Excerpta legum edita a Bulgarino causidico 1).

Karissimo amico et 2) domino A. dei gratia sanctae Ro-manae ecclesiae cancellario B. in Christo salutem et eorum,quae iuris S) sunt archana, participem. Vestrae serenitatis apicesad nos denique a vobis missos 4) servili affectione suscepimus.Proinde materiam ministratam 5), licet nimis arduam, dominofavente feliciter prosequi mur 6).

§ Arbitrum 7) itaque 8) eum dicimus, cui proprio consensucompromittentes aetor 9) et reus partes iudicis l0) committunt.

(.:'..'/§ ]udex vero est, qui iurisdictioni praeest, ut praetor,praeses, praefectus urbis, et qui ab hi.3delegatus est 11), quibushaec 12) communia 1S) sunt. Uterque propositis sacrosanctL; evan-geliis circumspecte 14) causam examinat. ]usiurandum de ca-lumpnia aetoris 15) et rei fieri properat 16), videlicet ne percalumpniam intendatur neve calumpniose 17) contradicatur. Addirimendas lites et terminandas causas sine sorde et fraudelaborat, nunc absolvendo, nunc condempnando. Condempnatoex regulari iure quadrimestre tempus indulget 18). Nam proqualitate causae et obsequio sive contumacia 19) personae nonnunquam tempus pro rogat, non 20) nunquam coartat 21). Propriasingulorum haec sunt. Arbitrum privati eligunt, iudicem datpotestas publica aut 22) princeps et qui sub eo militant 23). In

') P. Incipit summa de arbitris ..• a domillo B. promulgata. ') P. ac") P. sui iuris. 6) P. Vestrae sermitatis I/untios nobis deI/ique missos. 0) P.il/usitatam. a) Ed. om. Karissimo - prosequimur. Inc. rubro f'lacentini dejudiciis et de traditione eorUlll, lJuae in quovis iudicio aestimalltur. Liber Ta-tius. - De arbitris et iudicibus, et quae sit dijJerel/tia inter eos. Titulus 1.

7) P. Arbitrium. 8) Ed. om. itaque. 0J P. seq. SCIlicet.- V. auctor. - Ed.scilicet aetor. '0) V. om. iudicis. - Ed. in partes. ") V. om. est. 12) Ed.quibus vi./elicet. la) P. omnia. U) P. circunlscriPte. - V. circa se. 16) P.et aetoris. - V. auctoris. 'a) P. debeat. 17) P. /l{ve per call1mpniam a st'.IO) P. indulge/lia. '0) P. ct continentia. 70) P. et ideo. ") V. cohartal,") P. ut. ti) Ed. militat.

2

hunc 1) compromittitur 3) pena invicem promissa 3), ut per quemfactum fuerit 4), quominus sententiae sit paritum 6), ille exigat 6)penam vel deponant ur 7) apud eum res, de quibus 8) est contro-versia, ut victori praestentur 9), aut res aliae loco pignoris l0)apud eum collocantur 11), ut sententiae satis fiat, aut per stipula-tionem hin..: inde 12) promittitur 13) stari sententiae. Verum iudexneque in se conpromitti patitur nec pignorari 14) vel deponiapud se conpelli 16), sed nec sententiae stari promitti, sed tan-tum iudicio sisti. Hujus sententia non parit actionem vel ex-ceptionem regulariter, illius utrumque 16). Huius decretum noninfamat 17), illius infamiam interdum irrogat. Amplius arbitercum religione e1igi non debet nec iurare 111). Sed si iuraverat 19)

et contra ius sententiam dixerit sponte 20), deo rationem daturusest 21). Si per inprudentia m 22), hoc partibus non 23) nocebit.Judex jurat, cum veritate et legum observatione se judicaturumin singulis, sicut visum justum fuerit. Arbiter non interponitse in causa 24) criminali et liberali; iudex de utraque cognoscit 26).Hujus sententia minus appellatione 26) suspenditur. Illius de-cretum iusta provocatione rescindi tur. Arbitri sententiae, et sisit iniqua 27), stabitur. Judicis, si sit iniqua, appellatione factamutabitur. Haec de arbitro et iudice deque eorum commu-nione et 28) differentia deve eorum officiis succincte dicta suffi-ciant 29).

§ Advocati sunt, qui 30) et patron i 31) dicuntur, qui ingre-diuntur 32) iudicium utrique parti suum praestantes auxilium,quorum est officium, causas perorare, quousque voluerint. Netamen ad turpe conpendium SS) stipemque deformem 34) haecarripiatur occasio, sed laudis per eam 36) argumenta quaerantur,agere 36) debent, quod causa desiderat, ab iniuria temperare,

I) P. In arbitrI/m. ') Ed. compromittunt,. om. seq. pma. S) P. V. om.promiua. 4) V. erit. b) V. partium. 8) P. exigant in. 7) Ed. deponitur.S) Ed. de qua. 9) Ed. et ita aetori praestetur. 10) Ed. alio loco pignori.Il) P. collocentur. II) P. lzitlc et itlde. ta) V. promittutltur. 14) Ed. pignoradari. 16) Ed. P. compelli/o 18) P. utroque. 17) Ed. om. illius utrumque -infama t. 18) P. AmPlius arbiter iurisiurandi cum religione eligi non debet.19) P. Si male. - Ed. Sed si male. '0) V. om. sponte. 11) P. deo reddi-t/trUS est rationem. - Ed. de eo redditurus est rationem. ~7) P. pmdCtltiam.U) Ed. om. non. Si.:: etiam WunderJich. t4) V. se causae. to) P. in utra-que. - P. V. om. cognoscit. 28) V. Huius appellatione minus sententia. 11) V.Arbitri et si sit sententia iniqua. - Ed. Arbitro et si sit iniqua se1ltentia. 2S) P.ac. 29) Ed. seq. rubro De adfJoca/is. Titulus 2. SO) V. qui sunt. 81) Ed.patroni causs,lmm. SI) V. ingredientes,. om. qui. ") P. text. corr. (ad tur-pem dium). lC) V. denoTlnem. 16) V. ea. 18) P. quaeralltur. Agere.

3

ratione I) tractare 2). Alioquin labem pudoris contrahunt. Sednec de industria jurgium contrahere 3) debent. Praeterea postlitem contestatam religione iurisiurandi artandi sunt, quodomni ') virtute sua omnique ope, quod iustum et verum ex-timaverint, id 5) suo litigatori procurent inferre, nichiI6), quodsibi possibile est, de industria relinquentes. Si quid tamenomiserint, iudex sollertia sua supplebit. Quorum error litiga-toribus non nocebit, si 7) ex continenti, id est triduo proximo,contradixerint. Judici sic credi debet, ut, qui ei non obtem-peraverit, iussus exhibere vel restituere, quanti ea res est, con-dempnetur. Pro veritate res iudicata accipitur. Si tamen exfalso instrumento vel testimonio, CUjU5fides 8) in dubium revo-catur 9) tempore iudicii, fuerit iudicatum 10), sententia retractatur,si testimonium vel charta falsa 11) probatur U).

~ Actor 13) est, qui persequitur 14) aliquid principaliter di-cens 15), rem suam esse vel personam obligatam 16) ad aliquiddandum vel faciendum. Sed et reus, si intentione adversariifundata exceptione m opponit 17), ut condempnationem effugiat,actor 18) intelligitur. Agere enim is videtur, qui exceptioneutitur 19).

§ Reus est 20), adversus quem contenditur 21),quia 2») aut 23)possidere vel debere dicatur. Ad probationem actoris pertinet U),si obtinere velit25), ut 26) id, quod intendit27). probet. Actoreenim non probante, qui convenitur, etsi nichil praestiterit, ob·tineat, quia rei favorabiliores sunt quam actores 28). l-Iis aequi-pollenter dicitur: iura promptiora 29)sunt ad absolvendum quamad condempnandum. Cumque 30) reus in exceptione actor 31)est, ipsum, quod 32)excipit, probare debet 33). Sane uno 31) casu

I) P. ratione non probris. ') Ed. temperaTe, neque pro tractu 11011 affuturicaussis aliquid accipere. ') P. Ed. protTallere .• ) Ed. quod CIlim. 6) V. ad.0) ,V. et /lidlil. 1) V. sed. 8) V. confidens. 0) Ed. /lan revocatur .• 0) V.revocatum. Il) Ed. certa caussa. 12) P. probetur. - Ed. seq. ut ff. de var.et extraord. cogo I. I, § Advocatos (D. L. 13, I § I I), C. de advoc. diver. iudI:(C. II. 8) et C. de iudi. I. Rem nO/l /lovam, § p"troni (Nov. XV, c. I § I adC. 111. I. 14). Inde seq. rubro De Actore. Titulus J •• 1) V. Auetor. ") Ed.prosequitur. 16) V. om. dicens. I0) P. sibi obligatam. 11) P. opponat. -V. om. opponit. 18) V. auctor .• 0) Ed. seq. ut ff. de excepto I. I. (D. XLlV.I. I). InJe seq. rubro De Reo. Titulus 4, tO) P. est is. 21) P. intendl't1w.n) V. qui. 13) P. om. aut. - Ed. si. ") P. Ad probationem acto compel-lendus est. - V. Ad probatio/lem auctor est. U) Ed. si victoria poti"; t·elit."0) P. om. ut. 'T) P. iIItendat. '8) V. auctores. tO) P. procliviora. '0) Ed.eoque. II) V. auctor. SI) P. quia. ") Ed. seq. ut ff. de probat. I. in ex-ceptiollibus (D. XX. 3, '9) et ff. de excepto I. I (D. XLlV. I•• ). ") P. in uno

4

qui I) excipit non probabit. Qui enim spe futurae 2) numera-tionis stipulatione vel cyrographo se obligavit, si conveniatur,exceptionem non numeratae pecuniae infra biennium iuste op-ponet, nec ei honus probationis incumbet S). Illa forsan ratione,quia negantis factum per rerum naturam nulla probatio est 4).Ceterum quae de actione probanda dicta sunt 5), eadem de re-plicatione probanda 6) :dicenda putamus. Eademque 7) censu raest 8) de exceptione et duplicatione 9). Namque sicut actio I0) etreplicatio actorem 11) adjuvant U), sic reum excepti o et dupli-catio sublevant 13). Ideoque 14) ab eo probatur, quia aequum est,in eo probando quemque gravari, quo probato videtur sub-levari, quod 15) ad probationem 16) res 17) immobilis a mobiliseseque 18) moventi non secernitur 19).

§ Accusare omnibus permissum est, his exceptis. Proptersexum prohibetur mulier, propter aetatem pupillus, proptersacramentum militare qui stipendium 20) meret, id est miles 21),propter magistratum, ut consul et 22) praetor, propter delictum,ut infames 23), propter turpem quaestum, ut hi, qui nummosob 24) accusandum vel non accusandum 25) acceperint, propterconditionem, ut liberti contra patronos, propter suspicionemcalumpniae, ut qui 26) falsum testimonium subornati 27) dixerunt.Ratione paupertatis, ut hii, qui minus habent L 28) aureis. At-tamen non excluduntur, si suam iniuriam mortemve 29) propin-quorum defendant vel exequantur. Sed et su) hii, qui iudiciopublico SI) dampnati sunt 32), quive cum bestiis depugnandicausa 33) in arenam intromissi sunt, quive artem ludicram vel1enocinium fecerint 8<). Sed et filii contra matrem ius accu-sandi non habent, nec minus S5) frater magnum et capitale

') P. quod. ') Ed. om. futurae. S) P. Ed. imminebit. ,) Ed. seq. utC. de non nUlli. pec. I. Si ex cautione (C. IV. 30. 3) et C. tIe probat. ,. Actor,in fin. (C. IV. 19.23)' .) Ed. quaecumque de actore dicta sunt esse probanda.6) P. de reprobatione,. om. proballd.J. 7) Ed. Eadem quoque. 8) P. om. est.8) Ed. rePlicatione. '0) Ed. haec actio. 11) V. auctorum. 12) P aJlUvat.-Ed. iuvant. II) P. sic reus exceptione et duplicatione sublevatur. - Ed. seq.ut ff. de exceptoI. Il (D. XLlV. I. 2). ") Ed. Jam. 16) P. et quidem.• ") Ed.probationes. 17) Ed. rei. 18) V. mobilis ab inmobl1i sese. 18) Ed. seq. rubroDe Accusationibus. Titulus 5, '0) V. stiPendia. ") P. qui meretur stipendiummiles. 22) P. om. et. "') P. inf.'Jmis. ") Ed. ad. ") Ed.~om. vel non accu-~,l/IduJ/l. IO) P. hii, qui. 27) P. subornu/im. 'S) Ed. quinquuginta. 18) V.mortemque. '0) V. Ed. om. et. '1) V. om. publico. "') P. om. dampnoti sunt.s.) P. pugl/andi causa cum bestiis. 14) P. exercmt. - Ed. seq. ut ff. eod. I.Qui <lccusur.:,cum tribus /l. sequentibus et I. Qui in iudicio ~ub/ico (D. XL VIII.2.4,8-11). U) P. om. mi,ms. - Ed. vel millus.

5crimen intendet 1) contra fratrem. Qui duos accusavit, tertiumaccusare non potest 2). Similiter vocem familiaris et servi oportetpotius intercidi S) quam audiri adversus eum, cujus familiaritativel dominio inhaesit4), excepto crimine majestatis. Item artioris 5)annonae populi Romani et falsae monetae necnon et falsi. Quodsi suppresserit 6) dominus testamentum 7), in quo 8) relictam sibilibertatem servus 9) asseverat. Aliquando non 10) prorsus inter-dicitur 11) accusatio, sed suspenditur nomenque rei, id est accu-sati, aboletur. Ex integro tamen reum 12) repetendi potestasfiat, ut si IS) non fiat inscriptio et alia, quibus opus est 14). In in-scriptione 15) enim oportet esse nomen accusantis et accusati,nomen criminis et legis et consulis, sed 16) et eius nomen, cum 17)quo commissum est scelus, et tempus, id est mensis, quo fac-tum est, et locus, ubi 18); sed neque diem neque horam invituscomprehendet. Inscriptionis enim conceptio talis 19) in legibusinvenitur: Titius professus est, se Maeviam ll'ge Iulia de adlll-tenis ream deferre, quod dicit, eam cum Gaio 51'/0 in civitateilla, domo illius 20), mense 21) illo, consulibus illis adulteriumcommisisse 22).

§ Testium ratio talis est 2S). Ad testimonium cogi 24) pos-sumus per judicem et improbe versantes absque 25) praescrip-tione fori coherceri 26). Aliquando 27) excusan:ur 28), sive in om-nibus causis, ut senes valitudinarii 29), sive in aliquibus, velutiin publico crimine. Contra cognatum SO) admittimur volentes SI)Et quandoque excusamur et quandoque cogi possumus inviti S2).Interdum invifi excusamur et volentes S3) repellimur, ut libericontra parentes et econverso. Testium quidam iudicis officio,quidam exceptione 84) removentur. Judicis S5) officio propter

I) V. iIItenderet. - Ed. iIItendit. ') Ed. seq. ut C. eod. I. cum ratiollibus(C. IX. I. 16). ") P. ill/mdi .• ) P. adhaeserit .. - Ed. il/haeserit. 0) P. ar-donis. - Ed. aretioris .• ) Ed. eOl/sumpserit. 7) V. testimonium. 8) P. inde.0) P. om. servus. I0) P. vero. II) V. intercidifur. UI P. reo. 13) \'.

etsi. 14) Ed. seq. rubro De inseriptjollibus. Ti/u/us 6. '0) V. illserip/ioni. -P. V. om. III. IO) P. om. sed. 17) Ed. a quo. 16) P. scilicet ubi. I0) Ed.talibus. IO) P. illa. ti) V. iII mense. - Ed. me, se, illo (sic !). II) Ed. seq.ut ff. eod. I. Si cui (D. XL VIII. 2. 7) et C. eod. I. In eaussis erimjllalibus (C. IX.2. 16). Inde seq. rubro De Testibus. Titulus 7· ") Ed. Testium vero ta/is estratio. 14) P. Ed. eomPdli. 16) Ed. a. to) P. om. eohereeri. n) P. Quando-que. ,.) V. exeusamus. '0) Ed. seq. ut ff· eoJ. /. Inviti (D. XXII. 5, 8).I.) V. eogll(ltos; om. COlltra; scq. admittimus. ") Ed. seq. ut ff. eod. I. legeJulia (D. XXII. 5. 4)' It) Ed. om. inviti; seq. ut 11. de tabo ex. I. locum,§ Exhibere (D. XLIII. 5, 3 § 9) et quemad. testo aper. I. Cum ab initio (D. XXIX..3' 4)· IS) V. om. Et quandoque - volentes; seq. repellilllus. lC) V. extempore. IO) V. Judex.

6

dicendi suspICIOnem; exceptione I), veluti qui 2) dampnati suntde carmine 3) famoso, quos leges jubent esse inprobos et intes-tabiles 4). In testibus fides, dignitas, mores, gravitas examinandaest 6). Inprimis conditio, utrum decurio an plebeius sit, an ho-nestae vitae an reprehensibilis, an locuplex aut 6) egenus, utrumamicus eius, pro quo 7), an inimicus eius, contra quem 8) testi-monium fert; utrum ne unum et praemeditatum sermonem suntvisi dicere 9). Postremo rescriptum est, iudicem non uti (que) l0)ad certam probationis speciem, sed ex sententia animi (sui) 11)allegari oportere, quid aut credat aut probari 12) sibi opinetur 13).Sunt casus, in quibus 14) quilibet testes admittuntur, ut arena-rius 15), dampnatus de carmine famoso 16), non tameu sine tor-mentis 17), veluti de crimine de falsa moueta 18); ad testimoniumin iudicio adulterii admittitur praetor non in ea causa iudex 19).Nam si iudicaturus 20) est, non admittitur, quemadmodum necpatronus, id est advocatus.

§ Judicium est 21) actus ad minus trium personarum, ac-toris 22) intendentis, rei 23) intentionem evitantis, iudicis in mediocognoscentis. Quod ut 24) iuris 26) sortiatur effectum, spectaturforma iudicii et potestas 26) in instituendo 27) et terminando. Ininstitutione intuemur personas, rem, simul utrumque. Judex est,qui neque nature removetur, ut mutus, neque iure, ut infamis 28),qui licet arbiter esse potest 29), tamen iudex iure 30) esse non

I) Ed. exceptis. ') V. qui cum,. om. dampJlati sunt. S) P. Ed. crtmine.') Ed. seq. ut ff. eod. I. Ob carmm famosum (D. XXII. 5. 21). ") V. sunt.6) P. an. ") P. de qJlo. 6) P. in quem. 9) P. omnes visi sunt dicere. - P.Ed. seq. an non. - Ed. inde seq. ut ff. eod. I. Testium, § [deoque (D. XXII.5, 3 § I). I0) V. uti. - P. utique. It) V. om. sui. It) P. parum probatum.IS) Haec procul dubio antiquissima vel genuina textus conceptio, in quam V.et P. - paucis levibusque variantibus exceptis - consentiunt, tractu tempo·rum posteriorum eXplanationis seu emendationis studio in sequentem, Digestiverbis congruentem transformata esse videtur, quam Ed. et secundum eametiam Wunderlich praebent: Postremo rescriPtum extat, judicem non utique adcertam probationis speciem cognitionem statim alligari debere, sed ex sl!1ltmtiaanimi sui aestimare oportere, quid aut cui credat aut parum probatum sibi opi-ne/ur, ut ff. eod. I. Testium, § Eiusdem (D. XXII. 5. 3 § 2). I') P. om. quibus.UI Ed. seq. vel similis persona,. om. dampnatus. 16) P. crimine famoso. 11) Ed.seq. ut ff. eod. I. Ob carmen famosum, § uU. (D. XXII. 5. 2 I § 3). 18) Ed.Cum in crimine de falsa moneta. - P. in crimine falsae monetae. 19) P. sednDII in eadem causa index. - Ed. Precor non mea caussa iudex (sic I). tO) V.iudicatus. - Ed. Jam si adiudicaturus. ti) P. Ed. accipitur. U) V. auctoris.29) P. text. corr. (intmtionis intendentis res). ") Ed. Quod vero. - V. qui ut.to) P. verius. t6) P. text. corr. (SPect,lturforma iudicis ius et potcstasforlllain iJlstitumdo etc. ") Ed. statuendo. t6) V. infans. '9) P. possit. - Ed.toterit. I0) P. om. iure.

7

potest 1). Judicare nequeunt aliqui natura, ut infantes, aliquiiure, ut servi.

§ Pedaneus 2) principaliter liberalem causam non cognoscit,licet incidenter examinet, non S) de ea, sed de principali 4) pro-nuntiando, cuius victoria ad b) libertatem extenditur. Similiter,si is agit vel actionem suscipit, qui legitimam administrationemnon habeat, nullum est iudicium, cum per procuratorem falsum 6)nec dici controversiae solent nec potest esse iudicium. In ter-minando illa forma est: Actor, ut vincat '), intentat actionem,intentatam probabit 8). Simili modo reus negabit, excipiet, pro-babit 9). Judex examinat, partes saepius interrogat 10), posteapronuntiat II), servata biennio in criminalibus, triennio in pecu-niariis causis, sedens, scribens, de scripto partibus recitans, exe-cutioni quod iudicatum 12) est mandans. Vis et potestas est 1~)ex contestatione et pronuntiatione. Contestatione 14) res novatur,non ut decedat aliquid, sed Ib) accedat, cum temporalis actioperpetua tur, non transitoria 16) in heredes transeat, non usu-raria 17) usuraria fiat 18). Pronuntiatione quoque novatur 19) res,non ipso iure, sed exceptione perpetua, si reus obtineat, cumetiam actionem pariat, si acto r vincat. Ubi ergo haec 20) ab-sunt, quae abesse oportet, et adsunt, quae adesse oportet 21),hoc et iudicii 22) et sententiae nomine 23) censeri merito potest 24).

§ Appellatio sive provocatio est ad majorem 2b) iudicemcontra sententiam facta 26) vocatio et proclamatio. Appellarelicet non tantum victo 27), sed etiam alii, cuius interest, ut vendi-tori victo 28) emptore, domino victo 29) procuratore. Tunc autemappellatur, cum contra aequibltem vel contra ~O) ius litigatoris,

I) Ed. poterit. ') V. Panadeus. ') Ed. Ilec. ') Ed. seq. callssa. 6) P.e! ad. - Ed. prommtiando, ut C. de pedan. iudico I. Il (C. III. 3. 2). Cuiusvictoriam e! ad libertatem extmdimus. 6) P. om. falsum. - Ed. tamen estprocurator falsus, nec dici etc. ') V. veniat. 8) P. probet. 0) V. om. ex-clpie!, probabit. I0) Ed. seq. ut ff. de interrogo acto 1. pel/ult. (D. XI. I. 21).") P. examine! ... interroget ... pronuntiet. 12) P. indicatum. I') V. om.est. l4) Ed. Contestatur. IO) P. Ed. sed IIt. t6) Ed. tr,msitur,l. ") Ed.om. I/on usuraria. 18) P. text. corr. (I/on transit ita il/ luredes, ut, si tral/-seat, uSllraria fiat, quod ante I/Otlfllerat). I0) V. correct. ex il/novatur. -P. renovatllr. '0) Ed. om. haec. '1) P. om. et adsunt -- oportet. ") V.iudicio. U) P. iudicii tlomine et sue (sic!) nomine. ") Inde discrepnt textuscodd. P. ct V. ab Edd. Mogunt. 1530. 1536; Venetiis 1582, Francofurti IGogcererisque supra allegatis, in quibus omnibus nunc sequitur: De diligentia etCUlp", quae veniant i.1 III/aquaque actione. Titulus 9. (Inc. Cum secu'ldutll di-versi/,Item actiol/um ct,.) '6) P. "d mil/urem; om. est. '0) P. p'ctom. -Intcrpolatio Editionis \Vunderlich "a mil/ore" .factam in Codiblls mss. nonhabetur. ") P. vil/ctu. ") P vil/cto. "') P. vincto. '") P. om. cuntr".

8

non contra constitutionem 1), sententia fuerit lata. Contra ius coo-stitutionis 2) fertur sententia, ut si sit iudicatum, minorem XIIIIannis posse testari ve13) ratione 4) liberorum vel paupertatis etsimilium non posse quem 5) a tutela vel cura excusari. Et tuncnon est opus appellatione. Contra ius litigatoris sic pronun-tiatur 6), si te non 7) admiserit iudex probantem minorem aetatemvel numerum liberorum, sed contra te sententiam dixit, quianegavit, te probasse de aetate ve18) liberis. Hoc casu appel-latio necessaria est et ipso quidem die 9), quo l0) sententia pro-fertur Il), satis est, viva 12) voce appellare. Alioquin ad libellosappellationis dandos praefinitum est 13) tempus X dierum. Factaautem appellatione omnia in suo statu esse debent, donec su-perior iudex sententiam approbet vel corfigat. Sicut autem nonest opus appellatione, si sit contra ius data sententia H), sic sivenali 15) mercede sententiam proferat. Aliquando non eiusmomenti causa est, ut appellati o debeat admitti, ut de posses-sione 16) momentaria.

§ Consu1tatio est illa causa, in qua disquiritur 17), an benesit appellatum, an bene iudicatum. Consultationum 18) temporaobservabantur per fatales dies, et primus fatalis dies erat sexmensium, plerumque secundus 19) et tertius et quartus singuliXXX dies habebant. Quod si lIlIor fatalibus diebus excederit,reperabuntur 20) a principe tempora trium mensium. Ergo annuscom petebat ad examinandam et terminandam consultationem 21).Nova autem constitutione 8) huic rei melius prospicitur, quia ap-pellanti annus impertitur, intra quem secundum se communi-terve litem exequatur; aut si iusta causa intervenerit r 2), aliusannus indulgetur. Quo transacto lite non completa 23), ratamanet sententia appellatione cessante. Cum UllUS mensis super-est ex 21) biennio, licet victori ingredi, ut reus quaeratur; quoinvento 25) sive non, suas offerat 26) allegationes, ut 27) vel con-firmetur vel rescindatur sententia, omni casu absente in expensis

,) V. om. nOli cOlltra constitutionem. t) P. Contr.J cOllstitutiones. ") V.om. vel. ') P. 110nere. ") P. om. quem. 8) V. om. pronuntiotur. ') V.om. non. 8) V. et. 8) V. iure. '0) P. quod. II) P. fertur. 12) V. om.viV,J. IS) P. om. est. ") P. sententia lata. U) P. venerabili. 18) V. pos-sessio. 17) V. distinguitur. 18) P. Consult.lti(lllis a(ntea). 18) P. et primusfatalis dies Plerumque erat sex me.'lsium. Secllndus etc. !O) Si-: V. - P. Quodsi JJJJ duobus (si.::!) fatnlibus, qui appellaverint, exdde!int, reperabantur etc.II) P. om. Ergo - consu1tationem. it) P. intercesserit. ta) P. inPleta. 24) P.de. 25) P. text. c:>rr. tO) P. asserat. 27) P. om. IIt.

a) NOV.49; cf. etiam Auth. Ei ad C. VII. 63.2 ct Wunderlich, pago 23, n. Ii.

9

cOI1JelPpnando. Neutro occurrente post secundum fatalem per-manet sententia 1).

~ Si quando in Egypto lata sententia vel in utraque Libiasuper summa 2) X librarum, auri 3) fuerit appellatum, non in hancregiam urbem eam venire appellationem, sed ad praefectumAugustalem 4) non timentem aliam appellationem, constitutio 5)nova fi) decernit. Si in Asiana vel Pontica 6) diocesi, ad virosspectabiles, comites, proconsules, praetores vel moderatores 7)similiter sine appellationis spe, dei tamen 8) et legum timorecoactos. In Oriente super eadem X librarum summa 9) latasententia comes Otientis super appellatione disceptabit. Nontamen contra spectabilem ad alium spectabilem, sed 10) ad prae-fectum. virum illustrem, cum viro excdso quaestore J 1) cogni-turum, appellationes diriguntur. A praesidibus vel aliis iudicibusa principe datis, si non sunt 12) spectabiles, de eadem 13) decemlibrarum auri 14) summa appellatio ad spectabiles refertur 15).Ab illustribus ad com petentes iudices antiquo more appella-tiones referuntur, quod ex ipsa constitutione licebit 16) apertius.Postremo, si a delegato appellatum sit, is qui delegavit, superappellatione cognoscet 17).

§ Appellatione iure facta licebit appellatori nec non victori,novas allegationes in iudicium inducere 18) ac postea causam in-tegre revocare 19). Appellandi licentia omnibus fere patet. Namhomicidae, venefici, adulteri, item qui manifestam violentiamcommiserunt, argumentis convicti, testibus superati, voce pro-pria vitium scelusque confessi, appellare non pennittuntur. Ineadem conditione sunt 20) contumnces, qui tribus edictis propo-sitis vel uno pro tribus, quod peremptorium dicitur, litterisevocnti, praesentiam sui facere contemnunt21). Quia qui iusdicenti non obtemperat, litis dampno coercetur Penam autemcontumncis non patitur, quem adversa valetudo vel majoriscausae occupatio defendit ~t). Sed nec ah executione 23) appel-

') P. Neutro occurrmte rata manet selltenti<Jseculldo fatali praeterito. ') P.summam; om. super. 8) P. om. auri. ') V. praetatllm August"lem (sic J)') P. ut constitutio. 6) V. Si vi" siana (sic!) vel pOlltiana. ') P. mandatoresprovinciae. 8) P. tantum. 0) V. om. librarum summ<1. I0) P. et. Il) V.om. quaestore. 12) P. text. corr. 18) P. lat,l sententi,1 de eadem. I') P.<lurum. '") P. reter.ztur. 16) P. habit (sic! \Vunderli.:h falso inlerpolat: pa-tebit); om. constitutione. 17) P. om. appell<Jtio1/ecognoscet. ~\Vunderlich ibitextum confundit). 18) P. in iudicio afferre. '0) P. rC1lovare. tO) P. om.cOllditione sunt. ti) Ed. vVunderlich pago 25: contemllaVerUl1t (sic !). n) V.om. qui tribus edictis - occupatio defendit. ta) P. excusatione.

8) Nov. 23, cc. 3-4.

10

latur, nisi modum executor excedat. Interdum iure facta ap-pellatio post evanescit, si 1) criminaliter condempnatus appelletet ita decedat crimenque morte extinguitur 2). Cessat itaqueappellatio tunc propter rem, tunc 3) propter personam. Propterrem, quia sit contra ius sententia lata vel mercede vena li 4), velquia sit ad duumviratum 5) vocatus is, de quo per appellationemincertum fuerat r.), an iure 7) fuerit ad decurio natum vocatus;vel quia sit de 8) momentaria possessione 9) decretum. Propterpersonam, quia sit in criminibus 10) designatis convictus vel con-fessus, vel quia sit Il) contumax, vel etiam quia praefectuspraetorio 12) iudicaverat.

§ 13) Judex, si depravatus U) pretio vel gratia perperam iudi-cavit 15), vindictam non modo extimationis 16), verum etiam litisdispendium sustinebit. Si per inscientiam et inprudentiam maleiudicavit 17), condempnabitur, quantum 18) videbitur aequum reli-gioni iudicis iudicantis 19) de ea re 20).

§ Vestri monitus ordinem per cetera prosequi optimumduximus (et) etiam de regulis iuris, quantum temporis opor-tunitas patitur, aliqua proferre. Qua in re rogo, quatinus vi-dear munus imple(vi)sse amicitiae, etsi non videar satisfecissedoctrinae.

§ Est igitur regula, quae rem, quae est, breviter ellnarrat").Nec ex regula ius sumitur, sed ex iure, quod est, regula fit.

t) P. veluti si. !) P. extinguatur. S) P. tum propter rem, cum etc. 0) P.venabili. 0) V. text. corI'. (adver). 6) V.om.fuerat. 7) V. om. iure. 6) P.om. de. 0) V. text. corr. (post). tO) P. criminalibus. t t) P. om. quia sit.12) P. praetor. IS) V. ibi § non habet, sed propter tenorem et sensum textusCod. P. in hac re sequendum putavi. I0) P. commotus. ") P. iudicaverit.16) P. aestimatiollis et famae. 17) P. iudicaverit. 16) P. quatem/s.• 0) V.iudicati. 20) P. quatmus aequum iudicanti videbitl/r.

a) D. L. 17. I. »Regula est, quae rem, quae est, breviter enarrat. Non utex regula ius sumatur, sed ex iure, quod est, regula fiat. Per regulam igiturbre\'is rerum narratio traditur et (ut ait Sabinus) quasi causae coniectio est,quae, simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum.« - Cf. Cod. ms.Francofurt. n. 127 (mem bI'. miscell. in 20 mino sae~. XIII-XIV, folior. pagi-nator. 91, pago 151-177), pago 151, man. saec. XIII ineunt. lncipiunt regl/'larum iuris cOlllenta, quae bl/lgarinus iuris peritus ad callcelarium promulgavit(Rubrica) :

»Regula est brevis rerum narratio et quasi causae coniunctio. Prius itaqueoportet res causasve esse quam coniunguntur. (Cod. Bambergensis Jur. 17(D. I. 7). fol. 221 '. Regula est igitur brevis rerum narratio et quasi cal/saeconiunctio. Plius oportet itaq'le esse res causasve, quae coniunguntur, deindeiPsam conilmctionem etc. Congruenter etiam, nonnullis textus variantibus ex-ceptis, hic et infra Codd. 13ambergenses Jur. 18 (b. I. 8), foI. 180' et Jur. 1<)

11

Jura enim singularia prius edita sunt, post haec regula et quasiquaedam singulorum coniunctio disposita, ut haec: ac/ore nonprobante, qui convent~ur optinet. Negantis factum per rerumnaturam nulla est probatio. His obloquitur haec alia: Inopiaprobationum per iusiurandum deciditur 1). Interdum pro actore,non tamquam 2) pro reo ita fit, ut actor, qui non probat, op-tinere quidem tamen iureiurando valeat, scilicet inopia aliarumprobationum, ut testium) instrumentorum, et cumS) res per ius-iurandum deciditur causa cognita ct per hoc actor etiam nondeficiens prorsus probatione, sed fidem iudici faciens iurandooptineat. Praesertim cum sacramentum non tam loco probationisquam probatio dicitur; aeque reus interdum iurat, licet pernaturam non contingat, ut probare cogatur, si tamen non tan-tum negat, sed etiam affirmat. Veluti cum negat numerationem,affirmat autem ob turpem causam emissam cautionem, et ad-mittitur ad probationem. Quis miratur, reum debere iurare, cumvideat, aliquem debere probare?

§ Quod nullius in bonis est, occupanti conceditur. At di-vinae res et sacrae religione et sanctae nullius in bonis sunt,hominum autem constitutione dei, ut ita dixerim, patrimonioascriptae 4). Cum ergo dissimiliter pc;matur nullius in proposi-tione et assumptione, quippe in propositione exc1udit homines,sed deum in assumptione, homines tamen non contexerit silo-

(D. I. 9). fol. 224'; necnon Ed. Paris. 1567 per Ant. Contium: Institutionumlibri quatuor, Enchiridion, fol. 23 Y sqq.) Sicut enim prius fuit unus homoquam populus, ita res et causae quasi singulae, deinde regula, quae est desingulis quasi collecta universitas. Ecce enim verbi gratia natura dictantestatutum est, feras bestias, quae antea nulliu, fuerunt, occupantis fieri, sicvolucres, sic pisces. Cumque in singulis hoc statutum prius fuisset, post incommune constitutum est) quatenus universa, quae nullius fuerunt. occupan-tum fiant. Cum regula in aliquo vitiatur, perdit officium suum. Sunt enimdiffinitiones in iure periculosae, ut infra habetur. Parum (corr. Rarum) estenim, ut subverti non possit, eique (quod) regulariter traditur, per exceptionemsaepius contradicitur (ms. contradr., Ed. subtrahitur), ut in hoc exemplo:Oui alieno iuri subiecti sunt testamenti faciendi ius non habent. Attamenillius familias miles de castr~nsibus rebus tes tum (sic! corr. testari) potest.Si ergo praedictam regulam ad militem filium familias porrigqs, vitiatur per-ditque officium suum. Cum enim officium sit regulae, ut singula complecta-tur, quod autem excipitur, non complectatur, dici potest: et vitiari et eiusofficium non exerceri; acsi per speciem vitiatur genus, quoniam per speciemderogatur generi. Constat igitur, ex iure, quod prius est, in singulis regulamfieri, non ex regula ius sumi vel fieri, quia regula, ut diximus, continet [quid)id, quod est ius, non autem ipsa facit ius, sed ipsa fit per ius •.

I) V. d"dicitur. ") V. sic! (tamen). ") V. sic! (d cet.i) ') V. ascriPta.

12

gismus. Si dixeris, hereditarias res hereditate nondum aditanulli(us) neque hominis neque dei hominum censum 1) in bonisesse et sic occupanti videri concedendas, respondere debetauctoritas, in hereditatis et sic in bonis defuncti esse. Quid ergocie homine libero? Non(ne) conceditur occupanti, quia nullius inbonis est? Sed de his enim regula loquitur: quae apta natasunt humano usui et quaestui sive patrimonio. Homo vero sicnatus est, ut occupet, non occupetur et quodlibet faciat, nonserviat. Quod enim servit interdum de homine, dixi, non naturae,sed vitii et invasionis est, cum per naturam omnes hominesliberi sint.

§ Concilia IIII (G I. r. 7 § I I) vim legum optinent eadem-que usuras prohibent, quod quoque infinitae leges perhibent,quae ex multis et necessariis causis usuras suadent. Respondeo:his ea suscepta, in quibus aliis legibus non sunt adversa regula-riter. Cum quid contra leges fit, pro infecto ipso iure habeatur.Sed homicidium, furtum contra leges fiunt, non tamen quasiinfecta neglecta sunt, sed durius cohercenda. Respondeo: Quid~)iuris effectum habet, ut contractus vel pactum, hoc, si contraius fit, pro infecto habetur. Filiusfamilias contra (ius) suscipitmutuam pecuniam. Mulier contra ius intercedit. Attamen nonipso iure irrita sunt, sed exceptione elidenda. Respondeo: se-cundum constituentis intentionem quaedam ita prohibentur, utipso iure non valeant, ut nuptiae cum com matre vel sorore.Quaedam ita vetantur, ut secundum effectum solummodo desti-tuantur, de iuris tamen rigore teneant, ut superiora sunt C(on-cilia). Quae mutuae datae sunt pecuniae petitioni et intercessioninon quidem assentiunt, non tamen omnino resistunt. Idem estin stipulatione, quam quis alteri stipulatur. Nam quia ius resistit,idcirco penali 3) in sua persona sequente convalescit.

§ De donatione inter virum et uxorem facta id legum ratiodictat, ut in illis casibus convalescat. Idemque de donationefacta in liberos a parente. Ergo quae servant perpetue per-petuam prohibitionis causam, ut nuptiae cum matre, ea nequevalent neque valescunt. Quorum vero causa non est perpetua,ea, licet in praesentiarum non teneant '), in futurum sortiuntureffectum, ut nuptiae in praesidem et eam, quae SlJae sit pro-vinciae, cui se possit exhibere terribilem, quae magistratu de-posito eadem, quae quondam nuptiarum affectione dimittere

I) V. sic! corr. censura. ,) V. sic! sci!. Quidquid. I) V. sic! (lacuna ?).4) V. teneatur.

13

iure tenebit I). Sequitur alia regula: cum quid contra legemlactum est, ea etiam, quae ex eo vel ob id 2) subsequuntur,ut traditio) ut pignus, inutilia sunt. His contrarium inveniturin alienatione praediorum minorum, quibus sine decreto ven-dentis S) deficit alienatio. Pignorum tamen, quae curator proevictione obligavit, suppositio tenet. Respondeo: Quaedam suntprohibita, non tamen ita, quod aliquo modo non teneant 4), utmutuum [quod] filiofamilias datum; quae alias interim non valent,sublata prohibitionis causa con valebunt. Sicut dicimus de nuptiispraesidis; quis contradicet videns valere subsecuta, cum ipsaprincipalia viribus sunt destituta? Est alia super eadem regulaoppositio. Omnis turpitudo contra leges est. Ergo traditio nonvalet, aesi dominium non transferat. Turpitudo est verbi gratia,si rem meam commodatam sibi quis non redderit, nisi pretiumpro hoc acceperit, quod eadem de causa condictione 5) ob turpemcausam condico. Atqui rem suam nemo condicit. Quaeritur:per eam traditionem dominus esse desino? Respondeo: Si turpi-tudo insit traditioni, velut hoc modo, si rem commodatam vobisrestituerit. Tunc, (cum) huius rei dominium ad vos pertineat,nulla traditio est. neque dominium transit. At si iure trado,licet rei turpis contemplatione, dominium transit. Consuliturautem repetitionis 6) aequitate per condictionem 7). Idem in stipu-latio ne, ut si stipulationi per conditionis copulam insit turpitudo,non teneat ipso iure stipulatio. Si vero pure fiat, sed turpisrei contemplatione, teneat quidem stipulatio, sed aequitati con-sulitur per exceptionem, quia 8) non ad donationem factam aparentibus expedita procedit, ut si pater donavit filio tamquamextraneo. ab initio teneat donatio. Si vero ut filio donatur meraratione, ut quasi filio bona paterna debeantur, nec ab initio tenetnec postea percipitur, sed aequaliter inter liberos dividitur, ut decollatione dictum invenio. Sed si filio donat ut filio, attamen desuccessione cogitat, factum quidem huiusmodi, quasi donet intervivos, propositum tamen a summo iudicio non dissidet ideoquerelicti iure percipitur, dummodo voluntas inmutata probetur,sicut in titulo familiae herciscundae reperitur.

§ Feminae iudices esse non possunt nec postulare a), nisi prose tantum, neque intercedere, nisi cum suum negotium gerunt,

I) tenebunt? (I. d.) corr. dimitti iure tenebatur eI d. C. V. 2. I. ') V. abit.I) V. sic! (vmditis ?). ') V. teneatur. 6) V. quod eadem causa de cOllditione.0) V. repe/ionis. 7) V. canditianem. ") SlIbintellige: finge, quia.

a) D. L. '7.2. - Cf. Cod. Francofurt. 127, paF:. 151. "Femin.1Cab omntbusofficiis cioilibus vel pllblicis remotae sunt. Et ideo ne.:: iudices esse possunt

nt cum intercedunt, mSI pro creditore suo nec pro curatorelitigando, nisi causa cognita pro parente. Nam aliud mandatumrecte suscipiunt.

§ Eius est nolle} qui potest vel/ea). Si ergo negotium [est]infantis utiliter gessero, etsi contradixit, tamen utcunque ipsumobligat um hqbeo, quia non fuit sufficiens contradictio. Namnec velle, ut mandati agam, nec velle creditur, ut actione desti-tuatur. Velle non creditur} qui 1) obsequitur imperio patris veldomini b). Sie tamen filius, licet coactus, uxorem duxerit, ma-luisse et per hoc velle videtur. Sed si coactus hereditatemadiit, post repudians nullum incommodum sustinebit, quasinunquam voluerit. Similiter in servo. Nam si coactus deliquit,periturus 2) si non paruisset, in se, tamquam noluerit 3), nullaiactura ledetur. Non idem in delictis atrocioribus. Jus (nostrum)non patietur} eundem pro parte testari, pro parte ab initio in-

quasi ordinarii, ut praeses, praetor, nec magistratum municipalem gerere, quaeduo sunt officia publica, quorum per hoc (ms. sic! - quoniam per haec?)rei publicae principaliter prospicitur, nec pro alio postulare possunt. Nam prose vel forte pro ceteris personis vel pro liberis, fratre, sorore postulabunt;nec pro alio intervenire possunt; nec procuratores existunt, pro parentibustamen agunt, si forte parentes morbus aut aetas impediat nec quemquam,qui agat. habent. Haec autem tibi (~ic! corr. tria) exempla sunt civilium offi-ciorum. Sicut autem pro parentibus agere possunt, si.; filiorum tutelam inter-dum iure deposcunt. A testimonio quoque (Ed. quandoque) leges non eas de-pellunt, dum tamen in ultimis voluntatibus earum testimonium non admittatur.Item inpubes omnibus officiis civilibus, sed et publicis debet abstinere, tribu-natum tamen numeri (corr. numerorum) adipisci iure potest« (Ed. ut C. <lemilitar. testo i. ult. - C. VI. 21. 18).

I) V. quod. ') V. pariturus. 9) V. voluerit.

a) D. L. 17' 3. - Cf. Cod. Francofurt. 127, pago IS" "Eius est nolle, quipotest velle, hoc est: ei patet licentia nolendi, qui habet potestatem volenJi.Potestatem autem volendi non habet, qui potest cogi, ut velit, qualis est filius,servu~, perituri (ms. pertineri), si non fecissent, quod imperatur. Cum ergocoguntur, nolle non petmittuntur. Inde est, cum servus, filius delAtam sibihereditatem compelbntur velle adire, non permittuntur ms. permittantur) nolle.Similiter dominum defendere coguntur; defensionem negligere non permit-tuntur. Sin autem hominem occidere vel iniuriam facere dominus vel pateriubeat, hoc non compellunt(ur) velle, immo permittuntur et imperantur nolle.Ea igitur, quae atrociom sunt, et velle et non velle possunt. Similiter exnovo iure filius familias delatam sibi hereditatem recusante patre potest adire,patre eam cupiente potest spernere; et hoc nolle et velle potest ex aequi-tate potius quam de iuris rigore •. - Ibid. pago 152 seq. In negotiis contra-helldis alia est causa etc. (D. L. 17. 5). Non vult heres esse, qui ad alium etc.(D. L. '7. 6). b) D. L. '7' 4-

testatum decedere a), mSl sit miles, qui (de) solis castrensibustestari potest, cum I) et de aliis possit dici, si sui invenianturiuris, vel non possit, si in potestate (alterius) deprehendantur 'i).Namque privatus, licet de semisse quem institucret, totum assemin semisse conclusit. Sed qui de omnibus testatus est in initio,pro parte post intestatus efficitur, cum heres institutus alterorumintercedentium querelam inofficii 3) alterum superavit, ab alterosuperatus abierit.

§ In obscuris quod minimum est sequimur!'). Nam si inter-locutus est iudex, vim me fecisse, cum forte publica vis vel

I) V. sic! corr. quod. 2) V. deprehendatllr. 8) V. sic! scil. quere/" il1-offieiosi testammti.

a)D. L. 17. 7. -- Ed. I. c. n. VII. lus nostrum non patitur etc. Inc. Nemopro parte testatus etc. - Cf. Cod. Francofurt. 127. pago '52. "lus nostrumnol1patitur etc. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedit, quia(si) de semisse quem instituunt, de alio semisse neminem, totus [h]as in semissecontinetur, de toto itaque testatus intelligitur. Ex post facto autem contingit,aliquem pro parte intestatum fieri. Sicut si institutus duobus intendentibusquerelam alterum superavit, ab altero victus fuerit. Miles quoque et ab iniiiopro parte testatus. pro parte intestatus decedere potest«.

Ibid. seq. "lura sanguinis etc. (D. L. '7. 8). Sanguinis, id est cognationisiura quasi naturalia nullo iure civili, ut emancipatione, adoptione, tolli possunt.Naturalem enim rationem civilis ratio corrumpere non potest. Annationis(sic! corr. agnationis) vero iura, sicut et patria potestas, quae ~unt civilia iura,alio civili jure, adoptione, emancipatione tolli possunt. Cum enim adoptionemcontingit tantum agnatio, non etiam cognatio, consequens est, ut adoptionenon tollatur pristina cognatio. Sunt quaedam tamen civilia iura, ut maximaet media capitis deminutio, quae etiam iura cognationis tollunt •.

b) D. L. 17. g. - Cf. Cod. Francofurt. 127, pago 152. "Semper iu obscurisid, quod minimum est, sequimur. Cum enim quis reus defertur legis Juliaevis publica(e) et (sic! corr. vel) privatae, si iudex pronuntiaverit: vim tu fecisti,minor lex, id est lex Julia vis privatae sequenda est. Sed in sententiis arbi-trorum, quorum primus condempnavit in XV, secunclus in X, tertius in V,minori summae statur, id est V. Patet igitur, dictum hoc esse de obscurisverbis iudicis vel arbitri. Nam venditori (ms. venditiori) [et] obscura verbanocent, sicut et stipula tori, in quorum fuit potestate, (legem) aperti us dicere.Si autem, cum causa agitur, obscura verba ab auctore ponantur, id quodutilius est, accipiendum est, id est, ut actori po cius credatur quam reo, hocest: id, quod actor senserit, petitum videatur. Alioquin semper negabit sereus consensisse •.

Ibid. seq. pago '52-56. Secundum naturam est, commoda cuiusque rei etc.(D. L. '7. IO). !tI testamentis p/en ius voluntates testantium etc. (ibid. I. '2).Non videtur cePisse, qui per exceptionem etc. (ibid. I. '3)' In omnibus oblr"g,'-tionibus, in quibus dies etc. (ibid. 1. '4)' Qui (actiol/em) habet ad rem recu-perandam etc. (it>id. I. 'S). Cum tempus in testamento adieitur etc. (ibid. I. '7)'Quae /egata mortuis ,lObis etc. (ibid. I. 18). Qui cum alio contrahit etc. libidoI. Ig). NOli sa/et do/i exceptio 'lOcerehis etc. (ibid. I. 19 § J). Quotiens dubia

16

privata adversus me intenderetur, minor vis, (id est) privataerit sequenda. Sic, si ex tribus iudicibus unus in XV, aliusin X, alius in V condempnavit, minorem summam in V 1) se-quimur. Nec ex praetorio nec ex sollempni il/rea), id est civili,privatorum conventione quicquam immutatur. Quia successoriure civili sive praetorio emancipatus suo pacto a successionenon erit alienus, sicut et ille, cui actio competit furti manifestide iure praetorio, nec manifesti de civili iure, de praetorio sepaciscendo non acturum, ab actione non se fecit alienum, sitamen actionem tam com petentem remisit aut ipso iure ad-versarium ut furem liberavit aut exceptionem minuit.

§ Quod in initio vitiosum est) tractu temporis non (potest)convalescere b), ut legatum servo heredis relictum. Licet enim

est libertatis interpretatio et.:. (ibid. I. 20). Non debet, cui plus [est] licet etc.(ibid. 1. 21). Generaliter probandum est etc. (ibid. 1. 22 § I). Contractus quidamdolum reciPiunt etc. (ibid. I. 23)' Quatinus cuius intersit, in facto etc. (ibid. I. 24)·Plus cautionis est in re[m] etc. (ibid. I. 25)' Qui potest invitis aliquibus etc.(ibid. I. 26).

I) V. sic! scil. id est in V.&) D. L. 17.27. Cf. Cod. Francofurt. 127, pago 155. "Nec ex praetorio nec

ex sol1empni iure privatorum conventione quicquam immutandum est etc.Accusationum quaedam de iure sol1empni, id est civili, quaedam de iurepraetorio emanant. De iure civile, ut furti non manifesti, de iure praetorio,ut actio furti manifesfi, vi bonorum raptorum, iniuriarum. Si ergo paciscor,ne furti nec manifesti agam, si facies, de sollempni iure aliquid mutare cogi-tavi, sed non potui, quemadmodum si paciscor, ne furti manifesti, ne vi bo-norum raptorum agam, de praetorio scilicet iure nichil inmutavi. Formaenim publici iuris, quod exigit maleficia coherceri nullumque ad delinquen-dum invitari, pactis privatorum vel1i non debet. Plane si pactus sum postadmissa haec, ne furti iam facti neve iniuriarum factarum agam. Causaeobligationum possunt inmuta ri et tolli, aut ipso iure, ut iniuriarum et furtiactiones, aut exceptione, ut legis Aquiliae et vi bonorum raptorum et aliaesimiles. Actionum ergo conpetitendarum (sic!) modus lege vel praetore intro-ductus privatorum pactionibus non infirmatur, quia contra eam pactionemversatur praetoris imperium. Actionibus iam conpetentibus privata pactio[ne]resistit, quia cuique licet, suo iuri, hoc est iam sibi conpetenti, renuntiarepactione facta sive ante exordium causae sive ingressu iudicii«. Ibid. seq. DivusPius rescripsit, eos qui etc. (D. L. 17. 28).

b) D. L. 17.29; cf. etiam ibid. I. 210, necnon Cod. Francofurt. 127, pago 156."Quod initio vitiosum est, 'lan potest tractu temporis convalescere. Si enimdominus heres instituitur, legatum pure relictum eius domini servo conva-lescere non potest, licet diutius vivente testatore exierit de heredis potestate.Hoc itaque ad testamentum vel aliam ultimam voluntatem pertinet, non adcontractum. qui certi potest temporis continu[ti]atione firmari«. Ibid. seq. Nuptiasnon concubitus, sed consensus etc. (D. L 17, 30). Verum est, neque pacta etc.(ibid. I. 31). Quod attinet ad ius civile etc. (ibid. I. 32) et aliae leges sequentes

vivente testatore manumittatur et ille etiam non mutata volun-tate moriatur, legatum non percipit. Nam quod ab initio vitio-sum, tractu temporis non convalescit. Secus 1) est in contractibus;re aliena obligata sive dis tracta inutiliter in initio, usucapionibusvel praescriptionibus sequente (tempore) convalescit venditio etpignoratio 2).

usque ad finem tituli, pago 17i. Servus rei publicae causa abesse non potest(ibid. 1. 21 I). Expl. Illam autem pradendere non permittitur, si servum reipublicae causa abesse dicatur, ut in D. t. si qllis cautionibus iudicio sisti pro-miserit (sic! - corr. si quis cautionibus in iudicio sistendi causa factis nonobtemperaverit), - ut etiam habent Codd. Bambergenses Jur. 17 (fol. 228 V),18 (fol. 185r), 19 (fol. 23:>v) et Ed. Enchiridion (fol. 57v) - I. si quis servumin iudicio sisti promiserit etc. (D. II. II. 7).

I) V. Sed cus (vel cuius). ') Hic expl. textus codicis V.