Η Συμφωνία

του Bretton Woods

για το Διεθνές Νομισματικό Σύστημα

Ιωάννα Μηλιάρακη

ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2013

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πηγές

Βιβλιογραφία

Πρόλογος

1.Α. Μια ιστορική προσέγγιση

1.Β. Σκοποί του ΔΝΤ

1.Γ. Διοικητική διάρθρωση ΔΝΤ

1.Δ. Κριτήρια για ένταξη

1.Ε. Η φιλολογία γύρω από το ΔΝΤ

2.Α. Η έννοια του χρήματος.

2.Β. Από το «υλικό χρήμα» στο «τραπεζογραμμάτιο»

2.Γ. Από το τραπεζογραμμάτιο στο τραπεζικό-λογιστικό χρήμα

3. Τα τρία κυρίαρχα γεγονότα

2

ΠΗΓΕΣ

Τ.Κατσιμάρδος, Το ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 7 Δεκεμβρίου 2008

Μ.Ψαλιδόπουλος, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11 Ιουνίου 2013

3

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ε. Αλμπάνης, Παγκοσμιοποίηση, 1998,

Κ.Βεργόπουλος, Ποιος φοβάται την Ευρώπη, 2000

Ζ.Δεμαθάς, Κράτος, Τράπεζες και Χρήμα, Μια διαδικασία

εκσυγχρονισμού, στον Τόμο: Οι Λειτουργίες του Κράτους σε Περίοδο

Κρίσης, 1990

Δ.Ζαχαριάδης-Σούρας, Χρήμα-Πίστη-Τράπεζες, 1993

Π.Κονδύλης, Από τον 20ο αιώνα στον 21ο αιώνα, 1998

Π.Α.Κιόχος-Γ.Δ.Παπανικολάου, Χρήμα-Πίστη, Τράπεζες, 1997

Β.Πανάγος, Χρηματιστήριο, Τράπεζες, Κεφαλαιαγορές, 1990

Κ.Στεργιώτης, Χρήμα και Διεθνές Τραπεζικό Σύστημα, 1990

Γ.Σωτηρέλης, Σύνταγμα και Δημοκρατία στην εποχή της

παγκοσμιοποίησης, 2000

M.Gleming, Νομισματική Θεωρία (στα ελληνικά), 1972

J.K.Galbraith, Το Χρήμα (στα ελληνικά), 1995

H.Potamäki, Η μεγάλη αποτυχία της ευρωζώνης, Από την κρίση σε

ένα παγκόσμιο Νιου Ντιλ, 2013,

Νοαμ Τσόμσκι, Οι έχοντες και οι μη κατέχοντες, Οι κοινωνικοί αγώνες

σήμερα, 1999

Naomi Klein, Το Δόγμα του ΣΟΚ, Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ, 2007.

4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος γιατί να ασχοληθεί κανείς με το

νομισματικό φαινόμενο, την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση, τη

λειτουργία του χρήματος και σε τελευταία ανάλυση με το σύστημα που

καθιερώθηκε στο Bretton Woods των ΗΠΑ. Μια πρώτη απάντηση είναι ότι:

Η πολιτική επιστήμη έχει χρέος να παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις

που λαμβάνουν χώρα στο χρηματοπιστωτικό πεδίο, να ερμηνεύει, να

προβλέπει και τέλος να εισηγείται γύρω από τα γεγονότα. Ο πολιτικός

επιστήμονας είναι χρήσιμος και αποτελεσματικός εάν (μεταξύ των

άλλων) είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται τον τρόπο της παγκόσμιας

οικονομικής –νομισματικής διακυβέρνησης.

Κατά το μέρος που με αφορά, ας μου επιτραπεί να καταθέσω την

προσωπική μου εμπειρία:

Συνέπεσε με τα πρώτα μου φοιτητικά χρόνια, να λάβει χώρα το

γεγονός της υπαγωγής της Χώρας μου στο ΔΝΤ και ειδικότερα στην

«ΤΡΟΙΚΑ» (ΔΝΤ-ΕΕ-ΕΚΤ).

Το γεγονός αυτό και η όλη γενικώς πολιτική κατάσταση που

επακολούθησε, από το χρονικό εκείνο σημείο και μετά (Μάιος 2010), σε

συνδυασμό με τις συζητήσεις που γίνονταν αλλά και γενικότερα με τις

εκδηλώσεις που διεξάγονταν σε πολιτικό επίπεδο, μου έδωσαν το ερέθισμα

να ανατρέξω όχι μόνο στον Τύπο (σε έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ), αλλά και

να ασχοληθώ και με τη σχετική βιβλιογραφία (που μπορούσα να εντοπίσω)

αυξάνοντας τις γνώσεις μου και προσεγγίζοντας τα γεγονότα.

5

1.Α. Μια ιστορική προσέγγιση

Μαινόταν ακόμη ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μόλις είχε συμβεί η

κρίσιμη απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στην Ηπειρωτική Ευρώπη. Σε

εξέλιξη ήταν η μάχη της Νορμανδίας.

Είχαν όμως ήδη αρχίσει σοβαρές ανακατατάξεις στο παγκόσμιο

γεωπολιτικό και οικονομικό χάρτη. Η καταστροφή της Γερμανίας από τη

μια και η υπεροχή των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής (ΗΠΑ) από την άλλη,

ήταν κομβικό σημείο των εξελίξεων. Επίσης κομβικό σημείο των εξελίξεων

ήταν και η νίκη των δυνάμεων κατά του φασισμού και ναζισμού.

Η επικυριαρχία των ΗΠΑ λόγω της υπεροπλίας από τη μια και της

ισχυρής οικονομίας από την άλλη, ανέδειξαν τον Αμερικανό Πρόεδρο

Φραγκλίνο Ρούσβελτ ως έχοντα τον κύριο λόγο και για τη συμφωνία που

αφορά στην παγκόσμια ρευστότητα.

Έτσι στις 30 Ιουνίου 1944 εκπρόσωποι από 44 συνολικά Κράτη

συναντήθηκαν στο Bretton Woods (Μπρέτον Γούντς –του Νιού Χαμσάιρ) των

ΗΠΑ για τη συνομολόγηση των κανόνων της μεταπολεμικής οικονομικής

παγκόσμιας τάξης.

Η συμφωνία του Bretton Woods1 πρόσδεσε με σταθερή ισοτιμία τα

εθνικά νομίσματα στο δολάριο, το οποίο ήταν μετατρέψιμο σε χρυσό, με

την εξίσου σταθερή ισοτιμία των 35 δολαρίων ΗΠΑ ανά ουγγιά χρυσού.

Η συμφωνία αυτή για το διεθνές νομισματικό σύστημα –διεθνή

ρευστότητα, καθιέρωσε πλέον το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ-με έδρα

την Ουάσιγκτον), ως τον κύριο παράγοντα της παγκόσμιας οικονομικής τάξης

και αναγόρευσε την Παγκόσμια Τράπεζα (Π.Τ.) ως σημαντικό παράγοντα της

μεταπολεμικής χρηματοπιστωτικής διαχείρισης.

Εδώ πρέπει να επισημειώσουμε ότι ήδη οι ΗΠΑ και η Βρετανία από το

1942 άρχισαν να συζητούν από κοινού για το μέλλον της παγκόσμιας

οικονομικής διακυβέρνησης. Οι Βρετανοί έβλεπαν την οικονομική τους ισχύ

να περιορίζεται και το ισοζύγιο των εξωτερικών τους πληρωμών να μην

αποδίδει τα αναμενόμενα.

1 Βλ. Μ.Ψαλιδόπουλος, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11 Ιουνίου 2013, Τ.Κατσιμάρδος το ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 7 Δεκεμβρίου 2008.

6

Τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Βρετανία προετοίμασαν τη Συνδιάσκεψη του

Bretton Woods με προσοχή. Προώθησαν δε την ιδέα δύο νέων διεθνών

θεσμών, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και της Παγκόσμιας

Τράπεζας για Ανοικοδόμηση και Ανάπτυξη που μετέπειτα μετονομάστηκε

σε Παγκόσμια Τράπεζα (Π.Τ.).

Το ΔΝΤ αναλάμβανε το ρόλο του δανειστή. Ήταν δηλαδή ο φορέας

δανειοδότησης σε περίπτωση κρίσης στο ισοζύγιο εξωτερικών πληρωμών.

Από την άλλη η Παγκόσμια Τράπεζα αναλάμβανε να δανειοδοτεί έργα μακράς

πνοής όπως υδροηλεκτρικά έργα, κατασκευές οδών και λιμανιών.

Αναλάμβανε δηλαδή έργα που προωθούσαν την ανάπτυξη, δημιουργώντας

ευνοϊκές συνθήκες κυρίως για την ιδιωτική επιχειρηματικότητα.

Το έτος 1960 θεσμοθετήθηκε η «Γενική Συμφωνία Δανεισμού» που

έδωσε το δικαίωμα στο ΔΝΤ να αποκτά επιπρόσθετα χρηματικά ποσά από

μια ομάδα «10» πλούσιων χωρών.

Η συμφωνία αυτή αιτία της είχε το γεγονός ότι ναι μεν από το έτος 1950

το σύστημα της σχέσης χρυσού-δολαρίου λειτουργούσε ικανοποιητικά,

κυοφορούσε όμως μια αστάθεια ως προς τη μακροχρόνια πορεία του

δολαρίου ως κεντρικού αποθεματικού νομίσματος.

Για να αντιμετωπισθεί η κρίση του δολαρίου, έλαβε χώρα αναθεώρηση

του καταστατικού του ΔΝΤ το 1968 με την εισαγωγή των «ειδικών

τραβηκτικών δικαιωμάτων» που αποτελούν ένα νέο, προδήλως τεχνητό,

διεθνές αποθεματικό νόμισμα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί παραλλήλως με

το δολάριο, προκειμένου να τακτοποιεί δάνεια μεταξύ των Κρατών-Μελών.

Αξιοσημείωτα είναι και τα παρακάτω:

Αρχιτέκτονας του «συστήματος του Bretton Woods», ήταν ο Βρετανός

Τζ.Κέινς2. Ταυτοχρόνως όμως σημαντική ήταν και η παρουσία του

Αμερικανού Οικονομολόγου Χ.Γουάιτ.

Ο Λόρδος Κέυνς ήταν ήδη διάσημος στην παγκόσμια βιβλιογραφία της

οικονομικής και πολιτικής επιστήμης καθόσον ήταν ο εμπνευστής της

πολιτικής του Ρούσβελτ για την έξοδο από την κρίση του 1929, ενώ ήδη από

το 1943 είχε διατυπώσει για τη Βρετανία σχέδιο διάσωσης της οικονομίας.

Υποστήριζε δε το σχηματισμό Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου που θα

είχε βάση μια Διεθνή Τράπεζα. Η Τράπεζα δε αυτή θα ήταν ο εκδότης ενός

2 Ο Κεινσανισμός αποτελεί σημαντική Σχολή Σκέψης των Οικονομολόγων.

7

παγκόσμιου νομίσματος και ταυτοχρόνως ο ρυθμιστής και διαχειριστής των

εμπορικών ελλειμμάτων ή πλεονασμάτων κάθε Χώρας.

Ο συμπαριστάμενος Χ.Γουάιτ ανέλαβε να συντάξει το αμερικανικό

σχέδιο ή άλλως αντισχέδιο και υποστήριζε την πλήρη ελευθέρια του διεθνούς

εμπορίου με κέντρο βάρους- αναφορά το δολάριο.

Με βάση τις δύο προτάσεις των προαναφερομένων Οικονομολόγων

έγιναν οι διαβουλεύσεις που κατέληξαν στην τελική συμφωνία του Bretton

Woods. Ωστόσο:

Το ΔΝΤ κατ’ ουσίαν ιδρύθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 1945 στην

Ουάσιγκτον, πρωτεύουσα των ΗΠΑ κατόπιν συνομολόγησης 29 Χωρών που

είχαν συμβάλει στο 80% του κεφαλαίου. Η ίδρυση του Οργανισμού αυτού είχε

προπαρασκευαστεί κατά τη Διεθνή Νομισματική και Χρηματοδοτική

Συνδιάσκεψη που συνήλθε στο Μπρέτον Γουντς, του Νιού Χαμσάιρ των ΗΠΑ,

ενάμισι χρόνο πριν, από 1ης Ιουλίου μέχρι 22 Ιουλίου του 1944. Έδρα του

Οργανισμού ορίσθηκε η Ουάσιγκτον ως πρωτεύουσα της χώρας με το

μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής.

Αξιοσημείωτο όσον αφορά στην Πατρίδα μας είναι ότι ανάμεσα στους

700 περίπου εκπροσώπους των 44 Χωρών, ήταν ο Καθηγητής Κυριάκος

Βαρβαρέσος, (Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος), ο Οικονομολόγος,

μετέπειτα Καθηγητής και Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ανδρέας Γ.

Παπανδρέου, ο Αλέξανδρος Αργυρόπουλος, (Διευθυντής του Εμπορικού

και Οικονομικού Τμήματος του Υπουργείου Εξωτερικών), ο Αθανάσιος

Σμπαρούνης (Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου των Οικονομικών), ο

Καθηγητής Δημόσιας Οικονομίας της ΑΣΟΕΕ και μετέπειτα Υπουργός

Οικονομικών Αλέξανδρος Λοβέρδος, καθώς και ως Γραμματέας η Καίτη

Κυριαζή-Αργυροπούλου.

1.Β. Σκοποί του ΔΝΤ

8

Κύριος σκοπός του εν λόγω οργανισμού είναι η προώθηση της διεθνούς

νομισματικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών με ισόρροπη ανάπτυξη

του διεθνούς εμπορίου. Για τον σκοπό αυτό προωθούνται συγκεκριμένα

μέτρα, ή οσάκις κρίνεται αναγκαίο αποφασίζονται ιδιαίτερα μέτρα, μεταξύ των

οποίων είναι:

1. Η ενιαία διαδικασία ομαλής προσαρμογής εκάστου κράτους μέλους

στις συναλλαγματικές ισοτιμίες.

2. Διεθνείς διαβουλεύσεις σε περιπτώσεις σημαντικών αλλαγών των

ακολουθουμένων συναλλαγματικών πρακτικών.

3. Επιβολές ορισμένων περιοριστικών συναλλαγματικών

4. Άρση των παραπάνω περιοριστικών μέτρων κατόπιν διαπιστωμένης

βελτίωσης οικονομικής θέσης του συγκεκριμένου κράτους-μέλους.

1.Γ. Διοικητική διάρθρωση ΔΝΤ

Ανώτατο διοικητικό όργανο του ΔΝΤ είναι το λεγόμενο «Συμβούλιο των

Διοικητών» στο οποίο εκπροσωπείται κάθε κράτος μέλος μ’ ένα Διοικητή και

έναν αναπληρωματικό για πέντε συνεχή έτη. Το Συμβούλιο αυτό συνέρχεται

μία φορά ετησίως στη λεγόμενη "Τακτική Σύνοδο". Κατά τη διάρκεια της

συνόδου αυτής εγκρίνονται τα πεπραγμένα του Οργανισμού, εκλέγονται νέοι

διευθυντές, ενώ λαμβάνονται διάφορες αποφάσεις όπως π.χ. τυχόν αλλαγή

ισοτιμιών, περί εισόδου νέων μελών, κ.λπ. Πολλές από τις εξουσίες του

Συμβουλίου των διοικητών έχουν σήμερα μεταβιβαστεί στο Εκτελεστικό

Συμβούλιο που αποτελεί τον αμέσως υφιστάμενο όργανο του ΔΝΤ. Ο

Διοικητικός Διευθυντής του Συμβουλίου προΐσταται του Εκτελεστικού

Συμβουλίου καθώς και όλου του προσωπικού του Οργανισμού που

υπολογίζεται περίπου στα 4000 άτομα από 180 και πλέον χώρες.

1.Δ. Κριτήρια για ένταξη

9

Οποιαδήποτε χώρα μπορεί να ζητήσει να γίνει μέλος του ΔΝΤ. Η

αίτηση θα εξεταστεί πρώτα από το Εκτελεστικό Συμβούλιο του ΔΝΤ, το οποίο

θα υποβάλει έκθεση στο Διοικητικό Συμβούλιο του ΔΝΤ με εισηγήσεις. Οι

εισηγήσεις αφορούν το μερίδιο που αναλογεί (quota) στο υποψήφιο μέλος,

τον τρόπο πληρωμής της συνδρομής, και άλλους όρους και προϋποθέσεις για

ένταξη. Αφού το Διοικητικό Συμβούλιο εγκρίνει την έκθεση, η αιτούσα χώρα

οφείλει να λάβει τα απαραίτητα νομικά μέτρα σύμφωνα με τη δική της

νομοθεσία ώστε να μπορέσει να υπογράψει τη σχετική συμφωνία με το ΔΝΤ

και να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της ως μέλος.

Το μερίδιο (quota) ενός μέλους του ΔΝΤ καθορίζει τη συνδρομή που

πρέπει να πληρώνει, το βάρος της ψήφου του, την πρόσβαση σε

χρηματοδοτήσεις από το ΔΝΤ, και το μερίδιό του σε Special Drawing Rights.

Ένα μέλος δεν μπορεί μονομερώς να αυξήσει το μερίδιό του - η οποιαδήποτε

αύξηση πρέπει πρώτα να εγκριθεί από το Εκτελεστικό Συμβούλιο. Για

παράδειγμα, το 2001 δεν επιτράπηκε στην Κίνα να αυξήσει το μερίδιό της όσο

επιθυμούσε, ώστε να παραμείνει στο επίπεδο της μικρότερης οικονομίας των

G7 (Καναδάς). Έκτοτε, η συνεισφορά της έχει αυξηθεί μόνο ελαφρώς.

Από το 2006 διεξάγεται συζήτηση για αλλαγές στον τρόπο ψήφισης,

ώστε να γίνεται πιο δίκαια.

1.Ε. Η φιλολογία γύρω από το ΔΝΤ

Το ΔΝΤ έχει δεχθεί πολλές επικρίσεις. Σύμφωνα με πολλούς

υποστηρικτές του ΔΝΤ, κάποιες από αυτές τις επικρίσεις είναι αποτέλεσμα

του ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν καλά τις λειτουργίες και τους

στόχους του ΔΝΤ, και αυτό οφείλεται στην έλλειψη διαφάνειας εντός του ΔΝΤ,

καθώς και στην περίπλοκη φύση του διεθνούς οικονομικού συστήματος

γενικότερα. Οι εισηγήσεις για βελτίωση αυτής της κατάστασης περιλαμβάνουν

τη μείωση των οικονομολόγων, οι οποίοι - πολλοί φοβούνται - ότι

χρησιμοποιούν τις Χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου ως

πειραματόζωα.

10

Από την άλλη, κάποιοι φοβούνται ότι οι αλλαγές αυτές που

προτείνονται εισάγουν θέματα που είναι περισσότερο πολιτικά παρά

οικονομικά και τα οποία έχουν ήδη οδηγήσει σε οικονομικές κρίσεις.

Πάντως οι εμπειρίες των λαών και των κοινωνιών αποδεικνύουν ότι το

ΔΝΤ ενδιαφέρεται πρωτίστως και κυρίως για ένα μοντέλο μονεταρισμού που

συντρίβει τις κοινωνίες και δημιουργεί υπερβολική λιτότητα. Δεν είναι δε

τυχαίο ότι η παρουσία του σε όποια Χώρα συνεπάγεται και ανατροπές των

πολιτικών καταστάσεων.

Ο ρόλος των δύο οργανισμών του Bretton Woods (ΔΝΤ και ΠΤ) έχει

αμφισβητηθεί από μερικούς από τα τέλη της ψυχροπολεμικής περιόδου. Οι

επικριτές ισχυρίζονται ότι αυτοί που κατευθύνουν την πολιτική του ΔΝΤ

εσκεμμένα στήριξαν καπιταλιστικές στρατιωτικές δικτατορίες που ήταν

φιλικά προσκείμενες σε αμερικανικές και ευρωπαϊκές εταιρείες. Οι επικριτές

ισχυρίζονται επίσης ότι το ΔΝΤ είναι σε γενικές γραμμές απαθές ή και

εχθρικό στις απόψεις τους για δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα

και εργατικά δικαιώματα.

Η αντιπαράθεση αυτή έχει συμβάλει αποφασιστικώς στη δημιουργία

του «Κινήματος» ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.

Ωστόσο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης3 κρίσιμη είναι και μια

βασική διαπίστωση: στο ότι απονέμεται πρωτοκαθεδρία στην οικονομία και

μάλιστα στην οικονομία που είναι αντίθετη ή έστω ουδέτερη με την πολιτική.

Επίσης απονέμεται νομική-πολιτική υπεροχή στην Αρχή της

Αποδοτικότητας, που έχει σημαντική σημασία κατά πόσο συμβιβάζεται με

την Αρχή της Αειφόρου Ανάπτυξης και της Προστασίας του

Περιβάλλοντος.

Η παραπάνω τοποθέτηση εισάγει μια «διχοτομία4 μεταξύ πολιτικής και

οικονομίας». Αυτή όμως η διχοτόμηση μεταξύ της πολιτικής και της οικονομίας

είναι δυνατή μόνο εάν οι δύο αυτοί τομείς ορισθούν και ερμηνευθούν στενώς:

εάν δηλαδή η οικονομία περιορισθεί στην τεχνική διαδικασία της παραγωγής

και η πολιτική περισταλεί απλώς στη διοίκηση και στη διαχείριση. Αυτή όμως η

3 Βλ. Ε.Αλμπάνης, Παγκοσμιοποίηση, (1998), ειδικότερα σελ. 107.4 Βλ. Π.Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αιώνα, 1998, σελ. 70

11

στενή ερμηνεία αναιρεί και ακυρώνει την όποια ουσιαστική σχέση και

αλληλεξάρτηση των κοινωνικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων.

Επίσης ο νεοφιλελευθερισμός ή φιλελεύθερη ιδεολογία οδηγεί στην πλήρη και

ανεξέλεγκτη κυριαρχία των αγορών, των Χρηματιστηρίων Αξιών και του

αφηρημένου χρήματος. Ορθώς, άλλωστε, ο Γιώργος Σωτηρέλης5

επισημαίνει ότι: «ο κρίσιμος, προβληματισμός εντοπίζεται, από την σκοπιά της

συνταγματικής πολιτικής, σε μια συγκεκριμένη –προεξάρχουσα και κυρίαρχη

σήμερα- εκδοχή της «παγκοσμιοποίησης», που συνεπάγεται την διαρκή και

συστηματική υπονόμευση, μέσω θεσμικών και εξωθεσμικών κέντρων και

δικτύων οικονομικής και πολιτικής ισχύος, των συνταγματικών βάσεων και των

ευρωπαϊκών και διεθνών απεικονίσεων της εθνικής κυριαρχίας. Η ρίζα του

όλου προβλήματος βρίσκεται, ιδίως, στην αποχαλίνωση των διεθνών αγορών,

οι οποίες, απαλλαγμένες πλέον από τους φραγμούς που έθετε ο

μεταπολεμικός διπολισμός, διεκδικούν την άμεση και χωρίς όρους κατάρριψη

των εθνικών οικονομικών συνόρων και την πλήρη υποταγή των εθνικών

κρατών στις επιταγές τους»... Προδήλως δε η «κατάσταση» αυτή δε

συστοιχείται με το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, «με ανθρώπινες αξίες και

εκτός αγοράς»6.

Για να κατανοήσουμε όμως τη λειτουργία του συστήματος της

παγκόσμιας ρευστότητας (όπως καθιερώθηκε από το Bretton Woods και μετά)

για να προσεγγίσουμε τις εξελίξεις που έχουν λάβει χώρα στο επίπεδο της

παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, θα πρέπει να γίνει αναφορά και στις

αναγκαίες προσλαμβάνουσες παραστάσεις γύρω από το χρήμα και τις

ιδιότητές του, ώστε η παρούσα εργασία να καταλήξει σε πιο συγκεκριμένα

συμπεράσματα.

2.Α. Η έννοια του χρήματος

5 Βλ. Γ.Σωτηρέλης, Σύνταγμα και Δημοκρατία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, 2000, σελ. 62.6 Βλ. Κ. Βεργόπουλος, Ποιός φοβάται την Ευρώπη, 2000, σελ. 58. όπου και η αναφορά «στο αφηρημένο χρήμα».

12

Εάν γίνει δεκτό πως το χρήμα είναι μια «τεχνητή κοινωνική

συμβατικότητα» έχει δίκαιο ο J.K.Galbraith7, ο οποίος αναφερόμενος στο

πρωταρχικό ερώτημα του «τι» είναι «χρήμα», λέγει ότι το ερώτημα είναι κατ’

αρχήν αναπάντητο και πως «η Οικονομική θεωρία έχει ταλαντευθεί με το

πέρασμα του καιρού στην εκτίμηση του χρήματος σαν αιτίας ή σαν

αποτελέσματος (αιτιατού) των οικονομικών καταστάσεων».

Αλλά και στο επίπεδο της κοινωνιολογίας το χρήμα δεν έχει ακόμη

διευκρινισθεί εάν είναι «φετίχ», προαπαιτούμενο ή επιφαινόμενο

«κοινωνικής δύναμης». Ιδιαιτέρως στην οικονομική επιστήμη υπάρχει μια

«έντονη διαφωνία»8 γύρω από τον ορισμό του χρήματος. Έτσι, πρέπει να

διευκρινιστούν ενταύθα οι ιδιότητες του χρήματος: Πρώτο, ποιές ιδιότητες

ακριβώς πρέπει να έχει ένα πράγμα για να ονομαστεί χρήμα και δεύτερο,

ποιές είναι οι λειτουργίες του χρήματος.

Ο Μ.Fleming9, κάνοντας διαυγείς τις επιμέρους έννοιες παρατηρεί:

«Κάθε στιγμή οι κάτοχοι πλούτου πρέπει να επιλέξουν πώς θα κατανέμουν

την περιουσία τους μεταξύ: α) των πραγματικών περιουσιακών στοιχείων

(διαρκών αγαθών), β) των χρηματοπιστωτικών περιουσιακών στοιχείων

(ομολογιών ή μετοχών) ή γ) του χρήματος». Και στη συνέχεια υποστηρίζει:

«Υπάρχει ένα φάσμα βαθμών υποκατάστασης μεταξύ του χρήματος και όλων

των άλλων περιουσιακών στοιχείων... Η αναζήτηση αυτού του φάσματος

περιλαμβάνει ανάλυση των λόγων που διαφοροποιούν τις προτιμήσεις των

ανθρώπων μεταξύ των διαφόρων περιουσιακών στοιχείων και των τρόπων με

τους οποίους οι οικονομικές μονάδες αποκτούν τις δυνατότητες και

πραγματοποιούν αυτές τις προτιμήσεις. Αυτή η ανάλυση είναι ένα κεντρικό

τμήμα της νομισματικής θεωρίας». Πάντως, καταλήγει ο Μ.Fleming, η

κατασκευή μιας θεωρίας, πρέπει να έχει «μια αρχή», ακόμα και αν είναι

προσωρινή. Και ορίζει ότι: Στην έννοια του χρήματος περιλαμβάνονται όλα τα

περιουσιακά στοιχεία που είναι γενικώς αποδεκτά ως μέσα πληρωμών. Στην

γενική αυτή κατεύθυνση της οικονομικής θεωρίας προσχωρεί και η

νομική επιστήμη, καθόσον το σύνολο των συναλλαγών σε διακρατικό

7 Βλ. J.K. Galbraith, Το Χρήμα (στα Ελληνικά), 1995, σελ. 36-37. 8 Βλ. Μ.Fleming, Νομισματική θεωρία (στα ελληνικά), 1972, σελ. 17. Πάντως πολλοί συγγραφείς ομιλούν και για το «οιονεί χρήμα», βλ. σχετικώς Π.Α. Κιόχος-Γ.Δ. Παπανικολάου, Χρήμα-Πίστη-Τράπεζες, 1997, σελ. 55.9 Βλ. M.Fleming, (όπ.π.) σημ.4

13

και ιδιωτικό (διεθνές ή εσωτερικό) επίπεδο ρυθμίζεται από αυστηρούς

ουσιαστικούς και τυπικούς κανόνες δικαίου –που είναι κανόνες

δημόσιας τάξης.

2.Β. Από το «υλικό χρήμα» στο «τραπεζογραμμάτιο»10

Το «υλικό χρήμα» αρχικώς είχε μια «εσωτερική αξία» ίση με την αξία

του μετάλλου πάνω στο οποίο ήταν «χτυπημένο».

Η αξία τούτη του χρήματος υπάκουε στους γενικούς νόμους της αξίας

και έκανε το χρήμα αποδεκτό ως μέσο πληρωμής από τους

συναλλασσόμενους.

Το μέταλλο (κυρίως ο χρυσός) που «ενσάρκωνε» το χρήμα μπορεί να

είχε σπουδαία πλεονεκτήματα, είχε όμως και μειονεκτήματα: δηλαδή ήταν

βαρύ, είχε κόστος μεταφοράς, δυσχέρεια χρήσης και δεν ευνοούσε κυρίως τον

μεγάλο όγκο συναλλαγών. Και όπως συμβαίνει συνήθως, τα «δυσκόλως

μεταφερόμενα» αλλά και πολύτιμα αντικείμενα, τα εμπιστευόμαστε σε χώρους

ασφαλείς, για να τα αναλάβουμε όποτε τα χρειασθούμε. Το μεταλλικό χρήμα

(κυρίως ο χρυσός) δεν μπόρεσε να ξεφύγει απ’ αυτή τη διαδικασία. Έτσι οι

κάτοχοι του χρυσού εμπιστεύονταν την ιδιοκτησία τους αυτή (την κατέθεταν),

στους τραπεζίτες ή χρυσοχόους (αργυραμοιβούς) και λάμβαναν μια απόδειξη

κατάθεσης, ένα «αποδεικτικό χρυσού», ένα «χαρτί» δηλαδή πάνω στο οποίο

είχε καταχωρισθεί-αποτυπωθεί η αναγνώριση του τραπεζίτη ότι δέχθηκε την

κατάθεση και πως έχει υποχρέωση να αποδώσει σε πρώτη ζήτηση ό,τι του

κατατέθηκε.

Έτσι γεννήθηκε η ιδέα ή το αξίωμα ότι: αφού το «χαρτί» αυτό

αντιπροσώπευε επακριβώς την αξία του αντικειμένου (χρυσού), ήταν βέβαιη η

υλική πράξη του κατατεθειμένου μετάλλου, και βέβαιη η απόδειξη ότι ο

κομιστής αυτού του «εγγράφου» ήταν πράγματι ο ιδιοκτήτης αυτής της

ποσότητας χρυσού. Έτσι «σιγά-σιγά» έγινε κοινή συνείδηση ότι δεν υπήρχε

λόγος να προστρέχει κανείς στην Τράπεζα, να αναλαμβάνει χρυσό και να τον

μεταφέρει για πληρωμή στους εκάστοτε πιστωτές του ή εν γένει

αντισυμβαλλόμενους-συναλλασσόμενους.

10 Βλ. Κ.Στεργιώτης, Χρήμα και Διεθνές Τραπεζικό Σύστημα, 1990, σελ. 111 και επ.

Δ.Ζαχαριαδης –Σούρας, Χρήμα-Πίστη-Τράπεζες, 1993, σελ. 49 και επ.

14

Ο δικαιούχος της πληρωμής δεν είχε λόγους να μην αποδεχθεί το

«χαρτί-αποδεικτικό» με βάση το προηγούμενο αξίωμα, γιατί και την

συναλλαγή διευκόλυνε και τον ίδιο τον συναλλασσόμενο απάλλασσε από το

βάρος της μεταφοράς του χρυσού στην Τράπεζα. Και το κυριότερο: ο

δικαιούχος ουδένα διέτρεχε κίνδυνο αφού σε οποιαδήποτε στιγμή μπορούσε,

πηγαίνοντας στην Τράπεζα, να λάβει στην κατοχή του το χρυσό που

αντιπροσώπευε το «χαρτί».

Η επέκταση του συστήματος αυτού έδωσε αφορμή στην ανακάλυψη

του χαρτονομίσματος (τραπεζογραμματίου), στην μετάβαση δηλαδή από το

«αποδεικτικό χρυσού» στο μετατρέψιμο τραπεζογραμμάτιο (γραμμάτιο

Τράπεζας). Ωστόσο:

Με την καθημερινή πρακτική των συναλλαγών με τους πελάτες τους, οι

τραπεζίτες αντιλήφθηκαν ότι, αυτοί που εμπιστεύονται το χρυσό στα

θησαυροφυλάκια των Τραπεζών, δεν παρουσιάζονται όλοι μαζί, την ίδια

στιγμή, για να τον αναλάβουν. Η εμπιστοσύνη του κοινού, ότι δεν κινδύνευαν

τα χρυσά νομίσματα που έχουν κατατεθεί στους τραπεζίτες, οδήγησε στην

Γενική Αρχή Εμπιστοσύνης, έτσι ώστε όλοι μαζί και ο καθένας χωριστά

εμπιστεύονταν «τις καταθέσεις» στην Τράπεζα για αρκετά μεγάλο χρονικό

διάστημα.

Η συνήθεια όμως τούτη του κοινού (και του καθένα χωριστά) έβαλε

τους τραπεζίτες «στον πειρασμό» να αυξήσουν την έκδοση (των)

τραπεζογραμματίων (τους) πέραν του ποσού του κατατεθειμένου σ’ αυτούς

(αποθέματος) χρυσού. Στην αρχή το ποσό των «ακάλυπτων»

χαρτονομισμάτων ήταν μικρό. Για 1000, π.χ. μονάδες «αποθέματος χρυσού»

οι τραπεζίτες δημιουργούσαν 1100 ή 1200 «τραπεζογραμμάτια» αντί 1000.

Διαπίστωσαν δε ότι αυτή η «ακάλυπτη έκδοση» δεν δημιουργούσε

προβλήματα στην ομαλή λειτουργία της Τράπεζας (τους).

Το κοινό εξακολουθούσε να έχει εμπιστοσύνη και δεν μετέτρεπε το

χαρτονόμισμα του σε χρυσό. Συνέχισαν λοιπόν οι τραπεζίτες να εκδίδουν

τραπεζογραμμάτια -χαρτονομίσματα των οποίων η αξία ξεπερνούσε την αξία

του κατατεθειμένου χρυσού. Τα τραπεζογραμμάτια έπαψαν έτσι να είναι

«αντιπροσωπευτικά» της αξίας των «αποθεμάτων χρυσού». Με την εξέλιξη

αυτή ιστορικώς, περάσαμε από το «αποδεικτικό χρυσού» στο

15

«αντιπροσωπευτικό τραπεζογραμμάτιο» και στη συνέχεια κατ’ ουσίαν στο

«πιστωτικό χαρτονόμισμα», αλλά «μετατρέψιμο» πάντοτε σε χρυσό.

Οι συνήθειες του κοινού και η εμπειρική πρακτική των Τραπεζών

έγιναν έθιμο, κανόνας έκδοσης χρήματος. Στην τραπεζική τεχνική του 19ου

αιώνα, με πρώτη την Αγγλία, εκ των πραγμάτων πλέον κοινός τόπος ήταν ο

κανόνας του 1 προς 3. Οι Τράπεζες της Αγγλίας εξέδιδαν (πιστωτικά)

χαρτονομίσματα τρεις φορές περισσότερα από την αξία των διαθεσίμων

(τους) σε χρυσό: Δηλαδή στη βάση της αξίας 100 μονάδων δημιουργούσαν

(περίπου) 300 μονάδες σε τραπεζογραμμάτια -χαρτονομίσματα. Και τα

τραπεζικά συστήματα λειτουργούσαν ομαλώς, ενώ σπάνιες περιπτώσεις

κλεισίματος των ταμείων ή πτωχεύσεων Τραπεζών παρατηρήθηκαν.

Σήμερα βεβαίως δεν κυκλοφορούν «πιστωτικά χαρτονομίσματα». Τη

θέση τους πήραν τα «μη μετατρέψιμα τραπεζογραμμάτια», όπως έπαψε

επίσης να υπάρχει και η «πρακτική» της έκδοσης χαρτονομισμάτων από τις

επιμέρους Εμπορικές Τράπεζες. Το αποκλειστικό προνόμιο έκδοσης,

τραπεζογραμματίων-χαρτονομισμάτων (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων), πέρασε

στην Κεντρική Τράπεζα -στις όποιες «Κεντρικές Τράπεζες» (π.χ. «Ευρωπαϊκή

Κεντρική Τράπεζα»).

Το πέρασμα από «το μετατρέψιμο» πιστωτικό χαρτονόμισμα στο «μη

μετατρέψιμο», αποτελεί σταθμό στη διαδικασία εξέλιξης του χρήματος.

Σήμανε την αποσύνδεση του χρήματος από την ύλη που μέχρι τότε

αποτελούσε την ουσία της ύπαρξής του. Ο χρυσός που έδινε την

εμπιστοσύνη των συναλλασσομένων στο «χρήμα-χαρτί» κατέστη ανεπαρκής.

Έτσι οι Νομισματικές Αρχές υποχρεώθηκαν να απαγορεύσουν την

μετατρεψιμότητα των χαρτονομισμάτων. Οι Νομισματικές Αρχές δηλαδή,

ανάγκασαν το κοινό να δέχεται ως πραγματικό χρήμα «ένα χαρτί» το οποίο

δεν ήταν χρήμα, αλλά «είδωλο χρήματος»! Την αξία στο «χαρτί» πλέον δεν

την δίδει ο χρυσός, αλλά το Κράτος: ένα χαρτονόμισμα αξίζει όσο αξίζει (π.χ.

100 ευρώ), γιατί το επέβαλε-επιβάλλει η κρατική εξουσία! Έτσι το «χρήμα»

μετεξελίσσεται δια νόμου σε «νόμισμα».

16

2.Γ. Από το τραπεζογραμμάτιο στο τραπεζικό-λογιστικό

χρήμα11:

Με το «ξεπέρασμα» όμως του μεταλλικού χρήματος, όπως

καταγράφεται από τα παραπάνω, μπαίνουμε στην εποχή της Τράπεζας και

δια του «Τραπεζικού (ή λογιστικού) Χρήματος» μπαίνουμε στην εποχή των

σύγχρονων τραπεζικών λειτουργιών και εργασιών.

Ο όρος «Τράπεζα» προέρχεται από το έπιπλο «τράπεζα-τραπέζι-

πάγκο» όπου πίσω του στέκονταν οι «νομισματαλλάκτες», οι

«αργυραμοιβοί».

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες η Τράπεζα εκφράζεται με τον

ίδιο όρο «τράπεζα-τραπέζι»: «Bank», «Banque», «Banca». Ωστόσο:

Οι πρώτες Τράπεζες δημιουργήθηκαν κατά τον 8ο και 7ο π.Χ.(!)

αιώνα από τους Ασσύριους, Βαβυλώνιους και Αιγύπτιους. Οι Τράπεζες

αυτές εξέδιδαν συναλλαγματικές και αποδείξεις σε μικρούς δίσκους πάνω

στους οποίους ήταν «χαραγμένα» δάνεια με ενέχυρο ή (και) υποθήκη και ο

τόκος που είχε «συμφωνηθεί».

Στην αρχαία Ελλάδα, ως πρώτες Τράπεζες χρησίμευσαν οι Ναοί τους

οποίους σέβονταν και οι κατακτητές ακόμη! Περίφημοι υπήρξαν οι Ναοί των

Δελφών, της Ολυμπίας και της Δήλου, στους οποίους εναπόθεταν τεράστια

ποσά όχι μόνο οι Έλληνες αλλά και οι παρεπιδημούντες στην Ελλάδα. Στις

Ιωνικές πόλεις Μίλητο, Σμύρνη, Έφεσο, οι αργυραμοιβοί διεξήγαγαν

τραπεζικές εργασίες, ενώ η τραπεζική τέχνη μετά τους Μηδικούς

Πολέμους μεταφέρθηκε από την Κόρινθο στην Αθήνα. Οι πρώτοι τραπεζίτες

των Αθηνών ήσαν νομισματαλλάκτες. Αργότερα, οι νομισματαλλάκτες

δέχονταν καταθέσεις ιδιωτών, προς τους οποίους δεν έδιναν καν αποδείξεις,

γιατί έχαιραν τέτοιας φήμης και εκτίμησης για την εντιμότητά τους, ώστε οι

πελάτες τους αρκούνταν στο λόγο τους και μόνον! Αντιθέτως οι τραπεζίτες

έπαιρναν έγγραφη απόδειξη ή γραμμάτια για τις χορηγούμενες πιστώσεις

προς τους πελάτες τους, που πολλές φορές τις πωλούσαν σε άλλους ή

11 Βλ. Β.Πανάγος, Χρηματιστήριο, Τράπεζες, Κεφαλαιαγορές, 1990, σελ. 12 και επ. και Ζ.Δεμαθάς, Κράτος,Τράπεζες και Χρήμα: Μια διαδικασία εκσυγχρονισμού, στον Τόμο: Οι Λειτουργίες του Κράτους σε Περίοδο Κρίσης, 1990, σελ. 110 και επ. (Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα)

17

διενεργούσαν μεταφορές από λογαριασμό σε λογαριασμό μεταξύ των

πελατών τους.

Κατά τη ρωμαϊκή εποχή οι τραπεζίτες διενεργούσαν τις ίδιες εργασίες

και απολάμβαναν μεγάλων τιμών -ενώ ιστορικώς είναι βέβαιον ότι η τραπεζική

τέχνη «μεταδόθηκε» από την Αθήνα στην Ρώμη.

Όταν επήλθε το βαρβαρικό κύμα μετά τον ελληνορωμαίκό πολιτισμό,

επακολούθησε περίοδος πολέμων και οι Τράπεζες περιέπεσαν σε παρακμή,

(γιατί η πίστη αναπτύσσεται μόνο σε ειρήνη), για να εμφανισθούν και πάλι

κατά τον μεσαίωνα. Στους προκαπιταλιστικούς πολιτισμού η πρώτη Τράπεζα

που ιδρύθηκε ήταν η Τράπεζα της Βενετίας το 1157 (που επανιδρύθηκε το

1756). Επακολούθησε η Τράπεζα του Αμβούργου το 1719. Όμως η

«σύγχρονη» τραπεζική τέχνη έχει τη «βάση της» στις Τράπεζες της Αγγλίας

και στους πρώτους Άγγλους τραπεζίτες, τους χρυσοχόους, με πρωταίτιους

τους Λομβάρδους -εξού και η Lombard Street.

Στην Ελλάδα η πρώτη Τράπεζα, που ιδρύθηκε είναι η Ιονική με έδρα το

Λονδίνο το 1839 και δυο έτη αργότερα η Εθνική και η Εμπορική. Στην

Εθνική παραχωρήθηκε από το Κράτος κατά το ίδιος έτος της ίδρυσης της

(1841) και το προνόμιο της έκδοσης των τραπεζογραμματίων. Τούτο

ίσχυε μέχρι το 1928, οπότε το προνόμιο έκδοσης των τραπεζογραμματίων

μεταβιβάσθηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος, που ιδρύθηκε ακριβώς γι’ αυτό

το σκοπό. Το 1927 ιδρύθηκε η Κτηματική Τράπεζα και το 1929 η Αγροτική

Τράπεζα.

Αναγκαίο, όμως, ενταύθα είναι να αποκρυπτογραφίσουμε την έννοια του

«τραπεζικού χρήματος» (έναντι του «κεντρικού χρήματος») και να

καταδείξουμε γιατί το «τραπεζικό χρήμα» είναι (απλώς) «λογιστικό

χρήμα».

Οι Χρηματιστηριακές συναλλαγές12 συντελούνται σε μια αυτοτελή

διαδικασία και όχι κατ’ ανάγκην μέσω συσσώρευσης κεφαλαίου

12 Βλ. Κ.Βεργόπουλος, οπ.π. υποσ. 6, σελ. 52. Επίσης βλ. H.Patomäki, Η μεγάλη αποτυχία της ευρωζώνης, Από την κρίση σε ένα παγκόσμιο Νιου Ντιλ, 2013, σελ. 55 και επ., Νόαμ Τσόμσκι, Οι έχοντες και οι μη κατέχοντες, Οι κοινωνικοί αγώνες σήμερα, 1999, σελ. 191 και επ. και Naomi Klein, Το Δόγμα του ΣΟΚ, Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ, 2007, σελ. 107 και επ.

18

Οι χρηματιστηριακές δε συναλλαγές εξελίσσονται χωρίς την

παρεμβολή «οικονομικών» και «κρατικών» συνόρων. Ταυτοχρόνως οι

επενδυτικές διαδικασίες επιταχύνουν την κινητικότητα του κεφαλαίου και

αναγορεύουν τους θεσμικούς επενδυτές σε σημαντικούς παράγοντες

διαμόρφωσης οικονομικών όρων, ακόμη και πολιτικών εξελίξεων. Οι

χρηματιστηριακές συναλλαγές επίσης έχουν καταστεί αυτοτελείς (μέσω

άυλων τίτλων) οικονομικές διαδικασίες και δισεκατομμύρια χρήματος

διακινούνται με ηλεκτρονικό τρόπο, ενώ μόλις το 3-4% του

κινουμένου χρήματος αντιπροσωπεύει το πραγματικό εμπόριο. Το

«άλλο χρήμα» αφορά απλώς «χαρτιά» ή ορθότερα «άυλους τίτλους».

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ότι η επένδυση χαρτοφυλακίου,

αναγορεύεται σε αυτοσκοπό συσσώρευσης κεφαλαίου χάριν ενός

ιδιότυπου και ιδιόμορφου πλουτισμού, χωρίς όμως πάντοτε να

λειτουργεί στη λογική του «επενδυτή» (μάλλον του παίκτη) η αίσθηση

της χρηματοδότησης ή της ανάπτυξης, παρά μόνο η λογική της (άμεσης

εί δυνατόν) «κερδοφορίας» στα πλαίσια ενός ιδιότυπου παιγνίου. Η

αύξηση και επιτάχυνση αυτής της κινητικότητας των κεφαλαίων άλλοτε

αυξάνει και επιταχύνει την κυκλοφορία, άλλοτε όμως δημιουργεί και

οικονομικούς κλυδωνισμούς και στο επίπεδο των επιχειρήσεων και

στο επίπεδο των φυσικών προσώπων -τα οποία συμμετέχουν ως

δρώντες σ’ αυτή την (ποιοτικώς πρωτόγνωρη) διαδικασία. Παραλλήλως

δε η χρηματιστηριακή αντίληψη και η χρηματιστηριακή τιμή γνωρίζουν

«πρωτοφανή αξία» στα πλαίσια συγχωνεύσεων, εξαγορών ή άλλων

διαδικασιών του σύγχρονου κεφαλαίου. Είναι όμως εξαιρετικώς

επικίνδυνο για την καθόλου οικονομία η αντίληψη της παραγωγής να

εμπεριέχει τη λογική «του παιγνίου», όπως άλλωστε, απόκρημνο είναι

όταν το όλο ζήτημα ανάγεται στη σφαίρα της «ψυχολογίας του

επενδυτή».

Σε κάθε περίπτωση η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση, θα πρέπει να

επισημανθεί, ότι συνοδεύτηκε από μία πέραν κάθε προσδοκίας ανάπτυξη

χρηματαγορών, όπου πράγματι το χρήμα έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα.

19

Το φαινόμενο αυτό σε συνδυασμό με την απελευθέρωση του εμπορίου και

την παγκόσμια κυριαρχία της αγοράς, δημιούργησαν παραμέτρους όπου θα

πρέπει οι κυβερνήσεις να εστιάσουν με ιδιαίτερη φροντίδα την προσοχή τους,

καθόσον το εθνοκεντρικό οικονομικό σύστημα έχει μεταβληθεί βαθμιαίως

σε παγκόσμιο και υπερεθνικό. Τούτο δημιούργησε ένα «νομικό

πλουραλισμό» που προβληματίζει ιδιαιτέρως τους ειδικούς του Ιδιωτικού

Διεθνούς Δικαίου. Ο Χάρης Π.Παμπούκης, προβληματίζεται και προτείνει:

«Από το νομικό πλουραλισμό, που είναι κυρίαρχο γνώρισμα της σύγχρονης

εξέλιξης, δημιουργούνται νέα προβλήματα συντονισμού εννόμων τάξεων και

ρυθμίσεων, οριοθετικής, κυρίως, φύσεως. Χάνεται η δογματική καθαρότητα και

η συνοχή του ενιαίου νομικού συστήματος, ενώ είναι αμφίβολο το κατά πόσον

η ενοποιητική δράση δεν καταλήγει σε νέου τύπου διαφορές»... «το ιδιωτικό

διεθνές δίκαιο θα πρέπει να προσαρμοσθεί στα νέα ζητήματα που θέτει η

παγκοσμιοποίηση και πλέον συγκεκριμένα, στο πρόβλημα που θέτει η

ρυθμιστική αποδόμηση εξαιτίας του μετασχηματισμού του κράτους-έθνους.

Αυτό έχει ως συνέπεια, την αλλαγή πρόσληψης της ίδιας της έννοιας της

εννόμου τάξεως»... «Χρειάζονται οριοθετικοί κανόνες που να αναγνωρίζουν,

να συναρθρώνουν έννομες τάξεις, υπό την ευρεία έννοια, και οι οποίοι

μπορούν να ονομασθούν κανόνες αναφοράς (rules of relevance, règles de

relevance). Απαιτείται η συνάρθρωση ρυθμίσεων που προέρχονται από

διεθνείς συμβάσεις, περιφερειακές ρυθμίσεις, εθνικές ρυθμίσεις, πολιτειακές

ρυθμίσεις και θα προσθέσουμε, ανεθνικές ρυθμίσεις».

Όπως δε προτάξαμε το Δημόσιο Διεθνές Νομισματικό Δίκαιο

«τροποποιήθηκε» από τη συμφωνία του Breeton Woods και μετά. Τούτη η

εξέλιξη είχε ως συνέπεια το διεθνές νομισματικό σύστημα από την

«αυστηρή περιφρούρηση» του Κράτους να αφεθεί στην σχεδόν αποκλειστική

αντίδραση της αγοράς ή (έστω) στην «αποκλειστική εποπτεία»

Κεντρικών (και) Υπερεθνικών Οργάνων, τα οποία όμως λειτουργούν

«τεχνοκρατικώς» και χωρίς άμεσο δημοκρατικό έλεγχο. Τούτη δε η μετεξέλιξη

της ιδιωτικοποίησης των αγορών δεν απέτρεψε την δεινή κρίση του 2008

που αποτελεί και κρίσιμη «ιστορική ευκαιρία» για την ρυθμιστική –κανονιστική

αντιμετώπιση μιας παγκοσμιοποιημένης «σύγκρουσης νόμων». Άλλωστε ως

«σύγκρουση εννόμων καταστάσεων» ή άλλως ως «σύγκρουση

20

συμφερόντων», θα πρέπει να αντιμετωπισθούν στο εξής τα «φαινόμενα» της

παγκοσμιοποιημένης τάξης πραγμάτων.

3. Τα τρία κυρίαρχα γεγονότα13:

Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι στην Παγκόσμια Ιστορία του

χρήματος-νομίσματος ως προαπαιτούμενα της «σύγχρονης

παγκοσμιοποίησης», που αφορούν ευθέως το μακροσύστημα και το

ευρωσύστημα, τα κυρίαρχα γεγονότα είναι τρία:

α) Η μεταπολεμική υιοθέτηση το 1944 των σταθερών ισοτιμιών και η

σύνδεσή τους με τον κανόνα χρυσού στα πλαίσια του Διεθνούς Συστήματος

του Bretton Woods.

β) Η εγκατάλειψη το 1971 αυτών των σταθερών ισοτιμιών και

οποιασδήποτε αναφοράς με τον κανόνα χρυσού (προς την κατεύθυνση αυτή

συνέβαλε αποφασιστικώς και η πετρελαϊκή κρίση) και

γ) Η δημιουργία το 1999 του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος –του

ευρώ (euro).

Ειδικότερα μπορούν να επισημανθούν τα παρακάτω:

Η απαρχή του σημερινού κύκλου της παγκοσμιοποίησης αναφέρεται

ως έχει προεκτεθεί στις 15 Αυγούστου του 1971, οπότε ο χρηματοπιστωτικός

χώρος άλλαξε για πάντα σε διεθνές επίπεδο.

Ήταν η ιστορική στιγμή που ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Richard Nixon

έδωσε την οδηγία στον Υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ να αναστείλει κάθε

πώληση και αγορά χρυσού. Η θυρίδα του χρυσού (gold window) έκλεισε.

Έκτοτε «παραμένει κλειστή», ενώ η διεθνής οικονομία ουδέποτε υπήρξε (στο

εξής) ίδια.

Η απόφαση αυτή του Προέδρου Nixon, προσδιόρισε την αρχή του

τέλους για το «σύστημα του Bretton Woods», που χρησίμευε μέχρι τότε για

την διαχείριση του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και του διεθνούς

εμπορίου. Θεμελιώδης πτυχή του συστήματος εκείνου ήταν το ότι οι ισοτιμίες

μεταξύ των βασικών νομισμάτων καθορίζονταν με βάση το δολάριο, ενώ η

13 Βλ. Γ.Σωτηρέλης, Σύνταγμα και Δημοκρατία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, 2000, σελ. 62, Gordon Brown, ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΑΧ, Ξεπερνώντας την πρώτη κρίση της Παγκοσμιοποίησης, 2010, σελ. 125 και επ., Π.Πουρναράκης, Διεθνή Οικονομικά, 1996, σελ. 135 και επ καθώς και βλ. Α.Τσούκαλης, Η Νέα Ευρωπαϊκή Οικονομία, 1998.

21

αξία του δολαρίου ήταν συνδεδεμένη με τον χρυσό σε μια τιμή εγγυημένη από

τις ΗΠΑ, των τριάντα πέντε (35) δολαρίων την ουγκιά. Οι τότε σταθερές

ισοτιμίες, δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά «το

κλείσιμο της θυρίδας του χρυσού». Μετά δε από τρία χρόνια σύγχυσης,

υπήρξαν νέες σταθερές ισοτιμίες μεταξύ των νομισμάτων των μεγάλων

οικονομιών με την περίφημη εξέλιξη της Smithsonian Agreement, η οποία

έλαβε χώρα το Δεκέμβριο του 1971 στο Smithsonian Institute (Ίδρυμα

Σμιθσόνιαν) στην Washington DC. Αλλά και αυτό το σύστημα δεν άντεξε. Τον

Ιούνιο του 1972 η λίρα Αγγλίας αφέθηκε να κυμαίνεται ελεύθερη έναντι του

δολαρίου. Την ακολούθησαν δε συντόμως και άλλα νομίσματα. Περαιτέρω

απόπειρα των ΗΠΑ να υπάρξει νέος καθορισμός σταθερών ισοτιμιών (στις

αρχές του 1973) απέτυχε παταγωδώς. Η Ιαπωνία άφησε το γιέν σε ελεύθερη

διακύμανση τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, ενώ λίγο μετά, τον Μάρτιο του

1973, τα (τότε) έξι μέλη της (τότε) Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας

συμφώνησαν στη διακύμανση από κοινού έναντι του δολαρίου. Το σύστημα

του Bretton Woods ήταν πλέον παρελθόν.

Όσο το σύστημα αυτό λειτουργούσε στα πλαίσια της διατήρησης των

ισοτιμιών, οι πάντες εμπιστεύονταν την ισοτιμία στην οποία μπορούσαν να

ανταλλάσσονται τα νομίσματα. Και τούτο συνέβαινε γιατί οι σταθερές

ισοτιμίες προστατεύονταν με ισχυρούς ελέγχους επί των κινήσεων κεφαλαίων

μεταξύ των Χωρών. Ταυτοχρόνως, άλλωστε, υπήρχε και η αυστηρή

διαχείριση των εθνικών χρηματοπιστωτικών αγορών.

Όταν πλέον το Bretton Woods κατέρρευσε και οι μεγάλες διακυμάνσεις

των ισοτιμιών έγιναν καθεστώς, οι ευκαιρίες για πραγματοποίηση κερδών

πολλαπλασιάστηκαν, ενώ επινοήθηκαν (σχεδόν αυτομάτως) νέες στρατηγικές

προκειμένου οι οικονομικώς δρώντες να περιορίσουν τον κίνδυνο. Όσοι

εμπορεύονταν σε ξένες αγορές ενεργούσαν πλέον με διαφοροποιημένα

χαρτοφυλάκια, μεταβάλλοντας το «μείγμα νομισμάτων» και

«χρηματοπιστωτικών στοιχείων» ενεργητικού που κατείχαν (και που θα

κατείχαν) με πρωταρχικό κριτήριο την εκτίμηση του συναλλαγματικού

κινδύνου. Υπό το σύστημα του Bretton Woods, το συναλλαγματικό

κίνδυνο έφερε ο δημόσιος τομέας. Όταν όμως το σύστημα αυτό

κατέρρευσε, ο κίνδυνος απλώς ιδιωτικοποιήθηκε!

22

Η ιδιωτικοποίηση δε αυτή συνέπεσε ιστορικώς και με την τεχνολογική

εξέλιξη στα πλαίσια της κυκλοφορίας του χρήματος ως νομίσματος.

Η «σύμφυση» δε χρήματος και τεχνολογίας που γεννά το πλαστικό

ή ηλεκτρονικό χρήμα αποτελεί επιφαινόμενο της παγκοσμιοποιημένης

νέας οικονομίας. Αυτή μάλιστα η «σύμφυση» χρήματος και τεχνολογίας

δεν είναι μόνο το αιτιατό της νέας ποιότητας του οικονομικού γίγνεσθαι, είναι

ασφαλώς και η αιτία. Αυτί το πρωτόγνωρο φαινόμενο απαιτεί εμβάθυνση

επιστημονική και κυρίως διακλαδική επιστημονική θεώρηση.

Πάντως, η «φύση» του χρήματος ως χαρτονομίσματος, η «δημιουργία»

του και η «επιβολή» του ως αναγκαστικού μέσου πληρωμών, είναι ιστορικό,

κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο. Πρωτίστως όμως, είναι και «νομικό»

φαινόμενο, καθόσον προϋποθέτει κυρίαρχο κράτος ή άλλως κυρίαρχη

υπερεθνική βούληση –δηλαδή ακαταγώνιστη βούληση επιβολής.

Σε κάθε περίπτωση:

Η πολιτική επιστήμη έχει χρέος να παρακολουθεί από κοντά τις

εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στο χρηματοπιστωτικό πεδίο, να

ερμηνεύει, να προβλέπει και τέλος να εισηγείται γύρω από τα γεγονότα.

Ο πολιτικός επιστήμονας είναι χρήσιμος και αποτελεσματικός εάν

(μεταξύ των άλλων) είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται τον τρόπο της

παγκόσμιας οικονομικής –νομισματικής διακυβέρνησης!

23