Uvod

U teoriji drave i nauci ustavnog prava veoma esto se istie da je parlamentarni sistem jedan od najstabilnijih sistema te da pripada umjerenom tipu podjele dravne vlasti, znatno blaem nego to je to predsjedniki sistem. On se zasniva na podjeli vlasti, ali vie na uzajamnoj zavisnosti izmeu pojedinih dravnih organa. Zbog toga se za britanski parlamentarni sistem esto istie da je vrlo praktian i primjenljiv model, zbog ega se mnogi pitaju zato kao takav nije primijenjen u itavom svijetu. Znaajna karakteristika ovog oblika dravne vlasti nije postojanje parlamenta, kako bi se moglo zakljuiti no njegovom nazivu, jer, parlament postoji u svim demokratskim dravama. Njegova bitna crta jeste injenica da u ovom obliku dravne vlasti postoji znaajan uticaj parlamenta na druge dvije vlasti, prije svega na izvrnu.Parlamentarne sisteme uglavnom karakterie nepostojanje jasne podjele snaga izmeu zakonodavne i izvrne vlasti, te je ravnotea znatno drugaija nego kod predsjednikih sistema. U parlamentarnom obliku vlasti se obino jasno diferenciraju ef vlade i ef drave, s tim da je ef vlade prvi ministar ili premijer, a ef drave je obino samo figura, bilo kao predsjednik (izabran od strane naroda ili parlamenta) ili nasljedni monarh u ustavnim monarhijama.

1. Istorijski razvoj parlamentarnog sistema u Velikoj Britaniji

Parlament se u Velikoj Britaniji za svoju zakonodavnu ulogu izborio kroz dugotrajnu i upornu borbu engleske buroazije za ravnopravnim ueem u politikom ivotu zemlje u odnosu na do tada dominirajui znaaj plemstva. Politiki pokret buroazije ovdje nije (kao u ostalom dijelu Evrope) rezultirao obaranjem monarhije ve njenim ograniavanjem.Posljedica toga je svakako bio kompromis u konstituisanju parlamenta kao zakonodavnog tijela. Parlamentarni sistem u Velikoj Britaniji nije, kao to je to sluaj u drugim oblicima dravne vlasti, ustanovljen odreenim ustavno pravnim ili nekim drugim zakonskim aktom iz ijih bi se odredaba dalo vidjeti kakva je njegova organizacija i politika sutina. Razlog za ovakvu situaciju jeste injenica da Velika Britanija nema ustav u formalnopravnom smislu rijei (kakav danas ima najvei broj zemalja). Meutim, u Velikoj Britaniji postoji bogata ustavna tradicija koju ini niz znaajnih akata isto ustavnog karaktera.

Prvi znaajan dokument je Velika povelja sloboda(Magna Cartha Libertatum)iz 1215.kojom se ograniava kraljeva samovolja u sakupljanju poreza, a bez saglasnosti kraljevskog savjeta (koji se polagano razvio u parlament). 1265. je formiran prvi izabrani parlament.Sljedei vaan dokument jePeticija o pravima(Petition of Rights)iz 1628. godine, u kojoj su definisane neka od prava podanika na koja kralj nije mogao uticati, kao to su zabrana oporezivanja bez saglasnosti parlamenta, zabrana prizvoljnog hapenja, zabrana proizvoljnog uplitanja u imovinska pitanja i sl. Ovaj dokument se u velikoj mjeri poziva na Veliku povelju sloboda (Magna Cartha Libertatum) iz 1215. Habeas corpus act iz 1679. je takoe vaan dokument koji je imao ulogu sa sauva pravo pojedinca na slobodu i zabrani proizvoljna hapenja od strane drave, a u sluaju da neko bude optuen, moralo mu se suditi prije nego to se stavi u zatvor. Kroz istoriju seHabeas corpus act spominje kao jedan od najvanijih dokumenata o ouvanju ljudske slobode. Povelja o pravima(Bill of Rights)iz 1689.godine definie osnovna prava graanina Engleske krajem 17. vijeka, kao npr. pravo na prigovor ili pravo da nosi oruje radi samoodbrane. Takoe definie i obavezu krune da za vana pitanja trai saglasnost naroda, predstavljenog parlamentom.

Na osnovu ovih akata, u Engleskoj je od 17. vijeka pa naovamo nastajao jedan broj institucija koje su se u ivotu engleskog drutva legalizovale vie putem prakse i obiaja nego putem formalnopravnog ustanovljenja.U 17. vijeku za vrijeme arlsa I formira se prvi zvanini sobni savjet (Cabinet Council), kabinet, to predstavlja prve zaetke institucije vlade sainjene od ministara.U 18. vijeku za vrijeme Dorda I, koji nije znao engleski jezik, a i stovremeno je bio i kralj oblasti Hanover (na teritoriji dananje Njemake) i esto boravio tamo, jedan od lanova kabineta, Sir Robert Walpole, kao najuticajniji ovjek u tadanjoj Engleskoj postaje i zvaninoPrime ministerilipremijer.Smatra se da su ovakvom evolutivnom nainu oblikovanja parlamentarnog sistema u Engleskoj svakako doprinijeli tradicija, predanje i obiaji koji su u njenom politikom ivotu uvijek igrali znaajnu ulogu. Svakako da je duh tog sistema u najveoj moguoj mjeri prisutan i u odnosu na njegova tri najznaajnija faktora - parlament, monarha, kao efa drave i vladu kao najvieg organa izvrne vlasti.

2. Sastav i uticaj britanskog parlamenta

Postoje tri elementa parlamenta u Velikoj Britaniji:Kruna(The Crown),Dom lordova(House of Lords) iDom komuna(House of Commons). Ove tri komponente su meusobno razdvojene. Niko ne moe biti dio vie od jedne od ovih institucija. lanovima Doma lordovazakon zabranjuje da glasaju za poslanike u Domu komuna. Monarh takoe ne glasa, iako ne postoji zakon koji bi mu to zabranio.

Slika : Teritorijalna raspodjela Ujedinjenog kraljevstva, prema kojoj se rasporeuju mjesta u Gornjem i Donjem domu Parlamenta

2.1 Dom lordova ima oko 1200 lanova sa doivotnim mandatom. Njih oko 800 su svjetovni lordovi (Temporal lords), oko 30 su duhovni (Spritual lords), oko 20 pravnih lordova (Law lords), oko 300 doivotnih perova i oko 50 ostalih dostojanstvenika. Iako je ovaj dom dosta glomazan, na njegovim sjednicama ve uobiajeno uestvuje svega 200 do 300 lanova. Uticaj Doma lordova je znaajno manji od onog Doma komuna. Iako Dom lordova na svojim sjednicama raspravlja o veini pitanja o kojima raspravlja i Dom komuna, jedini uticaj Gornjeg doma je da privremeno obustavi donoenje nekog zakona. Osim ovoga, Gornji dom ima uticaj kroz nekoliko komiteta, te uticaj preko najvieg suda u Engleskoj, koji je u stvari jedan od komiteta Doma lordova, mada e ova institucija uskoro postati samostalan Vrhovni sud. Smatra se da Dom lordova sve vie postaje prevaziena, arhaina institucija, tako da je 1983. godine bilo predloeno da se ukine, to je tada, vjerovatno zahvaljujui tradiciji koja u Engleskoj igra izuzetno znaajnu ulogu, odbijeno.2.2 Dom komuna ima 6511 poslanika od kojih se 533 bira u Engleskoj, 71 u kotskoj, 35 u Velsu i 12 u Sjevernoj Irskoj. Poslanici se biraju na mandat od pet godina iz reda graana po optem i jednakom birakom pravu, s tim to graani stiu aktivno birako pravo sa 18 a pasivno sa 21 godina. Smatra se da ovaj dom predstavlja stub britanskog parlamenta. Kako je vremenom uloga aristokratije u Engleskoj sve vie slabila, opadao je i znaaj njenog predstavnitva u parlamentu. Na drugoj strani, vremenom je jaala uloga narodnih predstavnika u Donjem domu iji se sastav mijenjao svake pete godine, te je, samim tim, imao mogunost da u tim razmacima odraava i raspoloenje birakog tijela. Donji dom raspravlja o svim vanim pitanjima u dravi i donosi zakone, koje Gornji dom samo formalno potvruje.Donjem domu su takoe kolektivno odgovorni svi ministri iz vlade, ukljuujui i samog premijera, koji su duni ovom tijelu parlamenta podnositi izvjetaje o svom radu.Smatra se da je upravo misao o suverenosti ovog tijela bila konstitutivni element parlamentarnog sistema engleskog tipa jer se isticalo da volja biraa mora biti neprikosovena i da se oni na izborima trebaju izjanjavati za konkretne politike programe i linosti, a ne za trajniju vezanost sa odreenom politikom grupacijom. Iako u Engleskoj formalno postoji viepartijski sistem, on se u praksi ve dugi niz godina svodi na borbu dvije najznaajnije politike stranke - Konzervativnu i Laburistiku. Tako, nakon izbora, veinu u parlamentu dobija ona politika stranka koja je iz njih izala kao pobjednik. Manjina (opozicija) takoe dobija srazmjeran broj mjesta u parlamentu.

3. Vlada

Izvrnu vlast u Engleskoj vri vlada kao najvii organ ove vrste dravne vlasti. Vlada Velike Britanije je izuzetno znaajna poluga politikog sistema te zemlje. Ona ima slian razvojni put kao i parlament. Ovo tijelo se u poetku zvaloCuria regis, a zatimPrivil Council(Privatni i tajni savjet).Vladu bira Donji dom parlamenta. Monarh je duan da pobjednikoj stranci na izborima ponudi mjesto predsjednika vlade. Vladu sainjavaju ministri kao funkcioneri kojima su povjerene najvanije oblasti dravne uprave. Vlada je specifina institucija parlamentarnog sistema jer je razliita i od parlamenta i od efa drave, i u ovakvom je obliku ne susreemo ni u predsjednikom niti pak u konventskom sistemu. lanove vlade (ministre) bira parlamentarna veina, a s obzirom na to da tu veinu ine lanovi vladajue stranke, onda i vlada mora biti izabrana iz njihovih redova. Predsjednik vlade (premijer) je najee predsjednik vladajue stranke ili neki njen visoki funkcioner. Na ovaj nain ostvaruje se " personalno jedinstvo" vlade i vladajue stranke. Ranije engleske vlade imale su najvie do petnaest lanova, ali se njihov sastav, s obzirom na poveani obim javne djelatnosti i dravni intervencionizam, u 20-om vijeku poeo znatno proirivati. U vladi postoji nekoliko resora koji se tradicionalno smatraju najvanijim.To su npr. spoljni i unutranji poslovi, odbrana zemlje, privreda i finansije i sl. U okviru vlade uvijek je postojao jedan ui ministarski krug (tzv. Kabinet u sjenci) koji je neformalno odluivao o njenoj politici i bio najtjenje povezan s vrhom vladajue partaje. Sa druge strane, u okviru ovoga kruga poseban uticaj je imao prvi ministar (premijer), te je ovakvim suavanjem moi vlada sve vie izmicala politikom uticaju parlamenta i, nasuprot njega, esto se postavljala kao jedna samostalna snaga. Upravo zbog ovoga, danas se najee kao glavna odlika ovog oblika dravne vlasti vie ne istie prevlast parlamenta nad vladom, ve, naprotiv, ravnotea zakonodavne i izvrne vlasti. Nain na koji se ova ravnotea uspostavlja, odnosno mehanizmi uravnoteenja, esto su veoma osjetljivi i na neki nain vie utvreni praksom i obiajem negoli pak pisanim propisima. Tako parlamentarna veina moe da na vladu vri prisak prijetnjom da e joj izglasati nepovjerenje ukoliko ona ne sprovodi njenu politiku. Na ovaj nain se uspostavlja tijesna saradnja izmeu vlade i parlamenta, odnosno izmeu zakonodavne i izvrne vlasti. Meutim, to se u praksi rijetko deava, jer parlamentarna veina predstavlja stranku koja i formira vladu.Na drugoj strani, i na strani vlade postoje odreeni mehanizmi koji joj omoguavaju ravnoteu u odnosu na. parlament. Naime, ona moe izazvati parlamentarnu krizu prijedlogom efu drave, u ovom sluaju monarhu, da raspusti parlament. Prijetnja rasputanjem parlamenta od strane vlade djeluje na parlament isto kao to prijetnja nepovjerenjem vladi od strane parlamenta djeluje na vladu - nagoni ga da se pokori politici vlade. Ha ovaj nain se parlament i vlada uravnoteuju.Drugi pravac vladinog djelovanja na parlament je zakonodavna inicijativa. Naime, vlada ima pravo da podnosi zakonske prijedloge parlamentu. Na ovaj nain dio zakonodavne vlasti stvarno prelazi na vladu. Pored ovoga, vlada ima mogunost da i neposredno utie naparlament s obzirom da su ministri lanovi parlamentarne veine, te e ova, normalno, izglasavati njene prijedloge. Po miljenju nekih autora, na ovaj nain se stvara situacija u kojoj postoji stvarna prevlast vlade nad parlamentom i u zakonodavnoj vlasti, umjesto polaznog stanja u kome je postojala prevlast parlamenta nad vladom u pogledu izvrne vlasti.Ipak, i uprkos ovakvoj situaciji, parlament i dalje ostaje veoma jak s obzirom na to da je vlada samo emanacija njegove veine. Upravo stoga se, kada je rije o odnosu ove dvije vlasti, govori o ravnotei vlasti, a ne o prevlasti jedne ili druge.

4. ef drave

ef drave u engleskom parlamentarnom sistemu je monarh. Meutim on nije vrhovni dravni organ. Engleska je, prema obliku vladavine, ograniena monarhija parlamentarnog tipa. Ovakav tip monarhije u Engleskoj nastao je postepenim suavanjem kraljeve zakonodavne i izvrne vlasti i njihovim prenoenjem na parlament i vladu. Tako je monarhu ostala samo simbolina vlast, zbog ega se esto kae da on vlada ali ne upravlja. Meutim, pojam krune i dalje oliava jedinstvo i tradiciju nekadanje imperije i, bez obzira to su njegova ovlatenja bitno smanjena, on u politikom i pravnom ivotu zemlje ima znaajnu ulogu. Monarhija je u Engleskoj, u svom hiljadugodiljem postojanju, izdraala krize i previranja. Monarh je vie vjekova bio apsolutni i neprikosnoveni gospodar, ali su, pod pritiskom feudalne aristokratije, njegova prava smanjena, da bi se njegova pozicija, pojavom buroazije, svela od nekada svemonog monarha na samo formalni sjaj krune, a stvarni uticaj ostao beznaajan. Tako se smatra da su prava krune (monarha) svedena na tri fluidna prava: da bude konsultovana, da ohrabruje naciju i da opominje. Posmatrano sa pravnog aspekta, ovlatenja monarha su i dalje znaajna, ali su praktino veoma "uska". To se ogleda, prije svega, u injenici da svaki zakonski akt mora imati premapotpis nadlenog ministra. Nadalje, monarh samo formalno imenuje predsjednika vlade (premijera) jer ga faktiki odreuje veinska stranka u parlamentu. Pored ovoga, monarh ima zakonsku mogunost da raspusti parlament, ali se to svakako nee dogoditi bez konsultacija sa vladajuom strankom, odnosno premijerom kao njenim predsjednikom. Slina je situacija kod mogunosti izglasavanja nepovjerenja vladi od strane parlamenta.

5. Parlamentarni sistem vlasti u drugim zemljama sveta

Parlamentarni sistemi u ostalom dijelu Evrope (kontinentalnom), tamo gdje su preuzeti u monarhijskom obliku, imaju slian institucionalni izgled kao u Engleskoj (monarha, parlament i vladu). Meutim, u ovim sistemima, tradicija, moglo bi se rei kult tradicije, ni izbliza nije prisutna u strogo engleskom smislu. Uticaj pisanog prava na ovim prostorima je znatniji, a samim tim je i ubrzaniji ritam pravnopolitikih promjena. Takav je sluaj u skandinavskim zemljama (vedskoj, Norvekoj i Danskoj) kao i u zapadn evropskim monarhijama (Belgija, Holandija).Neki parlamentarni sistemi u Evropi pojavljuju se u okviru republike kao oblika vladavine. Po formalnim ovlatenjima i faktikom dosegu moi, poloaj presjednika republike u njima dosta slian poloaju engleskog monarha iako moe biti i neto jai. Moe se rei da i u ovim sistemima efektivnu vlast vri vlada na elu sa premijerom, te je u svakodnevnom politikom ivotu linost premijera mnogo isturenija nego linost predsjednika. Vlada se ovdje formira iz redova vladajue stranke, te su veoma rijetki primjeri njenog koalicionog sastava u koji bi uli i predstavnici partija koje nisu dobile veinu na izborima. Parlamentarni sistemi u republikanskom obliku karakteristini su za gotovo sve zemlje britanskog Komonvelta (Indiju, Kanadu, Australiju i sl.), mada sa brojnim specifinostima koje su bile izraz njihove evolucije od kolonija do slobodnih drava.Najgrublje podijeljeno, postoje dva tipa parlamentarnih sistema:

a) Westminsterski sistem (ili model) je obino zastupljen u zemljama Komonvelta, iako ovaj model nije niti univerzalan u svim zemljama Komonvelta, niti iskljuivo vezan za njih. Karakterie ih neprijateljski stil debatovanja meu lanovima iz razliitih partija. U nekim zemljama koje imaju ovakav model parlamenta, parlament se bira sistemom relativne veine (Velika Britanija, Kanada, Indija) a u nekima se koristi sistem proporcionalne zastupljenosti (Irska, Novi Zeland). I u jednom i u drugom sistemu, glasau se obino daje da bira direktno kandidata, a ne partijsku listu, to omoguuje veu podjelu snaga nego u zapadnoevropskom sistemu.b) Zapadnoevropski parlamentarni model (panija, Njemaka) ima vie pomirljiv stil debatovanja i sjednice se obino odvijaju u polukrunoj sali. Kod glasanja se koristi sistem proporcionlne zastupljenosti. Na izborima se obino biraima nudi da glasaju za listepartijskih kandidata, a ne za same kandidate. Ovaj parlamentarni model se ponekad naziva i zapadnonjemaki, jer se prvi put u ovakvom obliku javlja u Zapadnoj Njemakoj poslije Drugog svjetskog rata.

Postoji i hibridni model, polupredsjedniki sistem, koji ima elemente i predsjednikog i parlamentarnog modela. Mnoge istonoevropske zemlje su u toku 90-ih godina prihvatile ovakav hibridni sistem.Veina ovih sistema se oformila u skorijoj prolosti. Nasuprot tome, parlamentarni sistem u Velikoj Britaniji korijene vue praktino iz Srednjeg vijeka i tradicionalno funkcionie na nain na koji i danas.

Zakljuak

Kao vanu prednost parlamentarnog sistema u odnosu na ostale istie se da se zakoni bre i lake donose u parlamentarnom sistemu, zato to izvrna vlast zavisi od direktne ili indirektne podrke zakonodavne vlasti i esto ukljuuje lanove zakonodavnog tijela. S druge strane, u predsjednikom sistemu izvrna vlast se bira nezavisno od zakonodavne. Ako su izvrna i zakonodavna vlast iz razliitih politikih opcija, tada se moe pojaviti pat situacija.Izvrna vlast u okviru predsjednikog sistema nekad nije u mogunosti provesti svoj program. S druge srane, lan izvrne vlasti u bilo kom sistemu se bira na osnovu programa njegove politike partije, tako da je prema ovome volja naroda bolje institucionlizovana u parlamentranom sistemu.U unipersonalom predsjednikom sistemu, sva izvrna vlast je koncentrisana u jednoj osobi - predsjedniku. U parlamentarnom sistemu postoji relativno ujednaena raspodjela moi. Premijer rijetko pretenduje na onako visok znaaj kao to je predsjednik, i otud tenja da se fokus stavi na glasanje za partiju i njene politike ideje, a ne na konkretne osobe.Neki autori hvale parlamentarni sistem zbog stvaranja ozbiljnih rasprava; jer omoguuje promjenu vlasti bez izbora; i jer je izbore mogue raspisati bilo kada.Uraene su i neke studije kojima je statistiki pokazano da parlamentarni sistemi rjee vode autoritarnom kolapsu, kao i da je nivo korupcije u zemljama sa parlamentarnim sistemom u prosjeku nii nego u ostalim sistemima.S druge strane, kritiari parlamentarnog sistema navode njegove brojne nedostatke. Jedna od glavnih kritika mnogim parlamentarnim sistemima je da se predsjednik vlade u gotovo svim sluajevima bira indirektno. U predsjednikom sistemu, predsjednik je obinoizabran direktno od birakog tijela, odvojeno od zakonodavnog tijela. Meutim, u parlamentarnom sistemu premijer je izabran od strane zakonodavnog tijela, uglavnom iz vladajue partije. Dakle, kandidat za predsjednika vlade je obino poznat prije samih izbora, pa se postavlja pitanje glasa li birako tijelo za osobu (budueg premijera) ili za stranku.Takoe jedna od glavnih kritika parlamentarnim sistemima je da ne postoje potpuno nezavisna tijela koja bi se suprotstavila i stavila veto u parlamentu, pa prema tome ne postoji ni adekvatna kontrola izvrne vlasti. Zbog nedostatka unutranje podjele moi, neki vjeruju dau parlamentarnom sistemu izvrna vlast moe imati preveliku mo i da zakonodavstvo i sudstvo imaju malo prostora za provjeru izvrne vlasti. Meutim, veina parlamentarnih sistema su dvodomni, sa gornjim domom koji bi trebalo da kontrolie rad donjeg doma (iz kojeg dolazi izvrna vlast).Postoji mogunost zloupotrebe nepostojanje kalendara izbora. U nekim sistemima, kao to su britanski, vladajua stranka moe raspisati izbore kada smatra da e postii dobre rezultate, i tako izbjei izbore u vrijeme nepopularnosti. Literatura

1.Cannon, J.: The Oxford Illustrated History of the British Monarchy, University Press, Oxford, 1998.2.Luki, R.: Uvod u pravo, Slubeni list SRJ, Beograd, 1995.3.Savi, S.: Osnove prava, Komesgrafika, Banja Luka, 2005.4.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Parliament_of_the_United_Kingdom5.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Parliamentary_system6.Internet: en.wikipedia.org/wiki/Westminster_system7.Internet: www.britannica.com8.Internet: www.bundestag.com9.Internet: www.canadianheritage.gc.ca/progs/cpsc-ccsp/fr-rf/_01_e.cfm10. Internet: www.carolskelton.ca/images2006/thumbs2006/HOC-123.jpg11. Internet: www.cartage.org.lb/en/themes/GeogHist/histories/history/unitedkingdom.html12. Internet: www.dadalos.org/kr/parteien/Grundkurs4/GB/regierungssystem.htm13. Internet: www.parliament.uk

PAGE 11