ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆՆԱՆՑՆԵԼՈՒ ԵՎ

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆԿԱՅԱՑՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Հարավային Եվրոպա,Հարավային Ամերիկա և

հետկոմունիստական Եվրոպա

Խուան Ջ. Լինց, Ալֆրեդ Ստեփան

Կովկասի ինստիտուտԵրևան, 2011

ՀՏԴ 32.001ԳՄԴ 66Լ 567

Լ 567 Լինց Խուան, Ալֆրեդ Ստեփան Ժողովրդավարությանն անցնելու և ժողովրդավարության կայացման խնդիրներըՀարավային Եվրոպա, Հարավային Ամերիկա և հետկոմունիստական Եվրոպա/ Խուան Լինց, Ալֆրեդ Ստեփան. –Եր.։ Կովկասի ինստիտուտ, 2011 – 620 էջ

Թարգմանությունն անգլերենից՝ Անժելա Ղասաբյանի, Հրաչյա Տաթևյանի Խմբագիրներ՝ Արմինե Պետրոսյան, Լևոն Գալստյան Գիտական խմբագիր՝ Վահան Տեր-ՂևոնդյանԽորհրդատու՝ Ալեքսանդր Մարկարով Սրբագրիչ՝ Մարգարիտա Ղազարյան

Գրքի թարգմանությունն ու հրատարակումը հնարավոր են դարձել Հայաստանում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների դեսպանության ֆինանսական աջակցության շնորհիվ

ISBN 978 -99941-2-469-5 ՀՏԴ 32.001 ԳՄԴ 66

© 2011 Կովկասի ինստիտուտ (միայն հայերեն հրատարակություն)

Կովկասի ինստիտուտ, Եզնիկ Կողբացի 39, Երևան 0010, Հայաստան

Original English edition։

Problems of Democratic Transition and Consolidation։ Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe by Juan J. Linz and Alfred Stepan

© 1996 Johns Hopkins University Press

All rights reserved. Published by arrangement with The Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland

The translation and publication of this book was made possible through the support of the Embassy of the United States in Armenia

5

Բովանդակություն

Հայերեն հրատարակության առթիվ 7Նախաբան և երախտագիտության խոսք 9

ՄԱՍ 1 19Տեսական ակնարկ

1. Ժողովրդավարությունը և ժողովրդավարության ոլորտները 21

2. «Պետութենականություն», ազգայնականություն և ժողովրդավարացում 38

3. Ժամանակակից ոչ ժողովրդավարական վարչակարգեր 66

4. Նախորդ վարչակարգի տիպի նշանակությունը ժողովրդավարությանն անցման ուղիների և կայացման խնդիրների համար 88

5. Գործող անձինք. նրանք համապատասխան համատեքստում 101

ՄԱՍ 2 125Հարավային Եվրոպա. ավարտված կայացումներ

6. «Դաշնությունահենք բարեփոխում, դաշնությունահենք բաժանում». Իսպանիայի հարացուցային օրինակը 127

7. Ժամանակավոր կառավարությունից մինչև միաժամանակյա անցում և կայացում. Պորտուգալիա 164

8. Ոչ բարձրաստիճան զինվորական վարչակարգի ճգնաժամը. Հունաստան 182

9. Հարավային Եվրոպա. եզրափակիչ մտքեր 193

ՄԱՍ 3 205Հարավային Ամերիկա. սահմանափակված անցումներ

10. Ռիսկերին հակամետ կայացած ժողովրդավարություն. Ուրուգվայ 209

11. Արդյունավետության, լեգիտիմության ու ժողովրդավարական պետության «ներկայության» ճգնաժամ. Բրազիլիայի օրինակը 228

12. Անհնարինից մինչև հնարավոր ժողովրդավարական խաղ. Արգենտինա 258

13. Անավարտ անցո՞ւմ, թե՞ գրեթե կայացում. Չիլի 276

14. Հարավային Ամերիկա. եզրափակիչ մտքեր 294

Բովանդակություն6

ՄԱՍ 4 309Հետկոմունիստական Եվրոպա. ամենաբարդ ուղիներն ու խնդիրները

15. Հետկոմունիզմի նախապատմությունը 313

16. Ավտորիտար կոմունիզմ, էթնիկ քաղաքացիական հասարակություն և երկդիմի քաղաքական հասարակություն. Լեհաստան 339

17. Հետամբողջատիրական վարչակարգերի տարբերակներ. Հունգարիա, Չեխոսլովակիա, Բուլղարիա 387

18. Ամբողջատիրության և սուլթանականության միաժանակյա ազդեցությունը ժողովրդավարությանն անցման վրա. Ռումինիա 453

19. «Պետութենականության» և անցումային փուլի խնդիրները. ԽՍՀՄ և Ռուսաստան 480

20. Երբ ժողովրդավարությունն ու ազգային պետությունը փոխհակասող տրամաբանություններ ունեն. Էստոնիա և Լատվիա 522

21. Հետկոմունիստական Եվրոպա. Եզրափակիչ համեմատական խոհեր 561

Նկարներ, աղյուսակներ և ցուցադրություններ 590Այբբենական ուղեցույց 596

Հայե րեն հրա տա րա կու թյան առ թիվ

ԿՈՎ ԿԱ ՍԻ Ի ՆՍ ՏԻ ՏՈՒ ՏԸ սի րով ըն թեր ցո ղի ու շադ րու թյանն է ներ կա յաց նում Խուան Ջ. Լին ցի և Ա լֆ րեդ Ստե փա նի « Ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցնե լու և ժո ղովր դա վա րու թյան կա յաց ման խն դիր նե րը. Հա րա վային Եվ րո պա, Հա րա վային Ա մե րի կա և հետ կո մու նիս-տա կան Եվ րո պա» գր քի հայե րեն հրա տա րա կու թյու նը։ Այս գր քով Կով կա սի ի նս տի տու-տը սկ սում է քա ղա քա գի տու թյան դա սա կան նե րի աշ խա տու թյուն նե րի հրա պա րա կում-նե րի շար քը։

Ին չու ը նտ րե ցինք այս գիր քը։ 1996թ. Ա ՄՆ-ում լույս տե սած ա մե րի կյան քա ղա քա գետ-ներ Խուան Ջ. Լին ցի և Ա լֆ րեդ Ստե փա նի այս աշ խա տու թյու նը հիմ նա րար հե տա զո-տու թյուն է Հա յաս տա նի հա մար խիստ հրա տապ մի բնա գա վա ռի՝ քա ղա քա կան ձևա փո-խում նե րի տե սու թյան մա սին։ Ա մուր տե սա կան հիմ քի և փաս տա կան ըն դար ձակ նյու թի հի ման վրա գր քում վեր լուծ վում են ժո ղովր դա վա րու թյան տա րան ցիկ բնույթն ու աշ-խար հի տար բեր ե րկր նե րում ժո ղովր դա վա րա կան ու ժե րի հա մախմբ ման դի նա մի կան, ի նչ պես նաև զու գա հե ռա բար դի տարկ վում են դրան ցից ծա գող խն դիր ներն ու լուծ ման հնա րա վոր ու ղի նե րը։

Քա ղա քա գի տու թյու նը Հա յաս տա նում դեռևս շատ ե րի տա սարդ գի տու թյուն է, և, բնա-կա նա բար, գի տա կան տեր մի նա բա նու թյունն այս բնա գա վա ռում մշակ ման փու լում է։ Ը ստ այդմ՝ սույն աշ խա տու թյան թարգ մա նիչ նե րը, հա րա զատ մնա լով բնագ րի ո գուն և հայե րե նի բա ռա կազ մա կան սկզ բունք նե րին, ան հրա ժեշ տա բար ստեղ ծել են ո րոշ նո րա-կազմ տեր մին ներ, ին չը կա րող է նպաս տել մի ջազ գային քա ղա քա գի տա կան զա նա զան հաս կա ցու թյուն նե րի ճշգ րիտ ըն կալ մանն ու դրանց հայե րեն տեր մի նա կերտ մա նը, ի նչն իր հեր թին առ հա սա րակ ցան կա ցած գի տու թյան զար գաց ման հա մար ու նի հիմ նա րար նշա նա կու թյուն։

Լի ա հույս ե նք, որ այս գիրքն օգ տա կար ձեռ նարկ կլի նի քա ղա քա գի տու թյուն ու սում նա-սի րող ու սա նող նե րի և գիտ նա կան-քա ղա քա գետ նե րի, Հա յաս տա նում աշ խա տող հա սա-րա կա կան և քա ղա քա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րի, ի նչ պես նաև լրագ րող նե րի հա մար։

Մենք շնոր հա կա լու թյուն ե նք հայտ նում բո լոր նրանց, ով քեր հնա րա վոր դարձ րե ցին այս գր քի լույ սըն ծա յու մը։ Հա տուկ շնոր հա կա լու թյուն ե նք հայտ նում Հա յաս տա նում Ա մե-րի կայի Մի ա ցյալ Նա հանգ նե րի դես պա նու թյա նը, ա ռանց ո րի ֆի նան սա կան ա ջակ ցու-թյան ան հնար կլի ներ այս գր քի թարգ մա նու թյունն ու հրա տա րա կու մը, ի նչ պես նաև՝ John Hopkins University Press-ին հայ կա կան հրա տա րա կու թյան հե ղի նա կային ի րա վունք նե րը մեզ տրա մադ րե լու հա մար։

Եր ևան, հունիս, 2011թ.Ա լեք սանդր Իս կան դա րյան, Կով կա սի ի նս տի տու տի տնօ րեն

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք

Մեր խմ բագ րած « Ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի ան կու մը» բազ մա հա տոր աշ-խա տան քի նա խա բա նի նա խա վեր ջին պար բե րու թյու նում գրել է ինք, որ «այս ուղ ղու թյամբ հե տա գա աշ խա տանք նե րում ա ռաջ նա հերթ տեղ պետք է տր վի այն պայ ման նե րի վեր լու-ծու թյա նը, ո րոնք հան գեց րել են ավ տո րի տար վար չա կար գե րի ան կմա նը, ավ տո րի տա րից դե պի ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի ան ցմա նը և հատ կա պես հե տավ տո րի տար ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րի կա յաց ման քա ղա քա կան դի նա մի կային»։1 Ձեր ձեռ քին գտն-վող գիրքն այդ հե տա զո տա կան աշ խա տան քին նպաս տե լու մեր ջան քե րի ար դյունքն է։

Ա ռա ջին հեր թին հարկ ե նք հա մա րում ո րոշ վե րա պա հում ներ ա նել գր քի վեր նագ րի վե-րա բե րյալ։ Որ պես հա մե մա տա կաննե րի՝ մեզ քաջ հայտ նի է, որ շատ դեպ քե րում եր բեմ-նի կա յուն ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի քա ղա քա կան փո խա կեր պում նե րը չեն վե րած վում այն պի սի ի րա վի ճա կի, ո րը կա րե լի է հա մա րել «ա վարտ ված ան ցում ժո ղովր-դա վա րու թյա նը»։ Էլ ա վե լի քիչ դեպ քե րում են դրանք դառ նում կա յա ցած ժո ղովր դա վա-րու թյուն ներ։2 Եվ ի նչ պես պարզ է դառ նում մեր 1978թ. աշ խա տու թյու նից, ան գամ ար դեն կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րը կա րող են ան կում ապ րել։3

1. Խուան Լինցի և Ալֆրեդ Ստեփանի խմբ.՝ «Ժողովրդավարական վարչակարգերի անկումը» (Juan J. Linz and Alfred Stepan, eds., The Breakdown of Democratic Regimes (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978), ix–x. Emphasis added)։

2. Իս կա պես, մեր աշ խա տան քի մեծ մա սը նվիր ված է ե ղել այն քա ղա քա կան փո խա կեր պում նե րի վեր լու ծու թյա նը, ո րոնց հետ ևան քում ան ցու մը ժո ղովր դա վա րու թյա նը չի ա վարտ վել։ Նման ե րկր նե-րի մի ակնառու խումբ նե րա ռում է Ի րա նը՝ Շա հի ան կու մից հե տո, Հաի թին՝ « Պա պա Դո կի» ան կու-մից հե տո և Նի կա րա գուան՝ Սա մո սայի ան կու մից հե տո։ Այս բո լոր ե րկր նե րում առ կա է ե ղել, Վե բե րի խոսքով՝ « ծայ րա հեղ ժա ռան գոր դու թյան» սուլ թա նա կան ձևը։ Այս դեպ քե րը կվեր լուծ վեն սուլ թա նա-կան վար չա կար գե րին և դրանց ժա ռան գու թյա նը նվիր ված ա ռան ձին հա տո րում, ո րը խմ բագ րել են Հ. Չե հա բին և Խուան Լին ցը։ Ա ռա ջա նում է մի հա րա կից, սա կայն վեր լու ծա կան ա ռու մով ա ռան ձին խն-դիր՝ ժո ղովր դա վա րու թյան չա վարտ ված ան ցում նե րը, ե րբ որ ևէ ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կարգ ան կում է ապ րում կամ տա պալ վում է, և ստեղծ վում է «ար տա կարգ ի րա վի ճակ նե րի ժա մա նա կա վոր վար չա կարգ», ո րը հե տաձ գում է ժո ղովր դա վա րա կան ը նտ րու թյուն ներն ա նո րոշ ժա մա նա կով, հիմ-նա վոր փո փո խու թյուն ներ ա նե լու հա մար։ Տե՛ս Յոս սի Շեյն և Խուան Լինց, « Պե տու թյուն նե րի միջև. ժա-մա նա կա վոր կա ռա վա րու թյուն ներ և ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցում ներ» (Yossi Shain and Juan J. Linz, Between States: Interim Governments and Democratic Transitions (New York: Cambridge Uni versity Press, 1995))։ Ա լֆ րեդ Ստե փա նը՝ որ պես «Ա մե րի կյան դի տորդ» մար դու ի րա վունք նե րի պաշտ պա նու թյան խմ բի ան դամ, մշ տա պես ստիպ ված է ե ղել հոր դո րել Ա ՄՆ կա ռա վա րու թյան վար չա կազ մի պաշ տո-նյա նե րին՝ չար ժեզր կել « ժո ղովր դա վա րու թյուն» բա ռը՝ այն հա վա սա րեց նե լով զուտ «ը նտ րություններ» երևույթին, ո րը տի րում է այն պի սի ե րկր նե րում, ի նչ պի սիք են՝ Էլ Սալ վա դո րը, Գվա տե մա լան ու Հուն-դու րա սը, որ տեղ զին վո րա կա նու թյու նը ի րա կա նաց րել է իր զգա լի ոչ ժո ղովր դա վա րա կան ար տո նու-թյուն ներն ան գամ ը նտ րու թյուն նե րից հե տո։

3. ժո ղովր դա վա րու թյան ա վարտ ված ան ցում նե րի և կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րի մեր սահ-

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք10

Մի և նույն ժա մա նակ հենց այն պատ ճա ռով, որ ա վարտ ված ժո ղովր դա վա րա կան ան-ցում նե րը գործ նա կա նում կազ մում են բո լոր հիմ նա կան քա ղա քա կան փո խա կեր պում նե-րի փաս տա ցի փոքր մա սը, և քա նի որ մենք հա վա տա րիմ ե նք մնում այն նոր մա տի վային դիր քո րոշ մա նը, որ ա վարտ ված ան ցում նե րը ժո ղովր դա վա րու թյանն ու ժո ղովր դա վա-րու թյան կա յա ցում նե րը ցան կա լի են, այս գիր քը հս տա կո րեն նվիր վում է այն պայ ման-նե րի ու քայ լե րի վեր լու ծու թյա նը, ո րոնք հնա րա վոր են դարձ նում նման ար դյունք նե րը։ Ա վարտ ված ան ցում նե րը ժո ղովր դա վա րու թյանն ու կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյուն ներն այս գր քի գլ խա վոր կա խյալ փո փո խա կան ներն ե ն։ Փոր ձե լով այս գր քում ու շադ րու թյուն հրա վի րել սկզ բուն քո րեն « հա վա նա կան» ռազ մա վա րու թյուն նե րին՝ մենք մի ա ժա մա նակ ու շադ րու թյուն կհ րա վի րենք նաև այն խն դիր նե րի վրա, ի նչ պես նաև այն հան գա ման քի վրա, թե ի նչ պես են հա ջող ել քե րը մեծ չա փով պայ մա նա վոր վում, ի սկ ո րոշ դեպ քե րում՝ խո չըն դոտ վում սո ցի ալ-տն տե սա կան գոր ծոն նե րով կամ նույ նիսկ ճգ նա ժա մով և պե տու-թյան բա ցա կա յու թյամբ։

Մեր գր քում հե տա զո տու թյուն ներն ու բա ցատ րու թյուն նե րը հետ ևյալ կա ռուց վածքն ու նեն։ 1-ին մա սը, ո րը նվիր ված է ը նդ հա նուր տե սա կան նկա տա ռում նե րին, թեև ուղ ղա-կի ա ռն չու թյուն ու նի գր քի մնա ցած մա սե րին, այ նուա մե նայ նիվ, կա րող է ըն թերց վել որ-պես տե սա կան դրույթ նե րի ա ռան ձին հա մա խումբ։ Գլուխ 1-ն սկ սում ե նք՝ սահ մա նե լով ու քն նար կե լով մեր եր կու կա խյալ փո փո խա կան նե րը, ո րոնք են՝ ա վարտ ված ան ցում նե րը ժո ղովր դա վա րու թյա նը և կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րը։ Այ նու հետև մենք ար ծար-ծում ե նք այն հար ցը, թե ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րի կա յաց ման գոր ծում ի նչ դեր են ու նե-նում հինգ ո լորտ նե րը, ո րոնք փո խա դար ձա բար ազ դում են մի մյանց վրա։ Այս՝ մի մյանց փո խազ դող և ամ րապն դող ո լորտ ներն են՝ աշ խույժ քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյու նը, հա մե մա տա բար ի նք նու րույն քա ղա քա կան հա սա րա կու թյու նը, օ րեն քի գե րա կա յու թյու-նը, գոր ծուն պե տու թյու նը և տն տե սա կան հա սա րա կու թյու նը (ն կա տի ու նե ցեք, ոչ պար-զա պես կա պի տա լիս տա կան շու կան)։4 1-ին մա սի մնա ցած հատ վա ծում մենք դի տար կում ե նք յոթ ան կախ ը նդ հան րա կան փո փո խա կան ներ, ո րոնք մեր պնդ մամբ՝ ա ռանձ նա հա-տուկ կեր պով կար ևոր են ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման ու կա յաց ման գոր ծըն թաց նե րի վեր լու ծու թյան հա մար, և ա ռաջ ե նք քա շում դա տո ղու թյուն ներ այս փո փո խա կան նե րի վե րա բե րյալ։5 Մեր փո փո խա կան նե րից եր կուսն այն քան կար ևոր են, որ նրանց կան վա-նենք մակ րոփո փո խա կան ներ ու նրանց կհատ կաց նենք մի ո ղջ գլուխ։

մա նում նե րի է քս տեն սիվ քն նար կում կլի նի Գլուխ 1-ում։4. Թեև բե րում ե նք ժո ղովր դա վա րու թյան մի սահ մա նում, ո րը նե րա ռում է կա յա ցած ժո ղովր դա-

վա րու թյուն հա մար վե լու նվա զա գույն պա հանջ նե րը, մենք նկա տի չու նենք որ ևէ նպա տա կադր ված վերջ նա կան պե տու թյուն, ո րով հետև յու րա քան չյուր կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյու նում ան խու սա-փե լի ո րեն ծա գում է հինգ ոլորտների մի ան գա մայն ա ռանձ նա հա տուկ փո խազ դե ցու թյուն։ Ան գամ կա-յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյուն ներն ի րենց ո րա կով ու մա կար դա կով կա րող են զգա լի ո րեն տար բեր վել մի մյան ցից ա վե լի մեծ չա փով ա պա հո վե լով հա սա րա կու թյան ան դամ նե րի հա վա սա րու թյունն ու մաս-նակ ցու թյու նը:

5. Լավ է, թե վատ, մենք մեզ չենք սահ մա նա փա կի այս շր ջա նա կի «պ րոկ րուս տյան մահ ճով»։ Պատ-մու թյան ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րը նույն պես կար ևոր են, և ուս տի ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում մենք կքն նար կենք ո րոշ փո փո խա կան նե րի դե րը (ի նչ պի սիք են՝ ղե կա վա րու թյու նը և ժա մա նա կի ը նտ-րու թյու նը), ո րոնք չեն են թարկ վում ը նդ հան րա կան դրույթ նե րին, սա կայն ա ռանց քային են ցան կա ցած ա ռան ձին օ րի նա կի պատ մա կան վեր լու ծու թյան հա մար։

11Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք

Գլուխ 2-ում քն նար կում ե նք մեր ա ռա ջին ան կախ մակ րո փո փո խա կա նը, ո րը մինչ օ րս լր ջո րեն վեր լուծ ված չէ այն գրա կա նու թյան մեջ, ո րը նվիր ված է պե տու թյան, ա զգ(եր)ի և ժո ղովր դա վա րաց ման միջև առ կա փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի խն դիր նե րին։ Այս փո փո-խա կանն ան վա նում ե նք պե տու թե նա կա նու թյուն։ Մենք ցույց ե նք տա լիս, թե ին չու ի նք-նիշ խան պե տու թյան գո յու թյու նը նա խա պայ ման է ժո ղովր դա վա րու թյան և, ան շուշտ, քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյան հա մար։ Այ նու հետև գնա հա տում ե նք ժո ղովր դա վա-րու թյան հա մար պե տա կան շի նա րա րու թյան և ազ գա կերտ ման տար բեր ռազ մա վա րու-թյուն նե րի նշա նա կու թյու նը, ե րբ պե տու թյու նը և ազ գը չեն հա մընկ նում, կամ ե րբ ազ գային պե տու թյունն ու ժո ղովր դա վա րու թյունն ու նեն փոխհա կա սող տրա մա բա նու թյուններ, մի բան, որ շատ հա ճախ է պատահում ։

Գլուխ նե ր 3-ում և 4-ում քն նար կում ե նք մեր մյուս մակ րո փո փո խա կա նը. այն է՝ նա խորդ վար չա կար գի տի պը։ Քա նի որ մեր փաս տարկ նե րը ժո ղովր դա վա րու թյան գնա հատ ման հար ցում « հան գա մանք նե րից կախ վա ծու թյան» մո տեց ման օգ տին են, ո ւս տի նպա տա կա-հար մար է վե րա նայել ար դի ոչ ժո ղովր դա վա րա կան այն հիմ նա կան տի պե րը, ո րոն ցից սկս վել են տար բեր ան ցում նե րի փոր ձե րը: Դրա հա մար Գլուխ 3-ում մենք նախ ստեղ ծում ե նք ժա մա նա կա կից ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի վե րա նայ ված տի պա բա-նու թյու նը՝ ամ բող ջա տի րա կան, հե տամ բող ջա տի րա կան, ավ տո րի տար և սուլ թա նա կան։ Այ նու հետև Գլուխ 4-ում փոր ձում ե նք հնա րա վո րինս հս տա կեց նել, թե վար չա կար գի այս չորս տի պե րից յու րա քան չյու րի հա մար ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման որ ու ղի ներն են հնա րա վոր կամ ան հնար։ Նաև քն նար կում ե նք, թե ի նչ կան խա տե սե լի խն դիր ներ պետք է լուծ վեն կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյան այս հինգ ո լորտ նե րից յու րա քան չյու րի շր ջա-նակ նե րում, մինչև որ հա սա րա կար գը, սկ սե լով վար չա կար գի չորս կա տա րե լա տի պե րից որ ևէ մե կին նման վե լու մեկ նար կային դիր քից, թերևս կա րո ղա նա դառ նալ կա յա ցած ժո-ղովր դա վա րու թյուն։

Գլոխ 5-ում քն նար կում ե նք մեր մյուս հինգ ան կախ փո փո խա կան նե րը։ Դրան ցից եր-կու սի կենտ րո նում գոր ծող ան ձինք են, ի սկ ե րե քի կենտ րո նում՝ հա մա տեքս տը։ Կենտ-րո նում գոր ծող ան ձինք ու նե ցող եր կու փո փո խա կան նե րը վե րա բե րում են նա խորդ ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գի ղե կա վա րու թյան հա տուկ բա զայի հար ցին և այն հար ցին, թե ով է նա խա ձեռ նում և վե րահս կում ան ցու մը։ Ե րեք հա մա տեքս տա կենտ րոն փո փո խա կան նե րը վե րա բե րում են մի ջազ գային ա զ դե ցու թյուն նե րին, լե գի տի մու թյան և ճնշ ման քա ղա քատն տե սու թյա նը և սահ մա նադ րու թյան մշակ ման մի ջա վայ րին։

2-րդ, 3-րդ և 4-րդ մա սե րում տասն չորս ե րկր նե րի նկատ մամբ կի րա ռում ե նք 1-ին մա-սում մշակ ված շր ջա նա կը՝ կա տա րե լով միջ տա րա ծաշր ջա նային և ներ տա րա ծաշր ջա-նային վեր լու ծու թյուն։ Այս գր քի հա մար կա տար ված հե տա զո տու թյան ըն թաց քում մենք միայնակ կամ խմբով բազմիցս այ ցե լել ե նք դի տարկ ված տաս նե րեք ե րկր նե րից յու րա-քան չյու րը (չ հաշ ված ի րա վա հա ջորդ ե րկր նե րը)։ Մե զա նից մե կը կամ բո լորս մի ա սին հան գա մա նո րեն ու սում նա սի րել ե նք նաև մի շարք հա րա կից ե րկր ներ, ո րոնք գր քում չենք ը նդ գր կել, ի նչ պես օ րի նակ՝ Հա րա վային Կո րե ան, Պե րուն, Բո լի վի ան և Ին դո նե զի ան։ Ին-չո՞ւ են ե րկր ներն այս քան շատ։ Ին չո՞ւ չեն ը նդ գրկ վել հար ցին ա ռնչ վող հնա րա վոր այլ օ րի նակ ներ։ Ին չո՞ւ նա խընտ րե ցինք մի աս նա կան հե ղի նա կային ձայ նը՝ փո խա նակ կազ-մե լու խմ բագր ված մի հա տոր, որ տեղ հնա րա վոր կլի ներ ներգ րա վել տար բեր ե րկր նե րի հա տուկ մաս նա գետ նե րի, ով քեր ա ռան ձին ե րկր նե րի մա սին, ան կաս կած, մե զա նից ա վե-

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք12

լի շատ գի տե լիք ներ ու նեն։ Այս բո լոր ար դա րա ցի հար ցե րին մեր պա տաս խանն այն է, որ ժո ղովր դա վա րա կան (և ոչ ժո ղովր դա վա րա կան) քա ղա քա կա նու թյան մա սին գի տե լի քի զար գաց ման այս փու լում վճ ռո րոշ խն դիր նե րից մե կը աշ խար հի տար բեր տա րա ծաշր-ջան նե րում ժո ղովր դա վա րաց ման հիմ նախն դիր նե րի գլ խա վոր տար բե րու թյուն նե րի ու նմա նու թյուն նե րի հե տա զո տումն է՝ կի րա ռե լով բա վա կան ման րակր կիտ միջ տա րա-ծաշր ջա նային հա մե մա տա կան վեր լու ծու թյուն։ Մենք կար ծում ե նք, որ սա լա վա գույնս կա րե լի է ա նել մի աս նա կան հե ղի նա կային հա յաց քով։ Ա վե լին, մենք նաև հա վա տա ցած ե նք, որ տե ղայ նաց ված, ներ տա րա ծաշր ջա նային հա մե մա տա կան վեր լու ծու թյու նը հնա-րա վո րու թյուն կըն ձե ռի մեզ ու շադ րու թյուն հրա վի րե լու, և հու սով ե նք, բա ցատ րե լու այն գլ խա վոր տար բե րու թյուն նե րը, ո րոնք կա րող է ին ան տես վել մեկ ա ռան ձին ե րկ րին նվիր-ված մե նագ րա կան աշ խա տու թյան մեջ։

Միջ տա րա ծաշր ջա նային և ներ տա րա ծաշր ջա նային վեր լու ծու թյան ա ռա վե լու թյուն նե-րը մեկ տե ղե լու նպա տա կով ո րո շե ցինք ը նտ րել և ան մի ջա կա նո րեն դի տար կել այն ե րկր-նե րը, ո րոնք պատ կա նում են աշ խար հի ե րեք ա ռան ձին տա րա ծաշր ջան նե րի։ Սա ի մաստ ու նի մի այն այն դեպ քում, ե րբ տվյալ տա րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րի մեծ մա սում վեր ջին շր-ջա նում զգա լի ջան քեր են գոր ծադր վել ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման ուղ ղու թյամբ։ Սա սահ մա նա փա կեց տա րա ծաշր ջան նե րի հնա րա վոր շար քը։6 Մենք ը նտ րե ցինք Հա րա վային Եվ րո պան, ո րը 1970-ա կան թվա կան նե րին եվ րո պա կան հա մայն քի ժո ղովր դա վա րա կան մի ջու կի ծայ րա մա սում էր, մենք ը նտ րե ցինք Հա րա վային Ա մե րի կայի Հա րա վային Կո նը՝ կա պի տա լիս տա կան և գա ղա փա րա խո սու թյան ա ռու մով Ա րև մուտ քի մաս կազ մող, սա-կայն սո ցի ա լ ա պես, քա ղա քա կա նա պես կամ տն տե սա պես ա ռա ջա վոր ժո ղովր դա վա րա-կան շու կա յա կան հա մայն քից դուրս, և վեր ջա պես՝ հետ կո մու նիս տա կան Եվ րո պան, ո րը մինչև վեր ջերս մի հա մա կար գի ներ քո էր, ո րը գա ղա փա րա խո սա կան ա ռու մով Ա րև մուտ-քի մաս չէր, և որ տեղ մեր են թադ րու թյամբ՝ «ի րա կա նում գո յու թյուն ու նե ցող սո ցի ա լիզմն» ա ռաջ էր բե րել շա հե րի մի ամ բող ջու թյուն, ո րը հա կա սու թյան մեջ էր ա պա գա ժո ղովր-դա վա րու թյան շու կա յա կան բնույ թի մա սին վեր ջերս հռ չակ ված գա ղա փար նե րի հետ:

Այս ե րեք տա րաբ նույթ տա րա ծաշր ջան նե րի շր ջա նա կում մենք ո րո շե ցինք աշ խա տել ե րկր նե րի ամ բողջ խմ բե րի հետ այն պես, որ չընտ րենք ե րկր ներ՝ ո րո շա կի եզ րա կա ցու-թյուն նե րի նա խա պատ վու թյուն չտա լու կամ կան խավ դա տո ղու թյուն ներ չա նե լու հա մար։ Ը նտ րու թյան ա ռու մով ա մե նա դյու րին խում բը Հա րա վային Եվ րո պան է ր։ Վեր ջին ե րե-սուն տար վա ըն թաց քում մի այն ե րեք հա րա վեվ րո պա կան ե րկր ներ է ին սկ սել ան ցու մը՝ Իս պա նի ան, Պոր տու գա լի ան և Հու նաս տա նը, այն պես որ ը նդ գր կե ցինք բո լորը։

Հա րա վային Ա մե րի կա յում տա րա ծաշր ջա նային խումբն ը նտր վեց ժա մա նա կա կից պատ մու թյան և գի տա կան մտ քի պա հան ջով։ Չորս հա մե մա տա բար զար գա ցած ե րկր ներ՝

6. 1990-ա կան թվա կան նե րի սկզ բին, ը ստ այս չափանինշերի, բա ցառ վե ցին աֆ րի կյան և իս լա մա-կան տա րա ծաշր ջան նե րը։ Հա րա վային Կո րե ան ու Թայ վա նը կազ մում են մի հե տաքր քիր փոքր խումբ։ Սա կայն տա րա ծաշր ջա նը պետք է նե րա ռեր այն պի սի ե րկր ներ, ի նչ պի սիք են՝ Հյու սի սային Կո րե ան և Չի նաս տա նը, ո րոնք ան գամ չեն ա զա տա կա նա նում, ուր մնաց թե՝ ժո ղովր դա վա րա նան։ Կար ծում ե նք, որ հա րավ կո րե ա կան և թայ վա նա կան ան ցում նե րը հնարավոր կլի նի ու սում նա սի րել՝ կի րա ռե լով մեր շր ջա նա կը՝ չնա յած ի րենց կոն ֆու ցի ա կան ժա ռան գու թյա նը։ Հա րա վային Կո րե այի և հատ կա պես Թայ վա նի հա մար ա ռա վել կար ևոր խն դիր նե րից մեկն, ի դեպ, մեր մակ րո փո փո խա կան նե րից մեկն է՝ պե տու թե նա կա նու թյու նը։

13Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք

Բրա զի լի ան, Ար գեն տի նան, Չի լին և Ու րուգ վայը, բո լորն էլ ժո ղովր դա վա րու թյան ան կում են ապ րել 1960-ա կան թվա կան նե րի վեր ջին և 1970-ա կան նե րի սկզ բին, և ը ստ Գիյերմո Օ’ Դոն նե լի հայտ նի աշ խա տու թյան՝ բո լորն էլ հաս տա տել են « բյու րոկ րա տա կան ավ տո-րի տար վար չա կար գեր»։ Այս վար չա կար գե րը թու լաց րել են հա մա ժո ղովր դա կան կազ մա-կեր պու թյուն նե րը, ճն շել են քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյուն նե րին, ղե կա վար վել են (ի տար բե րու թյուն Հա րա վային Եվ րո պայի ե րկր նե րի) աս տի ճա նա կար գային զին վո րա կան վար չա կար գե րի կող մից և ի րենց ի նս տի տու ցի ո նալ ու մշա կու թային ժա ռան գու թյամբ ե ղել են « նա խա գա հա կան» և ոչ թե « խորհր դա րա նա կան»։7 Դեռևս 1987թ. այս չորս ե րկր նե րից ե րե քում ար դյուն քը խիստ ա նո րոշ էր, այն պես որ մենք ու նե ինք հնա րա վոր ան ցում ներն ու հնա րա վոր ձա խո ղում նե րն ուղ ղա կի ո րեն դի տե լու հնա րա վո րու թյուն։8

Հետ կո մու նիս տա կան Եվ րո պա յում ո րո շե ցինք նե րա ռել այն բո լոր ե րկր նե րը, ո րոնք ուղ ղա կի ո րեն կազ մել են խորհր դային են թա հա մա կար գի մասն այն առումով, որ պատ-կա նել են Վար շա վյան դա շին քի ան վտան գու թյան գո տուն և ՏՓԽ-ի տն տե սա կան գո տուն։ Մեր խում բը, հետ ևա բար, նե րա ռում է նախ կին Խորհր դային Սո ցի ա լիս տա կան Հան-րա պե տու թյուն նե րի Մի ու թյու նը (ԽՍՀՄ), Լե հաս տա նը, Հուն գա րի ան, Չե խոս լո վա կի ան, Ռու մի նի ան և Բուլ ղա րի ան։9 Հա մե մա տա կան վեր լու ծա բա նի խն դիրն ը նդ հան րու թյուն-

7. Տե՛ս Գիյերմո Օ’ Դոն նել, «Ար դի ա կա նա ցում և բյու րոկ րա տա կան ավ տո րի տա րու թյուն. Հա րա-վային Ա մե րի կայի քա ղա քա կա նու թյան ու սում նա սի րու թյուն ներ» (Guillermo O'Donnell, Modernization and Bureaucratic Authoritarianism: Studies in South American Politics (Berkeley: Institute of International Studies, Politics of Modernization Series, 1973)) և Դա վիդ Քո լի ե, խմբ.՝ « Նոր ավ տո րի տա րու թյու նը Լա տի-նա կան Ա մե րի կա յում» (David Collier, ed., The New Authoritarianism in Latin America (Princeton: Princ-eton University Press, 1979))։ Լա տի նա կան Ա մե րի կայի և Կա րի բյան ա վա զա նի ա վե լի քան ե րե սուն ե րկր նե րը որ պես մեկ խումբ վերց նե լը վեր լու ծա կան ա ռու մով քիչ ի մաստ կու նե նար և բո լոր դեպ քե-րում դժ վար կլի ներ մշա կե լը։ Մենք ըն դու նում ե նք, որ տա րա ծաշր ջա նում հնարավոր կլի ներ ը նտ րել ա ռն վազն ե րեք տար բեր խմբեր՝ յու րա քան չյու րը թեթ ևա կի տար բեր վող սո ցի ալ-տն տե սա կան, քա ղա-քա կան և աշ խար հա քա ղա քա կան խառ նուր դով։ Դրանք են՝ Ան դյան տա րա ծաշր ջա նային խում բը՝ սո-ցի ալ-տն տե սա կան ա ռու մով ա վե լի քիչ զար գա ցած, ո րը կներ մու ծեր ըն դո ծին մշա կույթ նե րի զգա լի բա ղադ րիչ, Կենտ րո նա ա մե րի կյան տա րա ծաշր ջա նային խում բը, որ տեղ ա ռա վել աչ քի կընկ նե ին քա-ղա քա ցի ա կան պա տե րազմ ներն ու Ա ՄՆ-ի ներգ րավ վա ծու թյու նը, կամ Կա րի բյան միկ րո պե տու թյուն-նե րը, ո րոնք նախ կի նում ե ղել են բրի տա նա կան գա ղութ ներ, և ո րոնց մե ծա մաս նու թյու նը տևա կան խորհր դա րա նա կան ժո ղովր դա վա րու թյուն ներ ե ն։

8. 1987թ. Չի լին տն տե սա կան վե րելք էր ապ րում, բարձրաս տի ճա ն զին վո րա կա նու թյու նը մի ա վոր-վել էր Պի նո չե տի շուրջը, ի սկ ժո ղովր դա վա րա կան ը նդ դի մու թյու նը պա ռակտ ված է ր։ Ար գեն տի նա յում ժո ղովր դա վա րու թյու նը 1989թ. չա փա զանց ռիս կային էր եր ևում, ո րով հետև ա ռա ջին ժո ղովր դա վա-րո րեն ը նտր ված նա խա գա հի՝ Ռաուլ Ալ ֆոն սի նի օ րոք տե ղի ու նե ցան հինգ խռո վու թյուն ներ՝ կրտ սեր սպա նե րի ղե կա վա րու թյամբ, և տաս ներ կու ը նդ հա նուր գոր ծա դուլ ներ։ Նրա ե րդմ նա կա լու թյու նից ի վեր տն տե սու թյունն ապ րում էր գերս ղաճ, և Ալ ֆոն սինն ստիպ ված էր պաշ տո նա թող լի նել վա ղա ժամ-կետ՝ քաո սի պատ ճա ռով։ 1989թ. Բրա զի լի ա յում՝ մի եր կրում, որ տեղ տի րում է աշ խար հում ե կամ տի ա մե նաան հա վա սար բաշ խում նե րից մե կը, բարձրաս տի ճա ն զին վո րա կա նու թյու նը դեռևս ազ դե ցիկ էր, ուղ ղա կի նա խա գա հա կան ը նտ րու թյուն ներ դեռևս չէ ին ան ցկաց վել, և հո րի զո նում էր մի ամ բո-խա վար նա խա գա հա կան թեկ նա ծու՝ իր թի կուն քին, ը ստ է ու թյան, չու նե նա լով ոչ մի կազ մա կերպ ված կու սակ ցու թյուն։ Բրա զի լի ան այս գիր քը գրե լու պա հին դեռևս մոտ չէ ժո ղովր դա վա րու թյան լիարժեք կա յաց մա նը։

9. Այս չա փա նի շին բա վա րա րող մի ակ եր կի րը, սա կայն ո րը մենք բա ցա ռե ցինք, Ար ևել յան Գեր-մա նի ան էր, ո րն իր «եր կու պե տու թյուն, մեկ ա զգ» ի րա վի ճա կի շնոր հիվ նա խընտ րեց մի ա վոր վել Գեր մա նի այի Ֆե դե րա տիվ Հան րա պե տու թյան՝ պատ րաս տի ժո ղովր դա վա րա կան պե տու թյան հետ։ Հետ ևա բար, Ար ևե լ յան Գեր մա նի ան իս կա պես ի նք նիշ խան ժո ղովր դա վա րա կան պե տու թյանն ան-

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք14

նե րի և տար բե րու թյուն նե րի բա ցա հայ տումն ու գնա հա տումն է։ Մի այն այս ե ղա նա կով ե նք մենք կա րող գնա հա տել ո րոշ խն դիր ներ, ո րոնք ը նդ հա նուր են մեր հե տա զո տած եվ րո պա կան հետ կո մու նիս տա կան բո լոր ե րկր նե րի հա մար, քա նի որ նրանք բա վա կան եր կար ժա մա նակ ե ղել են նախ կին Խորհր դային Մի ու թյան՝ նրանց ը նդ հա նուր քա ղա-քա կան, տն տե սա կան ու գա ղա փա րա խո սա կան հա մա կարգ պար տադ րե լու ջան քե րի թի-րախ նե րը։ Սա կայն, չնա յած այս ը նդ հա նուր ժա ռան գու թյա նը, տա րա ծաշր ջա նում կար և կա հս կա յա կան բազ մա զա նու թյուն։ Ը նդ հան րու թյուն նե րի և տար բե րու թյուն նե րի այս տար րե րը վեր լու ծե լու և բա ցատ րե լու ըն թաց քում մենք հույս ու նենք, որ կն պաս տենք հա-մե մա տա կան քա ղա քա կա նու թյան մեջ հետ կո մու նիս տա կան քա ղա քա կա նու թյու նը նե-րա ռե լու խնդ րին, ուս տի գր քի ա վար տին փոր ձում ե նք հետ կո մու նիս տա կան Եվ րո պայի հս կա յա կան խն դիր նե րին ու բազ մա զա նու թյա նը մո տե նալ լի ո վին հա մե մա տա կան ու տե սա կան տե սան կյու նից։10 Այս ըն թաց քում ստիպ ված է ինք վե րամ շա կել ու վե րաի մաս-տա վո րել ժո ղովր դա վա րու թյան ան ցմանն ու կա յաց մա նը նվիր ված գրա կա նու թյու նը, ո րին ներգ րավ ված ե նք ե ղել 1970-ա կան թվա կան նե րի կե սե րից։ Սրա նով է բա ցատր վում այս գր քի հետ կո մու նիս տա կան մասն ա մե նաեր կա րը դարձ նե լու մեր հա մար ձակ ու ան-տրա մա բա նա կան թվա ցող ո րո շու մը (բ նա գա վառ, որ տեղ մեր փոր ձա ռու թյունն ու լեզ վա-բա նա կան ու նա կու թյունն ա մե նա ցածրն են)։ Նույ նիսկ ե թե ոչ բո լոր ըն թեր ցող նե րի, ա պա հե ղի նակ նե րի հա մար այդ ուղ ևո րու թյունն ար ժե քա վոր ե ղավ։

Ինչ պես վայել է նման ծա վալ ու նե ցող գր քին, ե թե նշե լու լի նենք ա ռա վել կար ևոր նե րը, մենք կի րա ռել ե նք մի շարք տա րաբ նույթ ե ղա նակ ներ՝ տի պա բա նա կան վեր լու ծու թյուն, հարց ման ար դյունք նե րի վեր լու ծու թյուն, բո վան դա կու թյան վեր լու ծու թյուն, նո րինս տի-տու ցի ո նալ և հան գա մանք նե րից կախ վա ծու թյան վեր լու ծու թյուն, ո րոշ չա փով՝ խա ղե րի տե սու թյուն և է քս տեն սիվ հար ցազ րույց ներ գլ խա վոր գոր ծող ան ձանց հետ։ Մեր կար-ծի քով՝ սա ար դի ժո ղովր դա վա րաց ման հաս կա ցու թե նա կան ուղղ վա ծու թյամբ ա ռա ջին էմ պի րիկ, տա րա ծաշր ջա նային և միջ տա րա ծաշր ջա նային ու սում նա սի րու թյուն է, ո րը

ցման օ րի նակ չէ, բա ցա ռու թյամբ 1990թ. մար տի 18-ից հոկ տեմ բե րի 3-ն ըն կած ժա մա նա կա հատ վա-ծի։ Ի նչ-որ ա ռու մով Ար ևե լ յան Գեր մա նի այի՝ այս գր քում չնե րառ վե լը հատ կա պես ցա վա լի էր, ո րով-հետև Լին ցը ծն վել է Գեր մա նի ա յում և 1990-91թթ. ան ց է կաց րել Բեռ լի նի Wissenschaftskollegzu-ում։ Գեր մա նի ային մենք հպան ցիկ կանդ րա դառ նանք, ե րբ քն նար կենք պե տու թե նա կա նու թյան խն դի րը, վար չա կար գի «փ լուզ ման» օ րի նակ նե րը և մեր ան վա նած « տե ղե կաց նող նե րի զտ ման» համախտանիշը (սինդ րո մ)։ Ը ստ մեր չափանիշների՝ պետք էր դուրս թող նել Հա րավս լա վի ան։ Սա կայն վեր լու ծա կան տե սան կյու նից Հա րավս լա վի ան ու նի կար ևոր հա ման ման գծեր ԽՍՀՄ-ի հետ, ի նչ պես, օ րի նակ՝ ա զա-տա կա նաց ման հա ջոր դա կա նու թյունն ա ռանց ժո ղովր դա վա րաց ման, ծայ րա հեղ դաշ նային սահ մա-նադ րու թյունը, ո րը նոր կյանք ստա ցավ, ե րբ հան րա պե տու թյուն նե րում բազ մա կու սակ ցա կան մր ցակ-ցային ը նտ րու թյուն ներն ան ցկաց վե ցին նախ քան կենտ րո նում դրանց ան ցկաց վե լը, և դրան հետ ևած պե տու թյան կազ մա լու ծումն ու (բա ցա ռու թյամբ Ս լո վե նի այի խո շոր) էթ նոկ րա տի ա նե րի ա ռա ջա ցու մը։ Ի հա վե լումն ԽՍՀՄ-ի մեր վեր լու ծու թյան՝ մենք հե տա զո տում ե նք պե տու թյան կազ մա լուծ ման այս ձևի հետ ևանք նե րը Ռու սաս տա նի և այն պի սի ի րա վա հա ջորդ պե տու թյուն նե րի հա մար, ի նչ պի սիք են Էս-տո նի ան և Լատ վի ան, որ տեղ քա ղա քա ցի ու թյան և ազ գայ նաց նող պե տու թյան հար ցե րը, ի տար բե րու-թյուն հայ րե նի պե տու թյան, դար ձել են կենտ րո նա կան խն դիր։ Ալ բա նի ան դուրս է թողն վել, ո րով հետև այն ոչ մի այն չէր մաս նակ ցում Վար շա վյան դա շին քին կամ ՏՓԽ-ին, այլև չէր սկ սել ան ցու մը ժո ղովր-դա վա րու թյա նը դեռ այն ժա մա նակ, ե րբ մեր հե տա զո տու թյան մեծ մասն ար դեն ա վարտ վել է ր։

10. Տե սա կան շր ջա նա կը, ո րը մենք հս տա կեց նում ե նք Մաս 1-ում, և հատ կա պես՝ ժա մա նա կա կից ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի մեր տի պա բա նու թյու նը հետ կո մու նիս տա կան Եվ րո պայի հա-կա սու թյուն նե րի վե րա բե րյալ վեր լու ծա կան նոր տե սան կյուն է հուշում ։

15Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք

գր վել է հե ղի նա կային մի ա հա մուռ ջան քե րով։ Ճիշտ այս պատ ճա ռով գիր քը տպագ րու-թյան հանձ նե լիս սուր կեր պով գի տակ ցում էի նք դրան բնո րոշ սահ մա նա փա կում նե րը։ Կաս կած չկա, որ գիրքն ա վե լի լա վը կլի ներ, ե թե ու նե նայինք ևս հինգ տա րի՝ ու սում նա-սի րե լու և մտա ծե լու հետ կո մու նիս տա կան Եվ րո պայի մա սին և կար դա լու այն հիմ նա րար պատ մա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րը, ո րոնք այժմ մի այն ըն թաց քի մեջ ե ն։ Սա կայն որ-պես գիտ նա կան ներ, ո րոնք պա տաս խա նատ վու թյուն են զգում մեր լայն մի ջազ գային հա-մայն քում հա մա ձայ նեց ված հե տա զո տու թյուն նե րի հա մար, կար ծում ե նք, որ այս գիր քը հա վա նա բար ա վե լի օգ տա կար կլի նի, ե թե հրա տա րակ վի այս պա հին, այն պես որ նոր սերն դի հա սա րա կա գետ նե րը, պատ մա բան ներն ու քա ղա քա կան մտա ծող ներն ու ակ տի-վիստ նե րը, ո րոնք շատ դեպ քե րում գրում են ի րենց ա ռա ջին մե նագ րու թյուն նե րը, կա-րո ղա նան ստա նալ մեր այս նախ նա կան փաս տարկ նե րից օ գտ վե լու հնա րա վո րու թյուն։ Հույս ու նենք, որ մեր հա ջորդ նե րը կհղ կեն, և ե թե ան հրա ժեշտ է, կհեր քեն մեր փաս տարկ-նե րը՝ հա նուն այն բա նի, որ ա վե լի լավ պատ կե րաց վի ժա մա նա կա կից պատ մու թյան մեջ ա ռա վել ոգ ևո րիչ և դժ վա րին գոր ծըն թաց նե րից մե կը։

Պետք է ըն դու նել այս գր քի ևս մեկ սահ մա նա փա կվածու թյուն։ Հա սա րա կա գի տու թյան այն տե սա կը, ո րով մենք զբաղ վում ե նք, և ո րը մեզ հու զում է, մեկ դար հե տո կդառ նա նյութ պատ մա բան նե րի հա մար և գու ցե այն քան էլ հա րիր չլի նի ժո ղովր դա վա րաց ման կամ ժո ղովրդ ա վա րու թյան որ ևէ տե սու թյան։ Սա, հա վա նա բար, ան հա ջո ղու թյուն է նրանց հա մար, ով քեր ե րա զում են հա սա րա կա կան ֆի զի կայի կամ սո ցի ա լա կան փո փո-խու թյուն նե րի մո դել նե րի մա սին, ի նչ պի սիք ա ռա ջարկ վել են տն տե սա կան տե սու թյան մեջ կա պի տա լիս տա կան շու կա յա կան տն տե սու թյուն ներն ու սում նա սի րող նե րի կող մից։ Սա կայն են թադ րում ե նք, որ այդ մո դել ներն էլ պատ մու թյան գիր կը կանց նեն։ Դա հա-սա րա կա գի տու թյան ճա կա տա գիրն է։ Մեր ու սում նա սի րած ի րա դար ձու թյուն նե րը տե ղի են ու նե ցել պատ մա կան ժա մա նա կաշր ջա նում, ա ռանձ նա հա տուկ հա սա րա կա կան տա-րածք նե րում և ա ռանձ նա հա տուկ պե տու թյուն նե րում ու ազ գե րի մեջ, ո րոնք գի տենք, որ հա վերժ չեն։ Մենք պատ րաս տա կա մո րեն ըն դու նում ե նք մեր աշ խա տան քի այս բնո րոշ սահ մա նա փա կու թյու նը։ Սա կայն կար ծում ե նք, որ 1970-ա կան թվա կան նե րի և քսան մե-կե րորդ դա րի միջև ըն կած ժա մա նա կաշր ջա նում տե ղի ու նե ցած ի րա դար ձու թյուն նե րի մա սին հի մա պատ կե րա ցում ստա նալն ար ժե քա վոր ու ոգ ևո րիչ նպա տակ է։ Սա, այ նո ւա-մե նայ նիվ, ար ժե քա վոր նյութ է հա սա րա կա գետ նե րի հա մար ան կախ այն հան գա ման քից, թե որ քա նով ե նք մենք կա րո ղա ցել վեր լու ծել տաս նե րեք ե րկր նե րում տե ղի ու նե ցած ի րա-դար ձու թյուն ներն այն ե րեք տար բեր տա րա ծաշր ջան նե րում, որ տեղ ապ րում է մոտ 500 մի լի ոն մարդ (հե ղի նակ նե րից մե կը դրան ցից մե կի քա ղա քա ցի է):11

11. Գր քի մեկ այլ, մեր կար ծի քով ան հրա ժեշտ սահ մա նա փա կու թյուն է այն, որ մեր վեր լու ծու թյու նը մեկ գր քի սահ ման նե րում հար մա րեց նե լու հա մար մենք մեծ չա փով սեղ մել ե նք Հա րա վային Եվ րո-պայի և Հա րա վային Ա մե րի կայի « ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման փու լը», ո րով հետև, ի նչ պես պարզ է դառ նում բո լոր գլուխ նե րում ար ված մեր նշում նե րից, մենք և այլ գիտ նա կան ներ այդ թե մա նե րով հրա տա րա կել ե նք ըն դար ձակ մե նագ րու թյուն ներ մեկ այլ տե ղում։ Մենք, ի հար կե, նաև ամ բող ջա պես չենք ներ կա յաց րել և վեր լու ծել ո րոշ փաս տարկ ներ, ո րոնք վեր ջին քսան տա րի նե րին կենտ րո նա կան են ե ղել մեր գի տա կան աշ խա տու թյուն նե րի հա մար, ի նչ պես, օ րի նակ՝ ճիշտ ժա մա նա կի ը նտ րու թյու նը, ղե կա վա րու թյու նը, կրո նը և կոր պո րա տիզ մը։ Մենք, ի հար կե, այս գր քում նե րա ռում ե նք այդ թե մա նե-րին մեր մո տե ցում նե րը։

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք16

Այս գիրքն իր ստեղծ մամբ շա տե րին է պար տա կան, չնա յած ու նե ցած բազ մա թիվ սահ-մա նա փա կում նե րին: Գրե թե չկա մի եր կիր կամ խն դիր, ո րոնց մա սին մեր նախ կին կամ ներ կայիս ու սա նող նե րից որ ևէ մե կը մեզ չոգ ևո րեր և ար դա րա ցի ո րեն չքն նա դա տեր մեր ա վե լի վաղ կա տա րած վեր լու ծու թյու նը: Այդ ու սա նող նե րից մե կը Յեյ լի հա մալ սա րա նից է, որ տեղ 1978 թ. ժո ղովր դա վա րու թյան ան կու մը գր քի նա խա բա նը գրե լուց ան մի ջա պես հե տո մենք մշա կել և պար բե րա բար դա սա խո սու թյուն ներ ե նք կար դա ցել ժո ղովր դա վա-րու թյանն ան ցման և ժո ղովր դա վա րու թյան կա յաց ման խն դիր նե րի մա սին, մյուս նե րը̀ Խո ւան Մար չի ի նս տի տու տից, Կո լում բի այի և Կենտ րո նաեվ րո պա կան հա մալ սա րա նից: Մենք ե րախ տա պարտ ե նք մեր այն հե տա զո տող գոր ծըն կեր նե րին ամ բողջ աշ խար հում, ով քեր մեզ հետ մի ա սին կար դա ցին ժո ղովր դա վա րու թյան դա սա կան աշ խա տու թյուն նե-րը և ար տա հայ տե ցին ի րենց քն նա դա տա կան կար ծի քը ոչ մի այն Հա րա վային Եվ րո պայի և Հա րա վային Ա մե րի կայի վե րա բե րյալ, այլև այն մա սին, թե ին չի մեջ են նրանք տես նում խո շոր փո խա կեր պում նե րի նե րու ժը, չնա յած այն հան գա ման քին, որ այդ փո փո խու թյուն-նե րը լի ար ժեք և ո րո շա կի չեն այն պի սի ե րկր նե րում, ի նչ պի սիք են̀ Հա րա վային Կո րե-ան, Ֆի լի պի նյան Կղ զի նե րը, Ի րա նը և Լե հաս տա նը: Ա հա մի քա նի սը մի այն այն բազ-մա թիվ մարդ կան ցից, ում մե ծա պես ե րախ տա պարտ ե նք՝ Նան սի Բեր մե ո, Հ. Չե հա բի, Պա լո մա Ա գի լար, Էդ Գիբ սոն, Ռո բերտ Ֆիշ ման, Դա նի ել Ֆրիդ հայմ, Չարլզ Ժի լես պի, Յան Գրոս, Լուիս Է դուար դո Գոն սա լես, Ջո նա թան Հարթ լին, Մի մի Կեք, Ռո բերտ Մար տի նես, Գիյերմո Օ՛ Դոն նել, Վել լո Պետ տի, Օ լեգ Պրո ցիկ, Սին դի Սկաչ, Բրա յան Սմիթ, Հեկ տոր Շա միս, Է վե լին Հյու բեր Ստի վենս, Ջոն Ստի վենս և Մարկ Թոմփ սոն։ Նրանք հարս տաց րել են մեր աշ խա տանքն ու մեր կյան քը։

Ցան կա նում ե նք մեր շնոր հա կա լու թյու նը հայտ նել Wissenschaftskolleg zu Berlin-ին, որ-տեղ Լինցն 1990-91թթ. ու ներ գի տա հե տա զո տա կան աշ խա տանք ի րա կա նաց նե լու հա մար հատ կաց ված դրա մաշ նորհ, և ո րը կազ մա կեր պեց ու ան ցկաց րեց փոքր ծա վա լի մի ջազ-գային գի տա ժո ղով գր քի նա խագ ծի շուրջ։ Գիր քը գրե լուն նա խոր դած աշ խա տան քի հա-մար նպաս տա վոր հան գա մանք էր Լին ցի ստա ցած ա ռա ջար կը՝ լի նե լու «Մաքս Վե բեր» հրա վիր ված դա սա խոս Հայ դել բեր գի հա մալ սա րա նում։ Եր կու հե ղի նակ ներն էլ գո հու նա-կու թյամբ նշում են ի րենց ստա ցած գի տա կան դրա մաշ նորհ նե րը Մադ րի դի ա ռա ջա վոր հա սա րա կա գի տա կան « Խուան Մարչ» ի նս տի տու տում։ Այս պի սի լայն ը նդ գր կում ու նե ցող գիրք գրե լու մեր խենթ հա մար ձա կու թյու նը քա ջա լեր վում էր գոր ծըն կեր նե րի կող մից ու նրանց խոր հուրդ նե րով, որ ստա ցանք՝ մաս նակ ցե լով « Ժո ղովր դա վա րու թյան կա յաց ման քա ղա քա կա նու թյու նը Հա րա վային Եվ րո պա յում» (Politics of Democratic Consolidation in Southern Europe) բազ մա ծա վալ նա խագ ծին՝ Ռի չարդ Գյուն տե րի, Պ. Նի կի ֆո րոս Դի ա ման-դու րո սի և Հանս Յուր գեն Պուհ լե ի խմ բագ րու թյամբ, և Լար րի Դայ մոն դի ու Սեյ մուր Մար-տին Լիպ սե թի հետ Լին ցի հա մախմ բագ րա կան աշ խա տան քին մեկ այլ բազ մա հա տոր նա խագ ծում՝ « Ժո ղովր դա վա րու թյու նը զար գա ցող ե րկր նե րում» (Democracy in Developing Countries)։ Ստե փա նը ցան կա նում է շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել եր կու բազ մա մյա, բազ-մա հա տոր նա խագ ծե րի իր գոր ծըն կեր նե րին՝ մեկն Ար ևելք-Ա րև մուտք փո խա կերպ ման վե րա բե րյալ, ո րը հա մա կար գում էր Ա դամ Պրժ ևորս կին և հրա տա րակ վեց « Կա յուն ժո-ղովր դա վա րու թյուն» (Sus tainable Democracy) վեր նագ րով, ի սկ մյու սը՝ Գիյերմո Օ’ Դոն նե լի, Ֆի լիպ Շմիտ թե րի և Լոու րենս Ուայթ հե դի խմ բագ րու թյամբ, ո րոնց ար դյուն քում ստեղծ-

17Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք

վեց նրանց «Ան ցում ներ ավ տո րի տար իշ խա նու թյու նից» (Transi tions from Authoritarian Rule) աշ խա տու թյու նը։

Ալֆ րեդ Ստե փա նը ցան կա նում է նաև շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել Օ քս ֆոր դի Սբ. Էն-թո նի քո լե ջին, որ տեղ նա ա վագ ան դամ էր, 1993թ. ի րեն հյու րըն կա լե լու հա մար՝ Թի մը-թի Գար տոն Ա շին, Ար չի Բրաու նին և Ա լեքս Պրավ դային, ով քեր օգ նե ցին այս գր քի վաղ տար բե րակ նե րի փակ ըն թեր ցում նե րով։ Ամ բողջ աշ խար հում մեզ մե ծա պես օգ նած այլ ըն թեր ցող նե րի թվում են Յից հակ Բրադ նին, Լաս լո Բրուս տը, Ռի չարդ Գյուն տե րը, Յա նոշ Քի շը, Վիկ տոր Օ սի ա տինս կին, Պաու լո Սեր խի ո Պի նեյ րոն, Ան նա Սե լի նին և Սա մուել Վա լեն սուե լան։

Ռի չարդ Ռոուզն ար ժա նի է մեր հա տուկ շնոր հա կա լու թյա նը այն բա նի հա մար, որ Վի-են նայի Պոլ Լա զարս ֆելդ ըն կե րու թյան հետ մի ա սին պատ րաս տել է ե զա կի տվյալ նե րի մի շտե մա րան՝ նախ կին կո մու նիս տա կան ե րկր նե րում քա ղա քա կան ու տն տե սա կան փո-փո խու թյուն նե րի և այդ փո փո խու թյուն նե րին հա սա րա կա կան ար ձա գան քի ու սում նա սի-րու թյան հա մար։ Մեր վեր լու ծու թյուն նե րը մե ծա պես հեն վել են այդ հար ցում նե րի տվյալ-նե րի վրա (թեև դրանց մեկ նա բա նու թյան պա տաս խա նատ վու թյունն ամ բող ջո վին մերն է), ո րոն ցից նա մե ծա հո գա բար թույլ է տվել կա տա րել ծա վա լուն մեջ բե րում ներ։ Նույ նը վե րա բե րում է մերձ բալ թյան և այլ ե րկր նե րի մա սին հար ցում նե րի տվյալ նե րին, ո րոն ցից օ գտ վե լու հնա րա վո րու թյուն մեզ ըն ձե ռել է Հանս-Դի տեր Կլի գե մա նը, և ո րոնց հե ղի նակ-նե րին հղում ներ են ար վել տար բեր գլուխ նե րում։ Մենք հատ կա պես ե րախ տա պարտ ե նք Մար թա Լա գո սին, ո րը մեզ հա մար հա սա նե լի դարձ րեց ա ռա ջին « Լա տի նո բա րո մետ րի» դեռ չհ րա պա րակ ված տվյալ նե րը։ Հան րային կար ծի քի ու սում նա սի րու թյու նը մեր կար-ծի քով՝ ա ռանց քային է ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րի ու սում նա սի րու թյան հա մար, և մենք այս տեղ ըն դու նում ե նք այդ աշ խա տան քի կար ևո րու թյու նը մեր բնա գա վա ռում կա տար-ված ու կա տար վող աշ խա տանք նե րի հա մար և հույս հայտ նում, որ ա պա գա յում մենք կա-րող ե նք ու նե նալ « ժո ղովր դա վա րու թյան հա մաշ խար հային բա րո մետր»։

Բազ մա թիվ նա խա գահ ներ, վար չա պետ եր, նա խա րար ներ և ը նդ դի մու թյան ա ռաջ-նորդ ներ ու ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման հա րյու րա վոր խո շոր ը նդ դի մա դիր ներ ու կողմ նա կից ներ հա մա ձայ նե ցին եր կա րատև հար ցազ րույց նե րի, ին չի հա մար մենք ե րախ-տա պարտ ե նք։ Նրանց թվում է ին ը նդ դի մա դիր ա րհ մի ու թե նա կան ա ռաջ նորդ ներ, ով-քեր ի րենց ե րկր նե րում դար ձան նա խա գահ ներ կամ նա խա գա հի թեկ նա ծու ներ, ի նչ պես օ րի նակ՝ Լե հաս տա նում՝ Լեխ Վա լեն սան և Բրա զի լի ա յում՝ Լուիս Իգ նա սի ո դա Սիլ վան (« Լու լա»), իշ խող նո մենկ լա տու րայի ան դամ ներ կամ իշ խող զին վո րա կա նու թյան ներ կա-յա ցու ցիչ ներ, ով քեր ջա տա գո վում և նա խագ ծում է ին ի րենց ե րկր նե րի սկզբ նա կան ա զա-տա կա նա ցու մը, ի նչ պես օ րի նակ՝ Ա լեք սանդր Յա կովլ ևը՝ նախ կին Խորհր դային Մի ու թյու-նից և գե նե րալ Գոլ բե րի դո Կու տո է Սիլ վան՝ Բրա զի լի այից, քա ղա քա կան ա ռաջ նորդ ներ, ով քեր ստեղ ծե ցին պատ մա կան դա շինք ներ, ի նչ պես օ րի նակ՝ Իս պա նի այի նախ կին վար-չա պետ Ա դոլ ֆո Սուա րե սը և Ու րուգ վայի նա խա գահ Խու լի ո Մա րի ա Սան գի նետ տին, խո-շոր գիտ նա կան ներ, ով քեր նոր ժո ղովր դա վա րու թյուն նե րում դար ձան քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյան ը նդ դի մու թյան տե սա բան ներ և ի վերջո՝ քա ղա քա կան ա ռաջ նորդ ներ, ի նչ պես օ րի նակ՝ Բրո նիս լավ Գե րե մե կը Լե հաս տա նում և Ֆեր նան դո Էն րի կե Կար դո սոն՝ Բրա զի լի ա յում, և ա ռաջ նորդ ներ, ով քեր փոր ձե ցին ժո ղովր դա վա րո րեն հաղ թա հա րել ան ցյա լի ժա ռան գու թյուն նե րը դա տա վա րու թյուն նե րի ան ցկաց ման մի ջո ցով, ի նչ պես

Նա խա բան և ե րախ տա գի տու թյան խոսք18

օ րի նակ՝ «ան հե տա ցած նե րի» հա մար պա տաս խա նա տու զին վո րա կան նե րի դա տա վա-րու թյուն նե րը, ո րոնք կազ մա կեր պել էր Ար գեն տի նայի նախ կին նա խա գահ Ռաուլ Ալ ֆոն-սի նը։ Հա մա պա տաս խան տե ղե րում և հղ ման թույլտ վու թյուն ու նե նա լու դեպ քում մենք գր քում հա տուկ բե րել ե նք այս և այլ հար ցազ րույց նե րի ման րա մաս նե րը։

Ալֆ րեդ Ստե փա նը խո րին շնոր հա կա լու թյուն է ցան կա նում հայտ նել « Ֆոր դի» հիմ-նադ րա մին և Նյու Յոր քի « Կար նե գի ըն կե րու թյա նը», ո րոնց ա ռա տա ձեռն գի տա հե տա-զո տա կան դրա մաշ նորհ նե րը նրան հնա րա վո րու թյուն տվե ցին ի րա կա նաց նե լու լայն հե տա զո տու թյուն ներ ան մի ջա պես բո լոր ե րեք տա րա ծաշր ջան նե րում, հատ կա պես հետ-կո մուն սի տա կան Եվ րո պա յում 1991-93թթ.։ Նա ցան կա նում է նաև շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել Կո լում բի այի հա մալ սա րա նին և Կենտ րո նա կան եվ րո պա կան հա մալ սա րա նին, որ տեղ նրան խրա խու սել են դա սա վան դել, հե տա զո տել և գրել հիմ նա կան հա մալ սա րա-նա կան վար չա կան պար տա կա նու թյուն նե րին զու գըն թաց։ Մեկ ան գամ ևս մեզ հա մար հա ջո ղու թյուն էր աշ խա տե լը Ջոնս Հոպ կին սի հա մալ սա րա նի հրա տա րակ չու թյու նից Հեն րի Թո մի հետ։ Շնոր հա կա լու թյուն ե նք հայտ նում Քեն Ի տո նին իր ման րա մասն ան վա-նա ցան կի հա մար։

Այս գիր քը գրե լու և խմ բագ րե լու հա մար պա հանջ վում էր եր կար օ րե րի ու հատ կա պես գի շեր նե րի հա մա տեղ աշ խա տանք Բեռ լի նում, Բրա զի լի ա յում, Բու դա պեշ տում, Նյու Հեյ-վը նում, Նյու Յոր քում, Մադ րի դում, Թայ բե յում և Վար շա վա յում։

Մենք այս գիր քը նվի րում ե նք մեր գոր ծըն կեր ներ և հա մա խոհ ներ Ռո սի ո դե Թե րա նին և Նեն սի Լեյզ Ստե փա նին։

Մաս 1

Տե սա կան ակ նարկ

1

Ժո ղովր դա վա րու թյու նը և ժո ղովր դա վա րու թյան ո լորտ նե րը

ԳՐ ՔԻ ԳԼ ՈՒԽ 1-ՈՒՄ քնն վում է այն, թե տար բեր ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա-կար գե րի բնույթն ի նչ պես է ազ դում կամ ի նչ պես չի ազ դում այն ու ղի նե րի վրա, ո րոնք կա-րող են ը նտր վել ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գին ան ցումն ա վար տե լու հա մար։ Քնն-վե լու է նաև նախ կին ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի տի պե րի նշա նա կու թյունն այն պո տեն ցի ալ խն դիր նե րի հա մար, ո րոնք ան հրա ժեշտ է լու ծել, մինչև որ այդ նո րե լուկ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րը հնա րա վոր լի նի կա յա ցած հա մա րել։

Հար ցի այդ պի սի ձևա կերպ ման պա րա գա յում փաս տարկն ակ ներ ևո րեն պա հան ջում է սահ մա նել «ա վարտ ված ան ցում ժո ղովր դա վա րու թյան» և « կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու-թյուն» ար տա հայ տու թյուն նե րը։ Այս կամ այն եր կիրն ի ՞նչ չա փով է մո տե ցել ժո ղովր դա-վա րու թյանն իր ան ցումն ա վարտ ված հա մա րե լուն. սա հիմ նա վո րե լու փորձ կա տա րե լիս գր քում որ պես հիմք օգ տա գործ վե լու է հետ ևյալ սահ մա նու մը.

«Ան ցու մը ժո ղովր դա վա րու թյա նը հա մար վում է ա վարտ ված, ե րբ ը նտր ված կա ռա վա րու թյուն կազ մե լու հա մար ան հրա ժեշտ քա ղա քա կան ըն թա ցա կար գե րի շուրջ ձեռք է բեր վել բա վա րար հա մա ձայ նու թյուն, ե րբ որ ևէ կա ռա վա րու թյուն իշ խա նու թյան է գա լիս որ պես ա զատ և հա մա-ժո ղովր դա կան քվե ար կու թյան ան մի ջա կան ար դյունք, ե րբ այդ կա ռա վա րու թյու նը դե ֆակտո օ ժտ ված է նոր քա ղա քա կա նու թյուն մշա կե լու լի ա զո րու թյամբ, և ե րբ նոր ժո ղովր դա վա րու-թյու նից ծնունդ ա ռած գոր ծա դիր, օ րենս դիր և դա տա կան իշ խա նու թյուն ներն ստիպ ված չեն իշ խա նու թյու նը դե յուրե կի սել այլ կա ռույց նե րի հետ»։

Այս աշ խա տան քային սահ մա նու մից պետք է, որ պարզ դառ նա, թե ին չու են ժո ղովր դա-վա րու թյան կողմ նա կից ներն ու տե սա բան նե րը պն դում, որ ան հրա ժեշտ է տար բե րա կել ա զա տա կա նա ցում և ժո ղովր դա վա րա ցում հաս կա ցու թյուն նե րը։ Ոչ ժո ղովր դա վա րա կան մի ջա վայ րում ա զա տա կա նա ցու մը կա րող է ա ռաջ բե րել քա ղա քա կան և սո ցի ա լա կան փո փո խու թյուն նե րի մի խառ նուրդ, ի նչ պես օ րի նակ՝ լրատ վա մի ջոց նե րի ա վե լի մեղմ գրաքն նու թյուն, աշ խա տա վոր նե րի ի նք նու րույն նա խա ձեռ նու թյուն նե րի կազ մա կերպ-ման հա մար ո րոշ չա փով ա վե լի մեծ հնա րա վո րու թյան ըն ձե ռում, ան հատ նե րին ո րոշ ի րա վա կան ե րաշ խիք նե րի տրա մադ րում, օ րի նակ՝ ան ձի ան ձեռնմ խե լի ու թյուն (habeas corpus), քա ղա քա կան բան տար կյալ նե րի մեծ մա սի ա զատ ար ձա կում, աք սո րյալ նե րի վե-րա դարձ, թերևս նաև ե կա մուտ նե րի բաշ խու մը բա րե լա վե լուն ուղղ ված մի ջո ցա ռում ներ և որ ա ռա վել կար ևոր է՝ ը նդ դի մու թյան հան դուր ժում։

Ժո ղովր դա վա րու թյու նը տա նում է ա զա տա կա նաց ման, սա կայն այն ա վե լի լայն և զուտ

Տե սա կան ակ նարկ22

քա ղա քա կան հաս կա ցու թյուն է։ Ժո ղովր դա վա րա ցու մը պա հան ջում է կա ռա վա րու թյան ղե կին տի րա նա լու ի րա վուն քի բաց վի ճար կում, ի սկ դա իր հեր թին պա հան ջում է ա զատ մր ցակ ցային ը նտ րու թյուն ներ, ո րոնց ար դյուն քում էլ ո րոշ վում է, թե ով պետք է կա ռա-վա րի։ Հիմն վե լով այս սահ մա նում նե րի վրա՝ ա կն հայտ է դառ նում, որ ա զա տա կա նա ցում կա րող է լի նել ա ռանց ժո ղովր դա վա րաց ման։1

Ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման ա վար տի ի նչ պի սին լի նե լը պար զե լու մեր քն նու թյունն օգ նում է շեշ տել եր կու լրա ցու ցիչ հարց։ Ա ռա ջին. հնա րա վոր է՝ սկս վեն ան ցու մային ի րա-վի ճակ ներ, ո րոնք եր բեք էլ չա վարտ վեն, ան գամ ե թե իշ խա նու թյան գլուխ չանց նի որ ևէ նոր ավ տո րի տար վար չա կարգ։ Մեր սահ մա նումն օգ նում է զգու շա նալ «ընտ րու թե նա պաշ-տու թյան մո լո րու թյու նից», այ սինքն՝ այն բա նից, որ ժո ղովր դա վա րու թյան ան հրա ժեշտ պայ մա նը՝ ա զատ ը նտ րու թյուն նե րը, դիտ վում են որ պես ժո ղովր դա վա րու թյան բա վա-րար պայ ման։2 «Ընտ րու թե նա պաշ տու թյան» ոչ ան ցու մային ի րա վի ճակ նե րի ա ռա վել տա րած ված օ րի նակ ներ կա րե լի է գտ նել այն դեպ քե րում, ե րբ նախ կի նում տի րա պե տող զին վո րա կան նե րի իշ խա նու թյու նը (օր.՝ 1980-ա կան թվա կան նե րին Գվա տե մա լա յում) կա-ռա վա րու թյան ան մի ջա կան ղե կը զի ջե լու մի ջո ցով ի րեն է վե րա պա հում այն քան լայն, բա-ցա ռիկ ի րա վունք ներ, որ ժո ղովր դա վա րա կան ե ղա նա կով ը նտր ված կա ռա վա րու թյու նը

1. Մ տա հայե ցո ղա կան այն շփո թու թյու նից, թե Գոր բա չովն ի նչ էր ա նում կամ ի նչ չէր ա նում «գ լաս-նոստ»-ով ու « պե րեստ րոյ կա»-ով, մեծ մա սամբ հնա րա վոր կլի ներ խու սա փել, ե թե այդ եր կու հաս-կա ցու թյուն նե րի մա սին լի ներ ա վե լի հս տակ պատ կե րա ցում։ Ա զա տա կա նաց ման և ժո ղովր դա վա-րաց ման միջև տար բե րու թյան վերն ար ված դի տար կու մը վերց վել է Ա լֆ րեդ Ստե փա նի « Ռազ մա կան քա ղա քա կա նու թյան վե րաի մաս տա վո րում. Բրա զի լի ա և Հա րա վային Կո նի ե րկր ներ» գր քից (Alfred Stepan, Rethinking Military Politics: Brazil and the Southern Cone (Princeton: Princeton University Press, 1988), chap. a)։ Տե՛ս նաև Գիյերմո Օ’ Դոն նել և Ֆի լիպ Շմիտ թեր, «Ան ցում ավ տո րի տար իշ խա նու թյու նից, նախ նա կան եզ րա կա ցու թյուն ներ ան կա յուն ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գե րի մա սին» (Guillermo O’Donnell and Philippe C. Schmitter, Transitions front Authoritarian Rule: Tentative Conelusions about Uncertain Democracies (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986), 7–11), Ա դամ Պրժ ևորս կի, « Ժո ղովր դա վա րու թյու նը և շու կան. քա ղա քա կան և տն տե սա կան բա րե փո խում ներ Ար ևե լ յան Եվ րո-պա յում և Լա տի նա կան Ա մե րի կա յում» (Adam Przeworski, Democracy and the Market: Political and Eco-nomic Reforms in Eastern Europe and Latin America (New York: Cambridge University Press, 1991), chap. 2), Ջու զեպ պե դի Պալ մա, « Ժո ղովր դա վա րու թյան ստեղ ծու մը. ակ նարկ ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման մա սին» (Guiseppe di Palma, To Craft Democracies: An Essay on Democratic Transitions (Berkeley: Univer-sity of California Press, 1990), esp. 81-89), և Սե մյուել Փ. Հան թինգ տոն, «Եր րորդ ա լի քը. ժո ղովր դա վա-րա ցու մը քսա նե րորդ դա րա վեր ջին» (Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press,1991), 9)։

2. «Ընտ րա կա նու թյու նը» կամ այն, ի նչ ան վա նում ե նք «ընտ րա կա նա կան մո լո րու թյուն», ցայ տուն կեր պով ար տա հայտ վեց Կենտ րո նա կան Ա մե րի կայի մա սին վեր ջին քն նար կում նե րում։ Տե՛ս Թեր րի Կարլ, « Հա մա ձայ նու թյան պար տադ րո՞ւմ. ը նտ րա կա նու թյունն ը նդ դեմ ժո ղովր դա վա րաց ման Էլ Սալ-վա դո րում» (Terry Karl, "Imposing Consent? Electoralism vs. Democratization in El Salvador"), Փոլ Վ. Դրեյ-քի և Է դուար դո Սիլ վայի խմբ.՝ «Ընտ րու թյուն նե րը և ժո ղովր դա վա րա ցու մը Լա տի նա կան Ա մե րի կա-յում, 1980-1985թթ.» (Paul W. Drake and Eduardo Silva, eds., Elections and Democratization in Latin America, 1980-1985 (San Diego: Center for Iberian and Latin American Studies, University of California, San Diego, 1986), 9-36)։ Տե՛ս նաև Աբ րա համ Ֆ. Լո վեն տալ, խմբ.՝ « Ժո ղովր դա վա րու թյան ար տա հա նում. Մի ա ցյալ Նա հանգ նե րը և Լա տի նա կան Ա մե րի կան» (Abraham F. Lowenthal, ed., Exporting Democracy: The United States and Latin America (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1991) և Թո մաս Քա րո թերս, « Հա նուն ժո ղովր դա վա րու թյան, Ա ՄՆ քա ղա քա կա նու թյու նը Լա տի նա կան Ա մե րի կայի նկատ մամբ Ռեյ գա նի նա խա գա հու թյան տա րի նե րին» (Thomas Carothers, In the Name of Democracy: U.S. Policy toward Latin America in the Reagan Years (Berkeley: University of California Press, 1991)։

23Ժողովրդավարությունը և ժողովրդավարության ոլորտները

նույ նիսկ դե յուրե ան կախ չի լի նում։ Ե րկ րորդ. վե րը բեր ված սահ ման ման մեջ նե րա ռե լով ժո ղովր դա վա րա կան կա ռա վա րու թյուն ստեղ ծե լու հա մար հա տուկ ի նս տի տու ցի ո նալ կազ մա վոր ման շուրջ հա մա ձայ նու թյան գա լու ան հրա ժեշ տու թյու նը, զգու շա վո րու թյուն է ցու ցա բեր վում ժո ղովր դա վա րա կան քա ղա քա կան դաշ տում ո րո շում նե րի ըն դուն ման հար ցում։ Ժո ղովր դա վար նե րի միջև տա րա ձայ նու թյուն ներն այն պի սի հար ցե րի շուրջ, ի նչ պի սիք են մի ա ցյա՞լ, թե՞ դաշ նային պե տու թյան կազմավորումը, կա ռա վար ման մի ա-պե տա կա՞ն, թե՞ հան րա պե տա կան ձևի հաս տա տու մը կամ ը նտ րա կան հա մա կար գի տե-սա կի ը նտ րու թյու նը, կա րող են հար ցեր հա րու ցել ծնունդ առ նող ժո ղովր դա վա րա կան կա ռա վա րու թյան օ րի նա կա նու թյան, ո րո շում նե րի ըն դուն ման գոր ծըն թա ցի և, ան շուշտ, քա ղա քա կան հա մա կար գի ա պա գայի մա սին։ Ժո ղովր դա վա րու թյան ստեղծ ման հա մար ան հրա ժեշտ հիմ նա կան ըն թա ցա կար գե րի վե րա բե րյալ այդ պի սի ի նս տի տու ցի ո նալ ա նո-րո շու թյու նը ոչ մի այն կա րող է ա նա վարտ թող նել ան ցու մը ժո ղովր դա վա րու թյան, այլև հե տաձ գել ժո ղովր դա վա րու թյան ցան կա ցած կա յա ցում։ Նկա տի չու նենք այն, որ վաղ ան-ցու մային շր ջա նում և սահ մա նադ րու թյան մշակ ման գոր ծըն թա ցում չի կա րող լի նել տա-րա ձայ նու թյուն ա ռա վել ցան կա լի ժո ղովր դա վա րա կան ի նս տի տուտ ներ ը նտ րե լու հար ցի շուրջ։ Սա բնա կա նոն տա րա ձայ նու թյուն է։ Սա կայն քա ղա քա կան վեր նա խա վի և բնակ-չու թյան մե ծա մաս նու թյան միջև ժո ղովր դա վա րա կան ի նս տի տուտ նե րի շուրջ խոր և շա-րու նա կա կան որ ևէ հա կա մար տու թյուն ու եր կա կի ու թյուն ա ռանց սահ ման ված ի նս տի-տուտ նե րին հար մար վե լու որ ևէ նշա նի, ի հար կե, նպաս տա վոր չէ ժո ղովր դա վա րու թյան կա յաց ման հա մար։ Դա, հետ ևա բար, տա րա ձայ նու թյուն է ոչ մի այն ժո ղովր դա վա րու թյան կար ևո րու թյան ը մբռն ման, այլ նաև ցան կա ցած ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գին բնո-րոշ ի նս տի տուտ նե րի հար ցում, ին չը կա րող է դժ վա րաց նել ժո ղովր դա վա րու թյան կա յա-ցու մը։

Հա վե լյալ քա ղա քա կան և մտա վոր ա ռա վե լու թյուն ես ստա նում, ե րբ հս տակ պատ կե-րաց նում ես, թե ի նչ է պա հանջ վում ան ցումն ա վարտ ված հա մա րե լու հնա րա վո րու թյան հա մար։ Ոչ ժո ղովր դա վա րա կան իշ խա նու թյան կրող նե րը հա ճախ պն դում են, որ ի րենց ներ մու ծած ո րո շա կի ա զա տա կա նա մետ փո փո խու թյուն ներն ի նք նին բա վա րար են ժո-ղովր դա վա րու թյան հա մար։ Ան ցումն ի րա կա նում ա վարտ ված հա մա րե լու հար ցում հս-տակ չա փո րո շիչ կի րա ռե լը ժո ղովր դա վա րա կան ը նդ դի մու թյան հա մար ա վե լի դյու րին է դարձ նում մատ նա ցույց ա նել իր նե րազ գային և մի ջազ գային դաշ նա կից նե րին, ի նչ պես նաև ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կար գին, թե ի նչ լրա ցու ցիչ ան խու սա փե լի փո փո-խու թյուն ներ դեռևս պետք է կա տա րել, ե թե, ի հար կե, այդ պի սիք կան։ Նման չա փո րո շի-չը նաև խիստ օգ տա կար է այն հան գա մանք նե րում, ե րբ նախ կին ոչ ժո ղովր դա վա րա կան վար չա կարգն ան կում է ապ րել կամ տա պալ վել է, և իշ խա նու թյան է ե կել մի ան ցու մային կա ռա վա րու թյուն։ Այդ պի սի պա հե րին սո վո րա բար լի նում են խան դա վա ռու թյուն, ար-մա տա կան բա րե փո խում ներ և ար ձակ վում են տա րե րային հրա ման ներ։ Սա կայն ե թե չկա ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցման հա մար պա հանջ վող բո լոր քայ լերն ա րագ ա վար տե լու մտադ րու թյուն, ա պա « ժա մա նա կա վոր» ան ցու մային կա ռա վա րու թյու նը կա րող է դառ-նալ մշ տա կան։3

3. Ան ցու մային կա ռա վա րու թյուն ներն ա վե լի ման րա մասն քն նարկ վում են Գլուխ 5-ում։ Նման կա-ռա վա րու թյուն նե րի ա վե լի լայն դի տարկ ման հա մար տե՛ս Յոս սի Շեյն և Խուան Ջ. Լինց, «Ան ցու մային

Տե սա կան ակ նարկ24

Շատ դեպ քե րում ժո ղովր դա վա րու թյանն ան ցումն ա վար տե լուց հե տո դեռևս մնում են լուծ ման կա րոտ շատ խն դիր ներ, պայ ման ներ, ո րոնք պետք է հաս տատ վեն, և վե րա-բեր մունք ու սո վո րու թյուն ներ, ո րոնք պետք է մշակ վեն նախ քան ժո ղովր դա վա րու թյու նը հնա րա վոր կլի նի հա մա րել կա յա ցած։ Ու րեմն ո րո՞նք են կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյան բնո րոշ գծե րը։ Շատ գիտ նա կան ներ, ա ռա ջար կե լով կա յա ցած ժո ղովր դա վա րու թյան սահ մա նում ներ, թվար կում են