YNETM VE EKONOM Yl:2008 Cilt:15 Say:1 Celal Bayar niversitesi ..B.F. MANSA

Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

r. Gr. Hseyin Kutay AYTU Dokuz Eyll niversitesi, zmir MYO, ktisadi ve dari Programlar Blm, ZMR

ZET Roma Antlamasndan beri Avrupa Birliinin gndeminde olan genileme olgusu,

Birliin en nemli politik aralarndan biridir. Tarihsel sre iinde, her biri dikkatlice tasarlanm, mzakere edilmi ve yrtlm olan genilemeler, Avrupa btnlemesini aklamaya alan kuram ve yaklamlarca da incelenmitir. Birlik, bir yandan genilerken, dier yandan da derinlemeye almaktadr. Bu sreci aklamaya alan kuram ve yaklamlar Birliin evrimiyle birlikte gelimi ve eitlenmitir. Sz konusu kuramlar bazen birbirleriyle rekabet eder gibi grlseler de aslnda birbirlerini tamamlamakta ve ksmen rtmektedirler. Bu almann amac, Avrupa btnlemesini farkl alardan deerlendiren kuram ve yaklamlardan; federalizm, yeni ilevselcilik, liberal hkmetlerarasclk, ok dzeyli ynetiim, yeni kurumsalclk ve sosyal inacln genilemeye baklarn birlikte deerlendirmek; Orta ve Dou Avrupa genilemesini, deiik kuramlarn penceresinden btncl bir ekilde ortaya koymaktr.

Anahtar Kelimeler: Genileme, Federalizm, Yeni levselcilik, Liberal Hkmetlerarasclk, ok Dzeyli Ynetiim, Yeni Kurumsalclk, Sosyal naclk.

The View of Integration Theories on European Union Enlargement

ABSTRACT Enlargement, which is on the agenda of European Union since Rome Treaty, is one of the

most important political agents. Enlargements, each of which has been carefully devised, canvassed and implemented within the historical process, have been analysed by theories and approaches which try to explain European integration. The Union, on the one hand enlarges, on the other hand attempts to deepen. The theories and approaches which try to explain that process have been developed and diversified with the Unions evolution. Though such theories are sometimes seen as they compete with each other, actually they complement each other and partly overlap. The aim of this study is to assess views of the following theories and approaches on enlargement: federalism, neo-functionalism, liberal intergovernmentalism, multi level governance, new institutionalism, social constructivism and to display Central and Eastern Europe enlargement from viewpoints of different theories.

Key Words: Enlargement, Federalism, Neo-functionalism, Liberal Intergovernmentalism, Multi-level Governance, New-institutionalism, Social Constructivism.

Giri Avrupa Birliinde genileme olgusu Roma Antlamasndan beri hep

gndemde olmutur. Altlar Avrupasndan (Almanya, Belika, Fransa, talya, Lksemburg ve Hollanda), arka arkaya dalgalar halinde gelen yeni lkelerin katlmyla srekli genileyen ve 27 yeli bir uluslarst yap haline dnen Avrupa Birliinin ileyii ve geliimi, eitli kuram ve yaklamlar ile aklanmaya allmaktadr. Her birisi Avrupa Birliinin evrim srecinin farkl dnemlerinde ve farkl koullar altnda gelitirilmi olan kuram ve yaklamlarn

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

150

ortak zellii, hibirisinin tek bana mevcut yapy, derinlemeyi ve gemiteki genilemeleri tam olarak aklayamamalardr.

Bu almada ncelikle genileme kavram ve genilemenin Birlik asndan tad nem ortaya konulmaya allacak daha sonra, btnleme kuram ve yaklamlarnn AB genilemesi zerindeki deerlendirmeleri btncl bir ekilde ele alnacaktr. Kuramsal derinlie ve deneysel zenginlie sahip btnleme kuramlar genelde rekabet eden kuramlar olarak dnlmekle birlikte, gerekte rekabet eden deil, birbirlerini tamamlayan ya da ksmen rten kuramlardr.

Bu almada, Avrupa Btnlemesini aklamaya alan kuram ve yaklamlardan; federalizm, yeni ilevselcilik, liberal hkmetlerarasclk, ok dzeyli ynetiim, yeni kurumsalclk ve sosyal inacln son genilemeye bak deerlendirilecektir.

I. Genileme Balangcndan bugne dein, Avrupa btnleme hareketinin deimez

ve tekrarlanan bir zellii olan genileme; Almanya, Belika, Fransa, talya, Lksemburg ve Hollandadan meydana gelen alt kurucu lkeye katlan yirmi bir lke ile oluan Avrupa Birliinin ahit olduu arka arkaya dalgalar halinde gelen (halende gelmeye devam etmekte olan) yeni lkelerin katlm iin kullanlan bir terimdir. Bu dar anlamdaki tanmlamaya, snrlar ve ynetiim ilikisi farkl tanmlamalar da ilave etmitir. Daha geni anlamda, genileme kavram deerlendirildiinde ABye komu lke ve blgeler, tam yelik beklentisinden bamsz olarak da AB dzeni ve ynetiiminin kapsamna girip, Birlik ile ikincil, daha yava ve evrimsel bir genileme sreci yaayabilmektedirler. Dolaysyla genileme; tam ye olmayan ya da olamayacak lkelerle kurumsallam ilikilerin yaygnlatrlmas ve bunun Birliin deiik snrlarna olan etkileri olarak ta tanmlanabilmektedir. (Kahraman, 2003: 355).

Roma Antlamasndan beri genileme olgusu Avrupa dncesinin temelinde yer almtr. Genileme olgusu, Roma Antlamasnn 237. ve 240. maddelerinde; her Avrupa lkesinin toplulua yelik iin bavurabilecei ve btnleme ile genilemenin limitsiz bir sre olduu eklindeki dzenlemelerle Avrupa dncesinin gemiten gelen nemli bir politik tercihidir. Avrupa Komisyonu'nun 20072008 genileme stratejisi ile ilgili raporunda da vurgulad zere genileme bugn dahi Avrupa Birliinin en gl politik aracdr. Birlie, nemli stratejik karlarn korumada, gvenlii salama ve atmay nlemede nemli bir politik g salamaktadr. Genileme sadece refahn artnda nemli bir rol oynamakla kalmam, ayrca Avrupa iin hayati neme sahip olan enerji ve ulam alarnn gvenliinin salanmasna da katkda bulunmutur (Commission of the European Communities, 2007: 2).

Altlar Avrupasndan gnmze kadar olan her bir genileme dalgas kendine has bir ekilde dikkatlice tasarlanm, yrtlm bir mzakere ve uzla srecidir. lk genileme srecinin mzakereleri 10 yldan fazla bir zaman alrken nc genileme dalgasnn mzakereleri 10 yldan biraz ksa bir sre alm

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

151

(Akay, 2005: 466) ve nihayet en son gerekleen beinci dalga olarak adlandrlan genilemenin tamamlanmas iin 2 ila 4 yllk bir sre gerekmitir (Laursen, 2005: 9-11).

Tarihsel sre iinde Avrupa Birlii bir yandan derinleirken bir yandan da genilemitir (European Commission, 2003: 4). Genileme srekli olarak ABnin gndeminde olmakla birlikte, souk savan sona ermesinden itibaren daha fazla nem kazanmtr. Genilemeye verilen nem literatrde de kendini gstermi, bu konuda yaplan kuramsal aratrmalarn saysnda nemli bir art olmutur. Ancak bu almalar tanmlayc ve daha ok tek bir vaka zerine younlamakta, genileme srecinde tek bir politika alannn analizini yapmaktadr (Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 501).

1951 ylnda yal ktann merkezinde kuzey-gney ekseninde yer alan alt lkeyle balayan btnleme giriiminde, gerekleen alt genileme dalgasnn ardndan AB 27 yeli bir hale gelmitir. Kimileri ABnin snrlarn Atlantikten balatp Ural Dalarna kadar devam ettirirken, kimileri ise Byk Britanya Adasn bile Avrupaya dhil etmemektedir. ABnin genilemesinin 40 lkeye kadar srmesi, zlandadan Hazar Denizine kadar uzanabilmesi olasdr (Bknz: Gkbunar, R.; Yankkaya, H.; Cura, S., 2008:1-5).

Genileme uluslararas rgt, ye devletleri ve Birlie katlacak lkeleri etkilemektedir. Uluslararas rgtte bir yandan gcn ve karlarn dalmn etkilerken, dier yandan da rgtn hedeflerini, normlarn, etkinliini ve kimliini etkilemektedir. Bu nedenle ok sayda kuram, genilemenin AB btnlemesi zerindeki etkilerini deerlendirmekte ve her biri kendi yaklamlar erevesinde genilemenin etkilerini analiz etmektedirler.

II. Federalizm ve Genilemeye Bak ye devletlerin egemenlik haklarnn snrl olduu federal dzenleme,

ulus devletlerin eklemlendirilerek, baz yetki dzeylerindeki politika belirleme haklar kendilerinde kalmak zere, merkezdeki ynetim aygtnn otoritesine balanmalarn ngren bir btnleme yaklamdr (Karaka, 2002: 12).

Genileme olgusunu, federalizm asndan deerlendirdiimizde; ncelikle kimin Birlie ait olduu sorusunun cevab son derece basittir. Herhangi bir lke ya da bir lkenin alt biriminin, gnll olarak Birliin anayasasndaki kurallar, ykmllkleri ve haklar kabul etmesi yelik iin yeterlidir (Schmitter, 2004: 73).

Federalistler asndan genileme srecindeki en nemli ama, aday lkelerin mktesebata nemli saylabilecek bir zarar vermeden uyum salamalarnn temini ve Avrupann derinlemesini salayan 198990 yllarndan beri devam eden reform srecinin kesintiye uramamasn salamaktr. Federalistler daha ok Avrupa Birliinin kurumsal ve politik dzeylerde ulat federal ve konfederal zelliklerin arttrlmasna odaklanmlardr (Burgess, 2004: 40).

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

152

Federalizm asndan genilemenin getirdii en nemli mcadele alan ortak politikalarn ve kurumlarn korunmasyla Birliin srdrlmesinin salanmasdr. zellikle Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD) ile ilgili kurumsal reformlarn devamnn sekteye uramamas federalist dncenin ncelik verdii sorunlardr (Burgess, 2004: 41).

III. Yeni levselcilik Ve Genilemeye Bak Yeni ilevselci yaklama gre iktisadi, mali ve teknik alanlar gibi daha az

nemli politika alanlarnda balatlan btnleme, zamanla yaylma (spill-over) etkisi diye adlandrlan bir tr tetiklemeyle dier alanlara da yaylp siyasal btnlemeye dnmektedir (Ar, 2004: 462). Avrupa Birliinde egemen olan, iktisadi btnlemenin gereklemeden, siyasi btnleme ve onun uzants olan askeri btnlemenin imknsz olduu sav da byle bir dncenin rndr. Parasal birlik ve i gvenlik gibi nemli alanlarda btnlemesini gerekletirebilmi olan AB, d politika ve gvenlik alanlarnda ayn baary gsterememitir. Krfez krizi, Bosna ve Kosova olaylar ve Irak savanda ABnin bir btn olarak d politikasn ynlendirememesi bunun en iyi kantlarn oluturmaktadr. Yeni levselci yaklamlarn argmanlar halen kabul edilmekle birlikte, 1990lar sonras gelimeleri aklayabilecek nitelikte deildir (Karacasulu, 2007: 89).

lk olarak 1950li yllarn sonlarnda Ernst Haas tarafndan gelitirilen yeni ilevselcilik yaklam Sovyetler Birliinin dalmasna kadar, AB btnlemesinin souk savaa bir tepki olarak ortaya ktn ileri srdnden, 90l yllardan sonra ortaya kan AB btnlemesini ve genilemesini aklamakta yetersiz kalmaktadr (Haas, 1958: 27; Moravcsik,2005: 277; Karacasulu, 2007: 89).

Gerek ilevselcilik gerekse, yeni ilevselciliin genilemeyle ilgili syledii ok fazla bir ey yoktur. Schmittere gre bu iki yaklamda federalizm kadar genileme olgusuna sessiz kalmtr (Schmitter, 2004: 71).

Fonksiyonel grevlerdeki genilemelere olumlu yaklaan yeni ilevselciler, yeni lkelerin Birlie katlmasna olumsuz yaklamaktadrlar. Yeni ilevselcilerin varsaymlarna gre, yanll ok ksa bir zamanda kantlanm olan, ABnin blgesel btnlemesine kimin katlp kimin darda kalaca ynndeki ngrsne gre, svire ok nceden Birlie ye olmalyken Yunanistan ABnin dnda kalmalyd. nk svire ilevsel anlamda daha ok Avrupann bir parasyken Birlie katlmam, iktisadi ve siyasi olarak Avrupaya daha uzak olan Yunanistan Birlie katlmtr (Schmitter, 2004: 70).

Eer AB genileyecek olursa, ortaya kacak olan yeni Avrupada, yeni ilevselciliin en nemli argman olan yaylma etkisinin gecikecei ve yavalayaca aikrdr. Bunun iin yaylma etkisinin tam yelik ncesindeki mzakere srecinde bir hedef olarak ortaya konulmas ve hem mevcut yelerin hem de aday lkelerin zararlarnn tazmin edilmesi gerekmektedir.

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

153

Yeni ilevselcilerin zellikle zerinde durduklar bir konu da, baarl bir mzakerenin sonucunda, yeni ye olan lkenin mktesebata tam uyum salayp salayamad ve gerekli yetki aktarmn geri dnmsz olarak yapmaya niyetli olup olmadklardr (Schmitter, 2004: 70).

Yeni ilevselcilerin zerinde en ok hassasiyetle durduklar konu ise, genilemenin uzun dnemli sonularnn mktesebata nasl etki edeciidir. Bununla birlikte yeni ilevselciler uzun derogasyonlar ile baz ortak politikalarn dnda kalma seenei konusunda ayn hassasiyeti gstermemektedirler.1

IV. Liberal Hkmetlerarasclk ve Genilemeye Bak Andrew Moravcsik tarafndan gelitirilen, AByi kuran antlamalarn

yeniden dzenlenmesinde ve Birliin derinlemesinde olduu gibi genilemeyi de aklama kapasitesine sahip olan kuramlardan biri liberal hkmetlerarasclktr (Rosamond, 2000: 201). nk genileme karar da hkmetleraras mzakereler sonucunda oybirlii ile oluan bir karardr. Liberal hkmetlerarascln temel ampirik alma alan genileme olmamakla beraber Mattli (1999) ve Gsthl (2002)in almalar aday lkelerin yelii zerine odaklanm, ABnin genileme konusundaki karar analiz edilmemitir (Schimmelfennig, 2004: 86; Mattli, 1999; Gsthl, 2002).

1960lardaki ngilterenin yelik konusunu inceleyen Moravcsike gre ngilterenin yelik istei ile De Gaulle Fransasnn buna kar kmasnn arkasndaki temel neden ekonomik karlardr (Schimmelfennig, 2004: 86).2 O tarihlerde, ngilterenin ekonomik karlar Birliin dnda kalmaktan zarar grrken, Fransa dk fiyatl ticari rekabetten ve ngilterenin ortak tarm politikasna kar kmasndan endie ediyordu. Fransann muhalefeti ancak ortak tarm politikasnn oluturulmasndan sonra ortadan kalkmtr (Schimmelfennig, 2004: 86).

Moravcsik ve Vachudovann Liberal Hkmetlerarascln pazarlk teorisine dayandrdklar dou genilemesinde aday lkeler srekli olarak AB ile olan mzakerelerde zayf olan taraf olmulardr (Moravcsik and Vachudova, 2003: 20). ngilterenin tam ye olmas srecinde her iki tarafta benzer bir kazanm elde etmilerdir. Tabi ki bu genilemede ye olmayan kk lkelerin topluluun ortak pazarna dhil olmasnn getirdii kazanmlar, topluluun pazarnn genilemesinin ye lkelere getirdii kazanmdan daha fazla olmutur. Bu karlkl bamllktaki asimetrik durum dou genilemesinde daha da fazla gze arpmtr. Keza 10 yeni ye iin 1990larda ortak GSMH, AB 15lerin

1Daha nce gereklemi olan ilk genilemede birlie giri artlar yeterince adil olarak deerlendiriliyordu. Maliyetlerin ve faydalarn adilane bir ekilde datm, arlkl oy sistemindeki grece orantllk ve dengelilik, yan demelerde ve gsterilen muafiyetlerdeki yeterli cmertlik ile AB kurumlarnn tand esneklik nedeniyle hibir lke yelik konusunda pimanlk duymuyordu. Fakat dou genilemesi bu olumlu tabloyu deitirdi. Daha ar olarak talep edilen koullar, grnte siyasi ama ayn zamanda iktisadi ve sosyal nedenlerle, baz hassas rnler de muafiyetlerin verilmesinde ve yeliin getirdii zararlarn tazmininden kanlmas, kurumlarn saysndaki art ve aralarndaki dengenin deimesi nedeniyle yukarda belirtilen olumlu tablo alt st oldu (Schmitter, 2004: 71). 2 Ayrca ngilterenin de iinde bulunduu birinci genileme dalgasnn siyasi deerlendirmesi ve o tarihlerde

ATnin iinde bulunduu siyasi iklim hakknda bkz; Karluk, 2003: 15-17.

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

154

ortak GSMHsinin yaklak %5ini olutururken bu lkelerin toplam d ticaretlerindeki ABnin pay ihracat ve ithalatta %50 ile 70e ykselmi, ABnin bu lkeler ile d ticaret pay ise %5in altnda kalmtr (Laursen, 2005: 6). Yine ayn dnemde Orta ve Dou Avrupa lkeleri iin batdan douya akan sermaye ak nem arz ederken doudan batya ynelen sermaye ihmal edilebilecek kadar az bir dzeyde kalmtr. Bu ekilde Avrupa pazarna ve Avrupa sermayesine baml olan Orta ve Dou Avrupa lkeleri mktesebata tam uyumu gerekletirirken, bteden daha az fonlanma, igcnn serbest dolam gibi tam yeliin getirdii temel haklarda geici snrlamalar v.b. katlm koullarn kabul etmek zorunda kalmlardr. nk her eye ramen bu yeni yeler iin Birliin dnda kalmak, siyasi olarak karar verme srecinde masada olamamak, ticari olarak ise ortak pazarn anti damping ve ithalat snrlama gibi nlemleriyle karlamalarna neden olacakt (Schimmelfennig, 2004: 87).

Liberal Hkmetlerarasclk ayn zamanda AB 15lerin genilemeyle ilgili tercihleri konusunda da mantkl aklamalar getirmektedir. lkeler genilemenin hz ve boyutu konusundaki fikirleri ile birbirlerinden ayrlmaktadr. Genilemeyi destekleyen lkeler, Orta Avrupa lkelerine ynelik daha hzl bir genilemeden yana taraf olurken; olumsuz yaklaanlar daha yava ama 10 lkeyi de ieren daha kapsaml bir genilemeyi desteklemilerdir. Avusturya, Finlandiya ve Almanya Orta Avrupa lkeleriyle snrl bir genilemeyi desteklerken, ngiltere, Danimarka ve sve 10 yeni lkeyi de ieren daha kapsaml bir genilemeden yana tavr koymulardr. Belika, Lksemburg ve Hollanda Orta Avrupa lkeleriyle snrl bir genilemeye kar karken, Fransa Yunanistan, rlanda, talya, Portekiz ve spanya 10 yeni yeyi de kapsayan genilemeye kar olumsuz tavr taknmtr. lkelerin bu tercihlerinde corafi konumlar belirleyici olmutur. Yunanistan ve talya haricinde dou Avrupa ile snr olan lkeler genilemeyi desteklerken, ngiltere hari corafi olarak uzak olan lkeler snrl genilemeye kar olumsuz yaklamlardr. Bununla birlikte Finlandiya dndaki kuzey ve gney lkeleri 10 yeni yeyi de ieren kapsaml ama yava ilerleyen bir genilemeyi tercih etmilerdir (Schimmelfennig, 2004: 87).

Moravcsike gre lkelerin ulusal tercihlerini belirlemede, Orta ve Dou Avrupa lkelerine olan corafi yaknlklar ve bu yaknlklarndan kaynaklanan, snr ticareti ve sermaye aklar etkili olmaktadr (Moravcsik, 1998: 26). Bu nedenle Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile snr olan devletler dier lkelere gre bunlarla olan ticaretinden daha fazla kazan salamakta ve bu lkelerin ekonomik olarak gelimesine daha fazla nem vermektedirler. Bu deerlendirme ile Liberal Hkmetlerarasclk; Fransa, talya ve Yunanistan bata olmak zere tm gney lkelerinin Bulgaristan, Romanya ve Gneydou Avrupa lkelerine neden destek verdiini aklamaktadr. Benzer ekilde, Danimarka ve svein en kuzeydeki lkeler ile dou genilemesine destek verme nedenlerini de aklamaktadr. Yine Finlandiyann Lksemburg Zirvesi ncesinde Danimarka ve svein destekledii 10+2 yeli genilemeye destek vermemesinin nedeni; Estonyann Finlandiyann komusu ve Baltk devletleri iinde en nemli ticari partneri olup, Komisyonun

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

155

mzakerelerin balamas iin yaymlad ilk listede yer almas gsterilmektedir (Schimmelfennig, 2004: 87).

Farkl lkelerin genileme konusundaki tercihlerinin nedenleri tam olarak aklanamasa da, bu tercihlerin gerisinde yatan temel neden lkelerin karlkl bamllktan elde edecekleri deiik seviyelerdeki kazanlardr (Schimmelfennig, 2001: 51). Bu durumda ortaya kan sonu ise dou genilemesi iin hibir lkenin kesin kar olmamas, sadece farkl seviyelerde genilemeye destek vermeleridir. Dou genilemesinin daha az gelimi ve tarmn nemli olduu lkelerde daha yksek maliyetler yaratmas, Yunanistan ve talyann snrda olmalarna ramen dou genilemesine daha temkinli yaklamalarna neden olmutur. nk Orta ve Dou Avrupa lkeleri de bu lkeler ile ayn tarmsal rnler ile tekstil, deri ve metal gibi benzer sektrlerde uzmanlamlardr. Bu nedenlerden dolay yeni gelen lkelerin bteden net katk alan lkeler olmas, Ortak Tarm Politikas (OTP) ve yapsal fonlar araclyla eski yelere giden kaynaklarn azalmas; Yunanistan, spanya, Portekiz ve rlandann genilemeye daha temkinli yaklamasna neden olmutur (Schimmelfennig, 2004: 88-89).

Ayrca, jeopolitik karlar da lkelerin genilemeye baklarn etkilemitir. Keza corafi uzaklk ve asimetrik karlkl bamllk sadece ekonomik kazanc arttrmyor ayn zamanda, siyasi etkileimi de gelitiriyor. Bata Fransa olmak zere Akdeniz lkelerinin genileme konusundaki temkinli yaklamlarnn bir nedeni de; yeni ye lkelerin Almanyann liderliinde olmak zere kuzey ve dou eksenli olarak ortak hareket edecekleri endiesidir. ngiltere ise, ABnin derinlemesinden ekinmesi nedeniyle, genilemenin AB btnlemesini ksmen sulandraca ve derinlemeyi yavalataca dncesiyle dou genilemesine destek vermitir (Kahraman, 2003: 360).

V. ok Dzeyli Ynetiim Yaklam ve Genilemeye Bak Avrupa Birlii ynetimi iinde snrl sayda olan aktrlerin saylarnn

arttn ve eitlendiini, bundan dolay da devlet merkezli btnleme anlaynn aklayc etkisinin azaldn iddia eden ok dzeyli ynetiim yaklam, genilemenin boyutu ve zamanlamasyla ilgili hkmetler arasndaki kararlar incelememitir (Rosamond, 2000: 201). Bu yaklam, genilemenin Avrupa kurumlar ve ynetiimi zerindeki etkileri ile yeni ye olan lkelerdeki ynetiimin deiimine odaklanmtr. Bu yaklama gre, genileme sonrasnda Avrupann yzletii en nemli sorunlardan biri AB iinde artan heterojenliktir.3 Buna gre Birliin politika yapm sreci ve anayasal sistemi gerek mzakereler srasnda gerek ise sonrasnda bu heterojenlikle mcadele etmek zorunda kalacaktr (Jachtenfuchs and Koch, 2004: 112).

Genileme sonrasnda, lkelerin sahip olduklar deiik politik tercihler nedeniyle, Konseyde daha kesin, zellikli ve bir rnek kararlarn alnmas ok daha zorlaacaktr. Bu nedenden dolay alnacak kararlarda olabildiince esnek

3 Heterojenlik ile ekonomik gelimilikteki dzey farkllklar, ynetsel yap ve kapasitesi, siyasi sistemlerdeki

ve fikirlerdeki farkllk kastedilmektedir.

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

156

olunup karar srelerinde oluacak bir kilitlenmeden kanlmaya allacaktr. Ayrca 27ler ABsinin politika yapm sreci iin ihtiya duyaca iletiim ve bilgi paylam dzeyi 15ler ABsinden ok daha byk ve karmak olacaktr. Bylece Birlik dzeyinde artan heterojenlik, anayasal zellikler tayan uluslarst yapnn aksine otonomileri glendirecektir (Jachtenfuchs and Koch, 2004: 112).

VI. Yeni Kurumsalclk ve Genilemeye Bak Yeni kurumsalc analizler btnlemeyi aklamak iin yerel ve

uluslararas kurululara ilikin genel teorilerden istifade ederler. Aslnda, yeni kurumsalclk bir tek deil birden fazla kurumsalclktan meydana gelir. Bunlardan en ok gze arpanlar rasyonalistler (veya rasyonel tercih rational choice)4, tarihsel (historical) ve sosyolojik (sociological) kurumsalclktr. Dierleri ise yasal (legal) ve epistemic kurumsalclktr. Yeni kurumsalc yaklamlarn temel zellii; AB kurumlar zerine, sadece amalar ve kkenleri aklanmas gereken sonu deikenler (outcome variables) olarak deil, ayn zamanda aktrlerin uyum alanndaki stratejilerini ve hedeflerini nemli bir biimde etkileyen bamsz ve/veya ara deikenler (independent and/or intervening variables) olarak odaklanmalardr (Sangiovanni, 2006: 194).

Genilemenin ABnin kurumsal yaps ve politikalar zerinde etkilerini inceleyen kurumsalclardan, rasyonalistler ve bir sonraki blmde incelenecek olan inaclarn tezleri ksmen rekabet ederken, ksmen de birbirini tamamlayc niteliktedir. Rasyonalist kurumsalclkta kurumlarn oluma nedenleri bireyin ve karlarnn arkasnda kalmaktadr. Bireyselcilik ve materyalizm ile sembolize edilen rasyonalist kurumsalclkta aktrlerin bencil davrandklar, dierlerinden ziyade nce kendi refahn dndkleri varsaylmaktadr (Schimmelfennig, 1999: 3). Ayrca, rasyonalist yaklam uluslararas rgtlere kulp olarak bakmaktadr. Bu gnll kulbe katlm, ancak yelerin kulpten net bir kazan elde etmeleri durumunda gereklemektedir. Dolaysyla lkelerin genileme konusundaki tercihlerini maliyetler ve faydalar belirlemektedir.

Maliyet/fayda analizi ye lkeler ile toplulua katlacak yeni lkeler asndan farkl ekilde ele alnabilir. ye devletler asndan en nemli maliyet rgt iindeki kaynaklarn yeni yelerle paylalacak olmas ve politika yapma iradesinin ksmen kaybedilmesidir. Buna karn, rgte katlacak yeni yeler ise, politika yapma iradesini kaybetmenin yan sra, adaptasyon maliyetlerine katlanacaklardr.

AB liderleri genilemenin uzun dnem ekonomik ve corafi yararlarn, komu lkelerle ticari frsatlar ve istikrarn yaratlmasn dnerek genilemeyi istemektedirler. Dou Avrupa devletleri de benzer ekilde, AB yeliini dnyann en byk tek pazarna katlmay, batyla gl politik balar ve i demokrasi ile kapitalizm konusunda istikrar salayaca iin tercih etmektedirler (Moravcsik

4 almada Rasyonel Tercih Kurumsalclar, bundan sonra sadece rasyonalistler ya da rasyonalist kurumsalclar

olarak anlacaktr.

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

157

and Vachudova, 2002: 1-2). Dou Avrupaya doru olan genilemede yeni yeler ise, ekonomik ve corafi kazanmlarnn yan sra hukuk ve demokrasilerini teminat altna almak ve sistemin dnda kalmamak iin istemektedirler. Rasyonalist yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa devletleri net faydalarn maksimize ettikleri iin yatay kurumsallamadan yana olmulardr. ye lkeler ise ekonomik ve corafi faydalarnn yan sra, yeni yelerin katklarndan dolay politik yararlar elde etmektedirler. Ayrca, rgtte ekonomik btnlemenin derinlemesi dardakiler iin negatif koullar yaratmakta, sistemin dnda kalma endiesi lkeleri genilemeye yneltmektedir.

Kurumlarn uzun dnemli etkileri zerine odaklanan tarihsel kurumsalclk ise, Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki reform sreciyle ilgilenmitir. Tarihsel kurumsalclar, ABye tam yeliin ve/ veya yelik sznn aday lkelerdeki, zellikle de eski komnist lkeler olan Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki, ekonomik ve politik sre zerinde etkileri var m? Varsa bu etkiler nasl olmaktadr? sorularnn zerine younlamlardr (Rosamond, 2003: 117; Pollack, 2004: 151-152).

AB genilemesiyle ilgilenen sosyolojik kurumsalclar ise, daha ok 1990l yllarn sonunda mevcut ye lkelerin yzlemek zorunda kalacaklar btesel ve kurumsal zorluklara ramen bu 12 yeni ye ile neden mzakereye baladklar ve mzakereler sresince Birliin sahip olduu pazarlk gcne ramen bu lkeler ile neden uzlamaya gittii zerine odaklanmlardr (Pollack, 2004: 151). Rasyonalistlerin aklayamadklar, mevcut yelerin byk ekonomik maliyetlerine ramen, son genilemeyi nasl ve niin kabul ettikleri olgusunu, sosyolojik kurumsalclar; sosyal inaclara benzer ekilde ortak norm ve deerlere, ABnin kolektif kimliine, kltrel faktrlere atf yaparak aklamlardr (Schimmelfennig, 2001: 61).

VII. Sosyal naclk ve Genilemeye Bak Rasyonalist kurumsalclarn tersine, sosyal inac yaklam genilemeye

sosyolojik aklamalar getirmektedir. Rasyonalistler genileme tercihlerini ye devlet ve aday lkenin beklenen maliyet ve faydalarnn temeline dayandrrken, sosyal inaclar genileme politikalarnn fikirsel ve kltrel faktrler ile ekilleneceini ileri srmektedirler. Birlik iindeki ve dndaki aktrlerin ortak kimlik, norm ve temel inanlar paylama derecesi genilemenin temel belirleyicisidir. Dier bir deile genileme, uluslararas rgt ve d devlet arasnda ortak deer ve normlarn paylalma derecesine gre gereklemektedir. Deer ve normlar ne kadar paylalrsa, kurumsal normlar o kadar gl olur ve ye devletler d lkeyle yatay btnlemeye o kadar istekli olurlar (Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 514).

Souk savatan sonra Avrupa btnlemesinin inasnda, ulus devletlerin tesinde bir st kimliin oluturulmas ve Avrupallk nem kazanmaya balad. AB, 1993 ylnda gerekletirilen Kopenhag zirvesinin ardndan kendisini zellikle hukukun stnl, demokrasi insan haklarna ve aznlklara sayg temelinde bir Deerler Birlii olarak tanmlad. Genileme kararlaryla birlikte

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

158

yeni yelerde bu hususlarn karlanmas n plana kt. zellikle Orta ve Dou Avrupa lkelerinin genilemesinde sosyolojik faktrler (deer ve normlar) egemen oldu.

1990l yllarn balarnda AB tek pazarn oluturacak derinleme abalarn srdrrken, uzun bir aradan sonra Avrupa Serbest Ticaret Alan (EFTA) genilemesi gndeme geldi. Literatrde bu genilemeyi hazrlayan temel etmenler arasnda; souk savan sona ermesinin yan sra, AB btnlemesinin derinlemesinden kaynaklanan negatif d koullar gsterilmektedir. Ayrca petrol krizi ve kreselleme gibi dnya ekonomisindeki deimeler gl bir kurumsal iliki iin olumlu tevik yaratmtr (Schimmelfennig and Sedelmeier, 2002: 514).

EFTA lkelerinin tam yelik bavurular rasyonalistlerin grleriyle aklanabilir. Dnya ekonomisindeki deimeler EFTA lkelerinin materyal karlarn dnerek AB yeliinin onlara getirecei maliyet ve yararlar temelinde yeniden deerlendirmelerine yol amtr. Buna karn, bu genilemenin aklanmasnda kimlikle ilgili faktrlerin daha az nemli olduu grlmektedir.

Orta ve Dou Avrupa genilemesi ise ksmen rasyonalist ksmen de sosyal inac yaklamla aklanabilmektedir. Maliyet / Fayda hesaplamalar erevesinde, dorudan d yatrmlarn artmas, bteden yararlanma, AB karar mekanizmalarnda yer alma ve demokratik rejime geile birlikte toplam refah maksimize etme gibi yararlar bu genilemeyi tevik etmitir. Ancak genilemenin aklanmasnda materyal faktrler nemli olmakla birlikte yetersiz kalmakta, soysal normlarn nemini vurgulayan inac yaklamla desteklenmektedir.

nac yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa lkeleri AB yeliini dou kimliini atarak Avrupaya dn ile gdlemeye alrken, Avrupa Birlii ise Orta ve Dou Avrupa lkeleri iin bizlerden biri argman ile ortaya kmaktadr. Souk sava dneminde farkllk daha ziyade AB ile Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkeleri arasndayken souk savatan sonra bu lkeler arasnda kltrel farkllklar en aza indirilerek ortak bir Avrupa kimliinde buluulmas, liberal demokratik normlarn ve deerlerin benimsenmesi genilemeyi kolaylatrmtr (Karacasulu, 2007: 95).

VIII. Sonu ve Deerlendirme Avrupa Birliinin balangcndan bugne kadar genileme olgusu

btnlemenin deimez ve tekrarlanan bir zellii olagelmitir. Tpk ABnin btnleme ve derinlemesinde olduu gibi, genilemesini de tek bir kuramla aklama imkn bulunmamaktadr. Avrupa btnlemesini aklamaya alan kuram ve yaklamlar, bazen kendi ilerinde rekabet edermi gibi alglansa da aslnda birbirlerini tamamlayarak ABdeki deiimi ve geliimi farkl alardan deerlendirmektedirler.

Genileme konusunda ok fazla bir ey sylemeyen federalizm; almada da ortaya konulduu zere, genileme sonrasnda ortak kurum ve politikalarn korunmas ve srdrlmesiyle ilgilenmektedir.

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

159

1950li yllarda Haas tarafndan ilevselcilikten yararlanlarak gelitirilen yeni ilevselci yaklam, Birliin oluumunun Souk Savaa bir tepki olarak ortaya ktn ileri srd iin 1990lar sonrasnda ortaya kan AB genilemelerini aklamakta yetersiz kalmaktadr. Ayrca genileme sonrasnda yaylma etkisinin gecikecei ve yavalayaca nedeniyle yeni ilevselciler genilemeye temkinli yaklamaktadrlar.

Gerek aday lkelerin gerekse ye lkelerin devletleraras pazarlklar sresince genilemeye kar takndklar tutumlar ve bu tutumlarnn altnda yatan nedenleri ortaya koymaya alan Liberal Hkmetlerarasclk farkl lkelerin genileme konusundaki tercihlerinin sebepleri tam olarak aklayamamaktadr.

ok dzeyli ynetiim modeli ise, genileme konusunda devletleraras kararlar yerine, genilemenin Birlik kurumlar ve ynetiimi zerindeki etkilerine odaklanmtr. Bu yaklam, Birliin genileme sonrasnda yzlemek zorunda kald artan heterojenlik sorunu ve Birliin bununla nasl mcadele edeceiyle ilgilenmitir.

Uluslararas rgtlere bir tr kulp olarak bakan Yeni Kurumsalclardan rasyonalistlere gre lkelerin genileme konusundaki tercihlerini fayda/maliyet hesaplar belirlemektedir. Fayda/ Maliyet analizi ye lkeler ile toplulua katlacak yeni lkeler asndan farkl ekilde deerlendirilmektedir. ye devletler asndan en nemli maliyet, rgt iindeki kaynaklarn yeni yelerle paylalacak olmas ve politika yapma iradesinin ksmen kaybedilmesidir. Buna karn, rgte katlacak yeni yeler ise, politika yapma iradesini kaybetmenin yan sra, uyum maliyetlerine katlanacaklardr. Rasyonalistlere gre; AB liderleri genilemenin uzun dnem ekonomik ve corafi yararlarn, komu lkelerle ticari frsatlar ve istikrarn yaratlmasn dnerek genilemeyi istemektedirler. Orta ve Dou Avrupa devletleri de benzer ekilde, AB yeliini dnyann en byk tek pazarna katlmay, batyla gl politik balar ve i demokrasi ve kapitalizm konusunda istikrar salayaca iin arzu etmektedirler. Tarihsel kurumsalclar yelik sreci ve sonrasnda Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki reform sreciyle ilgilenmektedir. Sosyolojik kurumsalclar ise almada belirtildii zere genilemede, rasyonalistlerin aklayamad konular, sosyal inaclar gibi ABnin kolektif kimliine, kltrel faktrlere ve ortak norm ve deerlere atf yaparak aklamlardr.

Ortak deerler ve kimlik zerine younlaan Sosyal naclk, genileme politikalarnn, dnsel ve kltrel faktrler ile ekilleneceini ileri srmektedir. Bu yaklama gre genilemenin temel belirleyicisi, gerek Birlik iinde gerekse Birlik dndaki aktrlerin, ortak kimlik norm ve deerleri paylama derecesidir. Bu yaklama gre, Orta ve Dou Avrupa lkeleri Souk Sava dnemindeki dou kimliklerini geride brakarak AB yeliini Avrupaya dn ile gdlemeye alrlarken, AB lkeleri de Orta ve Dou Avrupa lkelerine bizlerden biri argman ile genileme konusunda destek vermektedirler.

H. K. Aytu / Btnleme Kuramlarnn Avrupa Birlii Genilemesine Bak

160

KAYNAKA AKAY, Hale (2005), Katlm ncesi Sre, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, Editr Desmond Dinan,

Kitap Yaynevi, Birinci Cilt, eviren Hale Akay. ARI, Tayyar (2004), Uluslararas likiler Teorileri, Alfa yaynlar, 4. Bask. BURGESS, Micheal (2004), Federalism, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration

Theory iinde, Oxford University Press, 25-41. Commission of the European Communities (2007), Enlargement Strategy and Main Challenges

2007-2008 Brussels, 6.11.2007 COM(2007). European Commission (2003), The More Unity and More Diversity the European Unions Biggest

Enlargement, B-1049, Brussels. GKBUNAR, R. vd (2008), Avrupa Birliinin Trkiyeli Gelecei: Umutlar ve Korkular, Ankara,

Nobel Yaynclk. GSTHL, Sieglinde. (2002), Reluctant Europeans. Norway, Sweden and Switzerland in the Process

of European Integration, Boulder, CO: Lynee Rienner. HAAS, Ernst B.(1958), The Uniting of Europe: Political, Social and Economic Forces,1950-1957.

Standford, CA: Standford Universty Press. JACHTENFUCHS, Markus ve KHLER-KOCH, Beate (2004), Governance and Institutional

Development, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press, 97-115.

KARAKA, Yusuf (2002), Avrupa Birliinde Siyasal Entegrasyon, Siyasal Kitabevi. KAHRAMAN, Sevilay (2003), Avrupa Birliinin Genileme Politikas, M. Kar, ve H. Arkan,

(der.), Avrupa Birlii Ortak Politikalar ve Trkiye- Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Politikalarn Uyumlatrlmas iinde, Beta Yaynlar, stanbul, Ekim, 349-372.

KARACASULU, Nilfer (2007), Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt:3, Say:9 (2007)/Vol:3 No:9, 82-100.

KARLUK, Rdvan (2003), Avrupa Birlii ve Trkiye, Beta Yaynlar, stanbul. LAURSEN, Finn (2005), The Eastern Enlargements of the EU: Why and How Far?, Jean Monnet

/ Robert Schuman Paper Series, Vol.5 No. 29, August, 1-28. MATLI, Walter. (1999), The Logic of Regional Integration. Europe and Beyond, Cambridge,

Cambridge University Press. MORAVCSK, Andrew (2005), Btnleme Kuram, DNAN, D. (edt.), Avrupa Birlii

Ansiklopedisi iinde, Kitap Yaynevi, Birinci Cilt, eviren Hale Akay. MORAVCSK, Andrew (1998), The Choice for Europe: Social Purpose and State Power from

Messina to Maastricht, Cornell University Pres. MORAVCSK, Andrew ve VACHUDOVA, Milada Anna (2002), Bargaining Among Unequals:

Enlargement and the Future of European Integration, European Union Studies Association, Vol.15, No:4, Fall, 1-3.

MORAVCSK, Andrew ve VACHUDOVA, Milada Anna (2003), National Interests, State Power, and EU Enlargement East European Politics and Societies, 17-42.

POLLACK, Mark A. (2004), The New Institutionalism and European Integration, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press, 137-156.

ROSAMOND, Ben (2000), Theories of European Integration, Palgrave, ROSAMOND, Ben (2003), New Theoris of European Integration, M. Cini (der), European Union

Politics iinde, , Oxford University Press Inc., New York, 109-127. SANGOVANN, Mette Eilstrup (2006), The 1992-Project, the Revival of Neofonctionalism and

the Liberal Intergovernmentalist Challenge, M. Eilstrup-Sangiovanni (der.), Debates on European Integration A reader iinde, Palgrave Macmillan, 181-203.

SCHIMMELFENNIG, Frank (2004), Liberal ntergovernmentalism, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press., 75-94.

SCHIMMELFENNIG, Frank (2001), The Community Trap: Liberal Norms, Rhetorical Action, and the Eastern Enlargement of the European Union, International Organization, Vol. 55, No. 1. (Winter,), 47-80.

Ynetim ve Ekonomi 15/1 (2008) 149-161

161

SCHIMMELFENNIG, Frank (1999), The Double Puzzle of EU Enlargement: Rhetorical Action, and the Decision to Expand to the East, Paper Presented at ECSA Sixth Biennial International Conference, Pittsburgh, 3-5 June 1999, 1-48.

SCHIMMELFENNIG, Frank. ve SEDELMEER Ulrich. (2002), Theorizing EU Enlargement: Research Focus, Hypotheses, and The State of Research, Journal of European Public Policy, 9:4, August, 500-528.

SCHMTTER, Philippe C. (2004), Neo-Neofunctionalism, A. Wienner ve T. Diez (der.), European Integration Theory iinde, Oxford University Press, 45-74.