 krizinde New York Borsas n
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 130
Aranyor ... pankartyla grnen Amerikallar
Kriz dneminde birok insan evsiz kalmt.
19
-
Amerikada I. Dnya Savann getirdii zorluklar karsnda kk irketler birleerek sava sonrasnda tekeller oluturmulard. yle ki 1929 ylna gelindiinde Amerikan ekonomisinin % 50si zerinde sz sahibi olan holding says 200 kadard. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonomiyi sarsmaya yeteceini gsteriyordu.
Bu dnemde Amerikan banka ve irketlerinin alma esaslarn dzenleyen yasalar yetersizdi. Hissedar yatrmclarn bilgilendirilmesinde ve denetlemede grlen eksiklikler Amerikan ekonomisinin olumsuz zelliklerindendi.
Amerika, 1924-29 yllar arasnda gerekletirdii ihracat fazlas ile dnyann kredi veren lkesi konumuna geldi. Bu esnada lkede otomobil, yap, elektrik gibi yeni endstriler gelimeye balad. Yeni gelien endstrilere talebin fazla olmas borsann speklatif (yapay) olarak ar ykselmesine neden oluyordu. Amerikann verdii kredileri geri alamamas z Amerikan ekonomisini zorda brakmt.
Ayn dnemde ngilterede para birimi pound (paund)n ar deer kazanmas, ihracatta de ve ekonominin iyice bozulmasna yol amt. Almanya ise sava tazminatlarn demek iin karlksz para basm, bu da lkede hiperenflasyona (ar enflasyon) sebep olmutu.
Dnemin Amerikan ekonomi ynetiminin, krizle ilgili gerekli kararlar yerinde ve zamannda alma-mas krizin bymesinde etkili olmutur.
2. Ekonomik Krizin Ortaya k(Kara Perembe)New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittike
ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsann ykselii durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gn yabanc yatrmclarn ktlarn ellerinden karmalaryla hzland ve Kara Perembe olarak anlan 24 Ekim 1929 Perembe gn borsa, dibe vurdu. 1929 ylnn fiyatlaryla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu srete ok sayda banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutu. Bu insanlar, ala srklendi, sebze ve meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok olduu iin insanlar ihtiyalarn karlamada takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine geri dndler. Maddi varlklaryla beraber sosyal konumlarn ve ruh salklarn da kaybettiler. Bunalmn etkileri II. Dnya Savana kadar yaklak 10 yllk bir dnemde devam etti.
Kriz en ok sanayilemi ehirleri vurmu, bu kentlerde bir isizler ve evsizler ordusu oluturmutur. Bunalmdan etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu; tarm rn fiyatla-rndaki % 40-60lk d, iftileri ve krsal blge nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde dmesi nedeniyle madencilik alan krizin en fazla etkilendii sektrlerden biri olmutur. Ekonomik kriz dnyada 50 milyon insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42 orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna sebep olmutur. 1929 ylna kadar dnyada oluan dier krizlere bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu grlebilir. Ekonomik kriz farkl lkelerde deiik tarihlerde sona ermitir.
amanla
Grafiklere gre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.
%30
25
20
15
10
5
01930 1932 1934 1936 1938
Dnyada isizlik
1926 28 30 32 34 36 38
150
130
110
90
70
50
30
retim
fiyatlar
stoklar
Dnyada sanayii retimi
Times Dnya Tarih Atlas, s. 266
Kriz dneminde Amerikada ok saydaalan aevlerinden birisi
20
-
1929DA YERL MALI YEMN
ki dnya sava arasnda, tam byk ekonomik durgunluk ve daralma yaanr. Yaygnl, iddeti ve sonular asndan, 1929daki Byk Buhran bunlar arasnda en sarsc olandr. Bunalmn etkisiyle uluslararas ticarette ortaya kan daralma, Trkiyeyi de etkiler ve korumac-devleti iktisat politika-larna yneltir. D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimini artran Trkiye, bir yandan ithalata miktar kstlamalar getirirken te yandan gmrk vergilerini ykseltir. Ulusal sanayii glendirme yolunda halk hem tasarrufa hem de yerli mal kullanmaya zendirilir.
Bu amala, 4 Nisan 1929da stanbul Darlfnununda (stanbul niversitesi) dzenlenen Yerli Mal Kullanma ve Koruma konulu toplantda genlik, yerli mal kullanmaya yemin eder. Bu toplantdan kan bir baka sonu da Yerli Mallar Haftasnn ilan edilmesidir.
lerleyen gnlerde, yerli mal kullanmn yaygnlatrmak ama-cyla, Atatrkn de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Bakanln, TBMM Bakan Kazm zalpn yrtt Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Aralk 1929da almalarna balar. Cemiyet; propagan-da almalar, dzenledii Yerli Mallar haftalar ve sergilerle yerli mal kullanmn bir alkanla dntrmeye alr.
Cemiyetin, hap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar tayan afilerde, Bir avu fndk, bir yn salk!, zm, incir, fndk ye! Hem sana yarar hem bana. gibi sloganlar bulunuyordu.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say: 20, s. 106
1. Trkiyenin 1929 Dnya Ekonomik Krizi ne kar alm olduu tedbirlerden gnmze yansyan alkanlklar neler olabilir?
2. Grafie gre 1929 Dnya Ekonomik Krizi Trkiye ekono-misini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
Yerli maln tevik etmek iin hap Hulusiye hazrlatlm afiler
1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farkl ynlerden karlatrnz.
3. Krizin Trkiyeye Etkileri
140
120
100
80
60
40
20
01926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936
Mily
on d
olar
thalat hracatTK statistik Gstergeler 1923-2006, s. 432
1929 Dnya Ekonomik Krizi nde Trkiyenin ithalat ve ihracat
21
-
F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA1. Barn Srekliliini Salama abalar
Dnya barnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulma fikri XIX. yzylda ortaya atldysa da gereklememiti. I. Dnya Sava ise bu dnceyi daha da glendirdi. I. Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarla, bir dzen salanm gzkmekle birlikte birok soruna da neden olacak bir ortam olumutu. Wilson Prensiplerinde belirtildii gibi sava sonras ABD ve ngiltere bu amala almalara balam; Paris Bar Konferansnda 32 devlet tarafndan uluslararas bir tekilat kurulmas kabul edilmiti. 10 Ocak 1920de asil yelerini I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin oluturduu Milletler Cemiyeti kuruldu.
Ancak ABD, senatonun kabul etmemesi sebebiyle fikir nderliini yapt Cemiyete katlmad. Savata tarafsz kalm lkeler asil yeler arasna alnd. Trkiye de davet zerine 1932de Cemiyete katld. Kuruluunda 18 yesi olan Cemiyet 1920de 48e, daha sonra da 63 yeye ulat.
Uluslararas bar korumaya ynelik bir dier gelime de Locarno Antlamasnn imzalanmasdr. Bu antlama, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk 1925te Londrada imzaland.
merkezi Cenevre olmak zereDaha
sonraki dnemde genel kurulun uygun grd devletler Tekilata katld.
MLLETLER CEMYET YASASI
Batl (imzac) yksek taraflar, uluslararasnda i birliini gelitirmek ve bu uluslara bar ve gvenlik salamak zere; savaa girmemek iin kimi ykmllkler stlenmek, adalet ve
onur zerine kurulan uluslararas ilikileri aklkla srdrmek, devletler hukuku kurallarna sk skya bal kalmak, rgtlemi uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde adaleti stn klmak ve antlamalardan doan tm ykmllklere zenle uymak gerektiini gz nnde tutarak Milletler Cemiyetini kuran ibu yasay kabul etmilerdir
Madde 10. Cemiyet yeleri, Cemiyetin tm yelerinin toprak btnlklerine ve bugnk siyasi bamszlklarna sayg gstermeyi ve onlar herhangi bir d saldrya kar korumay grev bilir. Saldr ya da saldr tehdidi durumlarnda Konsey, bu durumla ilgili areleri dnr.
Madde 11. Cemiyet yelerinden birini dorudan doruya etkilesin ya da etkilemesin, her sava ya da sava tehdidinin cemiyetin tmn ilgilendirecei ve cemiyetin uluslararas bar etkin biimde korumaya yarayacak gerekli nlemleri almakla ykml olduu bildirilir
Madde 16. Eer Cemiyet yelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarnca stlendii ykmllklere aykr olarak savaa bavurursa Cemiyetin dier tm yelerine kar bir sava eyleminde bulunmu saylr. Bu yeler o devletle tm ilikileri kesmeyi, kendi yurttalarnn yasaya uymayan devletin yurttalar ile tm ilikilerini yasaklama grevini yerine getirir
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 405-410
Tarih sre gz nne alndnda Milletler Cemiyeti kurulu amacna uygun politika izlemi midir? Nedenleriyle aklaynz.
Locarno Antlamas iin delegeler toplant hlinde
22
-
Almanya bu antlama ile uluslararas i birliine yeniden katlm oldu. Antlamadan hemen sonra da Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupann byk devletleri arasndaki yerini ald. Antlamayla birlikte Avrupadaki siyasi gerginlik bir sre azaldysa da bu durum ksa srd.
Fransa, Avrupadaki durumunu glendirmek ve ilikilerini gelitirmek iin ABDye, bir bar pakt imzalamay teklif etti. ABD ise sava sonras Monroe Politikas gerei Avrupadaki sorunlara mdahil olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dileri Bakan Kellogg, bu paktn btn dnya devletlerini kapsayacak ekilde dzenlenmesini istedi.
Fransa, bu neriyi mttefiklerine yardm edemeyecei ve sorumluluklarn yerine getiremeyecei dncesi ile kabule yanamad. Bunun zerine Amerika, nerisini Sovyetler dndaki dier byk devletlere bildirdi ve bunlarla grmelere balad. neriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklar-nn basks karsnda ngiltere ve Fransa da baz artlarla kabul etmek durumunda kaldlar.
Briand-Kellogg Pakt 27 Austos 1928de Pariste ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda imzaland. Ayn yl Sovyetler Birlii ve Trkiye de antlamaya dhil oldu.
Briand-Kellogg Pakt ile savunmaya dayanmayan sava, kanun d saylm ve devletler aras ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr.
Fransa meru savunma hakkna, ngiltere ise smrgeleri ile dnyann baz blgelerinde hareket serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve ngiltere bu antlamay baz ekinceler koyarak kabul etmilerdir.
Btn bu abalar, ortaya kan anlamazlklara zm olmad gibi, II. Dnya Savann kmasn da engelleyememitir. Bunda byk devletlerin i ve d politikalarnda meydana gelen gelimeler de nemli rol oynamtr.
2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat
Briand-Kellogg Paktnn imza treni
Tabloya gre 1913-1938 yllar arasnda sanayi retimiyle ilgili neler sylenebilir?Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 351
23
1913-1938 arasnda byk glerin sanayi retimi (1913=100 birim)DNYA ABD ALMANYA NGLTERE FRANSA SSCB TALYA JAPONYA
1913 100 100 100 100 100 100 100 1001920 93 122 59 92 70 12 95 1761925 120 148 94 86 114 70 156 2211930 137 148 101 91 139 235 164 2941935 154 140 116 107 109 533 162 4571938 182 143 149 117 114 857 195 552
-
I. Dnya Sava, milyonlarca insann lmesinin yan sra ABD ve Avrupann siyasi, sosyal ve ekono-mik hayatnda nemli deiiklilere yol at.
Sava sebebiyle Avrupadan ABDye yaplan gler azalrken Avrupa iindeki gler hz kazand. Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal dzenlemeler getirmeye balad. rnein Fran-sa, Hollanda ve spanya 8 saatlik i gn uygulamasna geti.
Savan ardndan demokratik srete nemli deiiklikler gndeme geldi.1920den sonra ou lkede btn yetikin erkeklere ve baz lkelerde kadnlara da oy hakk tannd. Bylece semen kitlesi geniledi. Byk sava, bata ar sanayiyi, silah ve motorlu tat imalatn canlandrd. Yeni retim tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini salad. Sanayilemi lkelerin ounda ekonomik atlmlar yaand.
Gda ve ham madde fiyatlarnda 1920lerin balarnda grlen arpc d, btn Avrupada ifti-leri ve kylleri sarst. En ar darbeyi Orta ve Dou Avrupa ald. SSCB, snrlarn ticarete kapatrken Almanyada hzla ykselen enflasyon ekonomik fel oluturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte isizlik artt. Almanya hiperenflasyon dngsne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelimelerden zarar grd. Avrupa ekonomileri ancak 1924ten sonra dzene kavumaya balad. 1930larda krsal alanlardan kentlere g istikrara kavutu. ehir merkezinin uzana yerleim yerlerinin kurulmas ve buralara hizmet veren demiryolu hatlarnn almasyla kentler byme srecine girdi.
1920li yllarda ABD ekonomisi hzla byrken borlanmaya dayal bir tketim patlamas yaanyordu. Ayn yllarda savatan sonra lkelerini ina etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD bankalarna borlanyordu. Ekim 1929da ABD borsasnn kyle Amerika,verdii borlar geri istedi. irketler batt, isizlik hzla ykseldi. 1932de Alman fabrikalarnn retim hacmi 1928deki dzeyin ancak % 60 kadard. 1933te alan nfusun % 44 isiz kalmt. Tasarruflar tkenen ve yerel dkknlarda veresiye alveri yapamayan halk, perian duruma gelmiti. Avrupann dier devletlerinde de durum aa yukar ayn idi.
1920lerin sonlarna doru Rusyada ok ar ilerleyen bir ekonomik canlanma grld. Lenin, lkenin kendi kaynaklarn harekete geirmeye ynelik olarak 1921de Yeni Ekonomik Politikay (NEP) ilan etti. Leninin 1924te lmesiyle iktidar ele geiren Stalin 1928de ilk be yllk kalknma plann uygulamaya koydu. Tarm alannda uygula-nan kollektifletirme politikas Rus kyllerinin tepkisine neden olarak 1930larda tarm bunalmna yol at.
1932de Stalin, ilk be yllk plan hedeflerine 4,5 yl iinde ulat. Rusyann uygulad planl ekonomi sanayide hzl bir gelime salad.
1920lerde ekonomik kriz iinde olan Almanya ekonomisi, 1930larn ortalarnda tekrar bymeye balad. Byme srecine giren birok Avrupa lkesi sosyal gvenlik sistemlerini gelitirmeye yneldi. Yallar iin emeklilik, isizlik sigortas, i kazalar tazminat gibi yenilikler kabul edildi.
Almanya, Adolf Hitlerin 1933te iktidara gelmesi ile kkl bir rejim deiiklii yaad. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin nderiydi. Hitler baa geince nce anayasay deitirerek rakip partileri saf d brakt. Sonra silahl kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik manevralara girierek Almanyay yeniden byk bir devlet yapmak istedi. Hitler ierde isizlie son vererek Alman halknn ounun sevgisini pekitirirdi ve Almanyay ksa srede Avrupann en etkin gc konumuna ykseltti.
Hitler, Almanyann geleceinin ancak doudaki geni topraklar ele geirip Almanlarn buralara yerletirilmesiyle gvence altna alnacan ne srd. Hitlerin 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrmas II. Dnya Savann balamasna yol at.
ngilterede sava ncesindeki refah dzeyine ulama abalarndan istenen sonu alnamad. lkede yksek oranda isizlik grld. Fransada harap olan lkeyi yeniden imar etmek iin byk kamu harcamalarna ihtiya duyulmas ekonomik kalknmay nledi.
talyada savan neden olduu huzursuzluklar 1922de Faist Partisini iktidara getiren bir hkmet darbesine yol at.
Politikaclar ii snfnn grlerini hesaba katmak zorunda kald.
(Partito Nazionale Fascista)
Almanyada hiperenflasyonun grlmesiyle markn deeri dt. Alman marklarn yakarak snmaya alan bayan grlyor.
24
-
BOR
VER
R.
BOR
VER
R.
BOR
VER
R.
BOR
VER
R.
BOR
VER
R.
BOR
VER
R.BO
R V
ERR
.
BOR
VER
R.
AFR
KA
ve A
SYA
EKO
NO
ML
ER
G
NEY
AM
ERK
A EK
ON
OM
LER
HAM
MAD
DESA
TAR.
MAL
TAL
EPED
ER.
UCU
Z Y
YECE
Kve
R
N S
ALA
R.
UCU
Z M
AL v
e G
IDA
SATA
R.
HAM
MAD
DEAR
ZI
AVRU
PAF
RMAL
ARI
AMER
KAL
IT
KET
CL
ER
AMER
KAN
FRM
ALAR
I
AVRU
PALI
TK
ETC
LER
AVRU
PAH
K
M
ETLE
R
AMER
KAN
BAN
KAL
ARI
AVRU
PABA
NK
ALAR
I
1930
lard
a d
nya
ekon
omis
inin
ile
yii
ni g
ste
ren
em
a
Tabl
oya
gre
dn
ya ek
onom
isini
n il
eyii
ile i
lgili
han
gi
karm
lara
ula
lab
ilir?
A
klay
nz
.Rob
ert S
TRA
DLI
NG
, 20.
Yz
yl A
vrup
a Ta
rihi N
asl
r
etilm
eli,
s. 4
6
25
-
FAZM VE NAZZMN DOUU
Siyasi Dnceler Tarihi yazar, faizim ve nazizm ideolojilerinin dou sebeplerini yle izah ediyor:
Her iki ideoloji de savan ve bozgunun ocuudurlar. Yani bir fke, bir hn, bir isyan belirtirler.
Ayrca bu ideolojiler, sefalet ve buhran-dan, isizlikten ve alktan dodular... Bir isyan ve bir mitsizlik hamlesi olarak ortaya ktlar
Cemil MER, Umrandan Uygarla, s. 112
Metne ve karikatre gre rejim deiik-liklerinin grlmesinde hangi faktrler etkili olmutur?
a. talyada Faizmtalya, I. Dnya Savana yeni smrgeler elde etmek iin katlmt. Ancak sava sonunda
umduunu elde edemedii gibi vaat edilmesine ramen Alman smrgelerinden ve Anadoludan da pay alamad. Sava, talyann sosyal ve ekonomik hayatnda sarsntlara neden oldu. Ayn zamanda talyada liberal demokrasinin yannda sosyalizm, komnizm gibi akmlar nem kazand. Bu akmlarn etkisiyle iiler, fabrikalarn idaresine ve kararlarna ortak olmak istediler. Ayrca lkenin her tarafna dalm asker kaaklar, terhis olan asker ve aydnlarn maddi ve manevi beklentileri, isizlik, i politikada istikrar bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisinin iine yarad.
Kasm 1919da seimlere ilk kez katlan bu Parti, meclise giremedi ancak lkedeki karklktan dolay aydnlar, askerler ve halk arasnda hzla taraftar toplad. 1922 Austosundaki genel ii grevi ekonomiyi felce uratp lkeyi kartrd. Faist Partisinin Kara Gmleklileri Napoliden Romaya yrd. Darbe yaplmasndan ekinen hkmet istifa etti. talyan kral 30 Ekim 1922de babakanla Mussoliniyi atamak zorunda kald.
3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu
24
BARI MZAKERELER
SALONU
ALM
ANYA
MUSSOLN TALYASIMussolini, balangta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti.
Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri nlemek adna ilk kabinesinde partisinden yalnzca 3 kiiye bakanlk verdi. yle ki iktidarnn ilk yllarnda lkede kanun, hkimiyet ve kamu dzeni tam anlamyla kuruldu. Bir yandan sendikalarn varlna sayg gsterilirken dier yandan zel sektre gven duygusu kazandrld. O dnemin nde gelen liberal dnrleri parti sayesinde talyada kanun hkimiyetinin ve kamu dzeninin kurulduunu, demokrasinin lkede yalnzca anari ve demagojiye sebep olduunu belirten yazlar yazdlar. Ancak 1924 ylna doru talyann siyasi havas tekrar bozulmaya ve Mussoliniye kar muhalefet sesini ykseltmeye balad.
1924 ylnda parlamentoda Mussolininin sosyalistler tarafndan ar bir ekilde eletirilmesi sonrasnda meydana gelen olaylar iktidar kavgasn iddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralk 1924te Floransada byk bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini taraftarlarnca baslmas, muhalefetten iki gazetecinin ldrlmesi, birok hukuk brosunun tahrip edilmesi liberal demokrat muhalefetle, iktidar arasndaki kavgay iddetlendirdi. Bunun zerine harekete geen Mussolini 1926 ylnda eski liberal anayasann yerine yeni bir anayasa yrrle koydu.
talyada ekonomiyle ilgili 1926da bastrlan bir afi
26
-
b. Almanyada NazizmAlmanya, I. Dnya Sava sonlarna doru cephe gerisinde i sorunlarla kar karya kald. Kasm
1918de asker bir ayaklanma sonucu imparatorluk yklarak cumhuriyet ilan edildi.Atekes anlamasnn imzalanmas, i karklar daha da artrm, Almanya i politika ve ekonomik
ynden kntye uramt. Versay Antlamasnn imzalanmas ise bu bunalm daha da artrd. Bu anlama toplumun her kesimi tarafndan tepkiyle karland. Bunlar yaanrken Austos 1919da Weimar Anayasas ilan edilerek demokratik dzene geildi.
Weimar Cumhuriyetinin hkmetleri Almanyann sava sonrasnda karlat siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar zmekte yetersiz kald. Kurulduu gnden itibaren Versay Antlamasnn yok edilmesini ve Alman rknn stnln savunan Nazi Partisi 1924 seimlerinde ilk kez parlamentoya girdi.
1929 dnya ekonomik buhran ile Almanyann sanayi retimi yar yarya dt. Ticarethaneler iflas etti ve isiz says birden bire artmaya balad. Btede an kapatlmas iin vergi borlarnn arttrlmas, bir yandan da Almanyann sava tazminatn demekte zorlanmas Nazi Partisini glendirdi ve taraftar saysn arttrd. 1930 seimlerinde en gl ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932 seimlerinden en gl parti olarak kt. 30 Ocak 1933te Adolf Hitler babakan oldu ve bir frsatn bularak komnistlere kar sert tedbirler ald. lk i olarak seimleri yeniledi. Ancak Mart 1933 seimlerinde ounluu salayamad. Bunun zerine Hitler, tevkif edilen komnist ve sosyal demokrat milletvekillerinin bulunmad srada meclisten 4 yl sre ile olaanst yetkiler alarak diktatrln ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kltrel ve sosyal hayatn her ynyle kontrol altna ald.
Mussolini 1926daki nl Scala nutkunda Her ey devlet iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve baka bir ey iin deildir. () Birey devletle uyumlu olduu lde nemlidir. diyordu. Btn iktidar elinde tutan hkmet atamalarda tek sz sahibiydi ve btn yetkiler Mussolininin elindeydi. Toplumu kontrol etmek iin kullanlan balca aralar Mussolini taraftarlarnn eline gemiti.
1927 ylnda i hukukunda yaplan deiikliklerle hr sendikacln yerini, korporatif i yasas ald. Bylece her meslek grubu bir sendika hlinde tekilatlandrlmt. Devlet bu korporatif tekilatlanma vastasyla ekonomiyi kontrol altna almt. Ayn yl ceza yasasnda yaplan deiiklik sonucu iktidar partisi dndaki btn siyasi partilerin faaliyetleri yasakland. Muhalefet milletvekillerinin de parlamento yelii kaldrld. Bylece tam bir diktatrlk dnemi balad.
Mussolini d politikayla ilgili olarak Srekli bar ne mmkn ne de faydaldr. Sadece sava insan enerjisini en yksek gerilimde tutar. Sava dndaki dier btn snavlar insan nemli kararlar almak zorunda brakmazlar. Yalnzca sava, yaama ya da yok olma kararlarnn alnd durumdur. diyordu.
Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 131-135den yararlanlmtr.
1. Metne gre Mussolini dneminin genel zellikleri nelerdir?2. Bu dnemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak d politikada hangi faaliyetlerde bulun-
mutur? Aratrarak bir sunum yapnz.
Alman lideri Hitler ve talyan lideri Mussolinibir arada
Temmuz 1922 1 dolar 493 mark
Temmuz 1923 1 dolar 353.412 mark
Eyll 1923 1 dolar 98.860.000 mark
Kasm 1923 1 dolar 4.200.000.000 mark
1 litre st (15.11.1923) 340 milyar mark
1 kilo ekmek (15.11.1923) 580 milyar mark
1 kilo et (15.11.1923) 2,6 trilyon mark
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 104, 173I. Dnya Savandan sonra Alman ekonomisi
Yllar
Sanayi retimi(endeks 1928=100) sizlik
(milyon)Tketimmallar
Donatm mallar
1933 90 56 3,71934 91 81 2,31935 95 81 1,81936 100 114 1,11937 107 130 0,51938 116 144 0,2
Nazi ynetiminde Alman ekonomisi
27
-
NAZ KTDARI
Nazi Partisi, dncelerini herkese kabul ettirebilmek iin Almanlarn isteklerine hitap
etmeye alt. Endstri, sava sanayisine kaydka byk irketlerin de kasalarna milyarlarca mark girecekti. Alman generallerin rtbe, yeni grev, yksek maa ve madalyalara kavuarak toplum iinde saygnl artacakt. Toprak sahiplerine Avrupada yeni topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarn isizlii de ortadan kaldracana inanlyordu. imdiye kadar nemsenmemi dkkn sahipleri, ufak brokratlar, retmenler ve eitli meslek erbab itibar kazanacakt.
Toplumun tm kesimine hitap etmeye alan Hitlere balangta en byk destek byk i evrelerinden geliyordu. ktidar Nazi Partisine verme karar da 16 Ocak 1933te Hitlerin byk i adamlar ile yapt ortak toplantda alnd. Sahte bir birlik havas ve saldr ile genileme ideali oluturuldu. Buna kar sessiz ve kr bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altna alnd. Nazi ileri gelenleri irketlerde sz sahibi oldu. Hibir zgrlk gsterisi hogr ile karlanmad. Gestapo (Alman gizli servisi), kii ve gruplar zerinde snrsz bir yetki kurmutu. Herhangi birini mahkeme karar olmadan tutuklayp alkoyabiliyordu. Gestapo, en tipik Nazi rgtyd. (...)
Nazizm, disiplin, emirlere ballk, grev anlay, dzen, cesaret vb. zelliklerin sadece Alman rknda olduunu iddia ediyordu. Bu nedenle baka rklarla kararak bu zelliklerin kaybedilmemesi gerektiini savunuyordu.
1934te kurulan Adolf Hitler Okullar parti iin propagandac yetitirmekle grevlendirilmiti. Bu okullarda genlere eksik bilgi verilmekle kalnmyor, ktphaneler taranyor baz kitaplar meydanlarda yaklyor. Bir grup bilim insan, yazar ve sanatya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyumayan her ey zamanla okul kitaplklarndan karld. Tarih, rk ve ven ekli ile yeniden yazld.
Naziler bu rejime Halk Toplumu dediler. Bunu yerletirip srdrmek iin de 10-15 ya gurubu ile 15-18 ya gurubundakileri farkl yerlerde topladlar. Sava kmadan nce bu genlik rgtlerinde 9 milyona yakn ocuk vard. Onlar topluca sinemaya, konsere, tiyatroya, dansa gtryorlard. sizlere de tabak tabak orba veren yerler almt. Tketim mallarnn fiyatlarnn ykselmesi yasakland. Konut sorununu zmek iin bteden byk paralar ayrld. i karmak zorlat. Ucuz Volkswagen otomobiller retildi. Bylece Naziler, Almanyada hedeflerine ulamay amaladlar. (...)
Bu dnemde Alman d politikasnn hedeflerini Hitler u szlerle ifade etmitir: Nasyonal-Sosyalist akm, (...) onu bu gnk dar yurdundan karp yeni topraklara doru yrtmek cesaretini gstermek zorundadr... Nasyonal Sosyalist akm, bu gnk nfusumuzla toprak dzeyimiz arasndaki dengesizlii ortadan kaldracak tarihsel gemiimizle bu gnk gszlmz arasndaki dengesizlii yok etmeye alacaktr. Dnya zerinde insanln bekileri olarak en yksek devlerin bize dtn bilecektir.
Prof. Dr. Trkkaya ATAV, II. Dnya Sava, s. 14-17 ve
Yukardaki metne gre Nazi iktidarnn icraatlar Alman toplumunu ve d politikasn nasl etkilemi olabilir?
Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 155ten yararlanlmtr.
Almanyada birok kitabn Berlin Opera Meydannda yaklmas (10 Mays 1933)
Salkl Almanlar kalabalk aile kurmaya tevik eden Nazipropaganda afii. Balkta Almanca yle denilmektedir:
Salkl ebeveynlerin salkl ocuklar olur.
28
-
c. spanyada Franco Dnemispanyada XIX. yzyldan beri istikrarszlk ve i karklklar yaanmtr. 1902de spanya tahtna
geen XIII. Alfonso anayasay ilan etmesine ramen lkede istikrar salanamad. 1923te o