bulletin 2012-3
DESCRIPTION
Jane Goodall Instituut bulletinTRANSCRIPT
“We have a choice to use the gift of our lives to make the world a better place” Jane Goodall
Jane Goodall Instituut Nederland Bulletin 03/2012
Super Kodo
Midlife crisis bij chimps?
Steun van Nederlandse Ambassade
Colofon
Illegale handel in mensapen
Afrika Projecten & Chimpansees
Steun van de Nederlandse Ambassade
Plankenkoorts en Debat Toernooi
Chinese welvaart, een verborgen bedreiging voor mensapen
Super Kodo, koning van de Congolese jungle
Midlife crisis bij chimps?
Korte berichten
Vrijwillig vrijwilligers coördineren
Disney Film Chimpanzee
Nieuw Seizoen voor JGI in Blijdorp en Burgers’ Zoo
Even Voorstellen Susan Peeters
InhoudISSN: 2211-4661
Dit bulletin is een uitgave voor de donateurs, adoptieouders en vrijwilligers van:
Jane Goodall Instituut Nederland
Adres: Polstraat 487411 KC DeventerTel. 0570-658989E-mail : [email protected] : www.janegoodall.nl
Gironummer: 3026Bankrekeningnummer: ASN Bank 91.33.54.880
Aan dit nummer werkten mee :Redactie: Diederik Visser Verder: Saskia Brunekreef Latoya Meuris Susan PeetersFotografie: Disneynature Margot Dopheide Ofir Drori, LAGA Sophie Muset, JGI Canada Emily Otali, Kibale Snare Removal Team Susan Peters Fernando Turmo, JGI USA Patrick van Veen
Bestuur :Marcel Huisman (penningmeester)Patrick van VeenCora de Wit (voorzitter a.i.)
Raad van aanbeveling :Irene van Lippe BiesterfeldMargaretha de BoerFrans EversJessica EversLeoni JansenRuud LubbersFred MatserIvo NieheWillemijn VerloopHans Wijers
Advertenties :Voor advertenties gelden de navolgende tarieven :
1/8 pagina 50 €1/4 pagina 90 €1/2 pagina 165 €hele pagina 295 €
Heeft u interesse om een advertentie te plaatsen ? Neem contact op met de redactieTel. 06-12614164; e-mail [email protected] redactie kan advertenties weigeren
Foto voorkant omslag: Super Kodo; Foto Susan PeetersFoto achterkant omslag: George Strunden, JGI USADit bulletin is geprint op FSC-gecertificeerd papier
2
3
4
5
7
9
11
12
13
13
14
3
Illegale handel in mensapenTijdens de trainingsdagen van JGI in Diergaarde Blijdorp zijn de nieuwe vrijwilligers verplicht een afgeronde presentatie van drie minuten te houden. Een paar jaar geleden werd in één van deze presentaties een vakantiefoto getoond. De betreffende vrijwilliger was lang geleden op vakantie in Spanje en had zich toen laten verleiden tot het laten maken van de bekende standfoto met een chimpansee. Dankzij het voortreffelijke werk van Monkey World, Fundación MONA en Stichting AAP behoren dit soort Spaanse vakantiekiekjes met chimps gelukkig tot het verleden.
Toch is het gebruik van primaten in de entertainment in veel andere landen nog steeds big business. Tijdens de afgelopen GRASP (Great Apes Survival Partnerships) conferentie, die begin november in Parijs werd georganiseerd, werd duidelijk dat in een groot aantal Aziatische landen, waaronder Cambodja, Thailand, Laos, de Filipijnen en China de vraag naar primaten in de entertainment de laatste jaren sterk is toegenomen. Big business getriggerd door een sterke economische groei en welvaart in dit werelddeel het afgelopen decennium. Het stuk in dit bulletin over de “Chinese welvaart, een verborgen bedreiging voor mensapen” laat tevens zien dat deze handel sterke connecties heeft met de georganiseerde misdaad. De enorme piek in afgeslachte olifanten en neushoorns dit jaar laat echter nog een veel ernstigere vorm van misdaad vermoeden. Volgens een aantal experts van de GRASP meeting lijkt het er sterk op dat er stropers zijn die ernaar streven om soorten zoals de neushoorn te laten uitsterven zodat hun voorraad hoorns straks enorme winsten gaat opleveren. Uitroeiing van primaten op grond van deze economische motieven is nog niet aan de orde, maar zoals ik al in een eerder voorwoord schreef als we niets doen is over 20 jaar de chimpansee niet te redden. Andere primaten hebben soms nog veel minder tijd.
De georganiseerde misdaad vraagt om een geheel andere aanpak dan het uitdelen van flyers op Spaanse stranden. RASP is in 2001 in het leven geroepen bij het “United Nations Environment Programme” (UNEP) om ervoor te zorgen dat de populaties van gorilla’s, chimpansees, bonobo’s en orang-oetans niet zouden uitsterven. Een unieke samenwerking van NGO’s
als JGI, regeringen, onderzoeksinstellingen als het Max Planck, UNEP, UNESCO en private ondernemingen die in staat zou moeten zijn om echt een verschil te maken. Na meer dan 10 jaar GRASP ligt er een kritisch intern rapport over het functioneren van deze samenwerking, die verre van vlekkeloos is verlopen. De inbedding in de UN geeft volgens het rapport echter nog steeds de beste mogelijkheden om het grotere publiek en de regeringen te bereiken daar waar de individuele NGO’s tekort schieten. Maar ook bij het aanpakken van de georganiseerde misdaad moet GRASP een belangrijke rol gaan spelen in de lobby voor betere wetten en handhaving. Daarnaast blijkt ook de onorthodoxe aanpak van Ofir Drori van LAGA op het gebied van effectievere handhaving steeds meer vruchten af te werpen. Een aanpak waar veel NGO’s weliswaar nog niet klaar voor zijn maar die veelbelovend is om in onderlinge samenwerking met LAGA op te pakken. Ik raad u zeker aan hun website eens te bezoeken: www.laga-enforcement.org
Kritische geluiden zijn er ook over Europa. Zo blijkt de handhaving aan de EU-grenzen niet voldoende, getuige de hoeveelheden bushmeat die wekelijks Europa bereiken. Maar ook in de entertainment hebben we nog een lange weg te gaan. Chimpansees met angstgrijns zie ik nog steeds op kalenders en ansichtkaarten in kantoorboekhandels in Nederland. In Frankrijk en Duitsland, worden er nog steeds chimpansees actief gebruikt in commercials en entertainment. Een bekend voorbeeld is de chimpansee show in Schwaben Park, Duitsland. De Schwaben Park website adverteert zelfs met de commercials waarin hun chimpansees figureren. En wat te denken van drie patenten die in 2012 zijn goedgekeurd door het “European Patent Office” voor het gebruik van genetisch gemanipuleerde chimps in farmaceutisch onderzoek. JGI is samen met een aantal organisaties bezig met een gerechtelijk verweer om dit proberen tegen te houden. Er is in Europa dus nog genoeg te verbeteren. De betreffende vrijwilliger in Blijdorp doet in ieder geval met veel verve zijn bescheiden deel. Zijn eigen vakantiefoto gebruikt hij dan vaak als voorbeeld hoe het niet moet.
Diederik Visser, directeur
Orang-Oetans in Safari World, Cambodja
Chimpansee show, Schwaben Park, Duitsland
En in Europa?
4
Steun van de Nederlandse Ambassade
Eén van de diepe waterputten aangelegd in 2010
De tijd na het indienen van een subsidieaanvraag is altijd spannend. Dat was het zeker met de aanvraag die wij met JGI Oeganda afgelopen maart hebben ingediend in het kader van de “Small Projects Programma” bij de Nederlandse Ambassade in Kampala, Oeganda. De eerste schifting van de 200 aanvragen was in mei en we waren nog steeds in de race. Medio juli zaten we bij de laatste projecten op de zogenaamde shortlist en begin september kwam eindelijk het verlossende woord: het project was goedgekeurd!
De aanvraag maakt deel uit van het in 2010 gestarte Bugoma-Budongo corridor project (zie Bulletin 03/2011, pag. 4-8). In de oorspronkelijke financiering van het project door JGI Canada bleek het aantal benodigde waterputten die de waterhuishouding en de waterkwaliteit van de riviertjes moet verbeteren uiteindelijk te krap gepland. Uit de €25.000,- die is toegezegd door de Nederlandse ambassade wordt het hydro-geologisch onderzoek en de consultatie van de lokale bevolking, die beiden nodig zijn om te bepalen waar de waterputten het beste kunnen worden aangelegd, bekostigd. De aanvraag omvat verder de aanleg van een ondiepe waterput (<15 meter), Foto links: De oude situatie, water halen bij een natuurlijke waterbron.Foto rechts: Een van de beschermde natuurlijke waterbronnen
twee diepe waterputten (>15 meter) en de verbetering en duurzame bescherming van een natuurlijke waterbron (zie foto’s hieronder). “Water user Committees” worden opgericht en getraind in het onderhouden van de genoemde waterbronnen. Zij krijgen daarbij ook duurzame lange termijn oplossingen voor het beheer aangedragen die ervoor moet zorgen dat zij mankementen aan de pompen financieel kunnen behappen.
De waterbronnen zorgen ervoor dat de bevolking minder last heeft van ziektes en meer tijd heeft om zich in te zetten voor de duurzame verbetering van hun levensonderhoud. Er wordt ingezet op het herstel van die gebieden die van belang zijn voor een goede waterhuishouding, namelijk de bossen. Dit doen we door verder te gaan met de training in het planten van bomen, het opzetten van boomkwekerijen en in het collectief managen van de aanplant. Daarnaast blijft de duurzame landbouw een belangrijk aandachtspunt.
Plankenkoorts en Debat Toernooi
Paul Mugisha, senior ranger van het Kibale Snare Removal Team, vertelt over het werk van het team aan de Wildlife Clubs van de Kasiisi Primary School (rechts) en de Rweteera Primary School (links).
5
Voor de meeste leden van het Kibale Snare Removal Team (KSRT) was het de eerste keer dat zij tegenover een klas over hun werk vertelden. De rangers moesten zelf hun presentatie in elkaar draaien. Zo werd er kennis gemaakt met de laptop en het gebruik van de beamer. En er werd natuurlijk veel geoefend op hun presentatie.
“De rangers hadden zeker last van plankenkoorts”, zo vertelt de jonge Nederlandse filmmaker Charlotte Storm van ‘s Gravensande. Zij was afgelopen september op bezoek bij het KSRT om voor JGI Nederland en het project zelf een minidocumentaire te maken over het team. Haar bezoek sloot erg goed aan bij het reeds geplande bezoek aan de scholen en zo kon zij de presentaties van de rangers meteen op film vastleggen.
De presentaties werden gegeven voor de leerlingen van de Wild Life Clubs van vier basisscholen in de buurt van Kibale Forest. De Wild Life Clubs zijn sterk verankerd in het Oegandese schoolsysteem als een van de mogelijke buitenschoolse activiteiten voor groepen die zich willen inzetten voor natuur en milieu. Op de vier scholen zijn ongeveer 150 leerlingen actief in de clubs die worden begeleid door één of twee leraren per school.
De rangers brachten snares (strikken) mee zodat de leerlingen die van dichtbij konden bestuderen. Zij toonden ook de gruwelijke foto’s van de chimpansees en andere dieren die in een snare terecht waren gekomen. Erg spannend vonden de kinderen de foto’s van de leden van het team op patrouille. De meeste Oegandezen zijn vrij bang om het bos in te gaan en deze rangers gingen zelfs op nachtpatrouille! Het team legde verder uit hoe ze de snares opsporen en verwijderen. Ook bij de andere illegale activiteiten als de productie van houtskool, het kappen van bomen en het verzamelen van brandhout en vruchten werd uitgebreid bij stil gestaan.
Plankenkoorts
Tijdens de vraag en antwoord periode bleek uit de vele vragen het grote interesse van de leerlingen. De vragen gaven ook inzicht in de leemtes in kennis. De leerlingen wisten vaak niet welke praktijken illegaal waren en wat de gevolgen waren voor het overtreden van de wet. Hieronder een paar van de gestelde vragen:
• Wat is de straf als je gepakt wordt betreden van het park?.
• Stel dat je mij betrapt met een snare en ik geef je geld, laat je me dan gaan?
• Als ik een klein deel van het bos kap, wordt ik dan gearresteerd?
6
De leerlingen waren ook bezorgd over de impact die crop-raiding door dieren heeft op de gewassen van hun familie. Ze gaven aan open te staan voor oplossingen voor dit slepende probleem dat overigens wordt veroorzaakt door de toenemende fragmentatie van de bossen. Dit suggereert dat een educatief programma specifiek gericht op crop-raiding zeer nuttig kan zijn. Een aantal van de gestelde vragen:
• Waarom eten olifanten onze aardappelen?
• Stel dat olifanten ‘s nachts komen, wat kan men doen om ze weg te jagen?
• Als je een snare op je eigen land zet en een dier wordt gevangen, is het een zaak?
• Als een dier mijn gewassen vernielt, ontvang ik dan compensatie van Kibale National Park?
Maar er waren ook positieve geluiden. Veel leerlingen hadden interesse in de bescherming van Kibale National Park maar wilden ook helpen om de bestaande wetten af te dwingen.
In de periode mei-augustus 2012 organiseerde het KSRT samen met het Kasiisi Project een debat toernooi met focus op natuurbescherming. Het toernooi werd gehouden tussen vijf basisscholen in de omgeving van het park (Kasiisi, Kyanyawara, Rweteera, Kiko & Kigarama). Een interactieve kaart kan worden gevonden op:
www.kasiisiproject.org/resources/interactive-map-of-schools/
Elke school moest twee keer tegen elkaar debatteren, eenmaal thuis en eenmaal uit. De deelnemers waren leerlingen van de hoogste klassen. Zes sprekers van het team kregen elk vier-vijf minuten de tijd voor hun speech. Debat voorbeelden waren onder meer: “Chimpansees moeten speciale bescherming krijgen, omdat ze onze naaste verwanten zijn” en “Lokale mensen moeten worden toegestaan om dieren te jagen en brandhout in Kibale
Debat Toernooi
Tijdens het debat
National Park te verzamelen”.
Elk debat werd afgesloten met de bekendmaking van de winnaars door gast scheidsrechters. De teams kregen tips en trucs om hun debat vaardigheden te verbeteren. Ook het publiek werd uitgenodigd om hun mening te geven. De Amerikaanse studente Rwabuhinga Francis die het debat coördineerde gaf een korte toespraak waarin zij aan de hand van de onderwerpen in ging op de noodzaak van natuurbescherming. Een Een flyer met een lijst van eenvoudige tips om de druk op het park te verlichten werd onder de aanwezigen uitgedeeld.
De voorbereidingen voor het toernooi
De feedback van de studenten en docenten was zeer positief. De leerlingen hebben met veel plezier meegedaan en staan te popelen om ook volgend jaar aan het debat toernooi deel te nemen. In hun commentaar gaven de leerlingen aan dat het debatteren hun veel leerde over natuurbehoud. Daarnaast hielp het hen bij het spreken in het openbaar en werd de kennis van het Engels sterk verbeterd. Aan het einde van het toernooi kwamen de schoolleiders en debat coaches bij elkaar om te bespreken hoe we dit programma in de toekomst kunnen verbeteren.
En de winnaars zijn.....
7
Chinese Welvaart, verborgen bedreiging voor mensapenVolgens diverse experts van natuurbeschermingsorganisaties wordt de ontginning van grondstoffen in Guinee gebruikt als dekmantel voor het smokkelen van mensapen.
Terwijl China verder gaat met het voortstuwen van haar economische ontwikkeling, worden waardevolle grondstoffen uit de meest afgelegen hoeken van de West-Afrikaanse natie Guinee gepompt om China te helpen de nieuwe economische supermacht te worden.
Hoewel er legitieme contracten zijn voor het ontginnen van bauxiet, aluminium, ijzerreserves, goud en kobalt, is er door het grote aantal Chinese mijnwerkers in het gebied ook een ondergronds netwerk van smokkelaars ontstaan en wordt er illegaal handel gedreven in levende chimpansees en zelfs gorilla’s. In het hoofdkwartier van UNESCO in Parijs, kwamen begin november natuurexperts, waaronder een ruime vertegenwoordiging van JGI, samen voor de GRASP (Great Apes Survival Partnerships) conferentie. In de sessie over “Wildlife Law Enforcement” werd duidelijk dat er in de afgelopen drie jaar naar schatting ten minste 130 chimpansees, uit Guinee gesmokkeld zijn.
Deze aantallen zijn alarmerend, zeker als men bedenkt dat voor elke ontvoerde babychimp ten minste tien leden van diens familie om het leven zijn gekomen in een poging het jong te beschermen.
Chimpansees planten zich maar heel langzaam voort en als hun aantallen zo drastisch slinken, is het onmogelijk voor de chimpansee populatie zich überhaupt te herstellen. Er wordt geschat dat op dit moment nog ongeveer 300.000 wilde chimpansees in Afrika leven. In West-Afrika bevindt het grootste aantal zich met name in Guinee. De meest recente schattingen liggen tussen de 8.000 en 29.000 chimpansees.
Langzame Voortplanting
In een eerder verschenen adoptienieuws schreven we al dat een groot deel van de illegale handel in levende dieren uit Afrika als gorilla’s, chimpansees en leeuwen in het Midden-Oosten terecht komt in private collecties en in privé-dierentuinen, hotels en dierenwinkels in Egypte. Een lijvig rapport van Karl Amman & Pax Animalis uit 2011, The Cairo Connection Part II, beschrijft zeer gedetailleerd hoe deze illegale handel bestaande wetten en instanties als CITES met groot gemak weet te omzeilen. Egypte en in mindere mate Soedan zijn bekende doorvoerlanden voor levende chimps. Guinee als doorvoerland is pas de
Symbolische bruiloft van twee chimps uit Guinee in Hefei Wildlife Park, China
Wie zijn de klanten?
Beelden van de Chinese televisie over de chimpansees in Jinan Zoo.
laatste jaren in ontwikkeling. Volgens informatie van PASA, de Pan African Sanctuary Alliance, een samenwerkingsverband van opvang-centra van primaten in Afrika, waaronder Ngamba Island en Tchimpounga, zijn een aantal jonge chimpansees die geïmporteerd zijn vanuit Guinee sinds 2012 in twee Chinese dierentuinen geplaatst: de Jinan Zoo (provincie Shandong Province) en het Hefei Wildlife Park (provincie Anhui).
Wetenschappers die de situatie in Guinee in de gaten houden, verklaren dat de apen die uit het land gesmokkeld worden inderdaad in een aantal gevallen zeer specifiek voor dierentuinen in China worden besteld.
8
aan alle regeringsvertegenwoordigers van de landen met primaten, die bij de conferentie aanwezig zijn, om deze illegale handel de kop in te drukken. “Het is ongeloofwaardig dat mensen niet achterdochtig worden als zulke zeer bedreigde diersoorten worden verscheept. Wij doen tevens een dringend beroep op CITES om dit te onderzoeken. Als het transport van deze dieren illegaal is of als er gebruik wordt gemaakt van vervalste documenten (en beide zijn in dit geval waarschijnlijk), moet CITES de overheid van China oproepen om de dieren te confisqueren en ze terug te brengen naar hun land van herkomst”.
De bezorgdheid onder de primatologen over het voortbestaan van de chimpansees in Guinee is groot. GRASP ambassadeur Professor Richard Wrangham, die zijn tijd verdeelt tussen het ‘Kibale Chimpanzee Project’ in Oeganda en de leerstoel Menselijke Evolutiebiologie op de universiteit van Harvard, zegt: “We moeten dit recht zien te zetten voor het behoud van de mensapen en wel nu meteen. Niet alleen moeten we deze afname van populaties een halt toebrengt, maar de dalende trend zelfs ombuigen”.
De strijdvaardige Doug Cress zegt: “Telkens wanneer een bedreigde diersoort wordt gestroopt, elke keer als de vacht van een dier over de
Met de lokale en internationale wetten die mensapen zoals chimpansees en gorilla’s moeten beschermen is niets mis. Het is illegaal in het wild gevangen dieren uit Afrika te importeren. Guinee en aangrenzende landen zoals Sierra Leone, Ivoorkust en Guinee Bissau hebben geen fokkerijen of dierentuinen. Het is daarom des te pijnlijker dat de CITES organisatie (CITES staat voor Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora), toch de exportvergunning naar China heeft afgegeven.
Sinds de start van de Chinese mijnbouw activiteiten in Guinee gaan er dagelijks vluchten van de Guineese hoofdstad Conakry naar China. Chimpansees worden gevangen, in kratten gestopt en aan boord van een vliegtuig geladen zonder dat iemand iets vraagt. In maart 2012 publiceerde Interpol statistieken over wereldwijde milieucriminaliteit, die lieten zien dat China in 2010 illegaal 69 chimpansees uit Guinee heeft geëxporteerd en ten minste 130 in de afgelopen drie jaar.
De opbrengst per chimpansee wordt geschat tussen 5.000 en 25.000 dollar. De gorilla’s die Guinee binnen worden gebracht vanuit andere delen van Afrika en verder worden verscheept kosten zelfs ongeveer 40.000 dollar per gorilla. Een zeer lucratieve handel dus.
Doug Cress, VN-coördinator van GRASP, zegt dat de mijnbouw en de gevolgen hiervan voor de habitat van primaten een zodanig grote bedreiging zijn, dat men dit is gaan zien als de nieuwe boskap. “De Chinezen plaatsen hun eigen arbeidskrachten in afgelegen gebieden en de handel in wilde dierenis een lucratieve bijverdienste In Guinee is er geen handhaving van de wetten. Het kan heel goed zijn dat vergunningen worden vervalst of gestolen, zodat schepen en vliegtuigen gewoon vrije doorgang krijgen.”
Doug Cress doet de dringende oproep
Niemand vraagt iets
grens wordt gesmokkeld, elke keer als een lichaamsdeel of product op een illegale markt belandt, heeft de natuurbeschermingsgemeenschap al gefaald en zijn wij een stap dichter bij de uitroeiing van dat dier in het wild.
Het gaat hier echter niet meer alleen om de bescherming van een diersoort of habitat. De wereld is veel en veel complexer geworden en wij moeten rekening houden met tal van humane kwesties als wij willen dat de mensapen overleven.” aldus Doug Cress.
Volgens Interpol is de wereldwijde milieu-criminaliteit “ernstig, transnationaal en goed georganiseerd”. Ofir Drori van LAGA, the Last Great Ape Organisation, onderschrijft dit en laat in een aantal duidelijk voorbeelden (zoals bovenstaande foto) zien dat de handel in wildlife big business is, vaak in combinatie met drugs- en ivoor smokkel. Guinee laat duidelijk zien dat buitenlanders bij de handel betrokken zijn en dat er een buitenlandse markt is. Het zijn echter niet alleen de Afrikaanse landen die achter blijven in handhaving van de wetten. Naast China is er ook in de meeste Europese landen een serieus gebrek aan handhaving. Oplossingen om de illegale handel aan te pakken zullen dus ook deze landen moeten omvatten.
Een jonge chimpansee tussen de vier zakken Marijuana, Kameroen 2006
De nieuwe boskap
Criminal Business
9
Super Kodo, koning van de Congolese jungleNoem een populaire tv-held die koning is van de jungle, en beschermer van de apen. Tarzan zeg je? Nee, niet in de Republiek Congo. Congo heeft zijn eigen held. Congo heeft Super Kodo!
Enkele jaren geleden was Kodo nog een gewone jongen uit een piepklein dorpje in het zuiden van Congo. Tot hij op een dag, terwijl hij door zijn geliefde bossen struint, opeens oog in oog staat met een mysterieuze zeemeermin. De nimf prijst zijn liefde voor de natuur, kijkt hem diep in de ogen, en schenkt hem magische krachten. Vanaf nu kan Kodo vliegen, zichzelf laten verdwijnen en is hij in staat om met een magische lichtflits zelfs de meest doorgewinterde stropers en jagers te veranderen in dierenvrienden en natuurbeschermers. Een superheldenstatus vraagt om een superheldenoutfit dus Super Kodo krijgt een gouden kostuum, compleet met cape en embleem.
Super Kodo is het geesteskind van Fernando Turmo, de communicatie en media coördinator van Tchimpounga Chimpanzee Rehabilitation Center, het grootste chimpansee opvangcentrum in Afrika. Drie jaar geleden besloot hij een aflevering op te nemen met een groepje kinderen uit het naburige dorp. Dit met als doel het te gebruiken bij educatieve projecten op scholen. Fernando wil kinderen bereiken door middel van kinderen. Op deze manier leren ze spelenderwijs, van hun leeftijdsgenootjes, over de problemen in
hun eigen leefomgeving en het belang van het bos. Hij maakt hierbij gebruik van Congolese cultuuraspecten zoals het geloof in nimfen en magie. Fernando hield een casting in het naburige dorpje Boueti en de jonge Carel Mousseisi viel hem meteen op. “Dit was Super Kodo, zonder twijfel!”.
Het bleef niet bij één aflevering. Super Kodo is een enorme hit en inmiddels zijn er al tien afleveringen uitgezonden op de Congolese televisie. De serie is het enige aanbod voor kinderen in de lokale taal Monokutuba en wordt keer op keer herhaald. Vrijwel iedereen inde omgeving, jong en oud, kent Super Kodo. En is op deze manier ook bekend met onder andere de desastreuze effecten van de bushmeat handel en de
Enorme hit!
Carel Mousseisi als “Super Kodo”
Super Kodo met zijn vriend de popGodelin
10
wetten en regels die gelden omtrent de jacht. De succesvolle combinatie met reclameborden over illegale jacht en handel, die in de regio geplaatst zijn, heeft het ertoe geleid dat er sinds 2009 geen enkele chimpansee meer is geconfisqueerd in deze regio.
De inmiddels vijftienjarige Carel is uitgegroeid tot een Congolese beroemdheid en wordt aanbeden door vele schoolkinderen. Gezien zijn magische krachten wordt hij uiteraard met grote voorzichtigheid behandeld. Tijdens mijn bezoek aan Tchimpounga was ik in de gelegenheid om de charismatische superheld te ontmoeten tijdens de opnames van een nieuwe aflevering. In deze aflevering helpen Super Kodo en zijn vriendjes met de aanplant van nieuw bos om zo verbindingszones te creëren tussen de huidige leefgebieden van de wilde chimpansees. Carel, en de overige zeven jonge acteurs, werken vrijwillig mee aan de serie en hebben zichtbaar plezier in de opnames. Carel is blij dat hij zo’n belangrijke rol kan vervullen en kinderen kan leren over de natuur. In ruil voor hun medewerking betaalt Tchimpounga elk jaar de schoolspullen voor de acteurs.
Tijdens de opnames van de elfde aflevering van Super Kodo
Fernando wil de serie dolgraag verder uitbouwen, maar heeft helaas geen budget om dit te doen. Veel is niet nodig, iedereen werkt belangeloos mee, en met weinig middelen wordt een indrukwekkend resultaat neergezet. Een klein bedrag is nodig voor de productie zelf. Voor bijvoorbeeld kleding, versnaperingen voor de kinderen en vervoer naar diverse locaties. Met meer budget zou Fernando ten eerste zorgen voor een Franstalige versie van de serie. Hiervoor heeft hij kinderen uit de stad nodig, die goed Frans spreken, om de bestaande en toekomstige aflevering te voorzien van Franse stemmen. Op dit moment bereikt de serie de regio van Pointe Noire, en dus ongeveer de helft van de bevolking van Congo. In de Franse taal kan niet alleen het hele land bereikt worden, maar ook andere Franstalige Afrikaanse landen. Maar bovenal wil Fernando graag een meer structureel budget om de sterren van de serie te ondersteunen met onderwijs. Om verder te kunnen leren moeten de kinderen naar de stad, en dit is voor de families niet te betalen. “Na meer dan vier jaar belangeloos meewerken aan Congolese natuurbescherming is het de hoogste tijd om iets terug te
Franstalige versie kunnen doen, meer dan alleen jaarlijkse schoolboeken en pennen. Ik zou graag deze jongeren betalen door middel van een opleiding, waardoor ze een betere toekomst tegemoet gaan”.
Als we de kinderen voor de opnames ophalen in hun dorp en wordt Fernando’s wens duidelijk. We zien het huis waar Carel met zijn vijf familieleden woont. Niet bepaald een villa met zwembad, wat je verwacht bij de status van filmster. Het is een klein houten hutje. Carel slaapt op de grond. Grond die bovendien tijdens het regenseizoen verandert in modder.
Ondertussen is aflevering elf klaar om uitgezonden te worden en zijn er nog twee in de maak. Het bos en zijn bewoners kan voorlopig dus nog op de steun van Super Kodo rekenen. Iets wat ze maar al te goed kunnen gebruiken.De Super Kodo cast
Super Kodo’s huis
11
Midlife crisis bij chimps?Een motorfiets of rode sportwagen kopen of een heel nieuwe job zoeken doen ze niet, maar toch lijken chimpansees en orang-oetans net als mensen last te hebben van een soort midlifecrisis.
Veertigers en vijftigers die met een midlifecrisis te kampen hebben, moeten misschien maar eens ophouden met hun moeilijkheden aan een problematisch huwelijk te wijten, of aan de moeite die ze hebben om hun hypotheek af te betalen, of aan hun puberkinderen, of aan nieuwe technologie op het werk die hun het gevoel geeft dat ze ongeveer zo modern zijn als papyrus in vergelijking met hun jongere collega’s.
Volgens een nieuwe studie ondervinden ook chimpansees en orang-oetans vaak een midlifecrisis. Dat suggereert dat de oorzaken inherent zijn aan de biologie van primaten, en niet iets specifieks voor de menselijke samenleving.
‘We waren stomverbaasd’ zegt Andrew Oswald van de universiteit van Warwick in Groot-Brittannië over de ontdekking. Het onderzoek van Oswald en zijn collega’s staat in de uitgave van 19 november 2012 van het vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences.
De onderzoeksresultaten laten zien dat apen een U-vormige ‘gelukscurve’ hebben, net als mensen. Die grafiek laat zien hoe gelukkig iemand zich voelt op verschillende leeftijden. Eerst ligt de tevredenheid hoog, in de jeugd, dan volgt de inzinking (volgens een recente studie bij de meeste mensen met een dieptepunt rond 45), en daarna gaat het weer de goede kant op met het tevredenheidsgevoel.
Bij mensen is de U-vormige curve goed gedocumenteerd – met studies in vijftig verschillende landen die allemaal hetzelfde beeld bevestigen – maar de oorzaken ervan zijn nog controversieel.
Het is nochtans niet moeilijk om mogelijke verklaringen te bedenken. Wie jong is heeft nog hoop en
U-vormige gelukscurve
grote verwachtingen en een goedegezondheid. Wie oud is heeft wijsheid geleerd, en geniet van de echt waardevolle dingen in het leven. In het midden is er de pijnlijke realisatie dat de jeugddromen een illusie waren en het moeizame jongleren met carrière, gezin, opvoeding, geldzorgen en relatieproblemen.
Maar misschien is er ook iets helemaal anders aan de hand.
Het was ‘in een aanval van waanzin’, zoals Oswald het noemt, dat hij en zijn collega’s op het idee kwamen om te proberen na te gaan of de midlifecrisis misschien ook voorkomt bij dieren die geen hypotheken of carrières hebben.
Ze besloten het welbevinden na te gaan van mensapen. Meer bepaald 336 chimpansees in Japanse, Amerikaanse en Australische dierentuinen en 172 orang-oetans in diverse landen.
Als de onderzoeksobjecten mensen waren geweest, dan hadden die waarschijnlijk een vragenlijst moeten invullen. In dit geval waren het de dierentuinbewakers, onderzoekers en verzorgers, die de vragen moesten beantwoorden – in alle gevallen mensen die het dier in kwestie goed kenden. Er werd bijvoorbeeld gevraagd hoeveel plezier de dieren leken te beleven aan sociale interacties.
De onderzochte dieren hadden heel uiteenlopende leeftijden, van piepjong tot hoogbejaard.
Zowel bij de chimpansees als bij de orang-oetans bleek er een malaise op te treden rond het midden van hun leven. Rond 27 à 28 bij de chimpansees, rond 35 bij de orang-oetans.
Waarom zouden mensapen een midlifecrisis hebben? Het is niet ondenkbaar dat hun samenleving zodanig gelijkt op de onze dat er gelijkaardige sociale factoren aan het werk zijn. Misschien voelen apen een soort existentiële wanhoop als ze zich realiseren dat ze nooit het alfa-mannetje of -vrouwtje van de groep zullen worden. De concurrentie om de beste sociale posities in een groep mensapen hoeft in wezen niet zo verschillend te zijn van die in een groep mensen.
Maar misschien is er een andere, meer biologische oorzaak, waar we nog het raden naar hebben. Oswald speculeert zelfs dat er misschien een reden is voor de midlifecrisis, dat het een door de evolutie tot stand gekomen mechanisme is.
Oswald: ‘Misschien wil de natuur niet dat we te tevreden zijn op middelbare leeftijd, dat we gewoon maar tevreden met onze voeten omhoog in een boom zitten te niksen.’
Ontevredenheid kan apen – of mensen – misschien aanvuren om harder te proberen en meer te bereiken, voor zichzelf en voor hun nageslacht.
Frans de Waal, de bekende Nederlandse primatenonderzoeker, waarschuwt dat de onderzoeksgegevens misschien onbetrouwbaar zijn omdat ze de subjectieve indruk van mensen weergeven. Misschien projecteren die mensen wel hun eigen gevoelens op de apen. Maar niettemin zegt De Waal dat de resultaten ‘intuïtief correct’ aanvoelen.
Oswald (zelf 58) heeft nog een raad voor menselijke lijders aan de midlifecrisis. ‘Misschien zullen mensen als ze onze onderzoeksresultaten zien wat minder hard zijn voor zichzelf. Als ze weten dat hun midlifecrisis biologisch is, zullen ze zich misschien realiseren dat ze het gewoon een tijdje moeten volhouden en dat ze er wel weer uitkomen aan de andere kant.’
Aanval van waanzin
12
ADOPTEER NU EEN CHIMPANSEE
Vrijwillig vrijwilligers coördinerenZo aan het begin van de decembermaand overdenk ik mijn werkzaamheden als vrijwilligerscoördinator voor JGI. De seizoenen in de dierentuinen zijn voorbij, op een bijdrage tijdens de Winterse Avonden in Burgers’ Zoo na, en mijn agenda laat ‘vrije’ weekenden zien.Dat ziet er leuk uit maar ik heb zo’n donkerbruin vermoeden dat dit niet kan kloppen! En, jammer genoeg, dat vermoeden klopt dan weer wel. Bij het plannen van alle werkzaamheden verdwijnen de vrije weekenden gestaag maar definitief, wat raar genoeg vertrouwd aanvoelt. Vooral mijn nieuwe agenda heeft het al zwaar te verduren.Een vriendin zei een paar weken terug toen we een afspraak maakten voor de eerste week van december “Oh leuk, je hebt de primeur, mijn eerste afspraak in december dit jaar. Ik keek naar mijn nieuwe agenda waar al JGI afspraken instaan voor oktober 2013 en was heel even jaloers.
Waar ik me tijdens deze winterperiode dan allemaal mee bezighoudt? Goede vraag, ik stel ‘m mijzelf ook wel eens. Eens kijken. Aan het eind van elk seizoen hebben wij een evaluatie met de vrijwilligers en de dierentuinen. Uit deze evaluatie komen allerlei zaken die voor het volgende seizoen opgepakt dienen te worden. Dat oppakken gebeurt door mij, al dan niet in de vorm van het doorspelen aan onze directeur Diederik Visser of behulpzame vrijwilligers. Er worden nieuwe afspraken gemaakt met de dierentuinen over het nieuwe seizoen en er volgt een inventarisatie van blijvende en vertrekkende vrijwilligers. Die laatste zorgen voor een constante behoefte aan nieuwe aanvoer van verse goedgemutste vrijwilligers waarvoor er twee wervingstrajecten uitgezet moeten worden. Dat betekent vacatureteksten maken, vrijwilligersbanken vullen, en met Marianne Michielen, verantwoordelijk voor PR en communicatie, en Diederik overleggen over persberichten.
En dan komen de reacties…. Die zijn zeer welkom maar genereren een hele hoop werk. Het is bijzonder om te zien hoeveel mensen heel graag persoonlijk met chimpansees en gorilla’s kennis willen maken. Vooral het knuffelen van Bokito is een zeer gewild tijdverdrijf blijkt. Gelukkig heb ik hulp voor Blijdorp want elke reactie krijgt een mail, een telefonisch voorgesprek en, bij hardnekkige interesse aan beide kanten, een uitnodiging voor een sollicitatiegesprek. Uiteraard moeten de sollicitanten voor die tijd in een Excel overzicht worden gezet en de bijbehorende CV’s worden gelezen en getoetst aan onze verwachtingen.
Tussendoor zullen de Winterse Avonden in Burgers’ Zoo plaatsvinden waarbij onze vrijwilligers graag geziene gasten zijn. En ook het animo onder de vrijwilligers zelf is groot. Moet alleen wel even een uitvraag de deur uit van wie wanneer wil staan en natuurlijk komt er een roostertje zodat iedereen weet waar hij/zij aan toe is. Voordat dat resultaat er is gaan daar echter wel diverse mailtjes overheen. Dat is een heel gezellige mailwisseling maar met zo’n vijftien reacties per mail (waarop ik ook weer bij iedereen persoonlijk reageer) toch best intensief.
De ervaring leert dat vooral ná de feestdagen mensen vol goede moed vrijwilligerswerk gaan zoeken en januari is dan een piektijd met reacties op onze vacatures. Daar komen weer heel veel leuke gesprekken uit die resulteren in uitnodigingen voor de ‘echte’ sollicitatiegesprekken die we samen met de dierentuinen voeren. En wanneer we dan een leuke groep aspirant vrijwilligers hebben volgt de opleiding, vier tot vijf dagen per dierentuin. Pas daarna begint het actieve seizoen weer waarin onze educatieprojecten in de dierentuinen van start gaan!
Tussendoor staat op 13 februari verder nog de eventuele première van de Disneyfilm ‘Chimpanzee’. Burgers’ Zoo bestaat 100 jaar dus daar zullen diverse festiviteiten plaatsvinden en zo vinden er steeds meer bezigheden een plekje in mijn, inmiddels niet zo heel, nieuwe agenda.
Het bovenstaande betekent echter niet dat ik klaag overigens. Het is wel druk maar ook erg leuk om te doen! Ik krijg elk jaar opnieuw de kans om een hele hoop mensen te ontmoeten die het hart op de goede plek hebben zitten. Vrijwilligers zijn een mooi slag mensen vind ik. Mensen met idealen, vaak zeer bevlogen en betrokken bij ons werk. En omdat je allemaal voor hetzelfde doel werkt heb je vaak veel gemeen met elkaar, qua interesses en levensinstelling. Om zo samen te mogen werken vind ik altijd weer een feestje! Dat geeft mij een enorme motivatie voor dit werk! Want uiteindelijk ben ik ook gewoon een vrijwilliger, die vrijwilliger vrijwilligers coördineert!
Saskia Brunekreef
Afgeprijst in onze webwinkel
13
Chimpanzee
Nieuw seizoen van JGI in Blijdorp en Burgers’ ZooZoals onze vrijwilligerscoördinator al schrijft in haar nieuwe column kan JGI haar werk in de infopunten in Diergaarde Blijdorp en Burgers’ Zoo ook in 2013 voortzetten. Elk jaar beginnen we in november en december met de werving van nieuwe vrijwilligers voor beide locaties. Mocht u zelf interesse hebben of iemand kennen die ons kan ondersteunen in één van beide dierentuinen, neem dan contact op met onze vrijwilligerscoördinator Saskia Brunekreef 06-13293797 (tussen 17:00 en 21:30 uur) of stuur een email met CV naar [email protected].
De vacatures staan ook vermeld op onze website.
het maken van de film op die locaties ook niet mogelijk zijn geweest.
JGI’s vaste videograaf en filmmaker Bill Wallauer was mede verantwoordelijk voor het fantastische camerawerk in ‘Chimpanzee’. Bill heeft een lange ervaring in het volgen, fotograferen en filmen van wilde chimpansees in Gombe Stream National Park. Bill’s vrouw Kristin Mosher, die veel voor JGI heeft gedaan, is verantwoordelijk voor de schitterende foto’s die Disney gebruikt en voor de geluiden van de chimpansees die u in de bioscoop zult horen. Alleen al daarom is ‘Chimpanzee’ is een echte aanrader!
Vanaf 13 februari 2013 wordt de nieuwe Disneynature film ‘Chimpanzee’ verwacht in de Nederlandse bioscopen. ‘Chimpanzee’ is de vierde release van Disneynature en de eerste film die onder het Disneynature label in Nederland in de bioscoop te zien is. Het label ‘Disneynature’ werd gelanceerd in april 2008 om ’s werelds beste natuurfilmmakers bij elkaar te brengen en een verscheidenheid van onderwerpen en verhalen over wilde dieren vast te leggen. Carice van Houten spreekt de stem in van de Nederlandse voice-over.
In ‘Chimpanzee’ maken we kennis met de kleine Oscar, een speelse en nieuwsgierige chimpansee. De Afrikaanse bossen zijn een speeltuin voor de kleine enthousiaste Oscar en zijn mede jonge chimpansees. Zij spelen liever dan dat ze samen met hun ouders een middagdutje doen. Maar als Oscar’s familie wordt bedreigd door een concurrerende groep chimpansees wordt hij aan zijn lot over gelaten, totdat een verrassende bondgenoot verschijnt en zijn leven voorgoed doet veranderen.
De film is geschoten op twee locaties, Taï Forest, Ivoorkust en Kibale Forest, Oeganda. De chimpanseegroepen in deze bossen worden al decennia lang door wetenschapers bestudeerd en zijn grotendeels gehabitueerd. Anders zou JGI videograaf Bill Wallauer
Oscar
Even voorstellen
14
Ik ben Susan Peeters, sinds een jaar of twee vrijwilliger voor JGI in Burgers Zoo. Tijdens mijn psychologiestudie kwam ik voor het eerst in aanraking met primaten en bestudeerde ik het gedrag van makaken. Hierna werkte ik als vrijwilliger met gibbons in Thailand, bestudeerde ik chimps én primatenonderzoekers tijdens mijn studie gedragsbiologie, en werkte ik als gedragstrainer met makaken in het lab. Jane Goodall was altijd al één van mijn helden en het vrijwilligerswerk bij JGI was dan ook een mooie gelegenheid om me in te blijven zetten voor primaten.
Tijdens een lange reis dit jaar werd me de gelegenheid geboden om drie maanden als vrijwilliger naar het Tchimpounga Chimpansee Rehabilitation Center te gaan. Dit was een kans die ik natuurlijk wel moest grijpen! Vanuit een snikheet Congo doe ik momenteel verslag over mijn tijd hier.
Het is alweer twee maanden geleden dat ik het steeds kouder wordende Nederland omruilde voor snikheet Afrika. Bijna was het niet gelukt. Wachtend op de ICE die me naar Frankfurt zou brengen ontdekte ik dat mijn portemonnee, mét alle pasjes, stiekem thuis was gebleven. Met een beteuterd gezicht zag ik de ICE vertrekken zonder mij. Mijn reis ging weer terug naar huis. Dat was het dan voor mijn Afrika avontuur? Tot Arnhem en weer terug?
Gelukkig was daar een reddende engel die mij en mijn portemonnee in vliegende vaart via de snelweg naar Frankfurt bracht en daarmee mijn avontuur redde. Precies op tijd sloot ik me aan in de rij voor de incheckbalie.
Hierna verliep de reis vlekkeloos en vijftien uur later werd ik in Pointe Noire opgewacht door Rebeca Atencia, directrice van het Tchimpounga Chimpanzee Rehabilitation Center, die me naar het veertig kilometer verderop gelegen opvangcentrum bracht. Het laatste half uur van deze trip hobbelden we door de uitgestrekte savanne van het vijftigduizend hectaren grote Tchimpounga natuurreservaat, dat hetleefgebied is van verschillende groepen wilde chimpansees, en bezaaid is met op gigantische paddenstoelen lijkende termietenheuvels.
Bij aankomst in het opvangcentrum hoorde ik de onmiskenbare geluiden van een grote groep chimpansees. Tchimpounga huisvest maar liefst 161 chimpansees, vrijwel allemaal slachtoffers van de illegale handel in bushmeat. De chimpansees zijn opgedeeld in verschillende sociale groepen. De grote jongens zitten ver achterin, waar ze flinke stukken bos ter beschikking hebben. De jongeren zitten dicht bij het gastenverblijf. Zo is La Vieille mijn buurvrouw, een ietwat plompe chimpansee-dame van 45 jaar. La Vieille’s jeugd is een mysterie. Ze werd op jonge leeftijd achtergelaten bij
de dierentuin van Pointe Noire, waar ze vervolgens bijna twintig jaar doorbracht. De omstandigheden in de dierentuin waren niet al te best en de dierentuin werd uiteindelijk gesloten. In 1992 kwam ze naar Tchimpounga, waar ze geniet van haar tweede jeugd en fungeert als gastmoeder voor zes speelse kleuters.
Tijdens mijn eerste week was ik in quarantaine, en moest ik voldoende afstand houden van de chimps. Hierna werd ik voorgesteld aan JeJe, een guitig en zeer energiek mannetje van nog geen jaar oud. Ik ben zijn nacht-oppas tijdens mijn verblijf hier. JeJe was bij aankomst in juni dit jaar de jongste chimp die men ooit heeft binnengekregen en woog maar twee kilo. Zulke jonge chimps hebben continue zorg nodig en zijn dus dag en nacht bij een verzorger. In het wild krijgt een chimpansee-baby zo’nvijf jaar borstvoeding van zijn moeder,
Nacht-oppas voor JeJe
JeJe bij binnenkomst in Tchimpounga
15
en blijft ook daarna nog een aantal jaren in haar buurt. Overdag brengt JeJe, met zijn verzorger in de buurt, veel tijd door met andere jonge chimps. Bij dit speelse clubje, bestaande uit Lemba, D’joni, Dunez en Anzac, zal hij over een tijdje ook blijven slapen. Lemba maakt deel uit van ons adoptieprogramma. Zeer waarschijnlijk zullen Anzac en Jeje aan het programma worden toegevoegd.
Een andere bijzondere gast is de vijf-jarige Motambo. Deze jongeman met de meest prachtige ogen werd begin oktober in beslag genomen op een boot onderweg van het noorden van de Republiek Congo naar Brazzaville en was zeer ernstig ziek van tetanus. Het was hartverscheurend om dit jonge wezentje te zien kermen van de pijn. Zijn spieren waren volledig verkrampt, waardoor hij in een rigide voorovergebogen houding zat, en problemen had met ademen en slikken. De tetanus zorgde ook heftige spierspasmen. Daarnaast had hij diepe wonden van zijn ketenen en van de strik waarmee hij gevangen was en miste hij de helft van zijn tanden. Zijn toestand was kritiek en tijdens die eerste dagen werd hij 24-uur per dag verzorgd en bewaakt om te zorgen dat hij er doorheen kwam. In de loop van de
JeJe (links) met D’joni
Motambo
weken knapte hij langzaam op en veranderde van een hoopje ellende weer in een jonge chimp. Een prachtige video van Fernando Turmo over de aankomst en het herstel van Motambo is te vinden op:
www.janegoodall.nl/actueel/video
Voorlopig is Motambo nog in quarantaine in ons gastenverblijf, en is hij in continu gezelschap van mensen, maar zodra deze periode voorbij is en het zeker is dat hij volledig gezond is, zal hij bij leeftijdsgenootjes geplaatst waarmee hij naar hartenlust kan ravotten. Als
alles goed gaat, en Motambo’s pols goed genoeg herstelt om weer te kunnen klimmen, zal hij waarschijnlijk naar het eiland Tchindzoulou verhuizen waar hij weer hectaren vol tropisch bos ter beschikking heeft.
Nog ongeveer een maand ben ik in Congo. Ik ben benieuwd welke bijzondere ontmoetingen me nog te wachten te staan. Van kou heb ik hier in ieder geval geen last, met het ingaan van de regentijd is Congo veranderd in een 24-uurs sauna. Je zou bijna verlangen naar de winter.
JeJe (rechts) met Anzac
Motambo
JGI en R&S kantoren wereldwijd
JGI Australiëwww.janegoodall.org.au
JGI Belgiëwww.janegoodall.be
R&S Caraïbisch gebiedwww.lacrib.org
JGI Canadawww.janegoodall.ca
JGI China-Bejing & Chengduwww.jgichina.org
JGI China-Shanghaiwww.jgi-shanghai.org
JGI Duitslandwww.janegoodall.de
JGI Frankrijkwww.janegoodall.fr
JGI Hongarijewww.janegoodall.hu
JGI Hong Kongwww.janegoodall.org.hk
JGI Italiëwww.janegoodall-italia.org
JGI Japanwww.jgi-japan.org
JGI Nederlandwww.janegoodall.nl
JGI Oostenrijkwww.janegoodall.at
JGI Singaporewww.janegoodall.org.sg
JGI Spanjewww.janegoodall.es
JGI Taiwanwww.goodall.org.tw
JGI Ugandawww.janegoodallug.org
JGI UKwww.janegoodall.org.uk
JGI USA www.janegoodall.org
JGI USA - ChimpanZoowww.chimpanzoo.org
JGI Zuid Afrikawww.janegoodall.co.za
JGI Zwedenwww.swedenchimp.se
JGI Zwitserlandwww.janegoodall.ch
R&S Programmawww.rootsandshoots.org
Jane Goodall Instituut Nederland