2805Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

‘Ik zal niet snijden, zelfs geen steenlijders, maar ik zal dat werk overlaten aan degenen die daarin deskundig zijn.’ [Eed van Hippocrates; circa 460-370 voor Christus]1

De behandeling van ‘steen’, dat wil zeggen de aanwezigheid

van een concrement in de urineblaas, vormt een van de

kleurrijkste hoofdstukken uit de geschiedenis van de ge-

neeskunde, waarin bijzondere mensen acteerden, variërend

van hebzuchtige avonturiers en geestelijken of pseudogees-

telijken die zich inzetten voor hun naasten, tot praktiseren-

de artsen wier grote competentie alom erkend werd. In deze

hoofdstukken speelden moed, vastberadenheid en talent

een rol bij de uitvoering van in principe zeer smartelijke in-

grepen. Alleen al de gedachte aan de arme steendragers, die

de operaties zonder enige vorm van anesthesie moesten on-

dergaan, brengt een huivering teweeg. Er diende een groot

aantal obstakels overkomen te worden alvorens men een

succesvol resultaat kon bereiken. En met het voortschrijden

van de tijd is de ziekte geleidelijk aan verdwenen.

Reeds in de vijfde eeuw voor Christus documenteerde

Hippocrates dit ernstige ziektebeeld, aan de behandeling

waarvan hij in zijn eed consequenties verbond.1 De stenen,

door het menselijk lichaam geproduceerd en veelal door

middel van een zeer pijnlijke operatie tevoorschijn gebracht,

werden regelmatig als een soort trofee beschreven of zelfs

bewaard. Een handschrift, vervaardigd voor de ‘stadsdoc-

toren en overluyden van het chirurgijnsgilde’ te Amsterdam

bevat ‘Aentekeninge uijt de ordre van instructie van Haare

Edele Grootagtbaare de Heeren Burgemeesteren Van die

geene, die van de Steen zijn gesneden’ uit drie perioden, na-

melijk van 1700-1714, van 1725-1801 en van 1820-1827. Vele

van deze beschrijvingen gaan vergezeld van een exacte weer-

gave van de betreffende steen, soms zelfs in kleur.2

Nicolaes Tulp (1593-1674) beschreef in zijn Observationes Medicae de casus van Jan de Doot, die een steen bij zichzelf

had verwijderd, ‘liever [ . . . ] dan het mes des steensnijders

wederom te beproeven’ (figuur 1).3 4 Op 21 mei 1696 kwam

een merkwaardige, grote, maansikkelvormige steen via het

scrotum naar buiten bij de 19-jarige Wynand Corsten, die al

verschillende malen ‘van de steen’ was gesneden (figuur 2).4

De blaassteen van de 14-jarige Abram Reynders werd op 10

oktober 1796 verwijderd en bewaard (figuur 3).

Bruinsma maakte in 1873 voor de eerste maal in dit tijd-

schrift gewag van een ‘zeer grooten blaassteen’5 die hij bij

een 46-jarige landbouwer verwijderde zonder echte steen-

snijding. ‘Bij het onderzoek der geslachtsdeelen zag ik den

penis en inzonderheid het scrotum sterk geïnfiltreerd; het

laatste ongeveer ter grootte van een kinderhoofd. Bij deze

duidelijke teekenen van urine-infiltratie haastte ik mij

onmiddellijk eenige diepe insnijdingen in het gezwel te ver-

rigten [ . . . ].’

epidemiologie van blaasstenen

De vroeger zeer frequent voorkomende blaasstenen lijken,

zeker in de geïndustrialiseerde landen, in de laatste 50 jaar

op miraculeuze wijze vrijwel verdwenen te zijn. Op het ogen-

geschiedenis der geneeskunde

Blaasstenen en lithotomie, een verdwenen kwaal als fundament van

de urologie

J.N.Keeman

Urineblaasstenen hebben eeuwenlang een rol gespeeld in de geneeskunde. In de Nederlandse geschie-denis zijn veel voorbeelden van deze ziekte te vinden. Het opheffen van deze kwaal heeft geleid tot de ontwikkeling van zeer pijnlijke ingrepen, waarvoor zich al in een vroeg stadium speciale behandelaars opwierpen, die in die hoedanigheid ook in steden werden aangesteld. De verschillende ingrepen waren: perineale lithotomie door middel van ofwel het apparatus minor of het apparatus maior, laterale litho-tomie, steensnijding ‘in twee reizen’, sectio alta en uiteindelijk de lithotripsie. Blaasstenen zijn uit de huidige geneeskunde goeddeels verdwenen en vormen thans 5% van alle urinewegstenen, met als voornaamste risicogroepen mannen met al of niet chirurgisch behandeld prostaatlijden en vrouwen die anti-incontinentie-ingrepen hebben ondergaan. De blaassteen komt nu vooral voor in de ontwikke-lingslanden. De gevaarlijke operatieve behandelingen via extravesicale weg zijn thans vervangen door transurethrale ingrepen, waarbij de steen verbrijzeld wordt met behulp van elektrische lading, schok-golven of ultrageluid. Al in een vroeg stadium is deze kwaal aanleiding geweest tot het ontwikkelen van een apart specialisme, de urologie.

Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:2805-12

Hr.dr.J.N.Keeman, Herman Heijermansweg 29, 1077 WK Amsterdam (jnkeeman@xs4all.nl).

2806 Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

blik vormen zij slechts 5% van de urinestenen in de wester-

se wereld. Blaasstenen die thans nog voorkomen, hebben

een combinatie van factoren als oorzaak, waaronder anato-

mische of functionele afwijkingen, zoals benigne prostaat-

hyperplasie, stricturen na blaasaugmentatie of -infectie, en

een neurogene blaas.

De oorzaak voor dit verminderde voorkomen van blaas-

stenen is niet duidelijk. Dieetfactoren, zoals de door August

Arnold Sebastian (1806-1861), hoogleraar Chirurgie te Gro-

ningen, genoemde introductie van de aardappel in 1770 in

het dagelijkse dieet, vloeistofopname en infecties zijn als

oorzaken aangewezen.6

In de ontwikkelingslanden vormen blaasstenen nog

steeds een belangrijk probleem, vooral bij jonge jongens in

een verarmde omgeving, zoals het Midden- en Verre Oosten

en Afrika. Een PubMed-zoekactie over de laatste 10 jaar toont

dat publicaties over dit onderwerp voor een belangrijk deel

uit Azië, Turkije en Afrika komen. Endemische ammonium-

uraatsteenziekte van de blaas treedt vooral op in ontwikke-

lingslanden, zowel bij kinderen als volwassenen. Deze is

het gevolg van infecties van de lage tractus urinarius, die

niet ongewoon zijn bij mensen die in slechte sociaalecono-

mische omstandigheden leven. Daarnaast lopen mannen

met prostaathyperplasie of een daaraan voorafgaande pros-

taatoperatie, en vrouwen die anti-incontinentieoperaties

hebben ondergaan een verhoogd risico blaasstenen te krij-

gen.7-9

operaties wegens blaastenen

Dat in vroegere tijden lijders aan blaasstenen zeer tegen de

behandeling van hun klachten opzagen, laat zich raden. Dit

betekende immers dat de blaas, op welke manier dan ook,

moest worden geopend via een toegangsweg die in een zeer

sensibel deel van het lichaam lag. En dit dan meestal zonder

enige vorm van anesthesie. De eerste ware steensnijder was

Ammonius van Alexandrië, die in 200 voor Christus een

perineale benadering koos voor het in de blaas inbrengen

van een steenverbrijzelaar.10 De weinig welwillende hou-

ding van geneesheren en heelkundigen ten aanzien van dit

praktijkonderdeel noodzaakte de overheid in de steden van

Holland speciale steensnijders aan te stellen, met als op-

figuur 1. Jan de Doot houdt op dit schilderij van Rembrandt in

zijn rechter hand het mes en in zijn linker de in goud gevatte blaas-

steen. Collectie Anatomisch Museum Leiden.

figuur 2. ‘Afbeelding van een derde steen van Wynand Corsten,

oud 19 jaar, zoon van Corst Gysberts, sluyswagter van de Binnen-

Amstel-Sluys, in de Uytrechtsche dwars straat; welke steen, als hy

voor de tweedemaal afgesneden wiert, van de Operateur niet

gevonden is, maar naderhant in het Scrotum door een Gangraena

zig ontlaste, den 21. Mey 1696, ’t geen verders Genezen is door

Mr. Christiaan Brouwer.’4

2807Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

dracht onder meer het opereren van lijders die de ingreep

niet konden betalen.11

Perineale lithotomie door het apparatus minor (‘kleine toestel’). De ingreep met het ‘kleine toestel’ vond plaats met een mes

en een klem (figuur 4);12 deze duurde meestal zeer kort.

Maar als de steen zo groot was dat deze bleef steken en niet

via de perineale wond kon worden gehaald, gaf een herhaal-

de verwijderingspoging veelal grote problemen. Soms

waren de stenen zo hard dat verbrijzelen niet mogelijk was,

waarop een moeizaam en sterk ondermijnend losrukken

volgde, hetgeen soms een mislukking tot gevolg had. Toch

overleefde een aantal geopereerden deze brute ingreep,

sommigen zelfs zonder ernstige gevolgen zoals blaas- en

rectumfistels. Deze operatie zou tot in de 18e eeuw stand-

houden.

Perineale lithotomie door het apparatus maior (‘grote toestel’). Rond 1520 bedacht Franciscus de Romanis uit Cremona een

manier om de membraneuze urethra te openen: via een me-

diane incisie in het perineum kon contact worden gemaakt

met een gegleufde metalen sonde, die van tevoren in de ure-

thra en de blaas was ingebracht. Daarna werd een zoge-

naamde ‘gorgeret’ (figuur 5a) door de incisie in de urethra

ingebracht. Deze fungeerde als geleider voor een serie dila-

tatie-instrumenten door de prostaat en de blaashals heen,

en voor steenverbrijzelaars. Deze ingreep was evenzeer pijn-

lijk, vooral vanwege de dilatatie van de urethra prostatica en

de blaashals. Het gevaarlijkst was de transurethrale extrac-

tie van omvangrijke stenen of van hoekige brokstukken

daarvan, waarbij stukken urethra of blaashals losgerukt

werden. Mislukkingen en de dood, evenals het ontstaan van

fistels, urethrastenosen, incontinentie en impotentie waren

gangbare gevolgen.

De sterfte door het gebruik van zowel het kleine als het

grote toestel varieerde van 30-50%.

Laterale lithotomie; sectio lateralis. De Fransman Jacques de

Beaulieu (1651-1704) verzon een andere steensnedeproce-

dure, de sectio lateralis. Via een lange, laterale incisie in het

perineum, twee vingers links van de bilnaad richting de

punt van de ingebrachte sonde, bereikte hij de blaashals

direct, buiten de urethra om, hetgeen een snelle extractie

van, ook grote, stenen toeliet, zonder deze te verbrijzelen.

In 1690 legde De Beaulieu een gelofte van armoede en

kuisheid af, hulde zich in een soort priestergewaad met

zwarte cape en breedgerande hoed, en deed voortaan als

‘Frère Jacques’ zijn operaties gratis. In de zomer van 1699

kwam hij in Amsterdam bij Frederik Ruysch, die wel wat zag

in deze kosteloos opererende steensnijder. Maar de Amster-

damse chirurgijns hadden kritiek, die zich niet zozeer op De

Beaulieus methode richtte, als wel op diens manier van ope-

reren; deze muntte weliswaar uit door snelheid, maar ook

door gehaastheid, lompheid en gesmijt met instrumenten.

Een ander groot bezwaar was dat De Beaulieu zich na een

ingreep, onder het motto ‘Jacques te taille, le bon Dieu te

figuur 3. ‘Drie oncen weegt de Steen, hier keurigst afgemaalt; /

Aan Abram Reynders, slegts een Wees van veertien jaaren / (Maar

wiens Geduld en Moed een Held mogt evenaaren!) / Door schrandre

Gram, te Delft in ’t Gasthuis afgehaald, / Ontvlamd het kinderhart

om ’t Albestuur te vreezen, / De zegen zij Gods werk, als Vader

aller Weezen! / den 10 October 1796. / J. Hoogeveen.’ Collectie

Museum ‘De Griffioen’ te Delft.

2808 Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

guérisse’ (Jacques snijdt je, de goede God moge je genezen)

niet meer om zijn patiënten bekommerde. Van de ongeveer

zestig steenlijders die hij behandeld had, was aan het eind

van die zomer ongeveer de helft overleden.

De Beaulieus methode had echter, zo meenden onder

meer de Amsterdamse chirurgijns Johannes Rau en Pieter

Adriaensz, mits uitgevoerd met meer anatomische kennis,

interessante voordelen. Rau (1668-1719; figuur 6)13 zou de

methode van de zijdelingse incisie van De Beaulieu overne-

men en modificeren, zodanig dat de blaas geopend werd

achter de sluitspier, ter vermijding van incontinentie en im-

potentie. Op grond van deze ontwikkeling, die hij overigens

geheel voor zichzelf hield en meenam in zijn graf, wordt wel

gezegd dat hij de eerste Nederlandse uroloog is geweest.14

‘Ik heb immers aangeroerd, dat het steensnyden door den

Heere Jan Jacob Rau, hier te lande, tot die volmaaktheid was

gebracht, dat onze Leerjongeren niet nodig hadden om die

Operatie buiten ’s Lands te leeren [ . . . ]’, noteerde Abraham

Titsingh (1684-1776), net als Rau een voormalig scheeps-

chirurgijn, in een fel geschrift over de blaassteen, dat voor-

namelijk was gericht tegen Frère Jacques. Rau zou eveneens

een van de grootste critici van Frère Jacques worden.13 15

Steensnijding ‘in twee reizen’. Pierre Franco (circa 1500-

1561) sprak in zijn boeken Traité des Hernies et cetera, en Traité tres ample des Hernies, gedrukt te Lyon in 1561, over het afmat-

ten der ‘lijders’ wanneer zij meer dan één steen hebben:

‘Zommigen hebben hunne lyders zoo lang onder handen

gehouden, tot dat zy stierven, het zoude beter zijn, de konst-

bewerking in twee reizen te doen.’ Met dit en andere citaten

in een geschrift uit 1782 toonde Petrus Camper (1722-1789)

zich een groot voorstander van deze steensnijding ‘in twee

figuur 4. Apparatus minor voor het steensnijden: bij de patiënt in rugligging met de benen gebogen, de knieën op de thorax en stevig

vastgehouden door een paar gespierde hulpkrachten, introduceert de operateur de goed geoliede tweede en derde vinger van de linker

hand in het rectum en tast daarmee de in het rectum prominerende steen af. Vervolgens brengt hij met gebogen vingers de steen naar de

huid van het perineum. Met een stevig mes dringt hij dan met één haal via het perineum door tot op de steen, tot die knarst onder de punt

van het instrument. Met een lange haak (rechts afgebeeld) of klem wordt de steen in de perineale wond gevat en geëxtraheerd.12

figuur 6. Johannes Rau (1668-1719).13

2809Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

figuur 5. Instrumentarium voor de toepassing van het apparatus maior dan wel de sectio lateralis: (a) 3 geleiders, zogenaamde

‘gorgerets’, worden hier afgebeeld met de punt naar rechts; ze hebben de vorm van een zwaard en zijn overlangs uitgehold; rechts boven

ziet men in welke houding men een kind voor steensnijding dient te plaatsen en rechts onder ziet men een speciale steensnedetafel;12

(b) de steensnijder heeft een mes in de rechter hand en de blaassonde in de linker. Een tasje met het benodigde instrumentarium hangt

om zijn middel; tussen de instrumenten kan men de gorgeret herkennen, de geleidesonde waarmee instrumenten in de urethra prosta-

tica en de blaashals retrograad kunnen worden opgevoerd om deze op te rekken. Een bak met zand verhindert het opspatten van neer-

stromend bloed.12

a

b

2810 Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

reizen’ en adstrueerde dit nog met ervaringen van andere

steensnijders.16 Tussen de incisie (via het kleine of het grote

toestel, dan wel volgens De Beaulieu of Rau) en de daadwer-

kelijke operatieve verwijdering van de steen zaten soms wel

5 of 6 dagen.

Sectio alta. Hoewel Pierre Franco reeds in 1561 met succes

een blaassteen bij een kind van 2 jaar had verwijderd via een

suprapubische incisie,17 kreeg deze benaderingswijze pas in

het begin van de 18e eeuw meer aandacht, dankzij William

Cheselden (1688-1752). In 1722 verrichtte Cheselden 9 ope-

raties waarbij slechts één patiënt overleed, en publiceerde

dat in 1723 in A treatise on the high operation for the stone.18 Maar

zijn enthousiasme voor de behandeling verdween al spoe-

dig. Hij verbeterde de sectio lateralis van Frère Jacques en

bleef deze zijn hele verdere actieve leven uitvoeren.

De Franse steensnijder Jean Baseilhac, genaamd ‘Frère

Côme’ (1703-1783), zoon en kleinzoon van een chirurgijn,

was een geestelijke, die de ‘sonde met werppijl’ bedacht

(figuur 7).19 Via een sonde, die men door zijn kromming

tegen de voorwand van de blaas kon brengen, werd de

‘werppijl’ opgeschoven zodat deze aanhaakte zonder te per-

foreren. Via een kleine suprapubische incisie kon met de

vinger de plaats van de pijl worden vastgesteld, waarna men

de blaas op deze plaats kon openen en de steen kon verwij-

deren. Ook deze operatie raakte later in onbruik.

Lithotripsie. In 1824 slaagde de jonge, onbekende, Franse

arts Jean Civiale (1792-1867) erin, mede op basis van onder-

zoek van de Duitse astronoom Franz von Paula Gruithuisen

(1774-1852), zonder chirurgische opening een blaassteen te

verbrijzelen en te verwijderen.20 Met een instrument – de

lithotriptor – was hij in staat om transurethraal in een blaas-

steen gaten te boren en deze daarna met hetzelfde instru-

ment te verbrijzelen. De steenfragmenten wist hij te aspire-

ren of hij liet ze de patiënt uitplassen. Op 13 januari 1824

lukte het hem de eerste vesicale lithotripsie uit te voeren,

een methode die weldra een buitengewone ontwikkeling

doormaakte, maar die gedurende 40 jaar ook onderwerp

van onophoudelijke, taaie, uitputtende en steriele discus-

sies was.21-23 Perforatie en verbrijzeling gingen kennelijk

niet altijd zo gemakkelijk; dit leidde tot de uitvinding van

het percussie-instrument door baron Heurteloup (figuur

8)24 en later nog tot die van het uit twee helften bestaande

vleugelmoerapparaat door Charrière.

Civiale stichtte de eerste urologische dienst in de wereld

in het Hôpital Necker te Parijs en voerde een, voor die tijd

niet gebruikelijk, statistisch onderzoek uit naar de blaas-

steenziekte.23 25-29 Hij onderwees zelf de lithotripsie aan de

Engelse chirurg Thompson (1820-1904), die in 1862 naar

Parijs was gereisd, waar hij gekozen werd tot lid van de

Société de la Chirurgie. Na mislukte pogingen van Franse en

Duitse steensnijders zou Thompson koning Leopold I van

België in 1863 een succesvolle behandeling laten ondergaan

met nieuw vervaardigde instrumenten, zonder dat de bij de

behandeling niet ongebruikelijke koorts optrad. Thompson

realiseerde zich een decennium later, bij de opkomst van de

antisepsis, dat hij door het gebruik van nieuwe, nog niet

voor andere patiënten gebruikte instrumenten, bij zijn

patiënt contaminatie met bacteriën had voorkomen.29 30

Minder succes had hij met de behandeling van keizer Napo-

leon III. Getuigen van de slag van Sédan in 1870 hadden ge-

zien hoe hun dappere keizer, een blaassteenpatiënt die even-

eens weigerde zich te laten behandelen, vele malen van zijn

figuur 7. Sectio alta voor het verwijderen van een blaassteen: via een urethra- en blaassonde wordt de zogenaamde ‘werppijl’ opge-

schoven tot aan de voorste blaaswand volgens de methode van ‘Frère Côme’, waarna men met de palperende vinger de juiste incisieplaats

aangeeft. Door die incisie kan de steen worden verwijderd.

2811Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

paard afkwam wegens hevige mictiedrang, om onder vrese-

lijke pijnen bloederige urine te lozen. Ondanks zijn angst

voor een steensnijding onderging Napoleon, die inmiddels

in ballingschap was, onder chloroformnarcose uiteindelijk

dan toch een behandeling, uitgevoerd door de inmiddels

op het terrein van de lithotripsie zeer ervaren Thompson.

Na 4 dagen moest de steenverbrijzeling herhaald worden,

hetgeen kort daarop een fatale afloop had. Bij de autopsie

bleek welke schade de blaassteen had aangericht: een

verdikte, geretraheerde en geïnfecteerde blaaswand met

ulcera, uitgezette ureteren en verwoeste nieren.31

Na jaren van experimenteren wist de Amerikaan Bigelow

(1818-1890) van Harvard University voor het eerst in mei

1876 een steen in één enkele zitting te verbrijzelen en te ver-

wijderen met een krachtigere lithotriptor en een grotere eva-

cuatiekatheter.31 32 Was tot in het begin van de 19e eeuw de

perineale benadering nog niet ongebruikelijk, door Bigelow

werd de problematiek omtrent de behandeling eenvoudiger,

ook al omdat weldra de algehele anesthesie in zwang kwam

en vanaf 1870 de antisepsis.

verdwijnen van de blaasteen

Sinds de verwijdering van prostaatadenomen, door Good-

fellow langs perineale weg (1885) en door Fuller en Freyer

via een sectio alta, wachten lijders aan prostaathyperplasie

de vorming van een blaassteen niet af alvorens tot een ope-

ratie te besluiten. Door de toegenomen hygiëne en later ook

door de introductie van antibiotica komen urethritiden en

stenosen van de urethra nauwelijks nog voor. Daarmee is de

grote blaassteen in de westerse wereld een zeldzaam feno-

meen geworden; elders in dit tijdschriftnummer beschrij-

ven Boonstra et al. een casus.33 Voor de nu nog voorkomen-

de kleine blaasstenen bestaan er tegenwoordig vele vormen

van verbrijzeling, namelijk die door middel van elektrische

lading, schokgolven of ultrageluid; deze methoden kunnen

zonder pijn en bijwerkingen worden toegepast via extra-

corporele of endoscopische weg, zelfs bij de hardnekkigste

stenen.

epiloog

Steensnede en lithotripsie hebben plaatsgemaakt voor de

moderne chirurgische behandeling van blaasstenen, die op

haar beurt weer wijkt voor minimaal invasieve technieken.

Zoals eigenlijk al verwoord in de eed van Hippocrates, heeft

de complexiteit van de materie en de daaruit voortvloeiende

noodzaak tot opleiding in specifieke technieken eigenlijk al

heel vroeg een speciale tak van de chirurgie gegenereerd, de

urologie. Hoewel de grote blaassteen nauwelijks meer be-

staat, blijft de urologie toch verbonden met de geschiedenis

ervan; de blaassteen is het fundament van dit specialisme.

Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.

Aanvaard op 3 januari 2006

Literatuur

1 Everdingen JJE van, Horstmanshoff HFJ. De nieuwe Nederlandse artseneed. Ned Tijdschr Geneeskd. 2005;49:1062-7.

2 Aentekeninge uijt de ordre van instructie van Haare Edele Grootagt-baare de Heeren Burgemeesteren Van die geene, die van de Steen zijn gesneden . . . (1700-1827). Collectie KNMG. Amsterdam: Universiteits-bibliotheek, Universiteit van Amsterdam, zaal voor zeldzame en oude drukken.

3 Tulp N. Observationes Medicae Editio nova. Amsterdam: Ludovicum Elzevirium; 1652.

4 Lint JG de. Geneeskundige volksprenten in Nederland. Schiedam: Interbook international; 1977.

5 Bruinsma F. Verwijdering van een zeer groten blaassteen zonder operatie. Ned Tijdschr Geneeskd. 1873;17:501-5.

6 Nijhoff GC. Drie Enkhuizer professoren in de geneeskunde. Ned Tijdschr Geneesk. 1924;68:2259-61.

7 Takasaki E, Suzuki T, Honda M, Imai T, Maeda S, Hosoya Y. Chemical compositions of 300 lower urinary tract calculi and associated dis-orders of the urinary tract. Urol Int. 1995;54:89-94.

8 Ramello A, Corrado V, Marangella M. Epidemiology of nephrolithia-sis J Nephrol. 2000;13(Suppl 3):S51-60.

9 Schwartz BF, Stoller ML. The vesical calculus. Urol Clin North Am. 2000;27:333-46.

10 Shelly HS. Cutting for the stone. J Hist Med. 1958;13:50-67.11 Andel MA van. Chirurgijns, vrijmeesters, beunhazen en kwakzalvers.

’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff; 1981. p. 123-5.12 Heister L. Heelkundige onderwijzingen. Amsterdam: Gerrit de Groot

& Jan Monterre Boekverkopers; 1756.13 Kooijmans L. De doodskunstenaar – de anatomische lessen van Fre-

derik Ruysch. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2004. p. 253-6.14 Vries JDM de. The history of urology in the Netherlands. De Historia

Urologiae. 1996;3:65-110.

figuur 8. Lithotripsie met hamer volgens baron C-L.S.Heurte-

loup.24

2812 Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 23 december;150(51)

15 Titsingh A. Heelkundige verhandeling over de steen en het steen-snyden, van frère Jacques de Beaulieu uitgevonden, van de Hoog-leraar Johan Jacob Rau beschaaft, en door Jacobus Denys verdon-kert, nu wederom tot nut voor den weetgierigen opgeheldert. Amster-dam: Gerrit Bouman, boekverkoper over het Meisjes Weeshuis; 1731. p. 5.

16 Camper P. Aanmerkingen over de veranderingen, welke de steenen in de pisblaas der menschen ondergaan; Brief over het steensnyden in twee reizen, volgens P. Franco; Verhandeling van Maret over de voor-deelen van het steensnyden in twee tyden; als mede de stelregels van Celsus, Albucasis en Le Dran, over deeze konstbewerking gestaafd door de waarneemingen van Ten Haaff en Van Wy; opgesteld, over-gezet en met verklaaringen uitg. door Petrus Camper. Amsterdam: Yntema; 1782.

17 Androutsos G. Pierre Franco, chirurgien et lithomiste du 16è siècle. Progrès en Urol. 2004;14:255-9.

18 Cheselden W. A treatise on the high operation for the stone. Oxford: John Osborne; 1723.

19 Rademaker C. Handboek der kunstbewerkingen en heelkundige ontleedkunde. Amsterdam: Weyting en Van der Haar; 1854.

20 Zajaczkowski T, Zamann AM, Rathert P. Franz von Paula Gruithuisen (1774-1852): lithotrity pioneer and astronomer. On the 150th anniver-sary of his death. World J Urol. 2003;20:367-73.

21 Civiale J. Traité pratique et historique de la lithotritie. Parijs: Baillière; 1847.

22 Kiefer JE. Jean Civiale (1792-1867). Invest Urol. 1968;6:114-7.23 Léger P. Histoire et disparition de la lithiase vésicale. Rev Prat.

2002;52:1053-5.24 Heurteloup C-LS. Physiologie des actions intimes a propos de la

fièvre dite urétrale et pour servir a l’instruction générale suivi d’un exposé succint, progressiv, descriptif et raisonné de mes travaux sur la lithotripsie. Parijs: Labé; 1855.

25 Swane Verdier A. Messrs. Poisson, Dulong, Larrey and Double. Statis-tical research on conditions caused by calculi by Doctor Civiale. Int J Epidemiol. 2001;30:1246-9.

26 Matthews JR. The Paris Academy of Science report on Jean Civiale’s statistical research and the 19th century background to evidence-based medicine. Int J Epidemiol. 2001;30:1249-50.

27 Black N. That was then, this is now. Int J Epidemiol. 2001;30:1251.

28 Tröhler U. ‘Medical art’ versus ‘medical science’: Jean Civiale’s statis-tical research on conditions caused by calculi at the Paris Academy of Sciences in 1835. Int J Epidemiol. 2001;30:1252-3.

29 Vandenbroucke JP. Treatment of bladder stones and probabilistic reasoning in medicine: an 1835 account and its lessons for the present. Int J Epidemiol. 2001;30:1253-8.

30 Dunsmuir WD, Kirby RS. Sir Henry Thompson: the first British urologist (1820-1904). J Med Biogr. 1995;3:187-91.

31 Ellis H. A history of bladderstone. Oxford: Blackwell Scientific; 1969.

32 Bigelow JH. Lithotrity by a single operation. Am J Med Sci. 1878;75:117-34.

33 Boonstra RH, Blok AC, Veen JH van der, Silvis R. Acute buik veroor-zaakt door een grote cystineblaassteen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:2800-4.

Abstract

Bladder stones and lithotomy: a vanished ailment as the basis of urology. – Urinary bladder stones have played a role in medicine for ages. Many examples of this disease can be found in Dutch history. The need to cure this ailment led to the development of extremely painful interven-tions, for which self-appointed specialists very soon came forward and were then employed in this capacity in the cities. The various interven-tions were: perineal lithotomy using either the ‘apparatus minor’ or the ‘apparatus major’, lateral lithotomy, cutting for stone ‘in two trips’, suprapubic cystotomy, and ultimately lithotripsy. Bladder stones have largely disappeared from contemporary medicine and now represent only 5% of all urinary-tract stones, the main groups at risk being men with prostate hypertrophy, whether or not surgically treated, and women previously operated on for incontinence. Bladder stones are now seen mainly in developing countries. The dangerous operations via an extra-vesicular route have now been replaced by transurethral procedures in which the stone is disintegrated with the aid of an electric charge, shock waves or ultrasound. In an early stage, this ailment was the incentive for the development of a separate medical specialty: urology. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:2805-12