bizde de olur mu? -...

38 Ocak 2005B‹L‹M veTEKN‹K

bizde de olur mu?

Yeni y›l›n arefesinde Hint Okyanusu’nda meydana gelen büyük deprem ve ard›ndan ortayaç›kan dev dalgalar›n yol açt›¤› muazzam can kayb› ve y›k›m, tsunami sözcü¤ünü tüm dünyan›ndikkatine tafl›d›. Daha önce, örnekleri s›n›rl› alanlarda görülen, y›k›m potansiyelini, ancak soyutolarak zihinlerimizde canland›rabildi¤imiz bu ak›l almaz güçteki dalgalar›n koskoca birokyanusu geçerek k›y›ya vurdu¤u her yerde sergiledi¤i dizginsiz fliddetini televizyonkameralar›ndan canl› yay›n gibi izledik. Ülkemiz de önemli bir deprem kufla¤›ndabulundu¤undan ve önümüzdeki 25-30 y›l içinde Marmara’da büyük bir deprem beklendi¤indenister istemez herkesin akl›na ayn› ürkütücü ve ac›l› manzaralar›n ülkemiz k›y›lar›nda da yaflan›pyaflanmayaca¤› sorusu geldi. Bilim ve Teknik dergisinin bask›s›n› durdurarak herkesin akl›ndakiya da bilinç alt›ndaki “bizde de olur mu?” sorusunu, sizin ad›n›za bu alanda dünya ölçe¤indeyapt›klar› baflar›l› çal›flmalarla ünlenen bilim insanlar›m›za sorduk.

10 dakika 30 dakika 50 dakika 70 dakika

26 Aral›k 2004 günü Kuzey Sumat-ra (Endonezya) ve bölgedeki pek çokülkeyi etkileyen ve bu yüzy›l›n en bü-yük depremlerinden olan Mw ~9.1 bü-yüklü¤ündeki bu depremde ön bilgile-re göre aç›¤a ç›kan sismik enerji mik-tar› Mo=4.0x1022 newton-metre de¤e-rindedir ve k›r›lma yaklafl›k 190 saniyesürmüfltür (Harvard-CMT). Kuzey Su-matra (Endonezya) depreminde bofla-lan sismik enerji 17 A¤ustos 1999Mw=7.4 Gölcük depreminin sismikenerjisinden yaklafl›k 300 kat daha bü-yüktür. Bu depremin büyüklü¤ününhesab›nda cisim dalgalar›n›n genlikle-rinin ölçümünde güçlükler yaflanmak-tad›r ve teknolojik yetersizlikler göz-lenmifltir ve muhtemelen daha büyükbir depremdir.

Bu son deprem, yerbilimciler tara-f›ndan çok iyi bilinen Hint-Avustralya,Filipinler ve Avrasya levhalar›n›n etki-leflimlerinin sonucunda olufltu. LevhaTektoni¤i kuram› çerçevesinde geçmifl-te sürekli depremlerin gözlendi¤i vebu s›k›flma (bindirme) türü mekaniz-malar ve yanal yerde¤ifltirmelerin so-nucu Alp-Himalayalar kufla¤›nda çok i-yi bilinen yüksek Himalaya s›ra da¤la-r›n›n (Everest Tepesi – 8,848 metre) veada yaylar›n›n oluflumunda bu büyük-lükteki depremler önemli rol oynamak-tad›rlar. Hint-Avustralya levhas› Ku-zey-Sumatra bölgesinde günümüzdeyaklafl›k 6.1 cm/y›l’l›k bir h›zla hare-ket etmektedir. Bu bölgede litosferiçinde üst-kabukta yo¤unlaflan önemlidepremler 10-70 km derinliklerde olufl-maktad›r. Ancak, çok daha derinlerdeüst-manto ve manto içerisinde de bü-

yül ölçrkli depremler gözlenmektedir. 26 Aral›k 2004 Kuzey Sumatra (En-

donezya) depremini izleyen 2-günde29 adet artç› deprem (7.3 < Mw > 5.5)ve 10 metre yüksekli¤e ulaflan Tsuna-mi “depreflim dalgalar›” oluflmufltur.Tablo 1’de özetlendi¤i gibi USGS-NE-IC ve Harvard-CMT çözümlerinden el-

de edilen flimdilik en güvenilir sonuç-lara göre, Kuzey Sumatra depremi s›-k›flma (bindirme; ters faylanma) meka-nizmas›yla iliflkili geliflmifltir ve s›¤odakl›d›r (h = 25-30 km). Y›k›c› büyükdepremler, Hint-Avustralya levhas›n›nba¤›l olarak y›lda 6.1 cm’lik bir h›zlakuzey-kuzeydo¤u’ya (~40 derece) do¤-

39Ocak 2005 B‹L‹M veTEKN‹K

olur mu?

Endonezya ve çevresinin sismotektonik haritas›. Kahverengi büyük daireler 2001 Hindistan ve 26 Aral›k2004 (Mw ~ 9.1) Kuzey Sumatra (Endonezya) depremlerinin odak (k›r›lma) mekanizmas› çözümlerini gös-terir. Fay Düzlemi Çözümleri Harvard-CMT katalo¤undan al›nm›flt›r. Odak küresi alt›ndaki rakamlar, dep-remlerin tarihini, büyüklük (Mw) ve k›r›lman›n gözlendi¤i yerküre içindeki odak derinli¤ini (h) kilometre

ölçe¤inde göstermektedir. Gri daireler 1973-2004 y›llar› aras›nda bölgede meydana gelmifl y›k›c› deprem-leri (M>5.0), k›rm›z› daireler ise 26 Ocak 2004 Sumatra Depremi’nin bir günlük artç›lar›n› (M>5.5) göste-

rir. Bölgedeki aktif genç volkanlar k›rm›z› üçgenlerle temsil edilmifltir. Kal›n siyah çizgiler önemli levhas›n›rlar›n› göstermektedir.

110 dakika 130 dakika 150 dakika 180 dakika

ru hareketi sonucunda olufluyorlar.26 Aral›k 2004 Kuzey Sumatra (En-

donezya) depremi, 17 A¤ustos 1999Mw=7.4 Gölcük ve13 Ocak 2001 ElSlavador Mw=7.6 depremlerinden çokdaha büyük ölçekli bir depremdir. Ku-zey Sumatra (Endonezya) depremi, k›-

r›lgan üst kabuk içerisinde ve okyanustaban›ndan olufltu¤undan Tsunami(depreflim) dalgalar› oluflturarak çevre-deki pek çok ülkede yüksek hasar vecan kayb›na neden olmufltur.

Y›k›c› büyük depremler, bu bölgedegeçmiflte oldu¤u gibi gelecekte de

Hint-Avustralya ve Avrasya levhalar›-n›n dinamik hareketlili¤i sürdükçe olu-flacaklard›r . Bir baflka deyiflle, bu böl-gede her gün (dünyan›n birçok aktifdeprem kufla¤›nda gözlendi¤i gibi) iriliufakl› deprem olufluyor ve bunlar›nbirço¤unu bizler hissetmiyoruz. Budepremlerde en az y›k›c› depremler ka-dar önemli; çünkü aktif fay zonlar›n›nve sismik etkinli¤in iflaretçisidirler.

Depreflim Dalgas› (Tsunami)

Denizin herhangi bir bölgesinde ye-rel olarak oluflan depreflim nedeniyleortaya ç›kan dalgalar, Japonca'da tsu-nami olarak adland›r›lan uzun dönem-li bir dalga türü.

Tsunami sözcü¤ü, 1896 y›l›nda Ja-ponya’daki Büyük Meiji Tsunamisi afe-tinde yaklafl›k 22000 kiflinin ölümüneneden olmas›ndan sonra, Japonlar›ntüm dünyaya yapt›klar› yard›m ça¤r›s›içinde yer alm›fl. O tarihten beri de bir-çok dilde ayn› adla tsunami olarak kul-lan›lmaya bafllanm›fl. Tsunami sözcü¤üÇince kaynakl› olup, tsu (liman) ve na-mi (dalga) sözcüklerinin birleflimindenoluflarak, liman dalgas› anlam›nda kul-lan›lmakta. Nedeni, zay›f bir tsunami-nin bile k›y›larda ve s›¤ sularda fliddet-li ak›nt›lar oluflturmas› ve özellikle li-manlarda hasara yol açmas›d›r. Yukar›-daki tan›m de¤erlendirilerek, denizinherhangi bir bölgesinde yerel olarakoluflan depreflim nedeniyle ortaya ç›-kan dalgalar için, "depreflim dalgas›”tan›mlamas› yazarlar taraf›ndan uygungörülmekte.

Deprem s›ras›nda havuzlarda olu-


Sualt› Heyelan› ve Depreflim Dalgas› Oluflumu.

Deprem Büyüklüklerine göre tahmini dinamik parametreler

Depremlerde Aç›¤a Ç›kan Enerji Miktar›

flan dalgalanma, depreflim dalgas› ola-rak adland›r›lamaz. Ancak havuza at-layan bir insan›n yaratt›¤› dalga kü-çük ölçekte bir depreflim dalgas›d›r.Do¤adaysa, denizlerin herhangi birbölgesinde yerel olarak oluflan depre-flim (deniz taban deformasyonu, çök-meler, oturmalar, zemin kaymalar›,göçmeler, volkanik hareketler, mete-or çarpmalar› gibi kütle hareketleri)biçimindeki olaylardan herhangi biriya da birkaç›n›n birden oluflmas› s›ra-s›nda potansiyel enerji kinetik enerji-ye dönüflerek, deniz ortam›na k›sa sü-rede enerji aktar›lmas› gerçekleflir.Denize geçen enerji, su kütlesi içindeak›nt›lar ve su düzeyi de¤iflimine ne-den olarak depreflim dalgas› olufltu-rur.

Tsunami (Depreflim)Hareket Biçimi

Depreflim dalgas› ilk olufltu¤undagenellikle tek bir dalga biçimindedir.Ancak k›sa bir süre içinde 4 veya 5dalgaya bölünerek k›y›lara do¤ru ha-reket eder. Önde giden dalga uyar›c›dalga olarak tan›mlanabilir. Ancakikinci ve üçüncü dalgalar etkili nite-likte olurlar. Arkadan gelen di¤er dal-galar daha küçük olup daha az etkili-dirler.

Depreflim dalgas›n›n h›z›, bulundu-¤u derinli¤in karekökü ile do¤ruorant›l›d›r. Derin sularda h›zl›, s›¤ su-larda yavafl hareket eder. Ancak, rüz-gar dalgalar›ndan farkl› olarak çokdaha uzun periyotlu olurlar ve dalga-n›n alt›nda bulunan su moleküllerininbirbirini iterek yer de¤ifltirmesi ile ha-reket ederler. Bu itme ve yer de¤ifltir-menin sonucunda su kütlesinde yataydüzlemde sürekli ak›nt› ve sürekli sutransferi oluflur. Su kütlesinin bu ha-reketi, su derinli¤inin tafl›nan su küt-lesini eflit k›lmak su düzeyinin yüksel-mesi (genlik artmas›), deniz tabansürtünmesi etkisi ile de dalga boyu (i-ki dalga tepesi aras›ndaki uzakl›k) k›-salmas› gerçekleflir. K›y›lara gelendalga, denizin önce geri çekilmesi, yada karaya do¤ru ilerlemesi, ard›ndanda karada dalga t›rmanmas› ve su ta-fl›n›m› oluflturur. Bunun sonucu ola-rak da k›y›larda fliddetli ak›nt›lar vesu düzeyi de¤iflimleri gerçekleflir.

Marmara, Ege veAkdeniz’de TsunamiOluflabilecek BölgelerinAraflt›r›lmas›

17 A¤ustos 1999 depreminde olu-flan fay, baz› yerlerde düfley bileflengösteriyor olsa da genel olarak do¤-rultu at›ml›d›r. Do¤rultu at›ml› faylargenel olarak depreflim dalgas› yarat-mazlar. Ancak bu tür faylar›n bafllad›-¤› ya da bitti¤i yerlerin, çek-ay›r meka-nizmas› nedeniyle oturma oluflan yada fay›n k›vr›m yapt›¤› bölgelerindedepreflim dalgas› oluflabilir. 17 A¤us-tos 1999 depreminde oluflan fay, Ka-vakl›, Gölcük, Yüzbafl›lar, De¤irmen-dere ve Hal›dere aras›ndaki bölgedek›y›ya çok yak›n geçti ve De¤irmende-re ile Hersek deltas› aras›ndaki bölüm-de denizde farkl› konumlarda birbiri-ne paralel normal faylar ve bunlaraba¤l› k›y› ve sualt› heyelanlar› olufltu.‹zmit Körfezi ve çevresinde depreminyaratt›¤› zemin hareketleri, kat› ve s›-v› ortamlar›n birbiriyle önemli etkilefli-milerine neden olarak, k›y›larda ve de-niz taban›nda birbirini tetikleyen s›v›-laflma, kayma, göçme ve heyelan biçi-minde hareketler yaratt›.

‹zmit Körfezi üç havzadan oluflu-yor. De¤irmendere’nin do¤usunda ka-lan “do¤u havza”, De¤irmendere ileHersek Yar›madas› aras›nda kalan “or-ta havza” ve Hersek yar›madas›n›n ba-t›s›nda yer alan “bat› havza”.

Do¤u havzada su derinli¤i 30m’den daha s›¤d›r. Deprem s›ras›nda,düfley faylanma ya da baflka nedenler-le bu havzan›n güney k›y›lar›nda (Ka-vakl› bölgesinde) genel bir çökme ol-du. Bu çökme, do¤al olarak güneyedo¤ru su ak›m› ve buna ba¤l› olarakdalgalanma yaratt›. Bu olay, depreflimdalgas› oluflumu için yeterli bir neden.Ancak, su derinli¤inin az olmas›, dep-reflim dalgas›n›n bu havzada yeterli ol-gunlu¤a ulaflmas›n› engelldi.

Sadece, Gölcük havzas› olarak nite-lenen do¤u havzadaki duruma baka-rak, ve di¤er iki havzay› ve özelliklekörfezin en derin oldu¤u orta havza-daki olaylar› ihmal ederek, deprem ne-deniyle ‹zmit Körfezi’nde depreflimdalgas› oluflmad›¤› genellemesi yap-mak bilimsel olarak do¤ru bir yakla-fl›m de¤ildir.

Depreflim dalgas›n›n belirgin biçim-de gözlendi¤i ve k›y›larda çok belirginizleri bulunan bölge, orta havzad›r.Orta havzada, De¤irmendere Ç›narl›kpark›n›n k›y›ya paralel 252 m ve k›y›-


ya dik olmak üzere 70 m uzunlu¤un-daki bölümü, iskele, otel, çay bahçele-ri, ç›nar a¤açlar›yla beraber çöktü. Sa-dece bu olay bile bafll› bafl›na depre-

flim dalgas› oluflumu için aç›k bir ör-nek.

Orta havzadaki su derinli¤i, Ulafll›aç›klar›nda 204 m’ye varmakta. ‹zmit

körfezinde böylesi bir derinli¤in olufl-mas› için çeflitli jeolojik nedenler et-ken olmufl ve olmakta. Depreflim dal-gas› da genellikle ortamdaki en derinyerlerde ya da bu bölgeleri çevreleyenyamaçlarda oluflabiliyor.

Orta havzan›n kuzeyinde kalan k›-y›larda Tütünçiftlik, Körfez, Kirazl›ya-l› ve Hereke’de depremden sonra bir-kaç dakika içinde depreflim dalgas› k›-y›lara ulaflt›. Dalgan›n, orta havzan›nGüney k›y›lar›nda k›y›ya ulaflmas›ysadepremle beraber gerçekleflti. Depre-flim dalgas›n›n en yüksek t›rmanmayüksekli¤i, kuzey k›y›larda 2,6 m. (Tü-tünçiftlik, Körfez, Kirazl›yal›) ve Gü-ney k›y›larda 2,9 m (De¤irmendere)olarak ölçüldü. Dalgan›n periyodu 30-40 saniye düzeyindeydi. 17 A¤ustosdepreminde oluflan bu depreflim dal-


TerimlerDeprem: Yerküre içerisinde biriken elastik

deformasyon enerjisinin, kayaçlar›n k›r›lma di-rencini aflmas› sonucunda kayaçlar›n k›r›lmas› vebu k›r›lma hareketlerinin oluflturdu¤u elastik dal-galar›n yeryüzünde yaratt›¤› titreflim hareketi;bir baflka deyiflle, yerin yüzeyin alt›ndaki kayala-r›n ani hareketi sonucunda silkinmesi.

Çekirdek: Dünyan›n en içteki katman›. Iç çe-kirdek kat›d›r ve 1300 kilometrelik bir yar›çapasahiptir (Dünyan›n yar›çap› 6371 kilometredir).D›fl çekirdek s›v›d›r ve yaklafl›k olarak 2300 kilo-metre kal›nl›¤›ndad›r. S-dalgalar› d›fl çekirdektengeçemez.

Manto: Yeryüzü kabu¤uyla d›fl çekirdek ara-s›ndaki kaya tabakas›. Yaklafl›k olarak 2900 ki-lometre kal›nl›¤›ndad›r ve dünyan›n bafll›ca taba-kalar›n›n en büyü¤üdür.

Kabuk: Yerküre yüzeyindeki ince kabuk; ok-yanuslar›n alt›nda 10 kilometre, k›talar›n alt›n-daysa 10-70 kilometre kal›nl›¤›ndad›r. ‹nsanlar›ngörebildi¤i tek yer katman› budur.

Deprem F›rt›nas›: S›n›rl› bir alanda ve süre-de gerçekleflen ana floktan ba¤›ms›z bir dizi kü-çük deprem.

Depremin Büyüklü¤ü: Deprem esnas›ndaaç›¤a ç›kan sismik enerjinin bir ölçüsüdür ve lo-garitmik bir tan›mlamas› olup, hesaplamalardakullan›lan sismik dalga fazlar›n›n karakterlerineba¤l› olarak de¤iflik de¤erler alabilir. Sismolojideen çok kullan›lan büyüklük de¤erleri, cisim dal-gas› fazlar›ndan hesaplanan mb, yüzey dalgala-r›ndan hesaplanan Ms ve dalga flekilleri (wave-

form) modellemesinden hesaplanan Mw de¤erle-ridir.

fiiddet: Herhangi bir derinlikte oluflan birdepremin yeryüzünde hissedildi¤i bir noktadakigücünün ölçüsü. Deprem fliddetini belirlemek i-çin depremin insanlar, yap›lar ve toprak/yer üze-rindeki etkilerinin derecesine dayanan gözlemselölçek. fiiddet yaln›zca depremin büyüklü¤üne de-¤il, merkez üstünden uzakl›¤a ve o yerin yap›s›-na da ba¤l›d›r.

Artç› Deprem: Ana sars›nt›dan sonra, yerka-bu¤unda bozulan dengenin sa¤lanmas› için mey-dana gelen küçük deprem.

Aktif Sismik Kuflak: Fay zonu boyunca uza-nan aktif deprem kufla¤›. Dünya depremlerinin%60’› Pasifik-Çevrimi kufla¤›nda ortaya ç›kar.

Büyük Deprem: Richter ölçe¤ine gore 8,0ve üstünde büyüklü¤ü olan deprem.

Cisim Dalgas›: Yerkürenin içinden geçmeözelli¤ine sahip sismik dalga. P- ve S- dalgalar›cisim dalgalar›d›r.

P-Dalgas›: Birincil, döngüsüz, boyuna, itme,bas›nç dalgalar› olarak da adland›r›l›r. P-dalgala-r› yay›lma h›zlar› en fazla olan ve bu nedenle ka-y›tlarda ilk görünen cisim dalgalar›d›r. ‹kincil S-dalgalar›ndan önce var›rlar. Bu dalgalar›n yeriçindeki taneciklerin titreflim hareketi, yay›lmado¤rultusu (yönü) ile ayn›d›r ve cisimleri dalgayönünde tafl›r. P dalgalar› yerkürenin bütün kat-manlar›ndan geçebilir. P-dalgalar› insanlar tara-f›ndan genelde vurma/tepme olarak hissedilir.

S-Dalgas›: ‹kincil, döngüsel ya da kes-me/sallama dalgalar› olarak da bilinir. Bu dalga-

lar enerjiyi yerkürenin içinde çok karmafl›k flekil-lerde tafl›r. P dalgalar›ndan daha yavaflt›rlar, a-ma genlikleri daha büyüktür. Titreflim hareketi,yay›lma do¤rultusuna diktir. S-dalgalar› d›fl çekir-dekten geçemez çünkü s›v› ve gazlarda var ola-mazlar.

Depreflim Dalgas› (Tsunami): Okyanus ta-

ban›nda meydana gelen büyük ölçekli hareket-lenme sonucu ortaya ç›kan dev deniz dalgalar›.Japonca'da tsunami olarak adland›r›lan uzun dö-nemli bir dalga türüdür. Bu dalgan›n fizikselözellikleri, oluflumu, hareketi ve k›y›lardaki dav-ran›fllar› konusunda yap›lan güncel araflt›rmalar-la yeni bulgular elde edilmekte, böylece depre-flim dalgas›n›n do¤al afet olarak yapabilece¤i et-kileri saptayabilmek ve korunmak için yöntemlergelifltirilmekte.

Elastik Dalga: Bir tür elastik deformasyon(etki eden güçler ortadan kalkt›¤›nda yok olanbir flekil de¤iflikli¤i) sonucu ilerleyen dalga. Sis-mik dalgalar buna örnek.

gas›n›n körfezin baz› yerlerindeki t›r-manma yükseklikleri, rüzgar dalgala-r›n›n t›rmanma yüksekliklerine benzerde¤erlerde (1 m’nin alt›nda) kald›. Budo¤ald›r. Ancak bu nedenle depremleoluflan depreflim dalgas›n›n t›rmanmayüksekli¤i, bu yerlerde anormal birdurum olarak farkedilemedi.

17 A¤ustos 1999 depremi öncesin-de 11 A¤ustos 1999 saat 19:15'te Ka-ramürsel'de, depremden 3 gün önceUlafll›'da, 7 gün önce De¤irmende-re'de, bir gün önce ‹stanbul'da, gemidalgas› san›lan baz› anormal dalgalargözlenmiflti. Bu dalgalar olas›l›kla, ge-mi dalgalar› olmay›p, deprem haberci-si niteli¤i tafl›yan küçük depreflim dal-galar›yd›. Gemi dalgalar›n›n periyodu(iki dalga tepesi aras›ndaki zaman ara-l›¤›) 10 saniyeden azd›r. Gözlenen dal-

galar›n periyodu 10 saniyenin üzerin-deyse, bunlar›n gemi dalgalar› olma-y›p, depremin habercisi depreflim dal-galar› olma olas›l›¤› yüksektir.

Marmara Denizi’nde yüksek fliddet-te deprem olaca¤›, yerbilimciler tara-f›ndan saptanm›fl durumda. Böylesibir deprem deniz taban›nda olaca¤›nagöre, sualt› kütle hareketleri olufltura-bilece¤i ve depreflim dalgas› yaratabi-lece¤i durumu göz önüne al›nmal›d›r.Depreflim dalgas› oluflumu ve etkilerihakk›nda sa¤l›kl› bilgilere ulaflmak veönlemler gelifltirmek için ABD ve Ja-ponya’da uyguland›¤› gibi bilgisayarmodeli kullanmak, büyük önem tafl›-makta.

Kandilli Rasathanes› Jeofizik Ana-bilim Dal› verileri (son yüzy›ldaki dep-rem merkezleri) kullan›larak, Ege ve

Akdeniz’de ülkemiz k›y›lar›n› do¤ru-dan ya da dolayl› olarak etkilemesiolas› depreflim dalgalar›n›n tahminedilen oluflma bölgeleri olarak, toplam19 bölge gösterilebilir. Geçmiflte ya-flanm›fl ya da gelecekte ortaya ç›kabi-lecek olas› depreflim dalgalar›n›n bubölgelerde oluflmufl ya da oluflacak ol-mas› beklenebilir.

Ege ve Akdeniz için olas› deprem-ler, bu bölgelerde var olan sismik bofl-luklarda yer alabilecektir. Bu deprem-lerin depreflim dalgas› oluflturabileceknitelikte fay hareketine neden olmas›beklenebilir. Ancak oluflacak fay›ndo¤rultu ya da düfley at›ml› olmas›,bölgede heyelana dönüflebilecek ta-ban e¤imi ve zemin malzemesinin bu-lunup bulunmamas›, tsunami oluflu-mu için en önemli parametrelerdir.


Merkezüstü: Yerkabu¤u içinde bulunan odaknoktas›n›n yeryüzündeki izdüflümü.

Fay/K›r›k: Yerkabu¤u ve üst mantoda kayatabakalar›n›n koptu¤u ve kayd›¤› yerdeki zay›fnokta. Baflka bir deyiflle yerkabu¤undaki defor-masyon enerjisinin artmas› sonucunda, kayaç küt-

lelerinin bir k›r›lma düzlemi boyunca yerlerindenkaymas›yla ortaya ç›kan k›r›k. Faylar deprem so-nucunda ortaya ç›kar, depremler daha öncedenvar olan faylar boyunca ortaya ç›kar.

Faz: Farkl› bir tür sismik dalgan›n geliflini be-lirten ve sismogramda (deprem kay›d›) görülenbir hareket ya da sal›n›m.

K›r›lma: Y›rt›lma, bükülme ya da yön de¤ifltirme.K›tasal Kayma: ‹lk kez Alfred Wegener tara-

f›ndan öne sürülen ve dünya k›talar›n›n baflta tekbir parça oldu¤unu söyleyen kuram. Kara parça-lar› buradan koparak uzaklaflt› ve k›talar› olufltur-du.

Levha: Yeryüzü kabu¤unu meydana getirendev bölümlerden her biri. Levhalar sürekli hare-ket halindedir.

Levha S›n›r›: ‹ki ya da daha fazla levhan›nbirleflti¤i hat.

Levha Tektoni¤i: Yeryüzü kabu¤unun ve üstmantonun (litosfer) belli say›da kat› ama süreklihareket eden parçalara ya da levhalara ayr›ld›¤›n›söyleyen ispatlanm›fl ve halen geçerli olan kuram.

Mikro-Deprem: Richter ölçe¤inde büyüklü¤ü2 ya da daha düflük olan deprem.

Odak: Bir depremin ilk hareketinin ve elastikdalgalar›n yer kabu¤u içinde bafllad›¤› ve enerji-nin aç›¤a çkt›¤› nokta.

Öncü Deprem: Daha büyük bir depremdenya da ana floktan birkaç saniye ya da birkaç haf-ta once gelen ve büyük depremin k›r›lma alan›n›n

içinde ya da yak›n›nda ortaya ç›kan küçük dep-rem.

Periyot: ‹ki dalga cephesi (tepesi) aras›ndakizaman.

Rayleigh Dalgas›: Bir tafl›n suya at›ld›¤›ndaoluflturdu¤una benzer hareketlili¤i olan yüzey dal-gas›. Bu dalgalar depremler taraf›ndan yarat›lanen yavafl, fakat en büyük ve y›k›c› kesme dalgala-r›d›r. Büyük depremlerde gelifllerini görmekmümkündür. ‹ngiliz fizikçisi Lord Rayleigh’inad›yla an›l›r.

Richter Ölçe¤i: Bir depremin kuvvetinin yada ortaya ç›kard›¤› gerilim enerjisini, sismografikgözlemlere dayanarak ölçmeye yarayan sistem.1935’te Prof. Charles Richter taraf›ndan gelifltiri-len logaritmik bir ölçe¤i temel al›r ve fiziksel biraraç de¤ildir.

Tektonik: Yerkabu¤unun biçim de¤ifltirmesisonucunda ortaya ç›kan yap›ya iliflkin (yap›: kayaçkütlelerinin k›vr›lma, k›r›lma gibi biçim de¤ifltir-me olaylar› sonucu birbirleriyle ilgili) durumlar›.

Y›rt›lma Zonu: Bir deprem s›ras›nda faylan-man›n (y›rt›lman›n/k›r›lman›n) meydana geldi¤iyeryüzü alan›. Toplu i¤ne bafl›ndan binlercekm2’lik bir alana kadar de¤iflebilir.

Yüzey Dalgalar›: Cisim dalgalar›na gore da-ha yavafl yay›l›rlar. Ancak genlikleri daha büyük-türler. ‹ki türü vard›r: Love ve Rayleigh dalgalar›.Depremler sonucunda ortaya ç›kar ve dünya çev-resini birkaç defa dolaflabilirler. Bir yöne do¤rugiden G dalgalar› G1, G3, G5 … fleklinde adland›-r›l›rken, ters yönde yay›lanlar G2, G4, G6 … flek-linde adland›r›l›rlar.

R Dalgalar›: Dünya çevresini dolaflabilen birtür Rayleigh dalgas›d›r. Adland›r›lmalar› G dalga-lar›n›nki gibidir (R1, R3, R5 .….).

Zemin ‹vmesi: Zemin üzerindeki bir birim küt-lenin üzerine deprem nedeniyle gelen kuvvetin ölçü-sü olan zemin hareket parametresidir. Yap›lar içiny›k›c› etkisi olanlar S ve yüzey dalgalar›d›r. Deprems›ras›nda yap›y› etkileyen yanal ve düfley yükler,kuvvetli zemin ivmesinin sonucu olarak ortaya ç›kar-lar. Yap› mühendisli¤inde en yayg›n olarak kullan›-lan parametreyse en büyük zemin ivmesidir.

Do¤rultu at›ml› fay

Ters fay

Normal fay

Bunlara ra¤men, eldeki bilgiler ve ve-riler de¤erlendirildi¤inde, bu bölgele-rin hemen hepsinde (ancak öncelikliolarak Güney Ege ve Akdeniz’dekibölgeler içinde) düfley at›ml› faylanmave baz›lar›nda da denizalt› heyelanlar›beklemek yanl›fl olmaz.

Ege Denizi’nde Depreflim Dalgas›Oluflma Olas›l›¤› Olan Bölgeler

Ege Denizi’ndeki son yüzy›lda alet-sel veriler yard›m›yla saptanan dep-rem merkezlerinin da¤›l›mlar› incelen-di¤inde, bu merkezlerin hemen hepsi-nin, denizlerdeki derin bölgeleri izle-di¤i görülür. Bölgelerin da¤›l›m›na ba-k›ld›¤›nda, Kuzey Ege’de Saros’tanbafllay›p güney bat›ya yönelen ve de-nizde çukur bölgeleri izleyen KuzeyAnadolu Fay zonunun Kuzey Ege’de-ki uzant›s› üzerinde bulunan 4 ayr›bölge (Bölge 1-4), Karaburun Yar›ma-das› kuzeyi (Bölge 5), Midilli adas›n›ngüneyi ve bat›s› (Bölge 6-7), Sak›z ada-s›n›n bat›s› (Bölge 5), Santorini, Ast-ypalaea ve Amorgos adalar› üçgeniiçinde kalan bölge (Bölge 19), Rodosadas›n›n kuzeyi (Bölge 11, 12), Giritve Rodos’un güneyinden Anadolu’ya,Dalaman Fethiye aç›klar›nda Akde-niz’in en derin yerinden geçerek yöne-len Hellenic Yay (Bölge 9, 10, 13), sa-y›labilir.

Bu bölgeler aras›nda 19 no’lu böl-ge içinde Santorini, Colombus veChristiana volkanlar› yer almakta o-lup, bu volkanlar tarih içinde aral›kl›olarak etkinleflmifllerdir. Ege denizidepreflim dalgalar›n›n kay›tlarda yer a-

lan en eski depreflim dalgas› M.Ö.1629-1630 y›llar›nda oluflan, SantoriniVolkan› patlamas›na ba¤l› Minos dö-nemi depreflim dalgas›d›r. Bu dalgan›nolufltu¤u yer 19 numaral› Bölge içindekal›r. Bu dalgan›n k›y›larda b›rakt›¤›izler Didim’de k›y›dan 60 m uzakta ve1,5 m yükseklite bulunmufl olup, Fet-hiye’deki izleri k›y›dan 210 m uzaktave 2,5 m. yüksektedir. Bölge 19 ayn›zamanda 9 Temmuz 1956 Güney EgeDepreflim Dalgas›n›n da olufltu¤u böl-gedir. Datça’n›n ve ‹stanköy (Kos)adas›n›n güneyinde yan›bafl›m›zda yeralan Nissiros adas› da di¤er bir etkinvolkan olup 12 numaral› bölgede yeral›r.

Do¤u Akdeniz’de Depreflim Dalgas›Oluflma Olas›l›¤› Olan Bölgeler

Ülkemizin güneyine rastlayan do¤uAkdeniz’deyse Kafl aç›klar› (bölge 14),K›br›s Antalya aras› (bölge 15), K›br›-s›n güney bat›s› (bölge 16), K›br›s›ngüney do¤usu (bölge 17) ve ‹skende-

run körfezi güneyi (bölge 18) yer al-maktad›r. Bu bölgeler aras›nda yer a-lan 9 ve 10 numaral› bölgeler, tarihiçinde do¤u Akdeniz’de en etkili olandepreflim dalgas›n›n (365 y›l› do¤u Ak-deniz depreflim dalgas›) oldu¤u tah-min ediliyor. 15 ve 16 numaral› bölge-lerin 20 May›s 1222 depremine ba¤l›dalga sonucu olufltu¤u düflünülüyor.K›br›s, Anadolu ve Suriye k›y›lar›ndaetkili olmufl olan 1202 Levant k›y›lar›depreflim dalgas›n›n olufltu¤u yerinsebölge 18’e rastlad›¤› düflünülebilir.

Tsunami hareketinin modellenmesiçal›flmalar›nda, deniz taban hareketi-ne ba¤l› olarak tan›mlanan bafllang›çdalgas› özellikleri (y›rt›lma süreçleri)kullan›larak say›sal çözüm yoluyla dal-gan›n denizde ve s›¤ sularda ve kara-daki dalga hareketleri hesaplanabilir.

Tuncay Taymaz1, Onur Tan1, Seda Yolsal1

Ahmet Cevdet Yalç›ner2, Ceren Özer2,Hülya Karakufl2 , U¤ur Kuran3

1‹TÜ, Maden Fak., Jeofizik Müh Böl, Sismoloji ABD2ODTÜ ‹nfl. Müh. Böl., Deniz Müh. Arafl Mer.

3Afet ‹flleri Genel Müdürlü¤ü, Ankara

KaynaklarDeMets ve di¤. (1990). Current plate motions, GeophysicalJournal International-Oxford, 101, 425-478.Kious, WJ ve Tilling, R.F. (1996). This Dynamic Earth: TheStory of Plate Tectonics, USGS-NEIC.Le Pichon, X, Taymaz, T. fiengör, C., (2000), "›mportantProblems to be Solved in the Sea of Marmara"", Presenta-tion at Nato Advanced Research Seminar, Integration of E-arth Sciences on the 1999 Turkish and Greek Earthquakesand Needs for Future Cooperative Research, Abstracts pa-ge: 66-69, 14-17 May 2000, IstanbulMai, P. M. and Beroza, G. C., (2000) Source scaling pro-perties from finite-fault-rupture models BSSA, 90, 604-615.McKenzie, D ve Morgan, W.J. (1969). The evolution oftriple junctions, Nature, 224, 125-133.Yalç›ner, A.C., (2000), “Modeling of August, 17, 1999 ‹z-mit Tsunami and Future Tsunamis in the sea of Marmara”,Invited Presentation at HAZARD 2000, 8th Conference onMitigation of Natural and Man Made Hazards”, 22-26May, 2000, Tokushima, JapanTan, O. (2004). Kafkasya, Do¤u Anadolu ve Kuzeybat› ‹-ran Depremlerinin Kaynak Mekanizmas› Özellikleri ve Y›r-t›lma Süreçleri. ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Fen BilimleriEnstitüsü, Jeofizik Müh. Doktora Program›, 308 sayfa, E-kim, 2004.Wilson, JT. (1963). Evidence from islands on the sprea-ding of ocean-floors, Nature, 197, 536-538.


Türkiye’nin Akdeniz k›y›lar›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak etkilemesi olas› depreflim dalgalar›n›n, son yüzy›ldaki depremmerkezleri kullan›larak tahmin edilen oluflma bölgeleri (Kandilli Rasathanes› Jeofizik Anabilim Dal› Verileri)

Türkiye’nin Ege k›y›lar›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak etkilemesi olas› depreflim dalgalar›n›n, son yüzy›ldaki deprem mer-kezleri kullan›larak tahmin edilen oluflma bölgeleri (Kandilli Rasathanes› Jeofizik Anabilim Dal› Verileri)

bizde de olur mu? -...

Documents