bloque ii: a materia - oupe.es · reino moneras 168 5. reino protoctistas 169 6. reino fungos 172...

BLOQUE I: O UNIVERSO E O SISTEMA SOLAR

1 A Terra no universo 8

1. Perdidos no espazo 52. As distancias no universo 63. O universo que coñecemos: as galaxias 74. As estrelas 95. O sistema solar 106. O sistema Terra-Lúa 147. A Terra, é plana ou redonda? 19

Ideas claras 20Desenvolvemento de competencias básicas 21Actividades 22

Avaliación de competencias 24-27

BLOQUE II: A MATERIA

2 Propiedades da materia 28

1. Que é a materia? 292. Propiedades da materia 303. A medida 324. Que é a masa dos corpos? 365. Que é o volume dos corpos? 376. Que é a densidade? 38


3 Os estados da materia 44

1. A materia preséntase en distintos estados 45

2. Os tres estados da materia 463. A materia está formada por partículas 474. A teoría cinética e os estados da materia 485. A temperatura e os estados da materia 506. Os cambios de estado 52


4 Mesturas e substancias puras 60

1. Clasificación da materia 612. Mesturas heteroxéneas 623. Mesturas homoxéneas: disolucións 634. Técnicas para separar mesturas 645. Substancias puras 66



BLOQUE III: A TERRA

5 A parte gasosa da Terra 78

11. A orixe da atmosfera terrestre 7912. Composición da atmosfera 8013. Estrutura da atmosfera 8114. A atmosfera regula a temperatura 8215. A presión atmosférica 8416. Fenómenos atmosféricos

debidos ao vento 8617. A humidade atmosférica 8718. Fenómenos atmosféricos

debidos ao vapor de auga 8819. Clima e tempo 9010. A atmosfera e os seres vivos 9211. O aire e a saúde 94


6 A parte líquida da Terra 100

1. A orixe da auga na Terra 1012. Importancia da auga para os seres vivos 1023. O ciclo da auga 1044. Reservas de auga doce na Terra 1085. A auga que consumimos 1106. O problema da contaminación 1127. Debemos aforrar auga 115


7 A parte sólida da Terra 120

1. Minerais e rochas 1212. Os minerais 1223. A importancia dos minerais 1244. As rochas 1265. Características das rochas 1286. Importancia das rochas 1307. Explotación de minerais e rochas 1328. Estrutura interna da Terra 134



BLOQUE IV: OS SERES VIVOS

8 A Terra, un planeta habitado 146

1. A vida na Terra 1472. Que teñen en común

todos os seres vivos? 1483. As funcións dos seres vivos 1524. A diversidade dos seres vivos 1545. A biodiversidade ameazada 156


9 Seres vivos. Os microorganismos 162

1. A clasificación dos seres vivos 1632. Categorías de clasificación 1643. Os cinco reinos 1664. Reino Moneras 1685. Reino Protoctistas 1696. Reino Fungos 172


10 As plantas 1781. Características do reino Plantas 1792. Clasificación das plantas 1803. Plantas sen flores 1814. Plantas con flores: as espermatófitas 1835. Estrutura xeral das espermatófitas 188


11 Os animais 1961. O reino Animais 1972. Os invertebrados 1983. Os vertebrados 206



12 Recursos xeolóxicosde Galicia 222

1. Minerais da nosa comunidade 2232. Rochas da nosa comunidade 2263. Rochas e materiais de construción 230

Ideas claras 232Actividades 233

AnexosProcedementos 234

Índice analítico 246

22

0S1CNLA_11.00_GAL_ 03/04/11 17:58 Página 2

3

Cada unidade está estruturada en cinco partes:� Unha páxina de presentación da unidade.� Varias páxinas de desenvolvemento.� Unha páxina de ideas claras.� Unha páxina para o desenvolvemento de competencias básicas.� Unha dobre páxina de actividades.

PresentaciónA unidade comeza cunha ilustraciónrelacionada cos contidos que vasestudar. Intenta contestar as cues-tións que se formulan e poderásvalorar os teus coñecementos pre-vios sobre estes contidos.

DesenvolvementoAquí expóñense os contidos esenciais e propóñense actividades paraque apliques os teus coñecementos. Ademais, nas marxes dispós decuriosidades científicas, vocabulario, datos para lembrar…

Atoparás contidos importantes resaltados cun fondo de cor, así comoactividades para reflexionares e avanzares na túa aprendizaxe (Pensa ededuce e Experimenta).

Avaliación de competenciasAs unidades agrúpanse en bloques temáticos e inclúese unha Avaliaciónde competencias en cada un deles. Con estas actividades comprobarás atúa competencia para aplicares os coñecementos adquiridos en situaciónsque reflicten o mundo real.

Ideas clarasNesta páxina resúmense os contidos fundamentais da unidade.

Lea despois das páxinas de desenvolvemento e repásaa acotío paramanteres frescas as ideas principais.

Desenvolvemento de competenciasTrátase dun conxunto de actividades formuladas a partir da lectura detextos motivadores e destinadas ao desenvolvemento das competen-cias que os alumnos deben acadar ao longo de todas as unidadesdidácticas do libro.

ActividadesAquí atoparás actividades para repasar os coñecementos que adquiri-ches e para ampliar algúns aspectos tratados no desenvolvemento daunidade. En cada unha indícase o seu nivel de dificultade: baixa (�),media (��) e alta (��).

Propiedades extensivas da materiaAlgunhas propiedades da materia, que se coñecen como extensivas,

dependen do tamaño do corpo material que esteamos observando. Istoocorre, por exemplo, coa masa e co volume.

Por exemplo, dous anacos de xiz de distinto tamaño teñen tamén dife-rente masa e diferente volume: o anaco de maior tamaño terá máis masae máis volume.

Propiedades intensivas da materia

Como puideches comprobar, outras propiedades, como a cor, a dure-za, o brillo e o sabor, non dependen do tamaño do corpo que observa-mos. Estas propiedades chámanse intensivas e teñen unha grandeimportancia, xa que serven para diferenciar un corpo material doutro.

Os anacos de xiz que empregamos no experimento anterior teñenidéntica cor, sabor, brillo e dureza, o cal nos indica que están feitos domesmo tipo de materia.

Cando dous corpos materiais teñen as mesmas propiedades intensivas,dicimos que están formados pola mesma substancia1.

Un anaco de arxila e unha peza de cerámica son corpos diferentes,pero teñen en común a substancia arxila. Neste caso, utilizamos a pala-bra substancia como sinónimo da palabra materia, xa que significan omesmo.

Como ves, a materia presenta moitas propiedades. Nesta Unidadecentrarémonos no estudo da masa, do volume e da densidade. Todasestas propiedades teñen en común que poden medirse.

Actividades

A que lle chamamos propiedades da materia?

Se temos un anaco de xiz e outro de xeso, que propiedades nos permitenpescudar se o xiz e o xeso son a mesma substancia? Cita dúas delas.

Clasifica as seguintes propiedades da materia en intensivas e extensi-vas e indica cales se poden medir: olor, altura, volume, brillo, masa, cor eanchura.

4

3

2

Propiedades da materia 31

Propiedades da materia

Para describir un corpo material, ou para diferencialo doutro, poñere-mos en práctica un método moi importante no traballo dos científicos: aobservación. Para iso, fixarémonos nas súas calidades: analizaremos, así,a súa cor, o seu olor e o seu sabor; mediremos a súa masa, o seu volume ea súa densidade; comprobaremos se é ou non condutor da calor e da elec-tricidade; veremos se é atraído ou non polos imáns… Cantas máis calida-des poidamos determinar, máis completa será a nosa observación e conmaior precisión poderemos definir a materia que esteamos estudando.

Todas estas calidades, e outras moitas que non mencionamos, sonpropiedades da materia.

2

30 UNIDADE 230

Observa as tres fotografías seguintes:

a) Describe coas túas propias palabras as calidades1 que caracterizan assubstancias fotografadas (estado físico, cor, brillo, dureza2, se teñenvolume propio…).

b) Poderías definir estas substancias sen describires as súas calidades?

Pensa e deduce

Observa os corpos da ilustración:

Indica que propiedades comparten e cales non:

a) Teñen a mesma masa?

b) Teñen o mesmo volume?

c) Teñen a mesma cor?

d) Teñen a mesma forma?

e) Son os tres combustibles?

f) Pódense dividir en anacos máis pequenos?

Pensa e deduce

L e m b r a

Os estados físicos da materia sonsólido, líquido e gasoso.

1calidade: cada un dos caracteres na-turais ou adquiridos que distinguenas persoas, os seres vivos ou as cou-sas.

2dureza: resistencia que ofrece calqueramaterial a sufrir unha deformación per-manente. En xeoloxía, resistencia queofrecen un mineral ou unha rocha a serraiados.

1substancia: do latín sub, «debaixo», estare, «estar». Para os romanos, subs-tancia era aquilo «que está debaixo damateria» e que lles resultaba descoñe-cido. Hoxe emprégase esta palabra co-mo sinónimo de tipo da materia.

1. Toma varios fragmentos de xiz que teñandistintos tamaños.

2. Raia cada un deles coa uña do dedo pol-gar.

a) Hai algún que non poida ser raiado coauña?

b) Depende a dureza do tamaño do frag-mento de xiz?

c) Podemos dicir que a dureza é unha propiedadeextensiva? Por que?

Exper imenta

A arxila e a peza de cerámica teñen encomún a mesma substancia: a arxila.

158 UNIDADE 8158

A vida na Terra� A Terra é un planeta habitable pola súa distancia aoSol, os seus movementos de rotación e translación, ainclinación do seu eixe de rotación, a súa masa e a súagravidade, a existencia de auga líquida e a presenza deelementos químicos fundamentais para a vida.

Características dos seres vivos� A materia viva componse de elementos químicos quereciben o nome de bioelementos. Estes combínansepara formar compostos orgánicos ou biomoléculas: azu-cres, graxas, proteínas e ácidos nucleicos.

� Os seres vivos están formados por biomoléculas,auga e sales minerais. Estes compostos forman células.

� A célula constitúe a unidade de organización e defuncionamento de todos os seres vivos.

� Existen dous tipos de células: células procariotas, sennúcleo diferenciado por carecer de membrana nuclear, ecélulas eucariotas, con núcleo diferenciado. Estas podenser animais ou vexetais. Estas últimas posúen unha pare-de ríxida de celulosa e cloroplastos.

� Os organismos poden ser unicelulares, formados porunha soa célula, ou pluricelulares, formados por moitas.

� Un grupo de células coa mesma función constitúe untecido. Os tecidos agrúpanse e forman órganos. Estesdan lugar a aparatos ou sistemas, os cales forman unorganismo pluricelular.

As funcións dos seres vivos� Todos os seres vivos se nutren, se reproducen e serelacionan co medio.

� A nutrición permite que os seres vivos obteñan assubstancias necesarias para manter as súas estruturas e aenerxía para levar a cabo as funcións vitais.

� Segundo o tipo de nutrición os organismos son autó-trofos, se son capaces de fabricar a súa propia materiaorgánica a partir de materia inorgánica; e heterótrofos,se necesitan alimentarse da materia orgánica doutrosseres vivos, xa que son incapaces de fabricala.

� A reprodución garante a supervivencia dos seresvivos ao orixinar individuos semellantes. É asexual, senon interveñen células sexuais ou gametos, e sexual, sese realiza mediante estas células.

� Os animais que se reproducen sexualmente e parencrías vivas e ben desenvolvidas son vivíparos. Os que sereproducen sexualmente e poñen ovos son ovíparos.

� A función de relación permítelles aos seres vivos cap-tar información do medio que os rodea e desenvolverunhas respostas a esta información.

A diversidade dos seres vivos� A biodiversidade é o conxunto de especies, xa sexanactuais ou fósiles, que poboan un hábitat determinado,así como os ecosistemas que forman.

� Os fósiles son restos de seres vivos, ou da súa activi-dade (pegadas, galerías escavadas, ovos, excremen-tos…), que se conservaron a través do tempo e quepasaron a formar parte das rochas sedimentarias. Ache-gan información valiosa para coñecer parte da historiada vida e da Terra.

A biodiversidade ameazada� Na actualidade, numerosas especies animais e vexe-tais están en perigo de extinción.

� A perda de biodiversidade aféctalles a todos os seresvivos: en cada zona xeográfica as especies manteñenentre si unha serie de relacións (alimento, acubillo…).

� O ser humano necesita o resto de seres vivos parasobrevivir. No entanto, moitas actividades humanas (cor-tas indiscriminadas…) están acelerando a desaparicióndun número considerable de especies de seres vivos.

Elabora un mapa conceptual cos principais contidos da Unidade.

Ao represar un río e construír un encoro, cámbianseprofundamente a hidroloxía e limnoloxía do ecosistemafluvial e das terras inundadas. Prodúcense cambios dra-máticos no fluxo, na calidade, na cantidade e no uso daauga, nos organismos que habitan na zona e na sedi-mentación ao longo de toda a cunca do río.

A descomposición das árbores e o resto de plantasdas terras inundadas provoca un aumento esaxeradoda materia orgánica contida na auga. Todo iso con-tribúe a un cambio repentino do ecosistema dos valesinundados que inflúe na súa biodiversidade, comopodes apreciar neste gráfico, onde se reflicten asvariacións observadas, en canto a diversidade, nunval asturiano antes e despois da construción dunencoro.

Que é a biodiversidade? Variou como consecuenciada construción do encoro?

Analizando o gráfico, cres que a construción doencoro lle afectou por igual a todos os seres vivos? Porque foi así? Razoa cientificamente a túa resposta.

No gráfico aparecen soamente grupos de animais,pero nese val tamén hai gran cantidade de plantas e demicroorganismos. Que funcións vitais son comúns atodos os seres vivos?

Cantas especies diferentes de vertebrados, segundoo gráfico, podemos contabilizar neste encoro?

Todos os grupos de animais que aparecen no gráficonecesitan osíxeno para respirar e extraer a enerxía dosalimentos. Como consegue o osíxeno cada un dos gru-pos representados?

No entanto, outras zonas encharcadas dun xeitonatural, como o Coto de Doñana, levan moitos anosnesta situación e constitúen un ecosistema con todotipo de animais e plantas. Alí vive, por exemplo, o linceibérico (Lynx pardinus), un mamífero carnívoro da

5

4

3

2

1

familia dos felinos endémico da península Ibérica.Actualmente só existen dúas poboacións illadas entresi que suman menos de 300 individuos, o que conver-te o lince ibérico no felino máis ameazado do mundo.

Que quere dicir que o lince ibérico é endémico dapenínsula Ibérica?

En ocasións atopáronse linces mortos por envelena-mento con insecticidas. Como é posible isto? Comochegaron os insecticidas ata o lince?

Todos os seres vivos están formados por células. Nal-gúns casos trátase de células procariotas e noutros, decélulas eucariotas. A que tipo de células pertencen asque forman parte dos linces?

Medrando nas augas encoradas, sobre todo pretodas beiras, é frecuente atopar plantas moi invasoras,como os fentos de auga (Azolla filiculoides) ou osxacintos de auga (Eichhornia crassipe) que, aparente-mente, manteñen as súas follas flotando na superficie,o que pode chegar a ser un auténtico problema de con-taminación orgánica.

Que tipo de nutrición é o característico destas plan-tas?

Como se verá afectada a biodiversidade dun ecosis-tema acuático cando as súas augas sexan invadidas porestas plantas?

7

6

10

9

8

A Terra, un planeta habitado 159

célula animal célula vexetal

núcleonúcleo

membrana plasmática

cloroplasto paredede celulosa

citoplasmamitocondria

antes do encoro

0

núm

ero

de e

spec

ies

dife

rent

es

aves

5

10

15

20

25

30

35

anfibios réptiles mamíferos peixes

despois do encoro

Fento de auga (Azolla filiculoides).

�� Como se chama o proceso polo que as plantasrealizan a súa función de nutrición? En que consiste?

�� Por que ás veces se afirma que as plantas respi-ran ao revés ca os animais? Paréceche correcta estaafirmación?

�� Realiza unha clasificación das plantas utilizan-do o criterio: presenza ou ausencia de flores.

�� Os fentos desenvólvense en lugares secos ouhúmidos? Xustifica a túa resposta.

�� De que tamaño son as carrizas? Por que?

�� Para que serven os vasos condutores? Todosserán iguais? Explica por que.

� Que é a turba? Como se forma?

�� Se te fixases algunha vez, poderías obser-var que as carrizas que medran sobre a codia dasárbores fano na súa cara norte. A que cres que serádebido?

�� Paréceche correcto dicir que todas as plantasse reproducen mediante semente?

� Sabes como se formaron a hulla e a antracita?

� Copia no teu caderno o esquema dun pistilo eduns estames e pon o nome das partes que os for-man.

�� Existen na natureza algunhas plantas nasque tan só algúns exemplares forman semente. A que cres que será debido?

� De que planta se obteñen estes froitos?

� Dátil. � Landra.

� Uva. � Noz.

�� Cita exemplos de talos subterráneos.

� Paréceche correcto dicir que o rizoma dos fen-tos é a raíz? Por que?

� Copia no teu caderno a seguinte táboa e ponunha cruz onde corresponda:

�� Que parte da planta é o piñón do piñeiro?Razoa a túa resposta.

�� Todas as flores das anxiospermas son visto-sas? Sabes con que proceso está relacionado estefeito?

�� É correcto afirmar que as piñas dos piñeirosson as súas flores? Por que?

�� En ocasións oirías dicir: esta árbore ten 40anos. Como se pode determinar a idade dunhaárbore?

� Observa as seguintes follas e clasifícaas segun-do a súa forma, bordo e nervadura:21

20

19

18

17

16

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

194 UNIDADE 10194

� As seguintes fotografías mostran a cor dalgúnstalos herbáceos e leñosos:

� Os dous realizan a fotosíntese? Responde razoada-mente.

�� Escribe no teu caderno que parte de cadaplanta utilizamos na nosa alimentación: allo, porro,ameixa, acelga, pataca, piñón, feixón, azafrán, espi-naca, pemento, tila.

�� Por que é importante que se produza a dis-persión da semente?

� Copia e completa no teu caderno a seguinteclave dicotómica:

1. Sen vasos condutores. . . . . . . . . . . .

Con vasos condutores . . . . . . . . . . . pasa ao núm. 2

2. Sen lignina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Con lignina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pasa ao núm. 3

3. Sen flores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Con flores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pasa ao núm. 4

4. Sen froitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Con froitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

�� Contesta se os seguintes enunciados son ver-dadeiros (V) ou falsos (F) e corrixe estes últimos noteu caderno:

a) Todas as plantas teñen flores.

b) As plantas máis evolucionadas son as anxiosper-mas.

c) A semente sempre está protexida polo froito.

d) As carrizas non posúen vasos condutores.

e) Os fentos abundan nos desertos.

�� Clasifica as seguintes plantas en anxiospermase ximnospermas:

� Teixo. � Roseira. � Tomiño. � Abeto.

� Tileiro. � Castiñeiro. � Ciprés. � Aciñeira.

�� Paréceche correcto afirmar que a sexualidadesó existe nos animais? Razoa a resposta.

�� Por que cres que os fentos primitivos eranarbóreos e hoxe a gran maioría son herbáceos?

� Localiza o nome de dez árbores nesta sopa deletras e escríbeos no teu caderno.

25

24

23

22 26

30

29

28

27

As plantas 195

Ximnospermas

A maioría sonarbóreas

As súas floresnon son vistosas

Teñen froito

A maioría teñen follas finas

Anxiospermas

M L A R A N X E I R A L

P F C H M G T E I X O X

R O I N A L A M O S L Z

A T Ñ A O B H O A S I N

D I E O S N S R E L V A

A T I T O F O I I P E M

I O R M O O L E R C I X

R L A R R P P Ñ E E R I

O M D M A X S I O D A L

A O E X E H O P T R S U

R X B O S C O T U O O S

L R A B I D U E I R A R

Carballo común (Quercus robur).

Olmo (Ulmus minor).

Cornabude (Pistacia terebinthus).

Trigo (Triticum dicoccum).

219

Outra semellanza da Ligth Blossom coas plantas é a súa capacidade para orientarse cara á luz. Quetipo de función lles permite ás plantas responder aos estímulos luminosos?

a) A función fotosintética.

b) A función de relación.

c) A función de orientación.

d) A función de adaptación.

Este farol permite reducir o impacto ambiental das cidades aforrandoenerxía e reducindo a emisión de dióxido de carbono á atmosfera. No entan-to, hai que seguir mantendo as zonas verdes, porque as árbores nos axudan areducir o efecto invernadoiro.

De que forma nos axudan as plantas a diminuír o efecto invernadoiro?

a) Reducindo a cantidade de dióxido de carbono na atmosfera.

b) Aumentando a cantidade de dióxido de carbono na atmosfera.

c) Dando sombra e aliviando da calor ambiental.

d) Absorbendo a luz do sol, co que evitan o quentamento da atmosfera.

Os animais e as plantas son moi diferentes, pero teñen algunhas cosas encomún. Por exemplo, ambos obteñen a enerxía necesaria para realizar as súasfuncións vitais mediante a respiración celular, proceso para o cal fai falta osí-xeno da atmosfera.

Os animais conseguen o osíxeno que precisan grazas a distintos tipos deaparatos respiratorios e, a continuación, distribúeno por todas as célulasmediante o aparato circulatorio. Pero as plantas non dispoñen deste tipo deestruturas.

Que estruturas lles permiten ás plantas conseguir o osíxeno necesario para a respiración e onde seatopan?

Existen distintos tipos de plantas. Algunhas reprodúcense mediante a semente que se orixina nasflores, pero outras moitas, como os fentos, carecen de semente e de flores.

Aster alpinus. Dicksonia antarctica (fento arborescente).

Con que nome coñecemos as plantas que se reproducen mediante semente?

a) Ximnospermas.

b) Anxiospermas.

c) Espermatófitas.

d) Fotosintéticas.

7

6

5

4

Avaliación de com

petencias

UNIDADES 811

218218

Le os seguintes textos e contesta as preguntas que se fan deseguido:

LIGHT BLOSSOMDesde hai tres anos, a compañía Philips

celebra un simplicity event anual, unha reu-nión cos medios e cos clientes para presen-tar unhas ideas futuristas que poderían fun-cionar a curto e medio prazo.

Este ano (2008), a estrela do evento foiLight Blossom, un farol intelixente que duran-te o día se abre como unha flor para captaros raios solares ou que, se non loce o Sol,coloca os seus «pétalos» en forma de aspapara aproveitar a forza do vento. Deste xeitoacumula enerxía dabondo para poder ilumi-nar durante a noite.

No canto das lámpadas convencionais,emprega LED de alta potencia e baixo consu-mo. O farol funciona de tal maneira que,cando non hai ninguén arredor, só brilla osuficiente como para ser visible para os transeúntes, pero se se achega unhapersoa, comeza a facelo con máis intensidade.

CCoa enerxía acumulada grazas ás súas dúas funcións —eólica e solar— écapaz de dar luz toda a noite sen conectarse á rede eléctrica da cidade. Ade-mais, acumulouse un superávit de enerxía e está conectada, pode doar aenerxía sobrante —a que non necesita— para o consumo público.

Ángel JIMÉNEZ DE LUIS (extracto)www.elmundo.es/suplementos/ariadna/2008/394/1224865548.html, 26 de outubro de 2008

Nestes farois, unhas estruturas que simulan pétalos recollen a luz solar e transfórmana en enerxía eléc-trica. Que estruturas son as encargadas de recoller a luz solar nas plantas?

a) As raíces.

b) Os froitos.

c) As follas.

d) As flores.

Os «pétalos» da Ligth Blossom recollen a luz do sol, peroos pétalos das plantas son outra cousa. Para que servenos pétalos na planta Linum narbonense?

a) Para facer a fotosíntese.

b) Para absorber a auga da chuvia.

c) Para dispersar a semente.

d) Para atraer os polinizadores.

Para aforrar enerxía e evitar danar o medio, este farol imita as plantas en varios aspectos; no entan-to, as plantas aproveitan a luz solar con outra finalidade. Para que exactamente?

3

2

1

Ava

liaci

ón d

e co

mpe

tenc

ias BLOQUE IV: OS SERES VIVOS

Light Blossom. © Philips.

Linum narbonense.

1. Cres que se os fantasmasnon fosen seres imaxinarios eestivesen feitos de materiapoderían atravesar as paredes?Por que?

2. Saberías explicar osignificado da palabramateria cando falamos demateria prima, material deconstrución, materiaorgánica…?

3. Que instrumentos demedida coñeces? Para queserven?

CUEST

IÓNS

Propiedades da materia

0S1CNLA_11.00_GAL_ 03/04/11 17:59 Página 3

bloque ii: a materia - oupe.es · reino moneras 168 5. reino protoctistas 169 6. reino fungos 172...

Documents