115

BİRİNCİ DÜNYA HARBİNDE SAMSUN VE ÇEVRESİNDE ERMENİ TEHCİRİ UYGULAMALARI ÜZERİNE BİRKAÇ BELGE

Hasan BABACAN*

Giriş

XIX. yüzyılın başlarından itibaren hızla yayılan ve çokuluslu imparatorlukları etkisi altına alan milliyetçilik akımı, Osmanlı Devletinde de önemli sonuçlar doğurmuştur. Yüzyıllardır yönetimi altında yaşayan Balkan toplulukları birer birer Osmanlı yönetiminden ayrılmaya başlamış, sıra Anadolu’daki ve diğer Osmanlı coğrafyasındaki gayrimüslim ve gayri-Türk unsurlara gelmişti.

Osmanlı yönetimindeki gayrimüslim unsurların devlete karşı isyana varacak faaliyetlerinde en önemli etken, zamanın “Düvel-i Muazzama” tabir edilen büyük devletlerinin, kendi ekonomik çıkarları doğrultusunda bu milletlerle ilgilenme eğilimi olmuştur. Avrupa’nın büyük devletleri kendilerine yakın buldukları bu Osmanlı tebaasına, Osmanlı coğrafyasına gönderdikleri misyonerler aracılığıyla ve onlar için açtıkları yabancı okullarıyla nüfuz etmeye çalışıyorlar ve onları etkileri altına alıyorlardı. Çeşitli aşamalardan sonra zamanla bu Osmanlı vatandaşlarının devlete düşman ve ayrılıkçı fikirlerle yetişmiş oldukları görülmüştü. Özellikle kapütilasyonların etkisiyle ve Tanzimat ve ıslahat fermanlarının ilanından sonra da Osmanlı Devleti yönetimi altındaki bu insanlara müdahalede de zorluk çekmeye başlayınca, balkanlardaki milletlerin bağımsızlık yolunda önemli adım attıkları, onları takiben Ermenilerin de bu yolda mesafe kat etmek için bazı şehirlerde topluca isyan ve terör eylemleri başlattıkları görülmüştür.

Doksanüç Harbi’nden sonra imzalanan Berlin Antlaşması’yla, Rusların da etkisiyle siyasallaşan Ermeni meselesi Avrupa devletlerinin de Doğu Anadolu ve Doğu Akdeniz’deki emelleri için sağlam bir araç haline gelmişti. 1890’larda başlayan, Anadolu’nun önemli bir kısmında toplu isyanlara varan Ermeni terör eylemleri Devleti büyük ölçüde meşgul etmiş dış politikada zor durumda bırakmıştı. İkinci Meşrutiyet’in ilanın takiben ortaya çıkan siyasi rahatlıktan da istifade eden Ermeni komitelere siyasi ve Terör eylemlerini artırarak devam ettirdiler.

Birinci Dünya Savaşı’na gelinceye kadar yabancı müdahaleleri sayesinde devlet aleyhine önemli aşama kaydeden Ermeniler, savaşın başlarından itibaren fırsattan istifade etme ve bu karmaşa ve kaos

* Yrd. Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

116

ortamından en iyi şekilde faydalanma yollarını aradılar. Bu konuda kendilerine coğrafi yakınlık bakımından Ruslar ayrıca Avrupa devletleri ve hatta Amerika da yardımcı oluyorlardı.

Osmanlı Devleti genel bir savaşa girmeden önce, Ermeni komiteleri, başta patrikhane olmak üzere, Osmanlı Hükümeti’nin, Ermenilerin en büyük destekçilerinden olan ve coğrafî olarak bölgeye en yakın olan Rusya’ya karşı savaşa girmesi halinde alacakları durumu tespit için toplantılar yapıyorlardı. İstanbul Galata’daki Ermeni Büyük Merkez Okulu’nda 1914 yılı Mayıs ayında, Patrikhane’den görevlendirilen rahip Gabriel Cevahirciyan’ın başkanlığında Taşnaksutyun, Veragazmiyal Hınçak, Ramgavar temsilcilerinden oluşan Birleşik Millî Ermeni Kongresi, “Ermenilerin Osmanlı Hükümetine sadık kalmaları” şeklinde bir karara vardı. Taşnaksutyun reisleri de bu şekilde propagandalar yaparak bu suretle Osmanlı Hükümetine güven vermek istediler. Bir taraftan da durumun alacağı şekli bekleyerek bütün kuvvetleriyle hazırlanmaya başladılar.

Ermeni komiteleri, İstanbul’da aldıkları kararların aksine, taşra örgütlerine çektikleri şifreli telgraflarla da şu yönde talimatlar veriyorlardı:

“Rus ordusu huduttan ilerler ve Osmanlı askeri çekilir ise her tarafta birden eldeki vesait ile kıyam olunacak, Osmanlı ordusu iki ateş arasında bırakılacak, mebâni ve müessesât-ı emîriye bombalarla berhevâ edilecek, yakılacak, hükümetin kuvveti dahilde işgâl olunacak, levazım silahlarıyla Ruslara iltihâk edecek ve kıt’alarından firârla çeteler teşkil eyleyecek”1.

Ermeni Komiteleri, Osmanlı Devleti’ne karşı hazırladıkları haince planlarını uygulamaya Rusya’da başladılar. Bütün kuvvetleriyle Rus savaş gücünü takviye etmek üzere faaliyete girişmişlerdi. Rus topraklarının dört bir yanından Ermeni gönüllüleri Rus ordusuna, çetelere, intikam alaylarına girmek üzere Kafkasya’ya toplanıyorlardı. Tiflis’te Belediye başkanı A. Khatisyan’ın başkanlığında bir Ermeni Millî Bürosu kurularak gönüllülerin örgütlenmesi gerçekleştirilecekti. Rus askeri uzmanları da Ermenileri Osmanlı Devleti’ni karşı yapılması muhtemel harekâta katılmaları için hazırlıyorlardı. Bu çalışmalar çerçevesinde Ruslar, İran ve Kafkasya’daki Ermenilerden gönüllüler toplamaya ve onlara silah dağıtmaya başlamışlardı2.

Ermeni kamuoyuna karşı özellikle içeride; Fransa ve İngiltere, küçük milletlerin; Rusya da Doğu Hıristiyanlarının koruyucusu olarak gösteriliyordu. Rus propagandası için Ecmiyazin dinî makamı en önde

1 Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi İlan-ı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra, Haz: H. Erdoğan Cengiz, Ankara 1983, s. 130-131. 2 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), S. 81, Yıl: 31, Aralık 1982, Belge No: 1804, 1807 ve 1809.

117

geliyordu. Bu devletlerden aldıkları destek ve cesaretle Ermeni Komitaları şu tedbir ve tertipleri almışlardı: 1- Seferberlik emirlerine uymamak, askere gitmemek, 2- Askere gidenlerin de, tek tek veya toplu olarak, silah ve cephaneleriyle kaçmaları, 3- Köyler ve kentlerde propagandalar yaparak morali bozmak; olaylar çıkararak Türk askerinin ailesini, köyünü korumak için, askerlik görevini yapmamasını sağlamak, 4- Askerî nakliyatı aksatmak; asker, erzak ve mühimmat konvoylarına saldırmak, 5- Ruslar sınırı geçtiği zaman, isyan ederek, Türk ordusunu arkadan vurmak, 6- Mîrî silahlarla Türk ordusundan kaçıp gönüllü olarak Rus ordusuna katılmak, 7- Terk edecekleri köylerde kiliseleri, evleri, yiyecekleri yangınlar çıkararak yakmak, 8- Askerî bilgiler taşımak için casusluk yapmak.

Bu esaslara göre hazırlanan hareketler seferberlikten hemen sonra başlamıştı. Nitekim çok geçmeden Osmanlı topraklarında Ermeni isyanları art arda patlak vermeye başladı3. Osmanlı Hükümeti, Van isyanının patlak vermesine kadar bir takım küçük tedbirlerle Ermeni komitelerinin faaliyetlerini önlemeye çalıştı.

Zeytun’da 30 Ağustos 1914’te çıkan ayaklanmayı Kayseri, Bitlis, Erzurum, Mamuretülaziz, Diyarbakır, Sivas, Trabzon, Ankara, Van, İzmit, Adapazarı, Hüdavendigâr, Adana, Halep, İzmir, Canik ayaklanmaları takip etti4. Dahiliye Nazırı Talât Bey, Zeytun Ermenilerinin başlattığı olayların bir türlü yatışmaması üzerine 6 Mayıs 1915 tarihinde Maraş mutasarrıfına gönderdiği bir şifre ile Zeytunluların bölgeden tamamen ihracını emrediyordu5.

Dahiliye Nazırı Talât Bey, Ermenilerin çıkarttıkları olay ve katliamlara seferberlik ilânından itibaren dokuz ay tahammül ettikten sonra, bu konuda daha kalıcı tedbirler almak zorunda kaldı. Özellikle 9 Şubat 1915’te Van isyanının başlaması üzerine, bu olayları başlatan ve Ermenileri silahlandıran komite yuvalarını dağıtmak için 24 Nisan 1915 tarihinde vilayetlere ve mutasarrıflıklara gizli bir tamim yolladı. Bu tamimde; Ermeni komite merkezlerinin kapatılması, evrakına el konulması ve komite elebaşlarının tutuklanması isteniyordu6. Başkumandanlığın, bütün birliklere

3 Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay. Ankara 1990, s. 105. 4 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 593-604; Bu dönemdeki Ermeni isyanlarının ayrıntıları için bkz. Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, s. 216-297; A. Süslü, Aynı Eser, s. 69-94. 5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi, (BOA DH. ŞFR), Numara, 52/102 ve 286. 6 BOA DH. ŞFR, Numara, 52/96, 97, 98; Ermenilerin her yıl katliam günü olarak kutladıkları 24 Nisan, bu tutuklamalardan dolayıdır. Bu tutuklulardan bir kısmı Ankara ve Çankırı’ya yerleştirilmiştir. Ayrıca Tehcir kararının alınma sebepleri

118

gönderdiği 26 Nisan 1915 tarihli benzer bir diğer tamim gereğince 2345 kişi tutuklandı. Çıkarılan geçici bir kanunla da bütün vilayetlerden, gayrimüslimlerin, bilhassa Ermenilerin elinde bulunan silahların toplatılması istendi7.

Dahiliye Nazırı Talât Bey, durumun nezaketi karşısında geçici bir kanun çıkmadan ve Meclis-i Vükela kararı olmadan bütün sorumluluğu üzerine alarak Ermeni tehcirini başlattı. Talât Bey, önce Van, Bitlis ve Erzurum havalisinde bulunan Ermenilerin savaş alanı dışına çıkarılmalarını, adı geçen il valilerinden, 3. ve 4. Ordu komutanlarıyla işbirliği yaparak derhal icraata geçilmesini istedi. Rusya, İngiltere ve Fransa’nın Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Ermenilerin Osmanlı askerleri ve Türk halkı tarafından öldürüldükleri iddialarıyla yaptıkları baskılar sonucu, uygulamaya başlanan tehcirin sorumluluğunu daha fazla tek başına taşıyamayacağını anlayan Talât Bey, sadarete verdiği 26 Mayıs 1915 tarihli tezkirede durumun, Osmanlı Devleti açısından vahametini ortaya koyuyor ve Ermenilerin işledikleri suçları şu şekilde sıralıyordu8:

“-Harp mıntıkalarına yakın yerlerde oturan Ermenilerden bir kısmı devletin hudutlarını devlet düşmanlarına karşı korumakla meşgul olan Ordu-yı Hümayunun hareketini güçleştirmektedir. –Askere erzak ve mühimmat naklini zorlaştırmaktadır. –Düşmanla aynı gayeleri paylaşmakta ve onlarla iş birliği yapmaktadırlar. –Ermenilerden bir kısmı düşman saflarına katılmaktadır. –Memleket dahilinde askeri birliklerimize ve masum halka silahlı saldırılarda bulunmaktadırlar. –Düşman deniz kuvvetlerine erzak sağlamak-tadırlar. –Müstahkem mevkileri düşmana göstermektedirler”9.

Dahiliye Nazırı Talât Beyin sadarete verdiği bu tezkireden bir gün sonra (27 Mayıs 1915), “Vakt-i seferde icraat-ı hükümete karşı gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedâbir hakkında Kanûn-ı muvakkat” çıkarıldı ve yürürlüğe kondu.

Dahiliye Nazırı Talât Beyin bu tezkiresi, 30 Mayıs 1915’te Meclis-i Vükelâda müzakere edilerek kabul edilmiştir. 1 Haziran 1915 tarihinde,

hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Hasan Babacan, “Ermeni Tehcirini Hazırlayan Faktörler ve Tehcir”, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, Yayına Haz. İdris Bal-Mustafa Cufalı, Ankara, 2003, s. 297-307. 7 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920)(O.B.E.), Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları, Ankara, 1994, s. 7. 8 BOA, DH. ŞFR, No: 54/308, 143; A. Süslü, Aynı Eser, s. 110. 9 BOA, MVM, No: 198, Karar No: 163; BOA. DH.ŞFR, No: 52/282; 53/48,93,129; 54/51,54.

119

Meclis-i Vükelânın karara bağladığı “Kanun-ı Muvakkat”10 yayımlanarak, Ermeni tehciri ile ilgili resmî işlemler tamamlanmış oldu11.

Ermeni kafilelerinin iskân yerlerine gitmeleri için yakın ve meşakkatsiz yollar tercih edilmiş, ayrıca emniyetlerinin muhafazası için özen gösterilmiştir. Gittikleri yerlerde nüfus dengelerini bozmamaları hususunda da tedbirler alınmıştır12.

Canik (Samsun) Havalisinde Tehcir Kararının Uygulanması

Yukarıda değindiğimiz üzere, Ağustos 1914’te başlayan ve artarak devam eden Ermeni isyan hareketleri Canik havalisinde de görülüyordu. Bölgenin stratejik konumu, özellikle Karadeniz-Orta Anadolu yolunun başlangıcı olması, olayların burada yoğunlaşmasına meydan veriyordu. Tabii ki yıllardır yabancı misyonerlerin bölgedeki faaliyetleri özellikle de Merzifon’daki Amerikan Koleji merkezli propaganda ve terör eylemleri dikkat çekici idi. Zaten Anadolu’nun diğer yerlerinde olduğu gibi, Ermeniler, 1890’da Merzifon ve Samsun havalisinde büyük bir isyan çıkarmışlar, ileriye dönük niyetlerini ortaya koymuşlardı.

Birinci Dünya Harbinin şiddetini artırdığı ve Şark Cephesinde Ruslarla Muharebelerin başladığı, kısacası topyekun bir seferberliğin ilan edildiği dönemde artan Ermeni eylemleri üzerine, Osmanlı Devleti,

10 Osmanlı Devletinin savaşa girmesi sırasında meclis tatil edilmişti bu nedenle çıkarılan bu kanun, kanun hükmünde kararname niteliğindedir. Bu nedenle, bu dönemde çıkarılan kanunlar Kanûn-ı muvakkat şeklinde Meclis-i Vükelâdan geçerek uygulanıyordu. 11 Tarihe “Tehcir Kanunu” olarak geçen bu Kanûn-ı muvakkatin ihtiva ettiği maddeler şunlardır: “1- Savaş sırasında ordu, kolordu ve tümen komutanları ve bunların müstakil mevki kumandanları, ahali tarafından her hangi bir suretle hükümetin emirlerine, memleket savunmasına, asayişin korunmasına ilişkin işlere ve düzenlemelere muhalefet, silahla saldırı ve direnme görürlerse bunu önlemeye mezun ve mecburdurlar. 2- Ordu, müstakil kolordu ve tümen kumandanları askerlik icaplarından dolayı veya casusluk ve hıyanetlerini hissettikleri köyler ve kasabalar halkını tek tek veya toplu olarak diğer mahallere sevk ve iskân ettirebilirler. –İşbu kanun yayınlandığı tarihten itibaren geçerlidir” Takvîm-i Vekâyi, 19 Mayıs 1331(1 Haziran 1915), S. 2189. 12 BOA, DH. ŞFR, No: 54/308, 143; Nüfus yoğunlaşması ve dengesinin bozulması konusunda Osmanlı Hükümetinin korktuğu başına gelmiş, özellikle Urfa’da mevcut Ermeniler, göçürülenlerle birleşerek şehirde hem sosyal hayata hakim olmuşlar, hem de, Ermeni komitelerinin propagandaları, misyonerlerin faaliyetleri ve Batılı devletlerin kışkırtmaları sonunda büyük bir ayaklanma çıkarmışlardır. Bu ayaklanma ve Talât Beyin aldığı tedbirler ve sonunda hazırlanan rapor hakkında bkz. Ergünöz Akçora, “Talât Paşa’nın 1915 Urfa İsyanı Hakkındaki Raporu”, XI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. V., Ankara, 5-9 Eylül 1990, s. 1763-1807.

120

Anadolu’nun önemli vilayet ve mutasarrıflıklarında olduğu gibi Canik’te bulunan Ermeni ahalinin de yerlerinin değiştirilmesine karar vermişti13.

Dahiliye Nazırı Talât Paşa’nın emriyle uygulanmaya başlanan tehcir kararına göre, Canik (Samsun) ve komşu vilayetlerde bulunan köy ve kasabalarda bulunan istisnasız bütün Ermenilerin aileleriyle birlikte göçürüleceği ve bunların Musul vilayetiyle Urfa ve Zor yönüne gönderilerek oralara yerleşmelerinin sağlanacağı bildiriliyordu. Göç için gerekli olan her türlü tedbirin alınması ve bu Ermenilerin can ve mal güvenliğinin sağlanması için de gidilecek güzergâhtaki mahalli yöneticilere talimatlar gönderilmişti14.

Dahiliye Nezâreti, sevk ve iskan meselesini Dahiliye Nezareti İskân-ı Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyeti, yani İçişleri Bakanlığı Aşiret ve Göçmenleri Yerleştirme Müdürlüğü aracılığıyla, bu kuruma mahsus yönetmelikler çerçevesinde yürütüyordu15.

13 Bu vilayet ve mutasarrıflıklar; Adana, Diyarbekir, Sivas, Van, Elazığ, Erzurum, Ankara, Bitlis, Hüdavendigar, Trabzon, Konya vilayetleri ile Urfa, Canik, Kayseri, Kütahya, İzmit, Niğde, Eskişehir, Karesi Mutasarrıflıkları idi. 14 BOA, DH.ŞFR., 54/87, Emniyet-i Umumiye Müdüriyetinden Trabzon, Mamuretülaziz, Sivas ve Diyarbekir vilayetleriyle Canik Mutasarrıflığı’na çekilen 7 Haziran 1331 (20 Haziran 1915) tarihli telgraf. Ayrıca İskân-ı Aşayir ve Muhacirin Müdüriyeti’nden Urfa Mutusarrıflığı’na çekilen 24 Haziran 1331 (7 Temmuz 1915) tarihli telgrafta; Canik ve Sivas’tan gönderilecek Ermenilerin merkez hariç olmaz üzere sancağın diğer yerlerine yerleştirilebileceği bildiriliyordu. 15 Meclis-i Vükelânın, 30 Mayıs 1915 tarihli kararında, Ermenilerin iskân işlerinin adil bir şekilde yapılabilmesi için Dahiliye Nazırı Talât Bey, adı geçen müdürlüğe uygulaması için şu tedbirleri alınmasını emretmiştir: 1- Nakli gerekenler, iskân edilecekleri mahallere refah içinde can ve mal güvenlikleri sağlanarak sevk edileceklerdir. 2- Gittikleri yerlerde kesin yerleştirilmelerine kadar, kendilerine göçmen ödeneğinden geçimlerini sağlayabilmeleri için yardım yapılacaktır. 3- Eski mali durumlarına uygun olarak kendilerine arazi ve mal verilecektir. BOA, DH. ŞFR, No: 53/305; BOA, MVM, No: 198/163; 4- Hükümet tarafından göçmenler için ev yaptırılacaktır. 5- Çiftçilere tohumluk, zanaat erbabına alet-edevat verilecektir. 6- Terk ettikleri taşınabilir mal ve kıymetler kendilerine ulaştırılacak, bu mümkün olmadığı takdirde bunların karşılığı para olarak kendilerine ödenecektir. 7- Boşaltılan şehir ve kasabalarda bulunan Ermenilere ait gayrimenkullerin sayımı yapılacak, bunların cinsleri, miktarları ve kıymetleri tespit edildikten sonra köylere yerleştirilecek muhacirlere verilecektir. 8- Ermenilerden boşaltılacak yerlere iskân edilecek muhacirlerin kullanabilecekleri mallar, yani, zeytinlik, dutluk, bağ ve bahçeleri, han, fabrika, depo ve dükkan gibi gelir getirecek taşınmaz mallar açık artırma ile satılacak veya kiralanacak ve bu gelir, sahiplerine verilmek üzere mal sandıklarınca emanete kaydedilecektir; BOA, MVM, No: 198/163; BOA, DH. ŞFR, No: 54/202, 381; 55/107; Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s. 11-12.

121

Ermeni göçü başladığı sırada yine Canik Mutasarrıflığından ve ilgili diğer vilayetlerden, göçürülenlerin yaşadığı köy ve kasabaların, isimlerinin ve mevkilerinin ahali miktarlarının ve ne şekilde ve nerelere götürüldüklerinin ayrıntılı listeler halinde tespit edilerek Dahiliye Nezareti’ne bildirilmesi isteniyordu16. Ermenilerin menkul malları ve eşyalarından istediklerini yanlarına alabilmelerine de izin veriliyor, götüremeyeceklerinin de devlet tarafından idare edilmesi ve bazılarının da sayımları yapılarak depolara konularak emniyet altına alınması yerel yöneticilere emrediliyor böylece her türlü mal güvenlikleri de sağlanmaya çalışılıyordu17.

İlk aşamada tehcir kararının, hükümetçe suçlu kabul edilenler ve eylemlere bizzat katılan eşkıyalara ve ailelerine uygulandığı görülmektedir. Kendi işleriyle meşgul tüccar ve esnafın vilayet ve sancak içerisinde, yalnızca kasabalarının değiştirilmesinin yeterli olacağı düşünülmüştü18.

Bunun yanında bazı şartları taşıyanlar bu kanunun dışında tutulmuşlardır. Bunlar; hasta ve âmâlar, Katolik ve Protestan mezhebinden olanlar19, askerler ve aileleri, memurlar, tüccarlar, bazı amele ve ustalardır. Ayrıca, Osmanlı Devleti ile resmen dost ülke statüsünde olan ülkelerin tebaası durumundaki Ermenilerin Canik sınırlarında rahatça dolaşabilecekleri, eğer başka bir vilayete gitmek isterlerse Dahiliye Nezareti’ne bilgi verilmesi gerekiyordu20.

16 BOA, DH.ŞFR., 54/136. Mahalli yöneticilerin göçürülen Ermenilerin sayılarının tespitini zamanında yaparak Dahiliye Nezareti’ne bildirmede geç kalınca, bu işin en kısa zamanda yapılması yönünde yeniden talimat verilmesi ihtiyacı hasıl olmuştur. BOA, DH.ŞFR., 54/222. 17 BOA, DH.ŞFR., 54/202. Nakledilen Ermenilerin menkul ve gayrimenkulleri bedellerinin fazlasıyla devlet tarafından satın alınmış ve öncelikle devlete ve diğer şahıs ve kurumlara olan borçları ödendikten sonra geri kalanı mal sahiplerine verilmiştir. Bütün bu muamelenin yerel mahkemelerde yapılması, borçlu ve alacaklıların, malların değerlerinin yazıldığı cetveller tanzim edilerek Dahiliye Nezareti’ne gönderilmesi isteniyordu. BOA, DH.ŞFR., 55/184. 11 Ağustos 1331 (24 Ağustos 1915) tarihli telgraf. 18 BOA, DH.ŞFR., 54/287.Dahiliye Nezareti’nden Canik Mutasarrıflığı’na çekilen 21 Haziran 1331 (4 Temmuz 1915) tarihli şifre telgraf. 19 Tehcir uygulaması devam ederken bazı mahallerdeki Ermenilerden, göç etmemek için Protestanlık ve Katoliklik iddiasında bulunanlar ortaya çıkmıştı. Bunlar gibiler hakkında, nüfus kayıtlarındaki bilgilere itibar edilmesi ve bunun dışında hiçbir şekilde muamelede bulunulmaması Canik ve diğer ilgili mutasarrıflıklardan isteniyordu. BOA, DH.ŞFR., 58/70, Belge No: 1, 7 Teşrinisani 1331 (20 Kasım 1915) tarihli telgraf. 20 BOA, DH.ŞFR., 60/41, Belge No: 1, Dahiliye Nezareti’nden Canik Mutasarrıflığına çekilen, 4 Kanunusani 1331 (17 Ocak 1916) tarihli telgraf.

122

Osmanlı ordusunda görev yapan asker, subay ve sıhhiye sınıflarında hizmet görenlerin ve ailelerinin yanı sıra merkez ve taşrada bulunan Osmanlı Bankası şubeleriyle21, Reji idaresi, Düyun-ı Umumiye ve bazı konsolosluklarda çalışan Ermeni memurlar sadakat ve iyi halleri göz önüne alınarak sevk harici tutulmuşlardır. Ancak Samsun’da bir türlü emniyet altına alınamayan 200 kadar Ermeni askerin ve Samsun mıntıkasındaki üç amele taburuyla terzihane ve inşaatlarda çalışan Ermeniler derhal amele taburlarına katılmaları ve yol inşaatında çalıştırılmaları için askeri müfreze eşliğinde Ünye üzerinden Sivas’a gönderilmişlerdir22. Bunun gibi sadakatsizlik eden ve komite mensubu olanlar azledilerek sevk edilmişlerdir. Yetim çocuk ve dul kadınlar da sevk edilmeyerek yetimhanelere ve bulundukları yerlerdeki köylere yerleştirilmişlerdir.

Dahiliye Nazırı Talât Bey imzasıyla vilayetlere ve Canik Mutasarrıflığı’na gönderilen şifreli telgraflarda, yirmi yaşına kadar kız çocuklarının ve en az on yaşına kadar olan erkek çocukların göç ettirilmeyerek, can ve emniyetleri sağlanarak Müslüman köylere dağıtılarak ve buralardaki ailelere evlatlık olarak verilmesi ve güvenliklerinin takip edilmesi, aksi davranışta bulunanların cezalandırılacağı önemle vurgulanıyordu23. Ayrıca ticaret ve benzeri işlerle uğraşanlar, mahallî yönetimlerce iyi bilinen ve tanınan, kendi işleriyle meşgul aileler, sadece sancak ve vilayetler içerisinde yerleri değiştirilmek suretiyle güvenlik altına alınacaklardı24. Ermeni mebus ve aileleri de yerlerinde bırakılmışlardır25.

Tehcir kararının uygulanmaya başlandığı sırada bazı şehirlerde olduğu gibi Canik’te de Ermenilerden bir kısmının ihtidâ ettikleri, yani din değiştirdikleri görüldü. Talât Bey, bu gibilerin şehir merkezlerinde topluca bir araya gelemeyecekleri şekilde dağıtılarak yerleştirilmesi yönünde Canik, Erzurum, Trabzon valiliklerine talimatlar gönderiyordu26. İhtida eden Ermenilere yeni nüfus tezkereleri veriliyor ve bu belgeleriyle kolayca

21 Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti’nden Canik Mutasarrıflığı’na çekilen 2 Temmuz 1331 (15 Temmuz 1915) tarihli telgrafta, göçe tabi tutulan Ermeniler arasında Osmanlı Bankası şubelerinde çalışan bulunup bulunmadığı, var ise suçlarının ne olduğu, isimleri ve memuriyet derecelerinin bildirilmesi isteniyordu. 22 BOA, DH.ŞFR., 54/439, Dahiliye Nezareti’nden Canik Mutasarrıflığına 30 Haziran 1331 (13 Temmuz 1915) tarihli şifre telgraf. 23 DH. ŞFR., nr. 921, Canik Sancağı, Erzurum, Trabzon vilayetlerine çekilen 9 Haziran 1331 (22.6.1915) tarihli şifreli telgraf, bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir. 24 DH. ŞFR., nr. 3822, 21 Haziran 1331 (4.7.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir. 25 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s. 10. 26 DH.ŞFR., nr. 920, 9 Haziran 1331 (22.6.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

123

seyahat edebiliyorlardı. Daha sonra bu gibilerin herhangi bir olaya karışmaları ihtimaline karşı, ihtida ettikleri açıkça yazılmamak şartıyla ellerindeki tezkerelere hangi kasaba veya mahalde yaşadıklarının kaydedilerek belgelerinin mahallî kurumlarca mühürlenmesi isteniyordu27. Hükümetin bu yöndeki bütün iyi niyetlerine rağmen, din değiştiren Ermenilerden bir kısmının ihtidâ belgelerini şeyhülislamlık makamına da resmen bildirmelerine rağmen tedhiş eylemlerine katıldıkları, Ermeni çetelerine yardım ettikleri görülmeye başladı. Bunun üzerine Talât Bey, vilayetlere gönderdiği şifreli talimatlarla, bunlar gibilerin din değiştirmelerinin hiçbir kıymetinin olmadığını, kendilerine gösterilen müsamahayı kötüye kullandıklarını belirterek bundan sonra katiyen istisnâi muamele yapılmayarak tehcir hükümlerinin uygulanması istiyordu28. Ancak alınan sert tedbirlere rağmen Dahiliye Nezareti, Canik Mutasarrıflığına çektiği 13 Aralık 1916 tarihli bir telgrafta, ne şekilde olursa olsun ihtida eden veya etmeyen Ermenilerden bakıma ve yardıma muhtaç olanlara muhacirîn ödeneğinden yardım yapılmasını istiyordu29.

Öte yandan Rusya, cephe gerisindeki Ermenileri kışkırtarak ve kullanarak Osmanlı Devleti’ni zor durumda bırakmaya çalışıyor, hatta kendi vatandaşı konumundaki bazılarını sırf karışıklık çıkarmaları için Osmanlı topraklarına sokuyordu. Dahiliye Nazırlığı da, Samsun üzerinden gelen ve durumları şüpheli olan, resmiyette Rus vatandaşı görünen bir kısım Ermeni’yi daha güvenli olur düşüncesiyle Kastamonu’ya yerleştirilmesinin uygunluğu yönünde Canik Mutasarrıflığı’na görüş bildiriyordu30.

Ayrıca Rusya, Kafkasyalı bazı Ermenilere Müslüman pasaportu vererek Osmanlı topraklarına göndermeye çalışıyordu. Yine bölgeye ulaşım yönünden yakın olması sebebiyle Dahiliye Nezareti, 5 Ocak 1916’da çektiği bir telgrafla, Canik’teki yerel yöneticilerin, bu gibilerin durumlarını iyi araştırmalarını, gerçekten Müslüman olup olmadıklarını, hal ve hareketlerinin ciddiyetle takip edilmesini, sahte hüviyetle ve kim oldukları anlaşılamayanların memlekete sokulmamasını katiyetle tembih ediyordu31.

Yine Talât Bey, 30 Ağustos 1331 (11.9.1915) tarihli emirnamelerinde, erkekleri sevke tabi tutulan, kimsesiz ailelerin, Ermeni ve

27 BOA, DH.ŞFR., 61/71, Canik Mutasarrıflığına çekilen 8 Şubat 1331 (21 Şubat 1916) tarihli telgraf. 28 DH.ŞFR., nr. 1338, 7 Temmuz 1331 (20.7.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir. Ayrıca; BOA, DH.ŞFR., 60/208, Emniyet-i Umumiye Müdüriyetinden Canik ve diğer mutasarrıflıklara 19-20 Kanunusani 1331 (1-2 Şubat 1916) tarihli zeyl telgraf. 29 BOA, DH.ŞFR., 69/245. 30 BOA, DH.ŞFR., 61/254, 25 Şubat 1331 (9 Mart 1916) tarihli telgraf. 31 BOA, DH.ŞFR., 59/222, Belge No: 1.

124

yabancı bulunmayan köy ve kasabalara yerleştirilerek geçimlerini temin etmek için de bir miktar nakit paranın verilmesini istiyordu. Ayrıca on yaşına kadar olan sevke tabi tutulmayan çocukların yetimhanelere yerleştirilmesi, buraların yeterli olmaması halinde zengin Müslüman ailelerin yanlarına verilerek yetişmelerinin ve eğitimlerinin sağlanması, yirmi yaşına kadar olup da tehcir edilmeyen genç ve dul kadınların kendi rızalarıyla Müslüman erkeklerle evlenmelerine izin veriliyordu32. Hatta, Dahiliye Nezareti tarafından çekilen bir telgrafta, Müslüman erkeklerle evlenen Ermeni kadınlardan, kocalarından ayrılmak istemeyenlere, kendi dini cemaat ve cemiyet ileri gelenleri tarafından baskı yapıldığı haberi alınınca, bu durumun men edilmesi ve bu yönde cemaat liderleri de yerel yöneticilere ve kadınlara ısrar ederlerse Ermeni kadınlarından yana tavır takınılması ve kocalarıyla aralarının bozulmaması yönündeki kararlarına yardımcı olunması tavsiye ediliyordu33.

Sevke tabi tutulan Ermenilerin her türlü ihtiyaçları elden geldiğince karşılanıyor, bunun için gerekli her türlü tedbir alınıyor, göç yolları üzerindeki menzillere ve istasyonlara yiyecek stokları yapılıyordu. Hatta nakledilmesine karar verilen Ermenilerin, ilgili vilayetlerde aynı günlerde yola çıkarılmaları üzerine güzergâhta bulunan istasyonlarda yığılmalar ve izdiham meydana gelmeye başlamıştı. Bunun üzerine vilayet ve mutasarrıflıklara tebliğler gönderilerek, Ermenilerin can ve mal güvenliği ve hatta asker sevkinin de aksamaması için birbirleriyle irtibat kurarak, Ermenilerin kafileler ve belirli zaman aralıklarında sevklerinin yapılması isteniyordu34. Göçmenlerin ihtiyaçlarının tespiti ve giderilmesi işini, İçişleri Bakanlığı Aşiret ve Göçmenleri Yerleştirme Müdürlüğü takip ediyordu. Bütün masrafların karşılanması için de hükümet tarafından konu ile ilgili vilayetlere tahsisatlar gönderiliyordu. Yabancı elçilik ve misyonerler de hükümetin bilgisi dâhilinde göçmenlere yardımlarda bulunuyorlardı.

Osmanlı Hükümeti, göçmenlerin sağlıklı bir şekilde yerlerine ulaşabilmeleri için büyük miktarlarda masraflar yaparken, Dahiliye Nazırı Talât Bey, vilayetlere gönderdiği talimat telgraflarında, tehcire tabi tutulan Ermenilerin devlete ve şahıslara olan borçlarının, ya ertelenmesi ya da tamamen silinmesini istemiştir. Diğer taraftan sevk edilen kafilelere hastalık halinde tedavi edilmeleri için sağlık görevlileri tayin edilmiş, ayrıca tehcire

32 DH.ŞFR., nr. 278, 30 Ağustos 1331 (12.9.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir. 33 BOA, DH.ŞFR., 99/110, 25 Mayıs 1332 (7 Haziran 1916) tarihli telgraf. 34 DH.ŞFR., 54-A/392, Belge No: 1, 31 Temmuz 1331 (13 Ağustos 1915) tarihli telgraf.

125

tabi tutulanlar arasında bulunan suçlu ve zanlılar hakkındaki takibat da ertelenmiştir35.

Dahiliye Nazırı Talât Bey, iskân esnasında dikkat edilmesi gereken hususları, 28 Ağustos 1915 tarihli talimatname ile şöyle belirlemekteydi: 1- İskâna tabi tutulan Ermenilerden arabayla veya yaya olarak yola çıkan gruplar en yakın demiryolu istasyonuna götürülecek oradan da yerleştirilecekleri yerlere trenle sevk edileceklerdir36. 2- Tehcire tabi tutulanlar, tren istasyonlarına vardıklarında aile reisleri asker olan veya bakacak kimsesi bulunmayan kadın ve yetimler, durumlarını resmî belge ile yetkililere ibraz ettikleri takdirde başka yere iskân edilmeyerek istasyon yakınındaki şehir, kasaba veya köylere yerleştirileceklerdir. 3- Başka yerlere iskân edilecek Ermenilerin, sevk sırasında iaşeleri temin edilecek, fakirlerin iaşeleri ise ücretsiz olarak karşılanacaktır. 4- Sevk sırasında Ermenilerin güvenliği sağlanacaktır. Hamile kadınların ve yeni doğmuş çocukların ihtiyaçları karşılanacaktır. 5- İskâna tabi tutulanlar arasında yerlerini terk etmek istemeyenler veya yerlerine dönmek isteyenlerden makul sebep gösterenlerin dilekçeleri görevlilerin görüşleri de alınarak Dahiliye Nezaretine gönderilecek ve Nezaretin vereceği cevaba göre hareket edilecektir. 6- Göç sırasında veya konaklama esnasında Ermeni göçmenlere yapılacak herhangi bir saldırı derhal zararsız hale getirilecektir. Saldırıda bulunanlar tevkif edilerek Divan-ı Harb’e sevk edilecek, 7- Göçe tabi tutulanlardan hediye veya rüşvet alanlar, tehdit ile kadınları iğfal edenler veya onlarla gayri meşru münasebet kuranlar derhal görevden alınıp Divan-ı Harb’e sevk edilecek ve en ağır bir şekilde cezalandırılacaktır37.

Osmanlı Hükümeti’nin aldığı bunca tedbire ve tehcirde ısrarına rağmen, göçürülen Ermenilerden bir kısmının göç güzergâhında ve toplanma yerlerinden birer ikişer fırsat buldukça başlarında bulunan görevlilere problem çıkartmakta, etrafa dağılmakta ve kaçmakta idiler. Hem kara yolu hem de deniz yolu ulaşımı merkezi olması hasebiyle Canik Mutasarrıflığı bu hususta daha dikkatli olmaya çağırılıyordu38. Yine, Urfa amale taburundaki

35 Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, Ankara, 2001, s. 67-68. 36 Tren bulunmayan yerlerde araba ve hayvan tahsis edilmiştir. Cepheye devamlı asker ve zahire sevki dolayısıyla istasyonlarda zaman zaman yığılmalar olmuştur. Bu da Ermeni sevkıyatının aksamasına yol açmıştır. BOA, DH. EUM Şb., 17/2. 37 Ayrıntılı bilgi için bkz. Salahi R. Sonyel, “Tehcir ve ‘Kırımlar’ Konusunda, Ermeni Propagandası, Hıristiyanlık Dünyasını Nasıl Aldattı”, Belleten, S. 161, Yıl: 1977, s. 140-142; Cemalettin Taşkıran, “1915 Ermeni Tehciri Sırasında Osmanlı Devletinin Aldığı Tedbirlere Bir Bakış”, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara, 1996, s. 132-141. 38 BOA, DH.ŞFR., 55/256, Belge No: 1, Emniyet-i Umumiye Müdüriyetinden Canik ve diğer Mutasarrıflıklara gönderilen 12 Ağustos 1331 (25 Ağustos 1915) tarihli telgraf.

126

Ermenilerin ellerindeki kazma küreklerle, başlarında bulunan yüzbaşılarının ve bir kısım Müslüman askerlerin şehit edilmesi ve yaralanması haberinin alınması üzerine bu gibi durumlara karşı teyakkuzda bulunulması da Dahiliye Nezareti’nden bildiriliyordu39.

Tehcir uygulamasından kurtulmaya çalışan Ermeniler her türlü yolu deniyorlardı. Yıllardır kendilerini koruyan ve eylemlerinde onlara yardımcı olan Amerikalı ve İngilizler yine ön planda idi. Çeşitli nedenlerle Osmanlı topraklarında bulunan Amerikalılar memleketlerine dönmek için hükümete müracaat ettiklerinde yanlarına Ermenilerden bir kısmını alarak onları da götürme niyetinde oldukları görülüyordu. Tabii ki bu gibilerin kesinlikle yurt dışına çıkmalarına müsaade edilmemesi vilayet ve mutasarrıflıklardan isteniyordu40.

Ayrıca bir kısım Ermeni’nin çıkardıkları İngiliz pasaportuyla, İngilizler refakatinde, İsviçre-İtalya-Yunanistan üzerinden Osmanlı topraklarına girmeye çalıştıkları istihbaratına ulaşılmıştı. Yukarıda Rusya örneğinde olduğu gibi İngilizlerin yardımıyla her türlü eylem için gelen bu gibilerin deniz yoluyla gelmeleri muhtemel olduğundan sahil şehirleri dolayısıyla Canik mutasarrıflığı bu konuda uyanık olmaları hususunda uyarılıyordu41.

Ermenilerin tehcir uygulamasından kurtulmak için bulduğu yöntemleri ilginç bir yöntem de şuydu; ihtida eden Yusuf ile Varastad ve Korgi isimlerinde üç Samsunlu Ermeni çocuğun İstanbul Dâru’l-kelb Tedavihânesi’ne gönderilmesine karar verilmişti. Bunun üzerine bir çok Ermeni’nin İstanbul’a gidebilmek için, kuduz köpek tarafından ısırıldıklarını iddia ettikleri, hatta bu yönde belediye tabiplerinden raporlar bile aldıkları da görülmüştü. Dahiliye Nezareti Canik Mutasarrıflığına yazdığı 15 Ağustos 1917 tarihli yazıda durumun araştırılarak, Ermenilerin bu gibi yollara tevessül etmelerinin önlenmesini istiyordu42.

Tehcirin devam ettiği aylarda, Ermenilerin Samsun ve havalisinde hala terör eylemlerine devam ettiği görülüyordu. Çarşamba Kestanepınar köyü ahalisinden alınan bir telgrafta; Ermeni çetelerinin köylerine tecavüz, mallarını gasp, namuslarına tasallut ettikleri ve acil tedbir alınması ve yardıma gelinmesi yönünde haberler yer alıyordu43.

39 BOA, DH.ŞFR., 55-A/11, Belge No: 1, 19 Ağustos 1331 (1 Eylül 1915) tarihli telgraf. 40 BOA, DH.ŞFR., 76/48, 7 Mayıs 1333 (20 Mayıs 1917) tarihli telgraf. 41 BOA, DH.ŞFR., 78/47, 5 Temmuz 1333 (18 Temmuz 1917) tarihli telgraf. 42 BOA, DH.ŞFR., 79/14, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti’nden Canik Mutasarrıflığı’na yazılan 2 Ağustos 1333 (15 Ağustos 1917) tarihli telgraf. 43 BOA, DH.ŞFR., 61/10, Belge No: 1, 2 Şubat 1331 (15 Şubat 1916) tarihli telgraf.

127

Birinci Dünya Harbi’nin şiddetle devam ettiği günlerde, tehcir uygulamaları ve genel aramalar esnasında Ermenilerden çok miktarda silah, bomba, dinamit ve değişik cephane de ele geçiriliyordu. Bu silahlar ayrıntılarıyla defterlere yazılıyordu. Savaş esnasında ordunun ihtiyaçlarının arması üzerine bu silahların da ihtiyaç duyulan birliklere gönderilmesi gündeme gelmiş ve diğer vilayet ve Mutasarrıflıklarda olduğu gibi Canik Mutasarrıflığından da bu gibi silahların birliklere gönderilmesi gündeme gelmişti44.

Tehcir uygulamaları konusunda, Ermenilerin etkisiyle, yabancı basında çıkan yazılar ve İtilaf Devletleri’nin siyasi baskılarının orta çıkması üzerine Osmanlı Devleti yaptığı uygulamaların haklılığını ortaya koymak için her türlü propagandaya başvuruyordu. Bu çerçevede, Ermeni eylemleri esnasında yapılan arama ve müsadereler sırasında ele geçen silah, mühimmat, bomba ve bunların imal edilmesinde kullanılan alet, araç gereç hatta resimlerin toplanıp sergilendiği bir müze kurulmasına karar verilmişti. Bu amaçla ilgili vilayet ve mutasarrıflıklara yazılar yazılarak, bombaların yerli yapım ve dışarıdan getirilenlerin her çeşidinden, bunların yapımında kullanılan elet edevattan ve patlayıcı maddeleri muhafaza için kullanılan kaplardan, bombaların patlatılması için gerekli pil, tel gibi teferruattan ve bombaların boş olanlarından birer numune ile imalatta kullanılan kalıplardan birer örneğinin gönderilmesi, ayrıca eğer mümkünse bu silahları imal edenlerin isimleri ve hüviyetleri, başka teşhire değer eşya ve varsa fotoğraflarının da ilave edilerek gönderilmesi isteniyordu45.

Osmanlı Hükümeti, alınan bütün tedbirleri ve uygulanması istenen talimatnamelere rağmen bazı yerlerde göçmenlerin saldırıya uğramasına engel olamamıştır. Savaşın devam ettiği dönemde böyle karışıklık ve disiplinsizliklerin olması da tabiidir. Ancak her şeye rağmen sevk ve iskân esnasında, kötü niyetli ve kasıtlı davranışlarda bulunanlar hakkında hemen soruşturma açtırmış ve bu gibileri divân-ı harbe sevk ederek yargılamış ve suçu sabit görülenleri ağır cezalara çarptırmıştır. Bu yargılananlardan idam da dahil çeşitli cezalara çarptırılanların sayısı 1397 kişiyi bulmaktadır46. Bu suçlara örnek verilecek olursa, Konya Askeri Valisi Azmi Bey ve Eski Emniyet Genel Müdürü Aziz Bey, kötü muamele, Jandarma Onbaşıları Sadık ve Aslan, Ermenilerden rüşvet alma, Binbaşı Mehmet, Ermenilere

44 BOA, DH.ŞFR., 55-A/116 Belge No: 1, Emniyet-i Umumiye Müdürlüğünden Çeşitli vilayet ve Canik Mutasarrıflığına çekilen 25 Ağustos 1331 (7 Eylül 1915) tarihli telgraf. 45 BOA, DH.ŞFR., 62/58, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti’nden ilgili vilayet ve Canik Mutusarrıflığı’na gönderilen 6 Mart 1332 (19 Mart 1916) tarihli telgraf. 46 Süleyman Beyoğlu, “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2001, s. 191.

128

kötü muamele, Armikyan, göç sırasında mücevherat çalma gibi suçlardan yargılandıkları görülmüştür. Suçlular arasında Ermenilerden de bulunması dikkat çekici bir husustur47.

Sonuç

Osmanlı Devleti’nin resmi kaynaklarından anlaşıldığı üzere, Anadolu’nun belirli yerlerinde olduğu gibi Canik (Samsun) havalisinde bulunan Ermenilerin de terör ve tedhiş eylemlerine katıldıkları ve bunun üzerine tehcir uygulamaların bu havalide uygulandığı görülmektedir. Bu uygulamalar esnasında, Yerel yönetimin Dahiliye Nezareti’nden gelen emirleri uygulamaya çalıştıkları ve gerekli hassasiyeti gösterdikleri anlaşılmaktadır.

Bu bakımdan Ermenilerin yıllardır iddia ettiklerinin aksine, elimizdeki Talât Paşa imzalı Canik mutasarrıflığına ve komşu vilayetle gönderilen talimat ve emirnamelerin hiç birinde doğrudan veya ima yoluyla bile olsa Ermenilerin tek tek veya topluca katledilmeleri yolunda hiçbir bilgi yoktur. Ancak Ermeniler, tehcirin başlamasından sonra günümüze kadar, yaşadıklarını veya Osmanlı Devletinin kendilerine karşı yapmış olduğu muameleleri, kasıtlı bir Genosid (soy kırım) olarak nitelemişlerdir.

Ermenilerin savaş sırasında Osmanlı Devletine karşı yaptıkları ihanetleri ve devletin de onları yukarıda izah ettiğimiz sağlam gerekçelerle göç ettirdiği bir gerçektir. Her devlet savaş ve barış zamanlarında sınır bütünlüğünü ve kendi sınırları içerisinde otoritesini korumak zorundadır. Savaş hallerinde bu daha bir önem kazanır. Hukuk açısından devlet kendi otoritesinin yanında vatandaşlarının güvenliğini de sağlamak zorundadır. Ermeniler her ne şekilde ve gerekçeyle olurlarsa olsunlar, savaş sırasında mensubu oldukları devletin milletin ordusuna, sivil halkına silah çekerek, arkadan vurarak ihanet etmişlerdir. Ermeniler, bu suçu Osmanlı Devletinin savaş halinde olduğu Rusya ile işbirliği yaparak işlemişler, karşılığında ölüm yerine daha insani duygularla zorunlu göçe tabi tutulmuşlardır.

Kaynakça

Arşiv Vesikaları

BOA DH. ŞFR, Numara, 52/102 ve 286.

BOA DH. ŞFR, Numara, 52/96, 97, 98

BOA, DH. EUM Şb., 17/2.

47 C. Taşkıran, Aynı Makale, s. 140.

129

BOA, DH. ŞFR, No: 52/282, 53/48, 93,129, 53/305, 54/51,54, 54/87, 54/136, 54/202, 381,54/222, 54/287, 54/308, 143, 54/439, 55/107, 55/184, 55/256, 55-A/11, 55-A/116, 58/70, 59/222, 60/208, 60/41, 61/10, 61/71, 61/254, 62/58, 69/245, 76/48, 78/47, 79/14, 99/110,

BOA, MVM, No: 198, Karar No: 163

DH.ŞFR., nr. 1338, 7 Temmuz 1331 (20.7.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

DH.ŞFR., nr. 278, 30 Ağustos 1331 (12.9.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

DH.ŞFR., nr. 3822, 21 Haziran 1331 (4.7.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

DH.ŞFR., nr. 920, 9 Haziran 1331 (22.6.1915), bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

DH.ŞFR., nr. 921, Canik Sancağı, Erzurum, Trabzon vilayetlerine çekilen 9 Haziran 1331 (22.6.1915) tarihli şifreli telgraf, bu şifreli telgraf şahsî arşivimizdedir.

Gazeteler

Takvîm-i Vekâyi, 19 Mayıs 1331(1 Haziran 1915), S. 2189.

Kitap ve Makaleler

AKÇORA, Ergünöz, “Talât Paşa’nın 1915 Urfa İsyanı Hakkındaki Raporu”, XI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. V., Ankara, 5-9 Eylül 1990.

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), S. 81, Yıl: 31, Aralık 1982, Belge No: 1804, 1807 ve 1809.

AUBREY, Herbert, “Talât Paşa”, Birikim, Çev: Bingöl Erdumlu, Nisan 1975, S. 2, s. 47-57.

BABACAN, Hasan, “Ermeni Tehcirini Hazırlayan Faktörler ve Tehcir”, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, Yayına Haz. İdris Bal-Mustafa Cufalı, Ankara, 2003.

BEYOĞLU, Süleyman, “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2001, s. 191.

Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi İlan-ı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra, Haz: H. Erdoğan Cengiz, Ankara 1983.

HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, Ankara, 2001.

130

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları, Ankara, 1994.

SONYEL, Salahi R., “Tehcir ve ‘Kırımlar’ Konusunda, Ermeni Propagandası, Hıristiyanlık Dünyasını Nasıl Aldattı”, Belleten, S. 161, Yıl: 1977, s. 140-142

SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay. Ankara 1990.

TAŞKIRAN, Cemalettin, “1915 Ermeni Tehciri Sırasında Osmanlı Devletinin Aldığı Tedbirlere Bir Bakış”, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara, 1996, s. 132-141.

URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987.

Belge 1. 9 Haziran 1331 (22.6.1915) tarihli şifreli telgraf

131

Belge 2. 7 Temmuz 1331 (20.7.1915) tarihli şifreli telgraf.

Belge 3. 8 Haziran 1331 (21.6.1915) tarihli şifreli telgraf.

132

Belge 4. 9 Haziran 1331 (22.6.1915) tarihli şifreli telgraf.

Belge 5. 21 Haziran 1331 (4.7.1915) tarihli şifreli telgraf.

133

Belge 6. 20 Haziran 1331 (3.7.1915) tarihli şifreli telgraf.

Belge 7. 23 Teşrinievvel 1331 (5.11.1915) tarihli şifreli telgraf.

134