bron voor groene economie 2.0 2015-2030 · 2018. 3. 9. · ‘bron voor groene economie 2.0’ is...
TRANSCRIPT
-
1
Bron voor Groene Economie 2.0 2015-2030
Visie Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
Wereldoplossingen voor werelduitdagingen
-
2
Mijlpalen 2030 voor Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
Algemeen• Dekennisinstellingenbinnendetopsectorblijvenmondiaalnummer1inexcellente
plantenwetenschappen.
• Nieuweontwikkelingeninwetenschapopdekennisveldengenetica,plantenfysiologieen
fytopathologieenimplementatievandezetechniekeninTuinbouw&Uitgangsmaterialenmet
gebruikvanhigh-techtechniekenzoalsgenomics,sensortechnologieenbio-informatiehebbende
innovatievoorsprongvandesectorinNederlandverderverstevigd.
• Hetpercentagebedrijvendatparticipeertinpubliek-privatesamenwerkingsprojectenistenopzichte
van2015verdubbeldin2019enverdrievoudigdin2030.
• InvestereninR&Ddoorprivatebedrijvenisin2030toegenomen.
Meer en beter met Minder• Detopsectorheeftmondiaaldemeestduurzametuinbouwproductieketens,metaandachtvoorplant
entechnologie.
• Detopsectorheefthaarwereldmarktleiderschapophetgebiedvanuitgangsmaterialen(waaronder
groentezaden,pootaardappelen)verderuitgebouwd.
Samenwerkende waardeketens• Meteenfocusoptoegevoegdewaarde,productvernieuwing,duurzaamheideneennieuwe
marktbenaderingzetdetopsectordewerelduitdagingenominkansenenverzilvertze.
Gezondheid en Welbevinden• Detopsectorbiedtdagelijkstoegangtoteengezondplantaardigvoedingspakkettegeneen
betaalbareprijsenrealiseerteengezondewerk-,leef-enleeromgeving.
Voedselveiligheid• Detopsectorstaatvoorbetaalbaargaranderenvanveiligheidbijconsumptievanplantaardige
producten.
Voedselzekerheid• Detopsectoriseenwereldwijderkendekoploperophetgebiedvanopbrengstzekerheiddoordehele
tuinbouwproductieketen,opbasisvanrobuusterassenenintelligenteteelt-enverwerkingsmethoden.
• Detuinbouwzorgtdoordebeschikbaarheidvandevitaminen,vezelsenmineralen(ingroente-en
fruitgewassen)vooreenbelangrijkeaanvullingnaastdeenergie-eneiwitinnameineengebalanceerd
dieet.Ditheefteengroteimpactvoorde2miljardmensendiewereldwijdaan‘malnutrition’leiden.
-
3
Visie Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
Bron voorGroene Economie 2.02015 - 2030
Wereldoplossingen voor werelduitdagingen
-
4
-
5
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1. Inleiding 7
Hoofdstuk 2. T&U met recht een topsector 11
Hoofdstuk 3. Cross-overs topsectoren 17
Hoofdstuk 4. Wereldleider in internationaal ondernemerschap 21
Hoofdstuk 5. Ambities T&U 25
Hoofdstuk 6. Financiële kaders 31
Figuren 35
-
6
-
7
..
1. Inleiding
VierjaarnadatTopsectorTuinbouw&Uitgangsmaterialen(T&U)‘BronvoorGroeneEconomie’aanbood
aanhetkabinetzietdewerelderandersuit.Deeconomischecrisiszettedefinitiefeenstempelop
dewereldeconomie,maarvoorzichtigherstelisin2015ookwereldwijdvoelbaar.EenEuropese
voedselveiligheidscrisis(EHEC)eneenRussischeboycotraaktendetuinbouwafzet,maarerbiedenzichook
nieuwegroeimogelijkhedenaan.Gemeenschappelijkesectorinstitutenverdwenen,maardaarvoorkomenin
toenemendematenieuwe-vaakprivate–samenwerkingenindeplaats.
VeranderdekansenenuitdagingenzijndeaanleidingvoorTopsectorT&Uomdezevisieopdetoekomstte
toetsenaandenieuweontwikkelingen,tereflecterenopbehaaldedoelenendeambitieswaarnodigbijte
stellenofnieuweteformuleren.Metditdoelisdezehernieuwdevisiegeschreven.
In beweging
Hetnieuwevisiedocumentdraagtbewustdenaam‘BronvoorGroeneEconomie2.0’.Hetbouwtnamelijk
voortopdebasisdiedetopsectorin2011heeftgelegd.Geenradicaleveranderingen,devisieopenvan
TopsectorT&Uisrobuust.
Debasisvoordevisiestaatalseenhuis:indeagendavanT&Uvallenmaatschappelijkeeneconomische
doeleninhogematesamen.Decombinatievandekrachtvanonsbedrijfsleven(bijvoorbeeldmarktleider
wereldwijdindegroentezadenenpootaardappelen),detoppositieindewetenschapinonsdomein
(wereldwijdaljarenindetopdrie)endemaatschappelijkemondialeopgavenmakenT&Umetrecht
toteentópsector.TegelijkertijdstaatdeNederlandseproductiesector,endaarmeehetheleclustervan
toeleveranciersenhandel,onderdruk.Ermoetengroteveranderingenplaatsvindenominhoogtempo
detransitievanproductie-naarconsumentgerichtproducerenterealiseren.Hiervoorzijnerhoopgevende
ontwikkelingen,bijvoorbeeldandereketen-enafzetconceptenenmarkten.Dewerelduitdagingenzijn
indatlichtdanookonzekansentenoemen.Nieuweinzichteninvraaggerichtinnoverenennieuwe
technologieënbiedenhandvattenomnieuweroutesteschetsen.Erisfocusnodigoptoegevoegde
waarde,productvernieuwing,duurzaamheideneennieuwemarktbenadering.
‘BronvoorGroeneEconomie2.0’iseenactueeldocumentdatlaatzienwaartoehetclusterinstaatis,wat
detopsectorbijdraagtaandeNederlandseeconomie,welkeoplossingendezewereldspelerlevertvoor
mondialemaatschappelijkeuitdagingenenwaardekansen,uitdagingenenprioriteitenliggen.
Dat‘BronvoorGroeneEconomie2.0’een‘werkdocument’is,iszichtbaarindevormgeving.Indekantlijn
attendeertdesectordesnellelezeropdeessentie.Opalleswatuinelkgevalzoumoetenonthoudenvan
deprestatiesenplannenvandeveredelaars,vermeerderaars,producenten,afzetorganisaties,handelaars,
onderzoekersentoeleveranciersenopalleswatdetuinbouwnodigheeft,vankassentotadviesenvan
financieringsmogelijkhedentotteeltsystemen.Schrijfergerustideeënbij.Hetiseendocument-in-progress
vanenvoorondernemers,samenwerkendmetkennisorganisatiesendeoverheid.
DeUitvoeringsagenda’svanT&U,dievoortkomenuitdestrategischevisie,zijnsindsdestartvanhet
topsectorenbeleidopgezetalseenrolling agenda,passendbijdecultuurvandezeinnovatievesector.
Uitdagingen
DeNederlandseTopsectorT&Ustaatvoorserieuzeuitdagingen.Bedrijvenhebbenmoeilijkejarenachter
derugenmoeiteomeenpositiefrendementteblijvenhalenuithunproductie.Detraditionelecollectiviteit
indesectorisnietmeervanzelfsprekend.Onderzoeksbudgettenstaaneveneensonderdruk.
Desectorstructuurmetveelmkb-bedrijvenbelemmerthetvolgenvaneen‘concernstrategie’enkan
eenstruikelblokzijnvoorinvestereninfundamentelekennisontwikkeling.Endatterwijldeinternationale
concurrentietoeneemt,endaarmeeoverigensookdekansen.Nietalleenisopverschillendeplaatsenter
wereldtuinbouwproductieinopkomst,ookdehandelverplaatstzichgedeeltelijk.Hetoudeverdienmodel
vanefficiënthogekwaliteitproducerenisnietmeerdeenigeoplossing.IneenvergrijzendEuropaishet
bovendiennietvanzelfsprekendomovereenreservoiraanjongtalenttebeschikkendatzichaandesector
wilbinden.
Schrijf er
gerust ideeen bij
-
8
-
9
Koploper
T&UistegelijkertijdooknietvoornietsgekwalificeerdalséénvanNederlandstopsectoren.De
toegevoegdewaardeis10,3miljardeuro.Hetclusterbiedtwerkgelegenheidaanruim400.000mensen.Op
veelterreinenisdeNederlandsesectorT&Unummer1indewereld.
Debasisvantallozeondernemendemkb-bedrijveniseengarantievoorvernieuwingenhetbenutten
vankansendiedemarktbiedt.Hetmkbisdeafgelopenvierjaargestimuleerddeeltenemenaan
innovatieprojectenenheeftdiehandschoenopgepakt.Doordejarenlangetraditievansamenwerkingvan
hetbedrijfslevenmetkennisinstellingenenoverheid(deGoudenDriehoek)heefthettopsectorenbeleid
vanhetministerievanEconomischeZaken(EZ)indesectorT&Ueenvliegendestartgehadendat
werptzijnvruchtenaf.Bedrijfsleven,kennisinstellingenenoverheidwerkenondanksmindercollectieve
structurenopanderemanierensamen.Nognooitzijnerzoveelmogelijkhedengeweestalsnuommet
hetNederlandsetuinbouwbedrijfsleveneenbijdrageteleverenaandedoelstellingenopgebiedvan
ontwikkelingssamenwerkingvandeNederlandseoverheid.DeNederlandsekennis-enopleidingsinstituten
vandetopsectorzijninternationaalbefaamdengewaardeerd.Nederlandisnogaltijdhetknooppunt
vandeinternationalehandelintuinbouwproductenendébronvanuitgangsmateriaalentechnologische
ontwikkelingen.
Maatschappelijke uitdagingen richtinggevend
Demondialemaatschappelijkeuitdagingenzijndekomendejarenleidendvoordeontwikkelingvan
TopsectorT&U.Wemoetenerveeltijdenenergieinstoppenomdeinternationaalvooraanstaandepositie
diedetuinbouwheeft,letterlijktegeldetemaken.Oplossingenvoordezeuitdagingenmoetenleidentot
nieuweverdienmodellenindeheleketen.Samenwerkingmetanderetopsectorenligthierbijvoordehand,
T&Uheeftraakvlakkenmetalleanderetopsectoren.
Omdoortestotennaardegewensteresultatenzijnaanpassingengewenst.Aanpassingeninonwrikbaar
lijkendestructurendieregelgevingsomsonpraktischmakenendiedegroeivandesectorondergeschikt
makenaananderebelangen.Alsweslagendezeaanpassingenterealiseren,dankandesectordesterke
(wetenschappelijkeentoegepaste)kennisbasiscontinueren,blijftervoldoendeproductiebasisvoor
ontwikkelingvanuitgangsmaterialenennieuwe(teelt)technologie,iserruimteomteexperimenterenente
ondernemenenkandesectorvoldoende(hoog-)gekwalificeerdemensenaantrekken.
OpdiemanierblijftdesectoreensubstantiëlebijdrageleverenaandeNederlandseeconomie,aan
Nederlandalskenniseconomieenishetclustereenbronvanoplossingenvoorwereldvraagstukkenzoals
voedselzekerheid,verbeteringvandegezondheidenhetwelzijnvanmenseneneenleefbareverstedelijkte
samenleving.
‘BronvoorGroeneEconomie2.0’laatzienwaarinTopsectorT&Uuitblinktenwaarkansenenuitdagingen
voordekomendejarenliggen.Ookschetsthetdemogelijkhedentotcross-oversmetanderetopsectoren
endemogelijkhedeninternationaal.Hetschetstdeinnovatiethema’s,deorganisatievanpubliek-private
samenwerkingen,deprioriteitenininnovatieendeeconomischekansenwaaropdesectorzichdekomende
jarenricht.
T&U heeft
raakvlakken met alle
andere topsectoren
-
10
-
11
2. T&U met recht een topsector
Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (T&U) is een groen, innovatief en duurzaam cluster
met een grote betekenis voor de Nederlandse maatschappij en (kennis)economie. Met recht
een van de topsectoren uit het Nederlandse bedrijfsleven. Het tuinbouwcluster bestaat uit
kennisinstellingen, veredelaars, vermeerderaars, telers, afzetorganisaties en veilingen, handelaars,
en toeleveranciers zoals bouwers van kassen en klimaatsystemen. Uitgangsmaterialen betreft de
veredeling, vermeerdering van zaden, stekken, bollen en knollen en de opkweek van jonge planten
voor zowel de tuinbouw als de landbouw. Het Nederlandse tuinbouwcluster en de Nederlandse
uitgangsmaterialensector zijn op veel gebieden wereldwijd nummer één.
Bron van voedselzekerheid
Alleplantaardigeproductiebegintbijgoeduitgangsmateriaal.Nederlandisbelangrijkalsleveranciervan
uitgangsmateriaalomoveralterwereldduurzaamengezondvoedseltekunnenproduceren.
Nederlandstaataandetopbijhetontwikkelenvannieuwerassen.Vandekwekersrechtaanvragenvoor
groentenbijCPVO,hetEuropeesbureauvoorplantenrassen,komt60procentvanNederlandsebedrijven
(figuur2A).Groente,fruit,aardappelen,rijst,maïs,tarwe–allebestanddelenvaneennormalegezonde
voeding-komenvoortuituitgangsmaterialendiedesectorveredelt,behandelt,vermeerdert,kweekt
enlevert.T&Uvoorzietdewereldnietalleenvanuitgangsmateriaal,maarookvandeverseproducten
zelf.Nederlandisméérdanzelfvoorzienendenexporteerteengrootdeelvandeversegroenten,fruit
ensierteeltproductennaarhetbuitenland.Daarnaastkomtimportbinnen,enzozorgthetNederlandse
tuinbouwclustermetzijndraaischijffunctievooreenefficiënteverspreidingvaneencompleetassortiment
overdehelewereld.
Bron van voedselveiligheid, gezondheid en geluk
Allereerstvoedenmensenzichzelfominleventeblijven.Alservoldoendevoedselis,kunnenconsumenten
hungezondheidbeïnvloedendoordekeusvanhunvoedsel.Eengezondvoedingspatroondraagteraan
bijdatwelvaartsziektenalsdiabetes,hartaandoeningenenobesitaswordenteruggedrongen.Groenten
enfruitzijnvannaturegezondevoeding.Zebevattennaarverhoudingweinigcalorieënenveelvitaminen,
mineralenenantioxidanten.Zijzijnvezelrijkengeveneerdereenverzadigdgevoeldangeraffineerde
producten(figuur2B).
Nederlandheefteengoedereputatieinvoedselveiligheid.DeNederlandsetuinbouwsectorheefteen
goedereputatieinvoedselveiligheid.Desectorhoudtzichondermeeraanafsprakenmetdeoverheiden
waterschappenomzominmogelijkchemischegewasbeschermingsmiddelenintezettentijdensdeteelten
ongewensteverontreinigingtevoorkomen.Zijngoedenaamhoudtdesectorhoogdooractieftemonitoren
opvoedselveiligheidsrisico’s.
T&Udraagtdirectbijaandeervaringvangelukeneengezondeleefomgeving.Indewoon-en
werkomgevingendepubliekeruimteisgroencruciaalvoorleefbaarheidengezondheid.Openbaar
groenzuivertdelucht,vangtfijnstof,buffertregenwater,revitaliseertoude(probleem)wijkenennodigt
uittotsporten,spelenenontspannen.Groenmaaktstedenaantrekkelijkeromtewonenentewerkenen
kantoorparkenaantrekkelijkerals(internationale)vestigingsplaatsvoorbedrijven(figuur2C).
Bloemenenplantenspeleneenbelangrijkerolinhetsociaalverkeerenbijhetonderhoudenvan
relatiesentradities.In2013werderwereldwijdvoorruimtwintigmiljardeuroaanbloemen,plantenen
uitgangsmateriaalverhandeld.InEuropaisDuitslandverrewegdegrootsteafnemervanbloemenen
planten(figuur2D).VeeltoeristendenkenbijbloemenalseersteaanNederland(figuur2E).
Consumenten willen
weten waar voedsel
vandaan komt en dat
het veilig is
Groen maakt steden
aantrekkelijker
-
12
Wereldtop kennis
IndewetenschapeninhetinternationalebedrijfslevenstaatNederlandsynoniemvoordéplekvoor
(nieuwe)kenniseninnovatieinT&U.NederlandhoortophetgebiedvankennisvanT&Utotdeabsolute
wereldtop.
UiteenstudievanElsevier,dieinopdrachtvanhetministerievanEZin2014isuitgevoerd,blijktdatde
kwaliteitvanhetNederlandswetenschappelijkonderzoekopgebiedvantuinbouwuitzonderlijkhoogis,
namelijktweekeerzohoogalsgemiddeld.Nederlandstaatdaarmeeopdeeersteplaatsopderanglijst
vanmeestinvloedrijkelandenvoorditwetenschapsgebied.Ookdekwaliteitvanhetwetenschappelijk
onderzoekophetgebiedvanUitgangsmaterialenisuitzonderlijkhoogmeteeneersteplaatswereldwijd
(figuur2F).Ookophetgebiedvanoctrooicitaties,internationalesamenwerkingensamenwerkingmet
bedrijvenscoortNederlandophetgebiedvanT&Uhoog.ZostaanNederlandseveredelingsbedrijven
nummerééninhetaantalkwekersrechtaanvragen(figuur2A).
UitdestudievanElsevierblijktbovendiendathetwetenschappelijkbelangvanT&Uwereldwijdtoeneemt.
ZowelophetgebiedvanTuinbouwalsophetgebiedvanUitgangsmaterialenishetaantalpublicatiesinde
periode2005–2011ruimtweekeerzosnelgegroeidalsopanderewetenschapsgebieden.
Nederlandse‘groene’kennisinstellingenzijnoverdehelewereldpartnerinonderzoek.Alumnivan
WageningenUniversiteit&Research,enagrarischehogescholenzoalsHASDenBoschpassenhunkennis
overdehelewereldtoe(figuur2G).
Wereldtop innovatief ondernemerschap
In2012gafTopsectorT&Usectoraal295miljoeneurouitaanResearch & Development.Nederlandse
bedrijvenstaanhoogindetop30vanR&D-uitgaven(figuur2H).Zesbedrijvenuitdetopsectorbehoren
totdeNederlandsetop30vanbedrijvenmetdegrootsteabsolute(!)R&D-uitgaveninNederland.
PlantveredelaarsenzaadbehandelaarsbestedenronddevijftienprocentvanhunomzetaanR&D,
gemiddeldtweeprocentmeerdaneeneveneenskennisintensievesectoralsdefarmaceutica.Voorde
veredelaarsingroentezadenligtditzelfstussende20en30procentvanhunomzet.
BedrijvenuitTopsectorT&Uwordenvanuitdehelewereldgezochtalspartnersvoorkenniseninnovatie.
DaarnaastisdeNederlandseexcellentekennisbasismondiaalgezieneentopspelervoorhetopleidenvan
nieuwearbeidskrachten.
Bijna 300 miljoen euro voor R&D
Nederlandse wetenschap op nummer 1 wereldwijd
-
13
Onbetwist wereldleider
DeinternationalefaamvandeNederlandseT&U-sectorisnietverwonderlijk.HetT&U-clusterismetafstand
denummerééninsierteelt,bloembollen,uitgangsmaterialenenkastechnologie.
Nederlandisdegrootsteexporteurvanversegroententerwereld.Voordehelevoedingstuinbouw,dus
inclusieffruit,isalleenSpanjeeengroterexportland(geletopproductiewaarde)(figuur2I).
Demondialeconcurrentieneemttoe,maarhetNederlandssierteeltclusterblijftmeteenaandeelvan52
procentverrewegdegrootstespelerindewereldwijdeexportvansnijbloemen(figuur2J).
Eristerwereldgeengroterclustervanveredelingenvermeerderingvanuitgangsmateriaalvoorland-en
tuinbouwgewassen.Allewereldspelers,ookdeinternationalevanbuitenlandseorigine,vanuitmetnamede
zaadindustriehebbengroteenbelangrijkevestigingeninNederland.
Watgeldtvoordesectoralsgeheel,geldtookvoorindividuelebedrijven.Veelmondialemarktleiders
zijnNederlandsebedrijven.DeNederlandseexcellentekennisbasiswordtmondiaalgezienalseenideale
omgevingvoorhetopleidenvannieuwearbeidskrachten.
Deproductievangroenten,fruit,bloemen,bollen,plantenenbomeninNederlandisnogsteedsbelangrijk
alsbasisvoordeontwikkelingentoetsingvankastechniekenuitgangsmateriaal.Deprimaireproductieis,
vaakomkostprijstechnischeredenen,daarnaastverschovennaaranderelandenenwerelddelen,waarhet
klimaatgunstigis,dearbeidgoedkoopenervolopruimteis.
HettotaleT&U-clustergedijthiergoedbij,wanthetverruimtdeafzetmarktvoorkastechnieken
uitgangsmaterialenaanzienlijkenNederlandisdespilindezeinternationalehandel.
OokindehandelvangroentenenfruitisNederlandeenwereldspelermeteendraaischijffunctie.De
haveninRotterdamenluchthavenSchipholfaciliterendielogistiekehoofdrol(figuur2K).DeNederlandse
bloemenveilingFloraHollandendeomvangrijkehandelshuizenvormenhetmiddelpuntvande
wereldhandelinsierteeltproducten.
Europa als thuismarkt, wereld als groeimarkt
NederlandenEuropazijndebelangrijksteafzetmarktenvoortuinbouwproductenenuitgangsmaterialen
uitNederland(figuur2L).Deafzetindezethuismarktstabiliseert.Nederlandrichtzichvoordegroeiin
toenemendemateopdewereldmarkt.DeondernemersdrijvendaarnaasthandelmetAmerika,Aziëen
Afrika(figuur2M).Daarliggendegrootstegroeimarkten.Inopkomendeeconomieëntrekkensteedsmeer
mensennaarvolle,drukkesteden,waardeleefbaarheidonderdrukkomttestaanenvanvoedselvoorzien
moetworden.TopsectorT&Uisbijuitstekinstaatomdaareenessentiëlebijdrageaanteleveren.
Desectorexporteertnietalleenproducten,maarookkennisenzelfsondernemers.Veelsuccesvolleen
innovatievetuindersinhetbuitenlandzijnNederlanderofvanNederlandseafkomst.
Grote economische impact
DeproductiewaardevandeplantaardigeproductieinNederlandissinds1995met45procent
toegenomen.Destijgingkomtvoornamelijkvoorrekeningvanhetkwekenvanbloemenenplanten.De
landbouwproductieisvooralgestimuleerddoordetoegenomenbuitenlandsevraagnaarNederlandse
groenten,bloemenenplanten.
DetuinbouwinNederlandbeslaat96.000hectare,slechtsvijfprocentvanhettotalelandbouwareaalin
Nederland.Opditbescheidenoppervlakrealiseertdetuinbouweenbruto-productiewaardevan9,3miljard
euro,34procentvandeproductiewaardevandetotaleland-entuinbouwsector.Enditisnogexclusief
uitgangsmaterialen,handelendetoeleverendeindustrie.Detoegevoegdewaardevanhethelecluster
bedraagt10,3miljardeuro(figuur2N)enbijnaeenkwartvandetoegevoegdewaardevanhettotale
agrocomplex.
Nederland
nummer 2 in
mondiale vers-
export
Tuinbouw: 5%
van het agrarisch
areaal, 34% van de
agrarische
productiewaarde
-
14
KenmerkendvoorT&Uisdaterrelatiefveelgoederenwordenuitgevoerd.Ondanksdegeringe
economischeomvangisdezetopsectorgoedvoorongeveer3,5procentvandetotalewaardevande
Nederlandseuitvoervangoederenin2012.VolgensdeLEI-cijfersoverhettuinbouwcomplexisdezesector
verantwoordelijkvoorbijna22miljardeuroaanproductieeneentoegevoegdewaardevanruim10miljard
euroin2012.Deopbouwvandetoegevoegdewaardeperonderdeelvanhetclusterstaatinfiguur2P.
DeNederlandseT&UheeftdehoogstetoegevoegdewaardeperarbeidskrachtinEuropa.
Economische bijdrage tuinbouwcomplex
Productie22miljardeuro
Toegevoegdewaarde10,3miljardeuro(1,7%nationaaltotaal)
Werkgelegenheid400.000personen
Aantalbedrijven24.600
T&Uiseengrootafnemervanenergie,vooralvanaardgas.Daartegenoverstaatdatdesectorvoorlooptin
energiebesparing,-winningenCO2-reductie.Metwarmtekrachtkoppeling(WKK)levertdeglastuinbouw
tegenwoordig10procentvandeelektriciteitsbehoeftevanNederlandsehuishoudens.Hetaardgasverbruik
daaldetussen1990en2013van45m3naar27,5m3perm2kas,eendalingvan39procent.Ookabsoluut
verbruiktdeglastuinbouwsteedsminderaardgas.Tussen2008-2013bedroegdebesparingzo’n1,3miljard
m3perjaar,eenderdevanhettotaleaardgasverbruikvandeglastuinbouw.Daarnaastinvesteertdesector
ingebruikvanduurzameenergie,zoalsaardwarmte,enslimmekoppelingenmetandereindustrieëndie
warmteenCO2produceren.
Kansen en uitdagingen
DeTopsectorT&Udanktzijntoppositieaaneenaantalhistorischesterktes:degunstigeligging,een
bijzondermkb-karaktereneenlangetraditievansamenwerking(figuur2P).
Nederlandligtineenuitstekendeklimaatzonevoorteeltenveredelingvantuinbouwgewassen(figuur2P).
Hetvlakkelandaanhetwatermaaktbovendienvanoudshertransporteenvoudig.
HetopinternationalehandelgerichteNederlandheefteentraditievanopenheid,warsvanprotectionisme.
Ookheeftdekritischekoopkrachtigethuismarktondernemersaltijdopgezweepttothogekwaliteit,
innovatiesengrenzenverleggen.
Hetsterkemkb-karakter,metveelkleineenmiddelgrote(familie)bedrijven,heeftgezorgdvooreen
dynamiekwaarininnovatiedrangenhandelsgeestgedijen.Hetlegdebovendiendebasisvoorde
coöperatie,eenbijzonderevormvancollectiviteitomvolumestebundelen,risico’stedelenentegen
redelijketarievenfinancieringenteverstrekken.
Ondernemersbundeldendekrachtenomteinvestereninonderzoekenkennis.Zevondeneenpartnerin
deoverheid.Deintensievesamenwerkingresulteerdeineeneigenagrarischministerie,sectorspecifieke
regelgeving,heffingenencollectieveinvesteringinonderzoekeninnovatieviaproductschappeneneen
soepelekennisoverdrachtnaarhetbedrijfslevenviahetOVO-drieluik(onderzoek,voorlichtingenonderwijs).
HetkennisniveauinT&Uishierdoorongekendhoog,ooknudeomstandighedenveranderdzijn.
Hoogste toegevoegde waarde van Europa per arbeidskracht
-
15
Omdekomendejarendekrachtindesectoroptimaaltebenuttenenverderuittebouwenishetvan
belanghetclustergoedteorganiseren,zodatondernemersenkennisinstellingensamenslagvaardig
nieuwekansenkunnengrijpenencreëren.TopsectorT&Urealiseertalsuitgangspunthiervooreen
gezamenlijkevisieenagenda,vraaggestuurdonderwijsenonderzoekeninstrumentariumominvesteringen
inkenniseninnovatieteorganiseren.IndekoepelorganisatieGreenportHollandishethelebedrijfsleven
clustervertegenwoordigd.Daarmeeheeftdesectoréénaanspreekpuntvoorhetbedrijfsleven,politieken
overheden.
Opbasisvaneconomische,maatschappelijkeenwetenschappelijkeuitdagingenheeftdesectorinnovatie-
ambitiesbenoemd.Hetdaadwerkelijkeonderzoekendeontwikkelingvultdesectorinviaeenbreed
scalaaanPubliekPrivateSamenwerkingen(PPS’en)dieelkeendeelterreinvoorinnovatieoverkoepelen,
zoalsschoonwaterofenergiezuinigeproductie.Hierbijwordenookmaximaaldekansenbenutvanuit
deEuropesekennis-eninnovatieagenda.Daarnaastvoertdesectorbeleidvoorversterkingvande
internationalepositievandesectorenvoorhetwervenenvasthoudenvangekwalificeerdpersoneel
(HumanCapitalAgenda).
TopsectorT&Uheeftdeafgelopenjarenhetmkb-bedrijfslevenindevollebreedtegoedwetente
mobiliserentotinnovatie.Deverhoudingtussenprivaatenpubliekgeldvoordeinnovatieprojectenligtna
tweejaaralzogoedalsopdegewensteverhouding40/60procent.Daarbijwordtingezetopeengoed
functionerendekennisketen,waarbijfundamenteel,strategischeentoegepastonderzoekinelkaargrijpen
enzodeinteractievindenmethetbedrijfsleven.
Deuitstekendekennisbasisvanmbototwetenschappelijkonderwijsenonderzoek,hetinnovatievemkb-
karakterendeinternationaleoriëntatieenpositiebiedenhetclustereenstevigeuitgangspositie,netalsde
samenwerkingindeGoudenDriehoek.Dezepositiewildetopsectorkomendejarenbestendigen.
Desectorstaatookvooruitdagingen.Deconcurrentieneemttoeenerontstaannieuweinternationale
productiegebiedenenhandelsstromen.Detoegevoegdewaardemoetomhoogmetnieuwe
verdienmodellenenméérsamenwerkinglangsdeheleketen.Hetkaraktervandesector(duurzaam,
hightecheninternationaalgeoriënteerd)moetbrederbekendworden.Zekerookommeertalentaande
sectortekunnenbinden.
Decontinuïteitvandekennis-enproductiebasisiseenabsoluterandvoorwaardevoorsucces.Ookinde
toekomstmoetenfundamenteelonderzoekenduurzamebedrijfsvoeringoppeilenmogelijkblijven.
Sterktes
• (Wetenschappelijke)kennisbasis
• Internationaleoriëntatie
• InnovatiefenondernemendMKB
• SamenwerkingindeGoudenDriehoek
Kansen
• Hoogpotentieelvoornieuweinnovatieentoepassingen
• Internationaal(virtueel)handelscentrum
• Topcentrumindegroenekenniseconomie
Uitdagingen
• Méértoegevoegdewaardemet
nieuweverdienmodellenlangsde
heleketen
• Talentvindenenbinden
• Georganiseerdesector
Bedreigingen
• Continuïteitkennisbasis
(fundamenteelen
toepassingsgericht)
• Continuïteitproductiebasis
• Ruimteomteexperimenterenente
ondernemen
• Voldoende(hoog-)gekwalificeerde
mensen
Maximaal kansen
benutten in
Europese kennis-
en innovatieagenda
Mkb investeert
veel in innovatie
-
16
CrossoversTuinbouw & Uitgangsmaterialenheeft vele waardevolle crossoversmet andere topsectoren
• Duurzaamenefficentgebruikvanwater (reduce, re-use en recycle)
• Vermindering van emissies naar grond-enoppervlaktewater
• Droogte en zout tolerantie• Urban indoor farming
• Gezondheid - Gebalanceerd dieet - productie geneesmiddelen
• Gezonde voeding• Resourceefficience• Voedselzekerheid• Fytosanitair beleid• Bodembeheer• Plantaardige eiwitten
• Gezonde voeding - betere smaak - minder vet• Technologie
- ondersteunende technologie - systeembiologie - synthetische biologie
• Gezondheid bevorderend - tegen obesitas - anti-oxidanten
Bio-based Economy
• Duurzame en decentrale energieproductie - decentrale locale energiesystemen - smart grids - CO2 afvang/distributie - duurzame warmteproductie - duurzame elektriciteitsproductie
Stoffen voor andere factoren door veredeling,faciliteren optimale fractionering door veredeling,gebruikbio-basedmaterialen
• Infrastructuur• Ketenregieenlogistiekeoptimalisatie - ICT, track & trace, RFID• Multimodalenetwerken• Duurzamheid van vervoer en condi-
tionering
• Sector imago• Architectuur (belang van groen in de
publieke ruimte)• Product design
• Besturing,precisietechnieken,sortering en afzet
- Robotisering, smart systems• Gecontroleerde teelt - LED, bio-nanotechnologie• Logistiek - RFID track & trace• IT - Big data
Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
T&UisuitgegroeidtoteenpijleronderdeNederlandseeconomie.Denauwesamenwerkingtussen
overheid,bedrijfslevenenkennisinstellingendieinTopsectorT&Ualstructureelaanwezigwas,stondmodel
voorde‘GoudenDriehoek’inhettopsectorenbeleidvanhetkabinet.
Bedrijfsleven
Overheid
Kennisinstellingen
-
17
3. Cross-overs topsectoren
Topsector T&U heeft veel en grote raakvlakken met alle andere topsectoren. Het aanpakken van de
grote maatschappelijke uitdagingen, zoals onder meer geformuleerd op Europees niveau, vraagt een
gezamenlijke aanpak van verschillende wetenschappen en technologieën.
T&Uzietvolopkansenvoorgezamenlijkekennisontwikkelingmetanderetopsectoren.Samenwerking
combineertkenniseninzichten,waardoornieuweinnovatieoplossingenontstaan.Cross-overszijn
bovendienbelangrijkominnovatiesbredertoetepassen.Kennisdiebinneneenbepaaldeomgevingis
ontwikkeld,kanzoooktotwaardewordengebrachtinandereomgevingen.
3.1. Agri&Food
DeraakvlakkenmetTopsectorAgri&Foodzijntalloos.Voorbeeldenwaardetopsectorenelkaarkunnen
vindenenversterkenzijnvoedselzekerheid,voedselveiligheid,ontwikkelingvanbio-basedmaterialen,
geïntegreerdevervoersoplossingenenduurzameenefficiënteteeltsystemenmetmindergebruikvan
hulpbronnen.
Opdethema’s‘bodem’en‘plantgezondheid’enophetgebiedvanuitgangsmateriaaliseralverregaande
samenwerkingmetTopsectorAgri&Food.Datzaldekomendejarennogverderuitgebouwdwordenvia
nieuwecross-overprogramma’s,ooksamenmetanderetopsectoren.
IndirectdraagtT&UbijaandeNederlandseeconomieviadeverwerkinginAgri&Food.Agri&Food
verkooptcaloriearmeenvitaminerijkeproductenuitdevoedingstuinbouw,verwerkttotproductenals
babyvoeding,vruchtensap,fruityoghurtofpastasaus.
T&UlevertdebasisvoorAgri&Food.Uitgangsmaterialenproduceertpootaardappelenenander
hoogwaardiguitgangsmateriaalvoorallegroteakkerbouwgewassen.Deakkerbouwprofiteertinkwaliteit
enkostenvanbijvoorbeeldbiologischegewasbeschermingenziekteresistentiedieveredelingsbedrijven
ontwikkelen.
3.2. Chemie en bio-based
DemoleculairekennisvanChemiekomtgoedvanpasbijhetontwikkelenvannieuweconceptenvoorT&U.
Metnamebijhetontwikkelenvaninnovatievebio-basedmaterialenenoplossingen.Detoekomstrichtzich
opeenbio-economy(circulaireeconomie),waaringeneesmiddelen,voedingsingrediënten,materialenen
energieveelmeerdannuwordengewonnenuitplantaardigegrondstoffen.Plantveredelingkangewassen
helpenontwikkelendieeenvoudigteverwerkenzijnendiekunnendienenalsplantaardigevervangervan
dehuidige(petro-)chemischegrondstoffen.Ookliggenerkansenvoorhetproducerenvanhoogwaardige
stoffen,zoalsvitaminesenmedicinalestoffen.Viahetgebruikvanrestmateriaaluithetproductieproces
(zoalsbladmateriaal)ishetmogelijkomwaardevolleinhoudsstoffenteverwaardentotnuttigegrondstoffen.
Detransitierichtingeencirculairebio-economiesteltdesectorvoordeopgaveomdehuidigesystemen
omtevormennaarklimaatrobuusteenhoogproductievesystemen.Deverbindingentussenwater,voedsel,
energieenbiodiversiteitvormenhetperspectiefvoordezeomvorming.Belangrijkethema’svoorcross-
overszijn:resourceefficiency,duurzamewatervoorziening,voedselzekerheid(klimaat-enziektebestendige
gewassen),hetecosysteeminstandhoudeneneensysteemaanpakomkringlopenopmeerdere
schaalniveaustesluiten.
3.3. High Tech Systemen & Materialen (HTSM) en ICT
HightechsystemenenmaterialentoepassenendenieuwemogelijkhedenvanICTbenuttenbiedt
grotekansenombijtedragenaanslimmeoplossingenvoordegrotemaatschappelijkeuitdagingen
BovendienkanhightechenICTdeconcurrentiepositieverbeterenenontstaanerkansenomnieuwe
productiesystemenmethightech-toepassingenteexporteren.Methetcross-overinnovatieprogramma
HightechtoFeedtheWorld(HT2FtW)gevenT&U,Agri&FoodenHTSMditvorm.
Naar plantaardige
vervangers van
(petro-)chemische
grondstoffen
-
18
Voorbeeldenlopenvanprecisietuinbouwengerobotiseerdepluksystemen,compleetmetnavigatieen
sensoren,totled-verlichtinginkassenenbio-nanotechnologie.Logistiekkanhierookbijwordenbetrokken.
Dehoeveelheidinformatiegroeitsnel,omdathetverzamelenvandatadoornieuwetechnologie
razendsnelensecuurmogelijkis.Desectorbeschiktovereenbaaierdvaninformatie(BigData),vanhet
genoomvanplantentotsatellietbeelden.BigDatazijnvanbelangingenomics(onderzoekstechnieken
omdeopbouwendewerkingvanerfelijkmateriaaltedoorgronden)enbio-informatica.Deomvangrijke
hoeveelheidbeschikbaregegevens,ondermeerverkregenviasensoren,kanbijdragenaaninnovatiesin
devoedselproductie,individueelwelzijnvanplantenendierenengeïntegreerde(management)systemen
(smart farming, smart greenhouses).Opendatasystemenzijnnodigomdecomplexelogistiektekunnen
opzettenineentoekomstigebio-basedencirculaireeconomie,waarfysiekeproductstromendiversen
verspreidzijn.DeanalysevanBigDataverbetertdeafstemmingenregieindeafzetketenvanT&U.
T&UdaagtHTSMopzijnbeurtuitomoplossingentevindenvoorfactorendiehettoepassenvanhightech
enICTnunogindewegstaan,zoalsdeongelijkvormigheidvanproducten,deomstandighedenwaaronder
desystemenmoetenfunctionerenendebeperkteeconomischeruimtevoorinnovaties.
IndeTopsectorHTSMisdekennisenervaringuitT&Uintrek,bijvoorbeeldvanklimaatbeheersingin
kassen,totenmethetontwerpenvangeslotensystemendievoedingenzuurstofkunnenleverenop
ruimtevaartmissiesnaarMars.
3.4. Water
Dewereldkamptmettoenemendeschaarsteaanwater,lokalewateroverlastenhetrisicoopverontreiniging
vangrond-enoppervlaktewater.Dezeknelpuntenvragenomefficiëntergebruik,opslag,hergebruik
enadequatezuiveringvanwater.Dezeproblementreffendewatergevoelige(irrigerende)land-en
tuinbouwsectorinhetbijzonder.Minderafhankelijkzijnvanexternefactorenvoordewatervoorzieningen
lagerekostenvoorvoldoendeschoonwatervergrotendebedrijfszekerheidvandezesector.
T&UontwikkeltmetenvoordeTopsectorWateroplossingenvoorzuiveringenduurzaamenefficiënt
watergebruikenvoorminderemissiesnaargrond-enoppervlaktewater.Ookindeontwikkelingvanklimaat-
enziektebestendigeteeltsystemenenklimaatadaptiefbouwen(drijvendekassen)liggenraakvlakken.Het
ontwikkelenvangewassenmeteentolerantievoorextremerewaardesvanwaterenzout,dieminder(zoet)
waternodighebben,sluiteveneensaanbijdeprioriteitenvanTopsectorWater.
3.5. Energie
DeTopsectorEnergieprofiteertvandeklimaat-enenergiesystemendieinenvoordetuinbouw
wordenontwikkeld.DeHR-ketelheefteerderdespronggemaaktvankasnaarconsument.Zokanmeer
energiebesparendetechnologiezijnwegvindenvandetuinbouwnaaranderesectorenofconsumenten.
Detuinbouwdoetbijvoorbeeldveelervaringopmetaardwarmte.
Overenweerelkaarsreststoffenbenutten,maakttopsectorenefficiënter.T&Ukanrestwarmtevande
industrieinkassengebruiken,gewassenlatengroeienmetdeCO2vannabijgelegenfabriekenenlokale
bronnenvanbio-energiebenutten.Desectorkanenergieuitwarmtekrachtkoppeling(WKK),zonnecellen
enaardwarmteleverenaanscholen,woonwijkenenverzorgingscentra.Zodraagtdesectorbijaan
energiebesparingindebebouwdeomgeving.Deontwikkelingvansmartgridswaaroptuinbouwclustersals
decentraleopwekkerskunnenaansluitenisdaarvoorzeerbelangrijk.Bijsmartgridsligtookeenfocusvan
topsectorEnergie.
Minder emissies naar grond- en oppervlaktewater
-
19
.
3.6. Life Sciences & Health
Dekennisvangenetischmateriaalalsbouwsteenvoorlevenisgigantischtoegenomen.Dezekennis
kunnenwegebruikenvoorhetontwerpenvannieuwebiologischesystemen.Datbiedteenwereldaan
mogelijkhedenomdekwaliteitvanlevenvanmensenteverbeteren.Opditmomentwordtgewerktmet
biomoleculeneneencelligeorganismen,zoalsbacteriënengisten.Opdelangeretermijndraagtdit
onderzoekbijaantotdeverbeeldingsprekendeontwikkelingenzoalsnieuweopbiologiegeïnspireerde
materialen,effectievereconversievanlichtenergienaarbiomassa,voeding(eiwitten,koolhydraten),
energie(brandstoffen)offijnchemicaliënenverfijndediagnostiekmetbehulpvanbiosensorenzoals
detectiemethodenvoorplantgezondheidofgeurreceptorenopeenchipalskunstmatigeneus.De
ontwikkelingvandergelijke‘maakbarebiologie’maakthetaangaanvannieuweuitdagingenmogelijk.
MetdeTopsectorLifeSciences&Health(medischeinnovatie)ontwikkeltT&Ukennisentechnologievoor
eenbeteregezondheid,minderobesitas,vroegediagnoseenziektepreventiebijmens,dierenplant:
(groene)genetica,bio-informatica,systeembiologie,synthetischebiologieenvoedingopmaat.
3.7. Logistiek
NederlandisdefysiekedraaischijfvanEuropavoorT&U,meteenonmisbarerolvoordehavenvan
RotterdamenluchthavenSchiphol.EenderdevanhetvervoerdgewichtoverdeweginNederlandbestaat
uitagroproducten.
Decross-oversmetLogistiekliggeninslimme,groene,geïntegreerdevervoersoplossingenen
ketenintegratie.MetLogistiekkanT&Uwerkenaaneengoedeontsluitingvanbelangrijkeafzetmarkten,
eenoptimalelogistiekdoorICT(waarinproducteninelkstadiumvanproductieentransporttevolgenente
tracerenzijn),multimodalenetwerkenengeconditioneerdecontainers(Coolboxx)omdehoudbaarheid(en
vervoerbaarheid)vanverseproductentevergroten.Nederlandkandeketenregisseurentrustedpartnerzijn
indeinternationaletuinbouwafzetketen,waarhetnaastdelogistiekeregie,ookdefinanciëleadministratie,
ICTenvoorraadbeheer/salesfunctiekanvervullen.
3.8. Creatieve Industrie
DeCreatieveIndustriedraagtbijaanhetverbeterenvanhetimagovanT&U,metnameonderhetgrote
publiekenpotentiëlewerknemers.Aangetoondisdatgamingensocialmediahierineengroterolkunnen
spelen.
Ookophetgebiedvanproduct-enverpakkingsontwerpheeftdetuinbouwnogtewinnen.T&Ukanmet
CreatieveIndustrie,ontwerpenenconceptenverbreden.
Sameninnoverendetopsectoreninarchitectuur,vangroenvoorzieningindepubliekeruimte,
utiliteitsgebouwenenwoningentoteenesthetischekasdiewordtgezienalsaanwinstinplaatsvan
horizonvervuiling.
Slimme, groene,
geintegreerde
vervoers-
oplossingen en
ketenintegratie
-
20
-
21
4. Wereldleider in internationaal ondernemerschap
De komende decennia zal de afzet van het tuinbouwcluster zich op de groeimarkten buiten Europa
gaan ontwikkelen, naast West-Europa, dat de belangrijke thuismarkt blijft. Om de internationale
positie te behouden en uit te bouwen, moet het cluster keuzes maken voor een gezamenlijke richting
en focus.
TopsectorT&Ulevertmeteenproactieveinternationaliseringstrategieeenbelangrijkebijdrageaan
oplossingenvoorvoedselzekerheid,gezondevoedingenanderemaatschappelijkeuitdagingen.Intwee
opzichten:
• Hetclusterbeschiktoverexcellentekennisvanteeltenlogistiekenoverhoogwaardige
uitgangsmaterialen,kassenenkasinrichting.Daarmeekanhetkansenbenuttendieontstaaninlanden
buitenWest-Europawaardetuinbouwgroeitenprofessionaliseert,zekerrondomsterkverstedelijkte
gebieden(en)inopkomendeeconomieën.
• Hettuinbouw-enuitgangsmaterialenclusterheeftdespecifiekekennisenproductenomin
ontwikkelingslandeneenprivatetuinbouwsectortehelpenopbouwenenuitgroeienenzobijtedragen
aanvoedselzekerheidenarmoedebestrijding.
4.1. Internationale groeikansen
Groeiende vraag en concurrentie
DebelangrijkstedrijvendekrachtachterheteconomischpotentieelvoorT&Uisdemondiaaltoenemende
vraagnaartuinbouwproducten.Dewereldbevolkingblijftgroeienenvooralinopkomendemarktenzijn
veelmondentevoeden(figuur4A).Tegelijkertijdneemtdekoopkrachtperhoofdvandebevolkingertoe,
waardoorereenmarktontstaatvoortuinbouwproductenvanhogereprijsenbetrouwbarekwaliteit.
Urbanisatiezetinsneltempodoor.Meerdandehelftvandewereldbevolkingwoontinstedenen
nualzijnerwereldwijdongeveervijfhonderdstedenvanmeerdanéénmiljoenmensen.Nieuwe
bevoorradingsystemen(vanvoedsel)voordiestedenmoetenwordengeïmplementeerd.Detrendnaar
grootschalige,lokaletuinbouwishiermeeonontkoombaar.Depraktijkleertdatkennisontwikkelingsteeds
snellergaatendaterkortervaltteprofiterenvaneenvoorspronginkennis.Kortom,deinternationale
concurrentiezaldekomendejarensterktoenemen.
Internationaliseringsstrategie
Degroeiendeafzetmogelijkhedenendetoenemendeconcurrentievereiseneenproactieve,
internationalebenadering.Omdekansentekunnenbenuttenishetnodigomeenslagvaardige
internationaliseringsstrategievoorheelT&Uteontwikkelenentoetepassen.Eenessentieelonderdeel
hiervanisinvesterenininternationalenaamsbekendheidopopkomendemarkten,ondermeervia
collectievepromotieenbranding,gezamenlijkehandelsmissiesendeelnameaanbeurzen.
Geziendecomplexiteitvandebehoeftesinopkomendetuinbouwregio’skunnenNederlandsebedrijven
enkennisinstellingendeontwikkelingvandezetuinbouwgebiedenendelogistiekindeafzetketenshet
bestoppakkendoornauwsamentewerken.Doorsamenwerking,ookmetdeoverheid,ontstaankansen
voorhetNederlandsebedrijfsleveninopkomenderegio’s.T&Uonderzoektdaarbijdemogelijkheden
vanhetverbeterenvanhetvermogenomdeNederlandsekennisentechnologieaantepassenaande
lokalesituatie(Frugal Innovation)ennaarhetbeterlatenaansluitenvanlokaleaanvoerketensoplokale
afzetmarkten,waaropdestrategieligtopverstedelijkteafzetmarkten(Feedingandgreeningthecity).
Frugal Innovation
en Feeding and
greening the city
-
22
Internationaal koploperschap verzilveren
KenmerkendvoorhetNederlandsetuinbouwclusterisdathetinternationaalkoploperisophetgebiedvan
duurzaamheid,voedselveiligheidenleveringszekerheid.Desectorslaagterinminderafhankelijktezijnvan
fossielebrandstoffen,meerduurzameenergiebronnenintezetten,deuitstootvanCO2tereducerenenhet
gebruikvanhulp-engrondstoffenalsgewasbeschermingsmiddelen,nutriëntenenwaterteverminderen
(figuur4Ben4C).Daarnaastvervultdetopsectoreendraaischijffunctieinhetinternationalehandelsverkeer
vantuinbouwproducten.
Desectorheeftallekennisenkundeinhuisomkansendieinternationaalontstaanteverzilveren.
Depraktijklaatziendatditwerktenhoenieuwemarktensuccesvolwordenaangeboord.Nederland
verhandeltzijntuinbouwproductenenuitgangsmateriaalallangmetsuccesopdewereldmarkt.Aanvullend
hieropkanT&Uzijnkennis,technologieenondernemerschaptotwaardebrengen.Metdezeproducten
encapaciteitenkanhetclusterzichverbredenvanexporterentotexpanderenvanclusterconcepten
wereldwijd.Kennisontwikkeling,capaciteitsopbouwenhumancapitalisvoorallefasesenonderdelenvan
deinternationaliseringvandesectorT&Uvanhetgrootstebelang.
4.2. Focus op thema’s in plaats van landen
Gedeelde focus
EengrootdeelvandeNederlandsekennisopgebiedvanT&UwordtinNederlandopgebouwd,aldanniet
insamenwerkingmetinternationalepartners.Hetiszaakom:
• dekennisdieinNederlandwordtopgebouwddaadwerkelijkintezettenvoorinternationaleexpansie
• dezekennistevertalennaardelokalesituatie(frugal innovation)
• delokaleaanvoerketensbetertelatenaansluitenbijdelokalevraag(Feeding and greening the city)
• metconsortianieuwetechnologieenuitgangsmateriaaldemonstrerenengezamenlijklatenzien
datdesectormetvoorbeeldinitiatieven(showcases)kaninspelenopdevoedselvraaginopkomend
verstedelijktgebiedennieuweafzetregio’s(hetnieuwesamenwerken).
DeNederlandsesectorT&Uheeftdehelewereldalswerkterrein.Inelkwerelddeelzethetcluster
productenaf.Gegevendecomplexiteitendynamiekvaninternationalesamenwerkingishetstrevenwel
omeensterkefocusaantebrengenwaarbijoverheid,bedrijfslevenenkennisinstellingeneenconcreeten
beheersbaarplanuitvoeren.
Capaciteitsontwikkeling
KennisopalleniveausenbijallepartnersisvanessentieelbelangvoordeinternationaliseringvanT&U.
Nietalleenkennis-encapaciteitsopbouwbijdeeigenNederlandsebedrijvenenkennisinstellingenis
belangrijk,maarookbijbuitenlandsepartijen.Nederlandmoetblijvendinnoverenomconcurrerendte
blijven.Buitenlandsepartijenmoetenkennishebbenomdemeerwaardetekunnenbenuttenvande
Nederlandsetechnologie,know how enuitgangsmateriaal.
Markttoegang
VoordeverdereinternationaliseringvandeNederlandsebedrijvendieuitgangsmateriaalproduceren
ishetnoodzakelijkdatdeinternationalehandelzonderveelbelemmeringenkanverlopen.Regelmatig
wordenbedrijvengeconfronteerdmetnieuweofgewijzigdeimportmaatregelen,waardoordeklantenof
dochterondernemingennietbeleverdkunnenworden.Despectaculairegroeiindehandelinplantaardig
uitgangsmateriaalvandeafgelopenjarenzalzondertwijfelafnemenalsdezehandelsbarrièresblijven
bestaan.UiteraardishetookinhetbelangvanT&Udateralleengehandeldwordtinverantwoorde
producten.Deregelgevingisopditmomentinveellandendefensief,waardoorderegelseen
protectionistischkarakterkrijgen.Diplomatiekeinzetvanuitdeoverheidisnoodzakelijkomdeeisendie
aandehandelsstromenwordengekoppeldterugtebrengentotproportioneel.
Kennisontwikkeling, capaciteitsopbouw en human capital
Regelgeving in veel landen protectionistisch karakter
-
23
4.3. Ontwikkelingssamenwerking
Handel en hulp
OphetterreinvanontwikkelingssamenwerkinggaandebelangenvanzoweldeNederlandseoverheidals
hetNederlandsebedrijfslevengrotendeelsgelijkop.T&Uheeftveeloplossingeninhuisomtewerkenaan
privateontwikkelingvandetuinbouwenvoedselzekerheidinontwikkelingslanden.
Deoverheidheefteentransitieinganggezetdoorontwikkelingssamenwerkingtecombinerenmet
buitenlandsehandel.Hetkabinetsbeleidistoegesnedenophetbetrekkenvanhetbedrijfslevenbijhet
ontwikkelenvanregio’s.Erzijnveelinstrumentenontwikkeldenfinanciëlemiddelenzijnbeschikbaar.Deze
omslagiseengoedezaak,maarhetisbelangrijkomalertteblijvenofditallesleidttotvoldoendedirecte
betrokkenheidvanhetMKB-bedrijfsleven.
Honger en ‘malnutrition’
Denoodzaakommeerenbeterteproducerenmetmindergrondstoffenisgroot.Wantruimte,water,
energieenmineralenzijneindigenschaarsendewereldbevolkinggroeitnaar9miljardmensen.
Nualhebbenmeerdanéénmiljardmensennietgenoegteeteneneenveelvouddaarvanheeft
gezondheidsproblemendooreenteeenzijdigdieet.Deuitgangsmaterialenlevereneenbijdrageaan
oogstzekerheiddoorrobuusterassen.Detuinbouwzorgtvoordebeschikbaarheidvandevitaminen,
vezelsenmineralendienaastdeenergie-eneiwitinnamezorgenvooreengezondevoeding.Omzowelde
fysiekealsdefinanciëlebeschikbaarheidvangezondevoedingookbijeengroeiendewereldpopulatiete
garanderen,moetdewereldwijdeplantaardigeproductiemettenminstezeventigprocentomhoog.
Afstemming (regionale) overheid-bedrijfsleven
Internationaliseringvanhetbedrijfslevenwordtinveelgevallenondersteunddoordelandelijkeoverheid,
provinciesengemeenten.Juistindewisselwerkingisveelmeerwaardetecreëren.Omsuccesvol
tezijnininternationaalondernemenhebbenbedrijfslevenenkennissectoreenoverheidnodigdie
haarrandvoorwaardenscheppenderolactiefinvultendaarinookmethensamenwerkt.Bovendienis
internationaliseringdoorgaanssterkverbondenmetdepolitieke/diplomatiekeomgeving.
Mogelijkhedenomdezewisselwerkingteverbeterenliggenin:specifiekerehandelsmissies,doelgerichte
promotie,eenstrategischereisagenda,meeraandachtvoorinkomendemissies,Nederlandse
vertegenwoordigingeninprioriteitslandenvoorT&Uinstandhoudenofopenen,fondsenvoor
internationaliseringdooroverhedeninstandhoudenofopenen,dejuistelobbyvoerenopEuropeesen
mondiaalhandelsbeleid,samenwerkingtussenoverheid,bedrijfslevenenkennisinstellingenfaciliteren.
Wereldwijde
plantaardige
productie met ten
minste zeventig
procent omhoog
-
24
-
25
5. Ambities T&U
T&U heeft als ambitie wereldleider te zijn in duurzame oplossingen voor mondiale maatschappelijke
uitdagingen. De centrale doelstelling is duurzame ontwikkeling door groene groei. De
topsector wil hiervoor versnellen en vernieuwen. Versnellen betekent: oplossingen leveren voor
innovatievraagstukken die ondernemingen belemmeren in hun ontwikkeling. Vernieuwen houdt
in: innovatieve verdienmodellen genereren die een antwoord bieden op de maatschappelijke
vraagstukken waar de wereld mee kampt.
Om dit te bereiken investeert de sector in Excellente wetenschap, Innovatie en Valorisatie, een
Human Capital Agenda en Internationalisering. Hiervoor heeft de sector een aantal prioriteiten
gekozen.
5.1. Innovatiethema’s
DeTopsectorT&Uheeftvijfinnovatiethema’svoorkennisontwikkelingeninnovatiebenoemd.Ditzijnde
richtingenwaarinT&Ukansenzietomteexcelleren:
• Meerenbetermetminder
• Samenwerkendewaardeketens
• Gezondheidenwelbevinden
• Voedselveiligheid
• Voedselzekerheid
Tussendezeinnovatiethema’sligtgeenscherpebegrenzing.Erzijnveelcross-overs,zoweltussende
innovatiethema’s,binnenafzetketensalsmetanderetopsectoren.Eeninnovatiedieervoorzorgtdattelers
schaarsegrondstoffenenhulpmiddelenefficiënterbenutten,kanevengoeddevoedselzekerheidtengoede
komenofsamenwerkinginwaardeketensbevorderen.
Meer en beter met minder
DoelvanhetinnovatiethemaMeerenbetermetminderisefficiëntereproductieketensrealiserenmeteenminimumaaninputs(resourceefficiency).Datbetekentweerbareproductiesystemenhanterendieeenhogeopbrengstenhogekwaliteitleveren,metmindergebruikvanschaarsemiddelenalsruimte,arbeid,energie,gewasbeschermingsmiddelen,voedingsstoffenenwater.Deemissienaarlucht,bodemenwaterisnihil.Doordeheleketenfunctioneerteenefficiëntenduurzaamlogistiek-enICT-systeemtotaandeconsument.
Samenwerkende waardeketens
DoelvanhetinnovatiethemaSamenwerkendewaardeketensismeerproductenrealiserenmetherkenbaretoegevoegdewaardevoordemarkt/consument.Datvertaaltzichinhetversterkenvanmarkt-enketenaspecten,zoalsmaatschappelijkverantwoordondernemen,verdienmodellenindebio-economieeninternationalesectorbranding.
Gezondheid en welbevinden
DoelvanhetinnovatiethemaGezondheidenwelbevindenisdewereldtoeganggeventotgezondevoedingsproductenensierteeltproductenvooreengezondewoon-,werk-enleefomgevingen.Binnenditthemastreeftdesectornaarhetcombinerenvandegezondeeigenschappenvangroentenenfruitmetconsumentendriversalsprijs,smaak,gemak,houdbaarheid,lokaalenschoon.Daarnaastzetdesectormetsiergewasseninopinnovatievebijdragenaanwelzijnengezondheid.
Voedselveiligheid
DoelvanhetinnovatiethemaVoedselveiligheidisgroenten,fruitensierteeltproductenleverendievrijzijnvangewasbeschermingsmiddelenenhumaneziekteverwekkers.Hiervoorisketenborgingenborgingvandeplantgezondheidbelangrijk.Bijketenborgingligtdenadrukoprisicoanalyse,risico-inventarisatieenrisicobeoordelingdoorketenpartners,gerichtophetvoorkomenvanresiduenvangewasbeschermingsmiddelenenschadelijkemicro-organismen.Borgingvanplantgezondheidvoorkomtschadelijkeeffectenvoorhumaneconsumptiedoorbijvoorbeeldaanplantenziektengerelateerdetoxines.
Voedselzekerheid
DoelvanhetinnovatiethemaVoedselzekerheidisverbeteringvandeopbrengst(zekerheid)enmondialeverwaardingvankennisenkundevandeT&U-sector.DoorkennisteontwikkeleneninternationaaltoetepassenkanT&Ueengroterdeelvandewereldbevolkingtevoorzienvanvoldoendegezondvoedsel.Fytosanitaireborgingvoorkomtblokkadesvanhandelsstromenenconcentreertzichopvrijeinternationalemarkttoegangenheldere,geharmoniseerdewet-enregelgeving.
Vijf thema’s
voor kennis en
innovatie
-
26
Devijfinnovatiethema’sheeftTopsectorT&Uuitgewerktinpubliek-privatesamenwerkingsverbanden
(PPS’en)voorkenniseninnovatie.Waarveelinitiatieven,ambitiesenPPS’enopééngebiedvoorkomen,is
samenwerkingensturingoverkoepelendgeorganiseerdinkoepel-PPS’en(vergelijkbaarmetroadmaps).
Hierinzijnalleinnovatie-activiteitenrondeenonderwerpgebundeld,vanfundamenteelonderzoektot
enmetvaloriserendeactiviteitenrichtingbedrijven.Opditmomentzijnerveertienkoepel-PPS’enen
platforms.Allekoepel-PPS’endragenbijaanmeerdereinnovatiethema’s.
Dekoepel-PPS’enzijneenpraktischevertalingvandeinnovatiethema’svoorhetontwikkelenvan
kenniseninnovatie.ZegeveneengoedbeeldvanderichtingwaaropT&Udekomendejareninzet
opkennisontwikkelingeninnovatie.Erisdaarmeeeengoedebasisgelegdvoorhetversterkenvande
TopsectorT&UmetExcellentekennis,InnovatieenValorisatie.
Hetportfolioaankoepel-PPS’enisdynamisch,nieuwekoepel-PPS’enwordengevormdvooronderwerpen
ofontwikkelingendieversterkingvankenniseninnovatienodighebbenenwaarinpubliekeenprivate
partijengezamenlijkwilleninvesteren.Deuitvoeringverlooptviaeen rolling agenda.Deinhoudkaninde
loopdertijdverschuiven,alnaargelangermeerbehoefteisaanbijvoorbeeldfundamenteelonderzoek
ofjuistvalorisatieofanderePPS’en.Koepel-PPS’enmetcross-overpotentiemetanderetopsectoren,die
gedurendedeuitvoeringwordtgeconcretiseerd.
Koepel-PPS’en met cross-over-potentie andere topsectoren
Profit
PeoplePlanet Energie & CO2
Het
Nie
uwe
Doen in Plantgezondheid
Gla
stuinb
ouw Waterproof
Bet
ter P
lants for New Dem
ands
Fyto
sa
nitair R
obuuste Ketens
Gro
en v
oo
r een gezonde om
geving
New
Bus
iness met plantenstoffen
Tuinb
ouwtechnologie
Con
su
ment en Gezondheid
Tu
inbouw Logistiek In
ternatio
nalisering
Con
sume
nt, markt en ketens
Tu
inbouw Digitaal
Vo
edselveiligheid
-
27
5.2. Prioriteit integrale aanpak
Hettopsectorbeleidheefteenstevigfundamentgelegdvoorvraagsturingvanuitdeprivatesectorbinnen
detotalekennisinfrastructuur.Erzijnbelangrijkestappengezetomdaadwerkelijktoteengezamenlijke,
tripartiete(bedrijfsleven,wetenschapenoverheid)kennis-eninnovatieprogrammeringtekomen.De
gewensteverhoudingtussenpubliekenprivaatgeldvan60/40procentisnatweejaaralzogoedals
gehaald.Hetmkbindesectorisinhogematebetrokkenbijkennisontwikkelingeninnovatie.
InhetKennis-enInnovatieprogrammaontwikkelendeinnovatiethema’szichnietevensnel.Bovendienzijn
demiddelendiedesectorterbeschikkingstaannietallemaaleventoegankelijk.TopsectorT&Uisin2014
gestartmeteenpilotommeersamenhangterealiserenindeKennis-enInnovatieportfolioenomtepleiten
voordevereenvoudigingvanderegelgevingrondombeleidsinstrumenten.
5.3. Prioriteit Excellente wetenschap
Eenbelangrijkemotorvoorcontinueinnovatieisexcellentieindecompletekennisbasisindethuismarkt,
vanfundamenteelonderzoektotvalorisatie.Zonderexcellentewetenschapdroogtoptermijndebron
voortoekomstigeinnovatiesopenontbreekthetaaneenaantrekkelijkeenuitdagendeomgevingvoorde
opleidingvannieuweonderzoekers.Bedrijfsleven,kennisinstellingenenoverheidhebbenelkhuneigen
verantwoordelijkheidbijhetinstandhoudenvandezekennisbasis,waarbijdeoverheidnieuwsgierigheid
gedreven,fundamenteelonderzoekfaciliteertenfinanciert.T&Uheeftgrotebehoefteaandergelijk
onderzoekopthema’sdieaansluitenbijderestvandeonderzoeksprogrammering.Eenbelangrijk
onderdeelvoordeinvullingvandeambitiesophetgebiedvanexcellentewetenschapzijndeNWO-
middelen,deTO2-capaciteitenhetvrijinzetbarekennisgeldindevormvanTKI-toeslag.
InrelatietotdeNationaleWetenschapsagenda(NWA)zetT&UinlangsdelijnenvandeagendavanT&U,
waarinmaatschappelijkeeneconomischedoeleninhogematesamenvallen.Wezijnertrotsopdatwij
deechtetopwetenschapopditgebiedinNederlandhebben,inditdomeinbehorenwewereldwijdal
jarentotdetopdrie.T&Ugaatervanuitdaterinhetnieuwewetenschapsbeleidruimaandachtisvoorde
TopsectorT&U,vanwegedecombinatiemetdemaatschappelijkemondialeopgavenendekrachtvanons
bedrijfsleven,bijvoorbeeldalsmarktleiderwereldwijdindegroentezaden).
Deomvangvandepubliekemiddelenlooptechterachteropdeprivatebereidheidomteinvesteren.Inde
afgelopenjarenisgeconstateerddathetbedrijfslevenbeduidendmeergekwalificeerdevoorstellenindient
danerpubliekbeschikbaremiddelenzijn.Daardoormoetenveelbedrijventeleurgesteldworden.Ookin
decallsvanNWOisgeblekendatervoldoendebelangstellingisgerealiseerdvanbedrijvenommeete
investereninfundamenteelonderzoek.Omditookindetoekomsttekunnenwaarmaken,iswederzijdse
inspanningnodigvanzowelbedrijvenalsoverheid.
Ambities T&U
matchen met
Nationale
Wetenschaps-
agenda
Publieke middelen
ontoereikend voor
private matching
Pilot T&U zet
in op integraal
programmeren en
vereenvoudiging
beleids-instrumenten
-
28
5.4. Prioriteiten Innovatie en Valorisatie
Stimulerenvanexcellentewetenschapalleenisnietvoldoende.Dekennismoetookindepraktijkworden
gebrachtenonderzoekmoetwordenomgezetininnovatie.Tussenonderzoekeninnovatielooptzelden
eenrechtelijn.Welkunnenondernemersenonderzoekerselkaarinspirerenmetvragenenoplossingenen
gezamenlijkonderzoekdoen.Hetzelfdegeldtvooronderlingeinteractietussenondernemers,bijvoorbeeld
uitverschillendeschakelsindeproductieketenofuitverschillendesectoren.Zijkunnengezamenlijknieuwe
producten,verdienmodellenofconceptenontwikkelen.T&Uwildezewisselwerkingenversterkenen
valorisatievanonderzoekstimuleren.
DehuidigesterkemarktpositievandesectorTuinbouwisvooralgebaseerdophettraditionele
verdienmodel:grotehoeveelhedenproductenvangoedeenconstantekwaliteitproducerenenverkopen,
tegenlagekostenenmeteengoedelogistiekedienstverlening.Maarheteigenaanbodwordtgroter,
afzetmarktenrakenverzadigdendeconcurrentieneemttoe.Datzethetrendementvanditverdienmodel
zwaaronderdruk.
DesectorUitgangsmaterialendanktzijnhuidigesterkemarktpositievooralaandehogeinnovatieve
meerwaardevandeproducten.Eengoedebeschikbaarheidvannieuwekennisisnodigvoorinnovatieve
producten.Eenteruglopendepubliekefinancieringzetdekennistoevoervoormetnamehetmeer
toepassingsgerichtemkb-bedrijfslevenonderdruk.
T&Uwil(weer)eengoedrendementhalenendepositieindetopvandemarkthoudenenversterken.
Daarvoormoetdesectormeermarktgerichtproduceren,metaandachtvoorbehoeftenvanafnemersen
consumenteneninspelendopmaatschappelijketrends.Ditwordtdekomendejarenforsaangezet.
Fundamenteel
UniversiteitenKNAWWetsus
TO2
Excellent onderzoek Innovatie
TO2LBI
Zwaagdijk
ToegepastInnovatie
Valorisatie
Valorisatie:Kan de ondernemer beschikken over de kennis?
Begrijpt de ondernemer de kennis (competenties)
Kan de ondernemer de kennis omzetten naar zijn bedrijf
Innovatie::• Past het in de bedrijfsstrategie• Geen belemmerende wet/
regelgeving• Financiering• Kennis voor goede toepassing• Geen ....... risico’s
OndernemersTO2 (IDC)HBO (CoE)Zwaagdijk
-
29
5.5. Prioriteiten Human Capital Agenda
Detuinbouw-engroensectorheeftjaarlijksnieuwewerknemersnodigopalleniveaus.MaarNederland
vergrijst.Depotentiëleberoepsbevolkingkrimptvanaf2021.BovendienisT&Unognietzobekendals
werkgever.
Inmiddelstrektdeinstroominhethogerenacademischonderwijsaan.WageningenUniversiteit,als
belangrijkeopleideropwo-niveauendeHAS’enophbo-niveauinhetgroeneonderwijs,hebbenaljarente
makenmeteensterkegroeiinstudentenaantallen.Inhetmbokwamdedalingindeinstroomin2014voor
heteersttotstilstand,maardembo’sleverennogsteedsveelteweiniggediplomeerdearbeidskrachtenaf
omtevoldoenaandeenormevraagnaargediplomeerdpersoneel.
Omaandevraagnaargoedgeschooldemedewerkerstekunnenvoldoen,iseenstevigeinzetnodigop
eengrotereinstroominhetgroeneonderwijsopalleniveauséninhet‘grijze’onderwijs.Hiervoorzijn
nieuwestappennodig.
Dehuidigeentoekomstigebehoeftevandearbeidsmarktvereisteensnelleredoorstroomvankennisen
innovatievesamenwerking,zowellandelijkalsregionaalenoponderdeleninternationaal.
TopsectorTuinbouw&UitgangsmaterialenoriënteertzichsamenmetTopsectorAgri&Foodopeensterkere
samenwerkingtussenbedrijfslevenenonderwijs/onderzoekmetbeleidsmatigeinzetvandeoverheid,omin
debehoeftenopdearbeidsmarkttekunnenvoorzien.In2014isinhetPactLife,Food&Planetbijvoorbeeld
beschrevenhoeeenpubliek-privatesamenwerkingvoorstructurelesamenwerkingtussenonderwijs,
overheidenbedrijfslevengerealiseerdkanworden.Regionaleinitiatievenhebbenhierineenbelangrijke
plaats.T&Ustreeftnaar:
• Vernieuwingvandeopleidingen
• Kennisdoorstromingonderwijs-bedrijfsleven/maatschappelijkeorganisatiesv.v.
• Samenwerkinginderegio’s
• LevenLangLeren
• Internationalisering
ImagolooptalseenrodedraaddooralleactielijnenuithetPact.Eengoedimagoisvanbelangomeen
aantrekkelijkewerkgevertezijn.Voorhetwervenvanvoldoendegoedpersoneelispositievebeeldvorming
eenbelangrijkevoorwaarde.
5.6. Prioriteiten Internationalisering
Degroeiendeafzetmogelijkhedenendetoenemendeconcurrentievereiseneenproactieve,
internationalebenadering.Omdekansentekunnenbenuttenishetnodigomeenslagvaardige
internationaliseringsstrategievoorheelT&Uteontwikkelenentoetepassen.Eenessentieelonderdeel
hiervanisinvesterenininternationalenaamsbekendheidopopkomendemarkten,ondermeervia
collectievepromotieenHolland Branding,engezamenlijkehandelsmissiesenbeursdeelname.
Omondanksdecomplexiteitvandebehoeftesinopkomendetuinbouwregio’smaximaaltekunnen
inspelenopdekansendiedaarontstaan,moetenNederlandsebedrijvenenkennisinstellingennauw
samenwerken.Hiervoorontwikkeltdesectoreenpubliek-privatesamenwerking.
DeverbindingvanInternationaliseringmethetonderdeelKennisenInnovatielooptviatweelijnen:
• NationalePPS’enmobiliserenomookeeninternationalecomponenttoetevoegen,inlijnmet
hetbuitenlandbeleid(thema’s,prioritairelanden)vanT&U.Ditgebeurtdoorinternationale
innovatieprojectenvormtegevendiewerkenaandehiervoorgenoemdedoelen,inclusief
consortiumvormingaanjagenviastartkapitaal.
• Ontwikkelingssamenwerkingnieuwestijl.Inspelenopkansendieerzijnvoorinternationaleprojecten
viaNWO-WOTROenanderefondsen.
Holland Branding
Snellere doorstroom van
kennis in ‘groen
en grijs’ onderwijs
-
30
-
31
6. Financiële kaders
Topsector T&U zet in op het stimuleren van de top. Excellente wetenschappers en pionierende
ondernemers verrichten baanbrekend werk voor het hele cluster. De kennis en innovaties die zij
realiseren hebben een aanzuigende werking en tillen de hele sector naar een hoger niveau. Het is
dan ook van het grootste belang om blijvend te investeren in de wetenschappelijke kennisbasis én de
valorisatie van deze kennis samen met ondernemers te versterken.
6.1. Integraal programmeren
VanafdestartiseenintegraleaanpakvoordeontwikkelingvandeKennis&Innovatieagendaeenleidend
principegeweestvoorTopsectorT&U.Stimulerenvanexcellentewetenschapalleenisnietvoldoende.Deze
kennismoetookindepraktijkwordengebracht,onderzoekmoetwordenomgezetininnovatie.Onderlinge
interactietussenwetenschappersenondernemersisdaarvoorvangrootbelangindediverseschakelsvan
deinnovatieketen.T&Uwildezewisselwerkingenversterkenenvalorisatievanonderzoekstimuleren.Om
dieredenisTopsectorT&Uin2014gestartmeteenpilotommeersamenhangterealiserenindekennis-
eninnovatieportfolio,inclusiefvereenvoudigingvanderegelgevingrondombeleidsinstrumenten.Daarbij
wordtuitgegaanvandegedachtevanéénfinancieringsbron,zonderschottenoflabels.
DedoelstellingvandePilotIntegraalprogrammerenzijnnognietgerealiseerdenTopsectorT&Uzal
zichdanookdekomendejarenhardblijvenmakenvoordegewensteintegraliteitenvereenvoudiging.
Belangrijkeuitgangspuntenzijndaarbij:
• Ontschottingvanfinancieringsstromenzodatsamenwerkingtussenonderzoekersvanuniversiteiten,
TO2-institutenenhbo-instellingenmogelijkwordtgemaakt.
• VerruimenvandemogelijkhedenvoorTO2-institutenenhbo-instellingenomteparticiperenincallsvan
NWOmetmarktconformetarieven.
• OmbuigenvanTO2-capaciteitnaarvrijprogrammeerbaarbudgetzodatprogrammerenvoor
toepassingsgerichtonderzoekoverdegrenzenvantopsectorenmogelijkwordtgemaakt(cross-overs).
DaarbijiseenhardevoorwaardedatditgaatgeldenvooralleTO2-institutenenalletopsectoren.
IndieneenuitzonderingspositievoorT&Uontstaat,isdatvoorTopsectorT&Ugeenoptie,omdater
dangeenstructureleoplossingontstaat.
• ContinueringvandekennisbasisvanTO2-institutenisvangrootbelangomookopdelangetermijn
dekoppositievantopsectorentekunnenblijvenbehouden.Dezekennisbasisstaatmomenteelonder
druk.
• Meerjarigprogrammerenmetcommitmentvanzowelprivatealspubliekepartners.
• HarmoniseringvantarievenTO2-instituten.
• ToegankelijkermakenvandeTKI-toeslagregelingdoordeverantwoordingenmonitoringvoorhethele
EZ-instrumentariumteharmoniseren.
6.2. Excellente wetenschap
VoordeinvullingvandeambitiesophetgebiedvanExcellentewetenschapzijndeNWO-middelen,de
kennisbasisvanTO2,enhetvrijinzetbarekennisgeldindevormvanTKI-toeslagbelangrijkemiddelen.
T&Uwilexcellentewetenschapstimulerenenzetinopgroeiinomvangvanmiddelenhiervoor.Zeker
voorUitgangsmaterialen,meteenjarenlangetraditievanbedrijfsparticipatieinfundamenteel-strategisch
onderzoek,ishetvanbelangdaterblijvendvoldoendefundamenteelonderzoekkanwordengedaan.
Depublieke(co-)financieringwaarborgtdatdezekennisookbeschikbaarkomtvoormeertoegepast
onderzoek.VoorTuinbouwisvanbelangdatdefundamentelekennisbasiswordtversterkt,vooralook
viacross-oversmetanderetopsectoren(NWOenkennisbasisTO2).VoortszalTopsectorT&Uhetbeleid
continuerenomookeendeelvandeTKI-toeslagintezettenopfundamenteelonderzoek.
VoordemogelijkheidomKNAW-capaciteittebenuttenliggenervoorTopsectorT&UkansenbijhetNIOO
enhetCentraalBureauvoorSchimmelcultures.
Ontschotten,
verruimen,
harmoniseren
-
32
VersterkingvanexcellentonderzoeksluiteveneensgoedaanopdenotitieGlobalchallengesDutch
solutionswaarinhetministerievoorEconomischeZakeneenextraaccentlegtopdekansenvoorde
NederlandseTopsectorenT&UenAgri&Food.
6.3. Innovatie en valorisatie
VoordeinvullingvandeambitiesopgebiedvanInnovatieenValorisatieisTO2-capaciteitbeschikbaar,TKI-
toeslagmiddelenenmkb/MIT-instrumentarium.
TopsectorT&UistotnuzéérsuccesvolgeblekeninhetrealiserenvanPPS’enintoegepastonderzoek
meteenovervraagvanhetbedrijfsleven.T&Uzetinopeengroeivancapaciteit/middelenbijdeTO2-
instituten,zowelbijDLOenTNOwaarvooralcapaciteitistoegewezenaanT&U,alsverbredingmetandere
expertiseveldenbijTO2.VoorwatbetreftdeomvangvanDLO-capaciteitenTNO-capaciteitzouT&U
minimaalwillenuitgaanvandeomvangzoalsvastgelegdbijdestartvanhettopsectorenbeleid.Voorwat
betreftdeinzetvannieuweexpertiseveldenzetT&UinopverbredingbijTNOenDeltares.
TopsectorT&UiseveneenszeersuccesvolgeblekenindeMIT-proceduresmeteengroteovervraagvanuit
hetbedrijfsleven.OmdieredenzetT&UinopverruimingvanhetbudgetMITenhandhavingvanmkb-
kennisoverdrachtprogramma’sbijTO2.
6.4. Europa
InHorizon2020financiertdeEUonderzoek-eninnovatieprojecten.Samenwerkingtussenbedrijfsleven
enkennisinstellingenoverdelandsgrenzenheenisdaarbijcruciaal.TopsectorT&Ustimuleertdeelname
aanEuropeseprogramma’s.ErzijnechtermeerprojectendiedestrengebeoordelingdoordeEUhebben
doorlopenenpassendzijnbijdeKennis-enInnovatieagendavanT&Udandaterpubliekgeldbeschikbaar
isvoor matching vanEU-projecten.Vanbelangisdatvoorblijvendsuccesvankennisinstituteninhet
verwervenvanEuropesemiddelenereenstructureelmatchingsbudgetgerealiseerdwordt.Ditisinlijnmet
deNederlandseambitieensluitaanbijhetNationaalbeschikbaargesteldeadditievebudget(2015).
OmdekrachtvanHorizon2020tekoppelenaandemogelijkhedenvooronderzoekeninnovatiedieinhet
GemeenschappelijkLandbouwbeleid(GLB)bestaan-inhetbijzonderinPijler2,Plattelandsontwikkeling
-heeftdeCommissiehetEuropeseInnovatiepartnerschapvoorDuurzameenProductieveLandbouw(EIP
Landbouw)gelanceerd.DezeEIPisbedoeldomdekennisdoorstroomvanuitonderzoeknaarbedrijfsleven
teversterkenenurgenteonderzoeksvragenvanuitdepraktijkbovenwatertehalenendezeoptenemen
indecallsvanHorizon2020.Inmiddelszijndemeestelidstatenmetgrootenthousiasmeaandeslagmet
hetEIPLandbouw.Nederlandheeftechterinvergelijkingmetanderelidstateneenrelatiefkleinbudget
gereserveerdvoorhetonderdeel“innovatie”binnendePlattelandsmiddelen(POP3).Omondernemers,
viaOperational Groups,deaansluitingtelatenmakenishetvanbelangdatinNederlandhiervoormeer
budgettaireruimtewordtgecreëerd.
ViaJoint Programming Initiatives(JPI)enERA-nettenwordtbinnendeEUingezetopeenverbeterde
coördinatieenafstemmingvandepubliekenationaleonderzoeksprogrammeringenhetnationale
innovatiebeleidvandeverschillendelidstaten.Naarverwachtingzaldezevormvansamenwerkingbinnen
deEUtoenemen.VanbelangisdatervoldoendemiddelenwordenvrijgemaaktvanuitNederlandvoor
participatieaanactiviteitenencallsdieuitgezetwordenvanuitJPIenERA-netten.
T&U succesvol in de MIT-procedures
Meer publiek budget nodig voor matching van EU-projecten
-
33
6.5. Human Capital Agenda
VoordeinvullingvandeambitiesopgebiedvanHCAisersamenwerkingmetNWOenzijner
beleidsinstrumentenvanuitOCW/EZ.
Eriseengroeiendebehoefteaanexcellenteplantenwetenschappersbijbedrijvenenonderzoekinstitutenmet
eengoedePhD-opleiding.DitgeldtEuropa-breed,maartreedtinhetbijzonderinNederlandaanhetlicht.
HetNWO-programmaGraduateSchoolTuinbouwenUitgangsmaterialen,dataansluitopOnderzoekschool
EPS,biedtgetalenteerdemasterstudentendemogelijkheidomzélf,samenmetkennisinstellingenen
bedrijven,eenvoorstelvoorpromotieonderzoekindeplantenwetenschappenoptestellenen,bijhonorering,
uittevoeren.TopsectorT&Uzetinopcontinueringvanditsuccesvolleprogrammaenverkentofhetmogelijk
isomeentweedeGraduateSchoolvormtegeveninaansluitingopOnderzoekschoolPE&RC.
CentersofExpertise(CoE),waarinhogescholensamenwerkenrondomthema’srichtenzichoponderwijs,
onderzoekenkenniscentrum.Voorwatbetreftonderwijsgaathetomhetopleidenvanbestaandeen
aanstaandeprofessionals.HetonderzoekbijdeCoEzijnpraktijkgerichteonderzoeksprojectendiede
verbindingnaarhetberoepenveldendeacademischewereld(lectoren)verstevigen.Inhetkenniscentrum
wordenkennisvragengekoppeldaandeverschillendekennisaanbieders.TopsectorT&Uzetinop
bestendigenvandezeCoE.
InhetCentervoorInnovatiefVakmanschap(CiV)vindteenefficiëntesamenwerkingplaatstussenbedrijvenuit
desectorT&Uenhetmiddelbaarberoepsonderwijs(mbo).Inde-veelal-Greenportregio’szijnachtfysieke
ontmoetingspuntenvoormboenbedrijvenmetelkeenontmoetingspunt(‘Meetingpoints’)gelieerdaan
eeneigenregionaalbedrijvennetwerk(Greenports).EenMeetingpointisgelieerdaaneeneigenregionaal
bedrijvennetwerk(Greenports).TopsectorT&UzetinopbestendigenvandezeCiV.
6.6. Internationalisering
VoorwatbetreftdeambitiesopgebiedvaninternationaliseringisersamenwerkingmetNWOenerzijn
beleidsinstrumentenvanuitBuZa.
HetFood&BusinessGlobalChallengesProgramme(GCP)enhetFood&BusinessAppliedResearch
Fund(ARF)zijngerichtopvraagstukkenrondomvoedselzekerheidwaarinpubliekeenprivatepartnersuit
Nederlandendoellandensamenwerkenaanwetenschappelijkonderzoekeninnovatie.TopsectorT&U
zetinopvoortzettingvandezeNWO-programma’senvraagtaandeoverheidomdedoellandenvanARF
aantepassenaandeDutchGoodGrowthFundlandenlijst,endetoegangvanTO2enhbo-instellingente
verbeteren.
Voorinternationalisering/voedselzekerheidsagendazijndevolgendefondsenvanhetministerievan
BuitenlandseZaken(BuZa)relevant:
• DGGF,hetrevolverendefondsvan700miljoeneuro
• FDOV,defaciliteitwaarindeafgelopenjaren140miljoeneuroisgeïnvesteerdinduurzaamondernemen
envoedselzekerheid
• PrivateSectorOntwikkelingsgelden
• EU-fondsen
• Wereldbankfondsen
Topsectormissiesnaarbelangrijke,opkomendeontwikkelingslanden,zijnbelangrijkvoordeverdere
ontwikkelingvandebuitenlandstrategievanT&U.TopsectorT&Uzetzichinomdezeinstrumentengoed
werkbaartemakenvoorhet(mkb)tuinbouwbedrijfsleven.
-
34
-
35
Top 15 kwekersrechtaanvragen Land Aantal kwekersrechtaanvragen in 2014Monsanto Vegetable IP Management BV Nederland 115
Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV Nederland 84
Nunhems BV Nederland 74
Enza Zaden Beheer BV Nederland 67
Syngenta Crop Protection AG Zwitserland 51
Vilmorin SA France 35
Syngenta Participations AG Zwitserland 29
HM. Clause SA Frankrijk 12
Gautier Semences SAS Frankrijk 10
van Waveren Saaten GmbH Duitsland 10
Bejo Zaden BV Nederland 9
Laboratoire ASL SNS Frankrijk 7
Takii & Co Ltd Japan 6
Crookham Company Inc. Verenigde Staten 5
Semillas Fitó SA Spanje 5
Totaal 519
Figuur 2A Top 15 kwekersrechtaanvragen in de Europese Unie
Figuren
Figuur 2B Groente en fruit is gezonde voeding
-
36
Figuur 2D Europese consumentenbestedingen aan bloemen en planten
€ 0 €10 €20 €30 €40 €50 €60 €70 €80 €90
_ _ _ _ _ _ _ _
€ 0€10
€ 20
€ 30
€ 40
€ 50
€ 60€ 70
Figuur 4: Europese consumentenbestedingen aan snijbloemen en kamerplanten in 2013.
Kam
erp
lant
en (E
ur/p
er h
oo
fd v
an d
e b
evo
lkin
g)
Rusland Spanje
Polen Oostenrijk
VK
Frankrijk Duitsland
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
Italië
België
Denemarken
_ _
Zwitserland
________________________________________________________________________________________
Nederland
Snijbloemen (Eur/per hoofd van de bevolking
Omvang bollen = omvang markt
Snijbloemen (€/per hoofd van de bevolking)Kam
erpl
ante
n (€
/per
hoo
fd v
an d
e be
volk
ing)
fijnstofCO2
geluidwateroverschotuitlaatgassen
zuurstofontspanning
creativite
it
arbeidsproductiviteit
koeltebewegi
ng
sneller herstel
meerw
aarde
vastg
oed
Figuur 2C Groen zorgt voor gezondere steden
-
37
Figuur 2E Toeristen die bloemen als eerste associëren met Nederland
Figuur 2F Benchmark kwaliteit wetenschappelijk onderzoek Nederlandse topsectoren
COLOMBIA
SLOVAKIA
25%
14% 13%
5%
Nummer 1 NederlandWereld
Indien twee hoog geciteerde publicaties van Zwitserland, die niet plant-specifiek zijn, buiten beschouwing worden gelaten, hebben Nederland en Zwitserland een vergelijkbare positie met de hoogste citatiescore.
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
AGF: T&UHorticulture
AGF: ResourceEfficiency (3)
AGF: Animal Welfareand Health (3)
AGF: Food and Health (7)
AGF: Product Technology (3)
AGF: Food Safety (4)
AGF: SustainableProduction
Technology (2)
Chemie: ProcessTechnology (2)
Chemie: SmartPolymetic Materials
(2)Chemie: AnalyticalChemistry (1)
Energie: Solar (5)
Energie: Off-shoreWind (11)
HTSM:Nanotechnology (3)
T&U: Horticulture
T&U: PropagationMaterials (2)
Water: Maritime (2)
Water: DeltaTechnology (3)
Water Technology (2)
Energie: Smart Grids (4)
€ 0 €10 €20 €30 €40 €50 €60 €70 €80 €90
_ _ _ _ _ _ _ _
€ 0€10
€ 20
€ 30
€ 40
€ 50
€ 60€ 70
Figuur 4: Europese consumentenbestedingen aan snijbloemen en kamerplanten in 2013.
Kam
erp
lant
en (E
ur/p
er h
oo
fd v
an d
e b
evo
lkin
g)
Rusland Spanje
Polen Oostenrijk
VK
Frankrijk Duitsland
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
Italië
België
Denemarken
_ _
Zwitserland
________________________________________________________________________________________
Nederland
Snijbloemen (Eur/per hoofd van de bevolking
-
38
Figuur 2G Internationaal werkterrein alumni WUR tuinbouw en HAS Den Bosch Tuinbouw/Akkerbouw
Figuur 2H Twee bedrijven uit T&U-cluster in top tien absolute R&D-uitgaven
1=opeenandereboekhoudkundigemanierdanvoorheen.2=geschatopbasisvanR&D-uitgavenwereldwijd.3=konnietnauwkeurigeropgegevenworden.4=cijfersgeschatopbasisvanbegroting.5=gebaseerdopafwijkendedefinitievoorR&D-medewerkers
R&D u
itgave
n in Ne
derlan
d (mln
€)
R&D u
itgave
n in Ne
derlan
d (mln
€)
omzet
werel
dwijd
(mln €
)
relatie
ve R&
D-uitg
aven (%
)
Verspreiding alumni WUR tuinbouw over Nederland en daarbuiten
Verspreiding alumni HAS Den Bosch TA over landen buiten Nederland (totaal 78 personen)
-
39
Figuur 2I Een na grootste exporteur groenten en fruit ter wereld
Figuur 2K Nederland draaipunt in wereldhandel groente
Figuur 2J Grootste exporteur snijbloemen ter wereld
-
40
Figuur 2L Export van tuinbouwproducten uit Nederland (zonder uitgangsmaterialen) naar Europa in 2010
Figuur 2M Mondiale export en import van tuinbouwproducten (zonder uitgangsmateriaal) van en naar Nederland in 2010
Figuur 2N Economische bijdrage van Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
2010
Productie(xmiljoeneuro)
22.364 21.969 21.832
2011 2012 2010
Toegevoegdewaarde(xmiljoeneuro)
10.781 10.186 10.253
2011 2012 2010
Uitvoervangoederen(xmiljoeneuro)
19.067 18.089 18.079
2011 2012
-
41
Figuur 2O Bijdrage aan toegevoegde waarde
Figuur 2P Sterke uitgangspositie T&U Nederland
Sterke uitgangspositie
Gunstige klimaatzone voor tuinbouwproductie
Sterke internationale marktpositie Nr. 1 mondiaal in sierteelt, uitgangsmateriaal (zoals bloembollen, groentezaden en pootaardappelen) en kastechnologieNr. 1 mondiaal in export verse groenten
Sterke kennispositieNr. 1 mondiaal meest invloedrijke landen voor het plantkundig onderzoek
Hoogste arbeidsproductiviteit in Europa
Strengste duurzaamheidseisen voor tuinbouwproducten ter wereld
Oplossingen voor voedselzekerheid en voedselveiligheid: ziekteresistentie, droogte- en zouttolerantie, hoge opbrengst, lange houdbaarheid
Groenten en fruit uit Nederland veilig te eten. Gecontroleerde keten met informatie over herkomst, teeltwijze, transport, authenticiteit, inhoud en veiligheid van het product
Gezonde producten (groenten, paddenstoelen, fruit) voor preventie van chronische ziekten zoals diabetes, hart- en vaatziek-ten, obesitas en overgewicht
Gezonde producten (bloemen, bollen, planten, bomen) voor gezondere leef-, woon- en werkomgeving. Planten zuiveren de lucht, vangen fijnstof af, filteren uitlaatgassen, absorberen CO2, bergen water, zorgen voor verkoeling, vergroten de sociale samenhang, verminderen geluidsoverlast, verbeteren de creativiteit, productiviteit, prestaties op werk en school en herstel bij ziekte.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Primaireproductie
Verwerking
Toelevering
Distributie
Figuur 2Q Gunstige ligging Nederland voor productie tuinbouw en uitgangsmaterialen
-
42
Figuur 4B Twee vijfde minder brandstofverbruik
Figuur 4A Demografische ontwikkelingen
Figuur 4C Ruim kwart minder CO2
-
43
-
44
CrossoversTuinbouw & Uitgangsmaterialenheeft vele waardevolle crossoversmet andere topsectoren
• Duurzaamenefficentgebruikvanwater (reduce, re-use en recycle)
• Vermindering van emissies naar grond-enoppervlaktewater
• Droogte en zout tolerantie• Urban indoor farming
• Gezondheid - Gebalanceerd dieet - productie geneesmiddelen
• Gezonde voeding• Resourceefficience• Voedselzekerheid• Fytosanitair beleid• Bodembeheer• Plantaardige eiwitten
• Gezonde voeding - betere smaak - minder vet• Technologie
- ondersteunende technologie - systeembiologie - synthetische biologie
• Gezondheid bevorderend - tegen obesitas - anti-oxidanten
Bio-based Economy
• Duurzame en decentrale energieproductie - decentrale locale energiesystemen - smart grids - CO2 afvang/distributie - duurzame warmteproductie - duurzame elektriciteitsproductie
Stoffen voor andere factoren door veredeling,faciliteren optimale fractionering door veredeling,gebruikbio-basedmaterialen
• Infrastructuur• Ketenregieenlogistiekeoptimalisatie - ICT, track & trace, RFID• Multimodalenetwerken• Duurzamheid van vervoer en condi-
tionering
• Sector imago• Architectuur (belang van groen in de
publieke ruimte)• Product design
• Besturing,precisietechnieken,sortering en afzet
- Robotisering, smart systems• Gecontroleerde teelt - LED, bio-nanotechnologie• Logistiek - RFID track & trace• IT - Big data
Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
-
45
CrossoversTuinbouw & Uitgangsmaterialenheeft vele waardevolle crossoversmet andere topsectoren
• Duurzaamenefficentgebruikvanwater (reduce, re-use en recycle)
• Vermindering van emissies naar grond-enoppervlaktewater
• Droogte en zout tolerantie• Urban indoor farming
• Gezondheid - Gebalanceerd dieet - productie geneesmiddelen
• Gezonde voeding• Resourceefficience• Voedselzekerheid• Fytosanitair beleid• Bodembeheer• Plantaardige eiwitten
• Gezonde voeding - betere smaak - minder vet• Technologie
- ondersteunende technologie - systeembiologie - synthetische biologie
• Gezondheid bevorderend - tegen obesitas - anti-oxidanten
Bio-based Economy
• Duurzame en decentrale energieproductie - decentrale locale energiesystemen - smart grids - CO2 afvang/distributie - duurzame warmteproductie - duurzame elektriciteitsproductie
Stoffen voor andere factoren door veredeling,faciliteren optimale fractionering door veredeling,gebruikbio-basedmaterialen
• Infrastructuur• Ketenregieenlogistiekeoptimalisatie - ICT, track & trace, RFID• Multimodalenetwerken• Duurzamheid van vervoer en condi-
tionering
• Sector imago• Architectuur (belang van groen in de
publieke ruimte)• Product design
• Besturing,precisietechnieken,sortering en afzet
- Robotisering, smart systems• Gecontroleerde teelt - LED, bio-nanotechnologie• Logistiek - RFID track & trace• IT - Big data
Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
-
46
Colofon
Ondernemers,wetenschappersendeoverheidwerkeninde‘GoudenDriehoek’sameneenconcurrerendepositievan
TopsectorTuinbouw&Uitgangsmaterialenopdewereldmarkt.
‘BronvoorGroeneEconomie2.0’istotstandgekomenmetmedewerkingvandeT&UBoard,besturenvanTKITuinbouwen
TKIUitgangsmaterialenenhunwerkorganisaties.
Uitvoering,gebaseerdopditvisiedocument,isverwoordalsrollingagendainde‘Uitvoeringsagenda2016-2019’.
Meer informatie
Website: www.topsectorTU.nl
Email: [email protected]
Twitter: @TopsectorTU
Bezoekadres: Bezuidenhoutseweg12,2594AVDenHaag
Postadres: Postbus93002,2509AADenHaag
Telefoon: 070-3490301
Redactie: Rozatekst
Grafischevormgevingen
infographics: ProjektvanAtotZ
Fotografie: o.a.FotostudioGerardVlekke
Belangrijkste geraadpleegde bronnen
BronvoorGroeneEconomie,Wereldoplossingenvoorwerelduitdagingen,2011,TopsectorTuinbouwenUitgangsmaterialen
CijfersenTrends,Thema-update:WorldFloricultureMap,2015,Rabobank
EnergiemonitorvandeNederlandseglastuinbouw2013,2014,LEIWageningenUR
GroentenenfruitGezondvoordeNederlandseeconomieensamenleving,2015,GroentenFruitHuis
HetNederlandsAgrocomplex2014,2015,LEIWageningenUR
InternationalComparativeBenchmarkofDutchResearchPerformanceinTKIThemes:Horticulture,2014,Elsevier
InternationalComparativeBenchmarkofDutchResearchPerformanceinTKIThemes:PropagationMaterials,2014,Elsevier
Land-entuinbouwcijfers,2012ev,LEIWageningenUR/CentraalBureauvoordeStatistiek,
Monitortopsectoren2014,2014,CentraalBureauvoordeStatistiek
Top30R&D2015,2015,TechnischWeekblad
WorldAgriculture:Towards2010,1995,FoodandAgricultureOrganisationUnitedNations
www.agrimatie.nl
www.compendiumvoordeleefomgeving.nl
www.fruitandvegetablefacts.com
www.landbouweconomischbericht.nl
Juni2015
-
47
Juni2011 December2011 Juni2015
1
Bron voor Groene Economie 2.0 2015-2030
Visie Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen
Wereldoplossingen voor werelduitdagingen
Juni2015
-
48