ZA VIII ODDELENIEZA OSNOVNO OSUMGODI[NO OBRAZOVANIE

SLA\ANA STAMENKOVA

SKOPJE, 2010

Izdava~: Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonijaul. Mito Haxi Vasilev Jasmin bb. - Skopje

Recenzenti: Lenka Cvetanoska - pretsedatelElka No~eva - ~lenDauti Idrizi - ~len

So re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonijabr. 22-2261/109 od 21.04.2010 ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba.

Kako da ja koristi{ ovaa kniga

Ovaa kniga treba da ja koristi{ za vreme na ~asot, no i doma za da sepotseti{ za toa {to e raboteno ili da pronajde{ podatoci koi ti se potrebnivo sekojdnevniot `ivot.

Vo sor`inite na ovaa kniga }e gi pronajde{ site potrebni informaciiza potekloto i evolutivniot razvoj na ~ovekot, za gradbata i funkciite na~ovekoviot organizam, nasleduvaweto i ekologijata, a toa se sodr`ini odslo`enata biolo{ka disciplina: biologija na ~ovekot. So znaewata odbiologijata na ~ovekot podobro }e se spravuva{ so razli~nite problemi vosvojot razvoj i odr`uvaweto na zdrav `ivot.

Za polesno da ja koristi{ ovaa kniga, taa epodelena vo glavi. Na po~etnata stranica na sekojaglava se nao|a broj i slika koja e povrzana sosodr`inite {to }e gi u~i{ i glavnata misla {toe razrabotena vo taa glava. Na istata strana senao|aat celite na toa {to }e go u~i{ i novitepoimi koi treba da gi razbere{. Sekoja glavasodr`i nekolku sodr`ini (lekcii) sporednastavnata programa, koi se ozna~eni so broj.

Na krajot od sekoja sodr`ina se nao|aatupatstva za pove}e istra`uvawa i ve`bi za da goprimeni{ toa {to si go nau~il. Isto taka, tuka }egi najde{ pra{awata i zada~i so koi }e mo`e{ dago proveruva{ svoeto znaewe (da prepoznava{,sporeduva{, razlikuva{, objasnuva{, klasificira{, naveduva{, opi{uva{i kriti~ki da razmisluva{). Kon nekoi od sodr`inite e preiklu~en i dodatok

vo koj se nao|aat primeri za toa, kako zna~ewata od biologijata na ~ovekotse koristat vo sekojdnevniot `ivot na sekoj ~ovek ili na ~ovekovotoop{testvo.

Na krajot na u~ebnikot }e go pronajde{ re~nikot. Toj gi sodr`i sitenovi klu~ni zborovi koi se koristat vo sodr`inite i nivni najkusi, to~niobjasnuvawa i definicii. Re~nikot }e ti treba pri brzite prebaruvawa.

Ti posakuvam uspeh i napreduvawe vo u~eweto.od Avtorot

GLAVA 1

^OVEKOT KAKO

DEL OD

@IVIOT SVET

Ti mu pripa|a{ na evolutivnonajsovr{eniot vid organizmi naZemjata – na vidot Homo sapiens. Toazna~i deka si od vidot mudar (umen)~ovek. Tvoeto telo e najsovr{ena`iva tvorba vo biosferata. Tiplanira{, razmisluva{, zboruva{,u~i{, pameti{, ~ita{ i pi{uva{,gradi{, tvori{, pee{, slika{,istra`uva{ ...Ova se aktivnosti za koi si samo tisposoben, za razlika od site drugi`ivi organizmi. Ova se tvoiteprednosti nad drugite `ivotni, zarazumno da ja koristi{ biosferataza razvitok na civilizacijata.Zatoa, bidi odgovoren i razumen.Bidi milozliv kon drugitesu{testva. Koristi gi, no ne gizloupotrebuvaj. Odnesuvaj seodgovorno i kon ne`ivata sredina.Vnimavaj, ~ovekot e vo opasnostedinstveno koga negovite dela senerazumni.

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo ovaa

glava

- ~ovekolik majmun- predci na ~ovekot- ~ove~ki rast- ~ove~ka populacija.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e

mo`e{

- da gi nabrojuva{ osobinite naispraveniot i mudriot ~ovek

- da gi sporeduva{ pri~inite iposledicite na porastot na~ove~kata populacija

- da gi objasnuva{ posledicite odnekontroliraniot porast na~ove~kata populacija.

5

6

Prirodata gi vklu~uva {umata, potokot, elenot,vozduhot. Celata planeta Zemja i drugite nebeski telai celata Vselena se priroda. Vo Vselenata, na{ataplaneta e posebna, bidej}i na nea se razvil `ivot. Niene poznavame druga planeta na koja se razlikuvaat `iva

i ne`iva priroda.

Otkako na Zemjata postoi `ivotot, `iviteorganizmi u~estvuvaat vo oblikuvaweto na biosferata,koja e del na na{ata planeta. Toa vlijanie na `iviteorganizmi vrz Zemjata zapo~nalo so razvitokot narastenijata, koi go proizveduvaat slobodniotkislorod, i sozdavaat organski materii od

SODR@INA 1

MESTOTO NA^OVEKOT VO

@IVIOT SVET

neorganskite. Razvitokotna rastenijata go ovozmo-`il razvitokot na `ivot-

nite, koi go koristatkislorodot za razgradu-vawe na organskata hrana(di{eweto).

Prvite `ivi orga-nizmi, ednokleto~nite

bile mnogu ednostavnoizgradeni. Najverojatnopominalo mnogu dolgovreme pred od niv da serazvijat pove}ekleto~-

nite organizmi. Od niv,natamu evoluirale mnoguslo`eno izgradeniterastitelni i `ivotinskigrupi. (Sl. 2)

Najslo`eno izgra-deni `ivotni vo `iviotsvet gi grupirame vo‘rbetnicite. Tie imaatzaedni~ki gradbeni oso-bini. Site imaat vnatre-{en skelet, {to e izgradenod ‘rskavi~ni ili koskenidelovi. Kaj site, voskeletot, centralen delzazema ‘rbetniot stolb, nakoj se povrzani ~erepot idva para krajnici. Vo‘rbetniot stolb e smesten‘rbetniot mozok, koj senadovrzuva vo mozokot koj

Sl.1

Sl. 2

7

e smesten vo ~erepot. Hranata i vozduhot navleguvaat voteloto preku zaedni~ki kanal, koj potoa se razdeluva vokanal za digestija (razgraduvawe na hranata) i kanal zadi{ewe (vo belite drobovi). Site ‘rbetnici imaat srce,crn drob, bubrezi itn.

‘Rbetnicite se mnogubrojna grupa `ivotni, koipokraj op{tite sli~nosti, imaat i svoi posebnikarakteristiki. Zatoa gi delime vo pet klasi: ribi,vodozemci, vle~ugi, ptici i cica~i. (Sl. 3)

Najslo`eno se izgradeni `ivotnite od klasatacica~i. Toa se ‘rbetnicite ~ija ko`a e obrastena so vlaknoi imaat postojana telesna temperatura. Nivnite mladise razvivaat vo teloto na majkata, vo specijalen organ –matka. Po ra|aweto, mladite izvesen period cicaat mleko{to go izla~uvaat mle~nite `lezdi na majkata.

Sl.3

Me|u cica~ite najdobro e razviena grupata primati. Vo ovaa grupa gi grupiramepolumajmunite, majmunite, ~ovekolikite majmuni i ~ovekot. Primatite se najsovr{enogradeni organizmi koi go dostignale najvisokiot stepen na razum me|u site drugi `iviorganizmi na Zemjata.

Verojatno ti e poznato deka, osven ~ovekot i nekoi drugi `ivotni upotrebuvaatorudija, no edinstveno ~ovekot mo`e i znae kako da gi napravi. Pritoa, ~ovekot razvilogromno podra~je na svojata dejnost – tehnikata (tehne = umeewe). Rabotata mu ovozmo`ilana ~ovekot, so pomo{ na svoite alatki, aparati i ma{ini, da go osvoi celiot svet. Toj janaselil celata planeta, se spu{til vo najgolemite morski dlabo~ini, se iska~il nanajvisokite vrvovi, se vivnal vo vozduhot, vo Vselenata. Kako {to ja osvojuval prirodata,~ovekot zapo~nal da ja menuva.

Pokraj visoko razvieniot um i silnite ~uvstva (emocii), ~ovekot go razvil govorot.

Mnogu od `ivotnite me|usebe komuniciraat na razni na~ini, no samo ~ovek na ~ovek mo`epreku govor da mu gi soop{ti svoite misli i ~uvstva i da mu gi prenese svoite iskustva.Taka mo`e da se prenesuvaat iskustvata od prethodnite generacii na potomcite, so {to sezabrzuva razvitokot na civilizacijata.

8

Na nekoi od pra{awata zapotekloto na ~ovekot ne e mo`noednostavno da se odgovori. ^ovekot e

op{testveno su{testvo, koe se

razvilo i se usovr{uvalo kako del od

prirodata i pri toa izgradilo

sopstvena civilizacija.

Biolo{koto poteklo na ~ovekotse sogleduva vo negovata telesna gradba,kako i vo reakciite na negoviotorganizam i vo mnogu detali odnegovoto odnesuvawe.

Od site drugi organizmi,~ovekot se razlikuva so povisokiotstepen na razumot i ~uvstvata, soduhovniot `ivot, so sposobnosta zagovor i za rabota i so nekoi od svoitedejnosti: umetnosta i naukata, koizaedno gi narekuvame – kultura. (Sl. 4)

Aktivnosti:

A. Diskusija za mestoto na ~ovekotvo prirodata

Razmisli i vklu~i se vo diskusija natema:Dali ~ovekot ja degradira prirodatazatoa {to znae/ne znae dovolno zaprirodata i za samiot sebe - ~ovekotkako del od prirodata?

Proveri go svoeto znaewe:

1 . So pomo{ na u~ebnikot od minatatagodina, povtori ja podelbata na`ivotinskoto carstvo. Potseti sena imiwata na site pogolemi grupi`ivotni.

2. Objasni za{to gradbata na organitekaj ~ovekot ja sporeduvame sogradbata na organite kaj razli~ni‘rbetnici (cica~i)?

3. Navedi gi najva`nite osobini na~ovekot spored koi, toj se razlikuvaod drugite `ivotni.

Sl. 4

Za `al, i pokraj svojot razum i ~uvstvitelnost, ~ovekot pravi i nerazumni raboti,kon drugite lu|e, kon drugite organizmi i kon prirodata. ^ovekot vo golemi razmeri,zabrzano ja menuva i ja degradira prirodata. Pritoa, toj ne vnimava na svojata povrzanosti zavisnost od prirodata. Sekoja peda na uni{tena priroda, vsu{nost e peda na uni{tenprostor za `iveewe na ~ovekot.

9

Lu|eto najverojatno otsekoga{ si gi postavuvale pra{awata, kako nastanale naZemjata, koga nastanale i kako izgledale. Vo tekot na izminatite 100 godini, koristej}i gonau~niot metod {to e baziran na nabquduvawe i eksperiment, nau~nicite se obidele daodgovorat na ovie pra{awa. Pred toa, site kulturi imale svoi veruvawa i mitovi zapo~etokot na `ivotot i nastanokot na ~ovekot na Zemjata.

Nie ne mo`eme to~no da znaeme {to se slu~uvalo pred pove}e milioni godini, no{to pove}e dokazi }e sobereme, toa poto~ni }e bidat na{ite soznanija.

Naukata {to go izu~uva nastanuvaweto i evolucijata na ~ovekot se narekuvaantropologija. Antropolozite gi koristat znaewata od pove}e prirodni i op{testveninauki i nivni disciplini. Od biolo{kite disciplini, nau~nicite gi koristat: evolu-cijata, anatomijata, genetikata, sistematikata i dr. Natamu, tie gi koristat podatociteod fizikata (merewata), hemijata (hemiski analizi na ostatocite), istorijata (orientacijavo vremeto), sociologijata (podatoci za na~inot na `iveeweto na ~ove~kite zaednici) itn.

Poteklo i faktori na evolucijata na ~ovekot

Nau~nicite denes go zastapuvaat misleweto deka evolucijata na ~ovekot zapo~nalapred pove}e milioni godini. Se smeta deka toga{ od nekoga{niot zaedni~ki predok,

zapo~nale svoja oddelna evolucija dve grupi: dene{nata grupa na antropoidite -~ovekolikite majmuni i hominidite - ~ove~kite pretci.

SODR@INA 2

EVOLUCIJA NA^OVEKOT I PORASTNA POPULACIJATA

Prvite lu|e, koi bile pripadnici na rodot ~ovek

– (Homo) i `iveele pred okolu 2 milioni godini naZemjata, bile mnogu razli~ni od dene{nite lu|e. Trebada ima{ predvid, deka i `ivotnite od toa vreme mnogu serazlikuvale od dene{nite. (Sl. 1)

Sl.1

10

� Od evolutivnata nasoka na antropoidite se razvile dene{nite ~ovekoliki majmuni:{impanzoto od tropska Afrika, orangutanot od {umite na Borneo i Sumatra(Indonezija) i goriloto od {umite na tropska Afrika. (Sl. 2)

Sl. 2

� Hominidite, pod dejstvo na faktorite na

`ivotnata sredina, se zdobile so novi osobinit.e. ja sledele svojata evolutivna linija, {to vodikon dene{niot ~ovek.Se misli deka, ~ovekolikite predci bile

`iteli na {umite, no so nastapuvaweto na ledeno

doba, {umite naedna{ bile uni{teni. Hominiditepre`iveale, blagodarenie na prisposobuvawata konnovite `iveali{ta, koi sega se pretvorile vootvoreni trevesti prostori. Uslovite za `ivot voniv bile pote{ki, kako vo odnos na ishranata, takai za za{tita od neprijatelite.

Tie bile prinudeni da vodat poostra borba

za opstanok, pri {to kaj niv se javile pove}e va`niprisposobuvawa, koi gi narekuvame faktori na

evolucijata na ~ovekot. Za da opstane, ~ovekoviotpredok moral da go ispravi teloto i da se dvi`i nazadnite noze, da zapo~ne da gi koristi prednite nozekoi sega se pretvorile vo race. Ovie promeni bileprosledeni so brz razvitok na centralniot nervensistem – mozokot. Hominidot `iveel vo golemagrupa, ~ij opstanok zavisel od toa kako zaemnokomuniciraat ~lenovite. Prvata komunikacija,najverojatno, bila so neartikulirani krici, nopotoa zapo~nale da se oblikuvaat povrzani zvukovi,od koi se formirale zborovi i se pojavil govorot,~ie zna~ewe go razbirale hominidite. Tie moraleda zapo~nat da koristat alatki i oru`je, pred seza odbrana, za {to se usovr{uvale racete. (Sl.3.)

Sl. 3 Stapki na ~ovekovite pretci i nivniot

kow od pred 3.8 milioni godini

{impanzo orangutan gorilo

11

Stadiumi vo evolucijata na ~ovekot

Spored golem broj okameneti ostatoci (fosili) i niza antropolo{ki istra`uvawa,denes se misli deka evolutivniot pat na ~ovekot se odvival preku 3 glavni stadiumi, vo koise grupirani site fosilni ostatoci na odamna izumrenite ~ovekovi predci. (Sl.1.)

1. Australopitekus (ju`en majmun) e prviot stepen na evolucijatana ~ovekot (hominizacijata). Negovi ostatoci, glavno ~erepi,se najdeni vo Ju`na Afrika. Volumenot na mozokot mu iznesuvalokolu 485 cm3. ^erepot na australopitekusot e so nisko i koso~elo i isturena dolna vilica. Toj bil ispraven, no mo`elograni~eno da se dvi`i, zatoa {to stapalata seu{te ne mu bileprisposobeni za dolgi dvi`ewa po po~va.

Australopitek

Ispraven ~ovek

Fosilen mudar ~ovek

Neandertalec

Sl. 1

2. Ispraveniot ~ovek (Homo errectus), `iveel pred 700.000 – 300.000godini. Vo ovoj vid bile vklu~eni pove}e rasi koi `iveele naostrovot Java, kaj Peking, kaj Hajdelberg vo Germanija, vo Marokovo Severna Afrika i drugi mesta. Kaj nego evolucijata enaprednata. Toj imal volumen na mozokot od 900 cm3 i bil visokkolku sovremeniot ~ovek. @iveel vo plemenska zaednica vo kojabila va`na socijalnata i familijarnata povrzanost na~lenovite. Nau~nicite mislat deka, za da opstane, ispraveniot~ovek lovel vo grupa, sobiral hrana i se za{tituval odneprijateli. Toj se selel i osvojuval novi `iveali{ta i gokoristel ognot.

3. Fosilen mudar ~ovek (Homo sapiens “fossillis”) `iveel pred okolu150.000-35.000 godini vo Afrika, Evropa i Azija. I od nego serazvieni nekolku rasi: vo Francija, [panija, kako i voGermanija. Na rasata od Germanija (Neandrtalecot) i pripa|a iKrapinskiot ~ovek, ~ii fosilni ostatoci se pronajdeni voKrapina, vo Hrvatsko Zagorje.Ovoj ~ovek ima osobini {to se tipi~ni za rodot Homo so volumenna mozokot od 1400 cm3. Toj ve}e koristel oru`ja i alatki od kamen,koska i rogovi, vo forma na sekira, no`, {ilo, kopje i drugo. Tojgi slikal crte`ite po yidovite na svoite `iveali{ta, vope{terite vo [panija i Francija, {to zboruva za ra|aweto na~ove~kata kultura. (Sl. 3 i 4).

Sl. 2 Ostatoci od

"Lusi# -

Australopitek

12

Sl. 3 Pe{terska umetnost

Sl. 4 Scena od lov

Godina

Br

oj n

a `

ite

li

na

Ze

mja

ta

vo

mi

li

jar

di

Porast na ~ove~kata populacija

Najgolem problem na civilizacijata ebrziot porast na naselenieto, koj kakoposledici ima zgolemen nedostig na hrana,nedostig na surovini za industrijata koja gozgolemuva obemot, nedostig na upotrebliva vodai `ivoten prostor. Ova rezultira so zabrzanozagaduvawe na `ivotnata sredina i souni{tuvawe na prirodnite bogatstva (resursi)za mnogu dolg vremenski period vo idnina.

Verojatno, ti e poznato, dekai vo dene{niot ~ove~ki vid, Homo sapi-ens ima nekolku rasi spored bojata na ko`ata:bela (indo-evropska), crvena (indijanska), `olta(kavkasko-mongolska), crna (negroidna). Od biolo{kiaspekt, tie site mu pripa|aat na najsovr{eniot rod na plane-tava, ~ove~kiot rod. Od istoriski i sociolo{ki aspekt, tiemozai~no ja nadopolnuvaat ~ove~kata civilizacija,zbogatuvaj}i ja so dostignuvawata na svoite kulturi:umetnosta, tradiciite, naukite, gradbite i drugite kreacii,za koi ne e sposoben nitu eden drug vid na Zemjata. (Sl.5.)

Sl. 5

Proveri go svoeto znaewe:

1. Koi znaewa im se potrebni naantropolozite za da go izu~uvaatpotekloto i evolucijata na ~ovekot?

2. Navedi {to izu~uva antropologijata.3. Opi{i go potekloto na ~ovekot i

nabroj gi dene{nite antropoidi.4. Navedi gi prisposobuvawata –

faktorite na evolucijata na ~ovekot.5. Opi{i go evolutivniot stadium na

Australopitekusot.6. Opi{i go evolutivniot stadium na

ispraveniot ~ovek i negovite rasi.7. Opi{i go evolutivniot napredok na

fosilniot mudar ~ovek i negovite rasi.8. Navedi gi dene{nite ~ove~ki rasi.9. Objasni kako gi razbira{ razlikite

me|u lu|eto od razli~ni rasi.

GLAVA 2

GRADBA NAKLETKITE,TKIVATA I

ORGANITE VO^OVE^KIOTORGANIZAM

Poimi {to }e gi

izu~uva{ vo ovaa glava:

- kletka- kleto~ni organeli- kleto~na delba- tkivo- organski sistem.

Izu~uvaj}i gi

sodr`inite, }e mo`e{:

- da gi prepoznava{ iimenuva{ na crte`organelite, tipovite nakletki, tkiva i organi

- da gi naveduva{ i objas-nuva{ funkciite nakleto~nite organeli,tkivata, organite i or-ganskite sistemi

- da sporeduva{, povrzu-va{ i izlo`uva{ vrskime|u funkciite na orga-nelite i me|u organite voorganizmot.

13

Bez ogled kako se ~uvstvuva{, ti si del od `ivata priroda. Tvoeto telo e izgradeno odkletki, tkiva, organi i organski sistemi. Spored gradbata i tvoite kletki spa|aat voop{tiot model na `ivotinskata kletka. Toa {to gi ~ini razli~ni i im nalo`uva dafunkcioniraat specifi~no, e nasledniot materijal – genite {to gi nosat vo svoetojadro. Vo niv se kombinirani najdobrite osobini na ogromen broj generacii na tvoitepredoci, na koi treba da im bide{ blagodaren za toa {to si.

14

Forma i golemina na kletkata

Po forma, kletki od koi eizgradeno ~ove~koto telo serazli~ni. Tie mo`e da bidat pravo-agolni, plo~esti i cilindri~ni(epitelni kletki), izdol`eni (mus-kulni kletki), yvezdesti (koskenikletki), razgraneti (nervnikletki) i dr. Sl. 2.

Nivnata gradba e uslov zaspecifi~nata funkcija {to javr{at.

Po golemina, tie se somikroskopski dimenzii.

SODR@INA 1

GRADBA I

OSNOVNI

@IVOTNI

FUNKCII NA

KLETKATA

Kletkite vo ~ove~kototelo se izgradeni sporedop{tiot model na gradba na`ivotinskata kletka.

@ivotinskata kletka e telce koe pretstavuvaosnovna gradbena edinka na organizmot i nositel na`ivotot, bidej}i vo nea protekuvaat site `ivotni

procesi (funkcii).

Na Sl. 1 e prika`an eden op{t model na `ivotinska kletka, {to }e ni poslu`i zada go opi{eme nejziniot sostav i osobinite.

Sl.1

Sl.2

jajce kletka

jadro

spermium

jadro

opa{

epitelna kletka so

trepki od du{nik

citoplazma trepki

nervna kletka

prodol`etoci

nasoka na

impulsot

zavr{etoci

epitelna kletka od

obrazkleto~na

obvivka

jadro

cito-

plazma

15

Kleto~na obvivka (membrana)

Kleto~nata obvivka e tenka i elasti~na. Taa ja odvojuva vnatre{nosta na kletkataod okolinata. Kaj `ivotnite, kletkite naj~esto se tesno pripoeni edni do drugi i vo nivniteobvivki postojat otvori – pori niz koi nivnite citoplazmi komuniciraat i gi razmenuvaatmateriite.

Kleto~nata obvivka e polupropustliva i selektivna, t.e. taa mo`e da gi odbira

materiite {to }e vlezat vo vnatre{nosta na kletkata. Se smeta deka ova se izvr{uva sopomo{ na belkovinite {to vleguvaat vo sostav na obvivkata.

Pokraj belkovinite, vo sostav na kleto~nata obvivka ima i slo`eni masti.

Citoplazma

Citoplazmata e gust voden rastvor na neorganski i organski materii (belkovini,masti, {e}eri). Taa e vo postojano kru`no dvi`ewe so {to vo site delovi na kletkataobezbeduva dovolno hranlivi materii i kislorod za izgradba na novi materii iotstranuvawe na nepotrebnite materii i jaglerod dioksidot. Vo nea se nao|aat organelite:jadroto, mitohondriite, rezervnata hrana i mnogu drugi koi se prika`ani na tabelata.

Jadro

Jadroto e najkrupna kleto~na struktura {to ja ima vo sekoja kletka. Obvitkano e sosopstvena tenka jadrena obvivka {to go oddeluva od citoplazmata. Vo nego se smestenistap~estite telca - hromozomite, koi gi nosat genite, nositelite na naslednite poraki.

Tie se nasleduvaat od roditelite, a se odnesuvaat na site osobini {to organizmot mo`e dagi razvie vo svojata `ivotna sredina. Vo genite se smesteni porakite - kontrolnitemehanizmi za upravuvawe so razli~nite `ivotni procesi koi se odvivaat vo kletkata. Bezjadroto, kletkata ne mo`e da pre`ivee.

Pregled na organelite vo kletka, nivniot izgled i funkciite

16

kletkata ja koristi za site svoi `ivotniprocesi (rastewe, delbi, razmena i sozdavawena novi materii itn.). Sl.3.

Najmnogu mitohondrii ima vo muskul-nite i nervnite kletki, na koi im treba mnoguenergija.

Delba na kletkata

Mitoza

Rasteweto, razvitokot, zazdravuvawetona povredite i ranite na eden organizam, pa ina ~ove~kiot, se objasnuva so zgolemuvaweto nabrojot na kletkite. Za taa cel, kletkite serazmno`uvaat, nivniot broj raste, t.e. kletkite

se delat. Za nepre~enoto delewe na kletkite,potrebno e vo organizmot da se vospostavi i dase odr`uva postojana i mnogu skladna razmenana materiite so nadvore{nata sredina.

Pritoa postojat razliki vosozdavaweto na telesnite i na polovite

kletki vo organizmot.Site telesni kletki se dobivaat so

delba na kletkata {to e nare~ena mitoza.Pred delbata, kletkata-majka se podgotvuvataka, {to vo nejzinoto jadro se udvojuva brojotna hromozomite, te. naslednata materija. Kaj~ovekot, site telesni kletki sodr`at po 46hromozomi, ~ij broj pred delbata stanuvadvoen. Delbata na kletkata se odviva postapnoi vo pove}e fazi. Pri delbata, hromozomite,te. naslednata materija ramnomerno se deli vodvete novi kletki-}erki. Dvete novi kletki,kletki-}erki sodr`at pak po 46 hromozomi, t.e.ist broj kako vo kletkata – majka. Na ovojna~in od epitelna kletka se sozdavaat pakepitelni kletki, od muskulna kletka –muskulni itn. Sl. 4

kletka - majka

jadro

dve novi kletki - }erki

sl. 4

hromozom

Mitohondrii

Mitohondriite se kleto~ni organelivo koi se odviva di{eweto na kletkata -razgraduvaweto na {e}erot vo prisustvo nakislorod. Kako produkti na razgradeniot{e}er se osloboduvaat: energijata, jaglerod

dioksidot i vodata. Oslobodenata energija,

Sl.3

{e}er i

kislorod

energija, jaglerod-

dioksid i voda

17

Mejoza

Kletkite vo polovite organi: jaj~nici i semenici se razmno`uvaat i dobivaat sodrug tip na delba, mejoza. Mejozata e delba, vo koja od kletkata-majka koja sodr`i 46hromozomi, se sozdavaat polovi kletki so prepoloven broj na hromozomi, po 23. Vsu{nost,namaluvaweto na brojot na hromozomite se slu~uva zatoa {to pri podgotovkata na kletkata– majka za delba, naslednata materija se udvojuva edna{, a potoa se deli dvapati.

Mejozata e va`na, zatoa {to vo nea se sozdavaat polovite kletki so po 23 hromozomi.Pri oploduvaweto, ma{kata i `enskata polova kletka }e se spojat i brojot na hromozomitevo zigotot pak }e bide 46. Taka postojano se zapazuva istiot broj na hromozomite {to ekarakteristi~en za vidot ~ovek, 46. Sl.5.

Aktivnosti

A. Mikroskopirawe na kletki1 . Mikroskopiraj gotov preparat od ~ove~ki

kletki od epitelot, prvo na malo, a potoana golemo zgolemuvawe.

2. Razgledaj gi formata i goleminata na oviekletki.

3. Nacrtaj go toa {to go gleda{ i ozna~i gocrte`ot.

4. Dokolku nema{ mo`nost damikroskopira{, sporeduvaweto napravigo so pomo{ na crte`i na epitelni kletki.

Proveri go svoeto znaewe1 . Definiraj go poimot kletka.2. Navedi gi osobinite na kleto~nata

obvivka.3. Opi{i ja citoplazmata na kletkata.4. Navedi gi funkciite na jadroto.5. Navedi ja funkcijata na

mitohondriite.6. Navedi gi imiwata na delbite na

`ivotinskata (~ove~kata) kletka.7. Opi{i kako se odviva mitozata i

za{to e va`na.8. Za{ti e va`na mejozata?

kletka - majka

~e

ti

ri

po

lo

vi

kl

etki

sl. 5

18

^ove~koto telo e izgradeno od nekolkumilijardi kletki.Site kletki vo nego me|u sebe serazli~ni po gradba i po funkcija. Tie se diferencirani

spored goleminata i formata i se specijalizirani

spored funkcijata.

Tkiva vo ~ove~kiot organizam

Specijaliziranite kletki vo ~ove~kiotorganizam se zdru`uvaat spored funkcijata. Kletkitekoi imaat ista forma i golemina i izvr{uvaat istafunkcija, gradat tkivo (sl. 1).

SODR@INA 2

TKIVA, ORGANI IORGANSKISISTEMI

Taka se formirani site tkiva vo ~ove~koto telo:epitelnoto, svrznoto, nervnoto i muskulnoto. Istitetkiva gi izgraduvaat i telata na `ivotnite.

Tkivata se povrzuvaat vo organi

Kaj pove}eto `ivotni, vklu~uvaj}i go i ~ovekot,razli~ni tkiva se povrzuvaat vo organ. Eden organ imaslo`ena gradba i vr{i posebna funkcija. Nekoi odorganite na ~ove~koto telo se prika`ani na sl. 2. Nekoiorgani vr{at samo edna funkcija, kako srceto: da jaispumpuva krvta vo teloto. Drugi organi, pak, vr{atpove}e funkcii. Taka e so bubrezite koi go osloboduvaatteloto od otrovnite otpadni materii i go kontroliraatkoli~estvoto voda vo teloto. Organ so najgolem brojfunkcii e crniot drob. Nervnite jazli i mozokot imaatupravuva~ka i kontrolna funkcija.

Sl. 1 Kletki tkiva i organi vo yid na crevo

mazno muskulno tkivo

mazni muskulni kletkiepitelni kletki

epitelno tkivo

Sl. 2

krven sad

du{nik

beli drobovi

srce

rebra

`eludnik

bubreg

creva

crn drob

19

Organite se grupiraat vo sistemi

Vo eden organizam, razli~nite organi se povrzuvaat i izgraduvaat sistem na organi

koj vr{i opredelena funkcija. Organite {to pripa|aat vo eden ist sistem ne mora da bidatsmesteni eden do drug, a sepak funkcioniraat usoglaseno. Kako primer, }e go poso~imesistemot na organite za digestija (varewe). Toj se sostoi od: usna praznina, zabi, jazik,

goltka, hranoprovod, eludnik, creva, crniot drob, pod`eludo~nata lezda i dr. Negovatafunkcija se sostoi vo razgraduvawe i vpivawe na hranata. Site ovie organi me|u sebe seprostorno oddale~eni.

Epitelno tkivo

� Nadvore{nata povr{ina na organizmot epokriena so ko`a, a vnatre{nite povr{inise pokrieni so ligavica. Ko`ata iligavicata se izgradeni od epitelno tkivo.

Kletkite na ova tkivo se smesteni tesnoedna do druga, so {to ova tkivo vr{iza{tita na celoto telo. Osven toa, ko`atau~estvuva i vo procesot na primawe drazbi

i vo izla~uvaweto.

� Skeletot e izgraden od koski. Koskite gigradi potpornoto (svrznoto) tkivo odtipot koskeno i ‘rskavi~no tkivo. Vo ovietkiva, kletkite izla~uvaat cvrstame|ukleto~na materija, niz koja ne mo`atda se dvi`at materiite vo koskenoto tkivo.Hranlivite materii se prenesuvaat odkletka do kletka niz koskenite izrastoci,so koi se povrzani kletkite.

Koskeno tkivo Skelet

� Muskulniot sistem e izgraden odnapre~no-prugasto muskulno tkivo, koeglavno gi izgraduva silnite muskuli nateloto. Pod niv e maznoto muskulno

tkivo na vnatre{nite organi. Srceto eizgradeno od posebno napre~no-prugastomuskulno tkivo so razgraneti vlakna –srcevo muskulno tkivo. Muskulnitekletki se vretenovidni {to go zgolemuvaefektot na nivnoto skratuvawe.

Muskulno tkivo

Muskulen

sistem

20

� Krvotokot vo su{tina e sostaven oddva vida organi: krvni sadovi i srce.

Krvta {to te~e niz krvnite sadovie te~no svrzno tkivo. Vo sostavot nakrvta, okolu 45% pripa|a na formi-ranite krvni elementi, a 55% nate~nata plazma.

� Nervniot sistem

e izgraden od nervno tkivo.

Nervnite kletki se yvezdovidni i me|usebese povrzani so izrastoci (kusi i dolgi). Odtelata na nervnite kletki se izgradeninervni jazli i mozokot, a od dolgiteizrastoci se izgradeni nervite. Po nervitese prenesuvaat informaciite i naredbite.

Krvonosen sistem

Nervna kletka

Nerven sistem

Usoglasenost na funkcioniraweto

Podelba na trudot

Kaj ~ovekot kako i kaj `ivotnite, kako pove}ekleto~niorganizmi, postoi podelba na rabotata (funkciite) me|u razli~nitevidovi kletki. Podelba na funkciite ima i me|u razli~nite tkiva iorgani. I pokraj specijalizacijata za opredelena funkcija,razli~nite kletki, tkiva i organi rabotat usoglaseno.

Aktivnosti:

A. Mikroskopirawe namuskulno tkivo

1. Mikroskopiraj gotovipreparati od napre~-no-prugasto, mazno isrcevo muskulno tki-vo. Voo~i gi razli-kite.

2. Nacrtaj go toa {to gogleda{.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Koi osobini gi dobiva kletkata so diferencijacijata?2. Kolku funkcii vr{i diferencirana kletka? Kako se

narekuva takvoto vr{ewe na funkciite?3. Navedi ja definicijata za tkivo.4. Nabroj gi tkivata vo ~ove~koto telo {to ti se poznati.5. Navedi gi vidovite na svrznoto (potpornoto) tkivo. Spored

koja osobina gi razlikuvame?6. Koja osobina na muskulnite kletki e bitna za nivnata

funkcija?7. Objasni ja gradbata na nervnite kletki vo odnos na

funkcijata na nervnoto tkivo.8. Navedi organ {to vr{i samo edna funkcija i organ {to vr{i

pove}e funkcii.9. Koj organ vr{i najgolem broj funkcii?10. Objasni na {to se dol`i podelbata na trudot me|u razli~nite

vidovi kletki, tkiva i organi?

Nivnata usoglasenost e neophodna za besprekorna rabota na organizmot.Usoglasuvaweto na funkciite i kontrolata, vo najgolema merka gi vr{i nervniot sistem.

21

Biolo{kata osnova na ~ove~kiot organizam gi vklu~uva op{tite `ivotni procesi: ishrana,di{ewe, izla~uvawe, dvi`ewe, osetlivost, rastewe, razmno`uvawe. Ovie procesi se vr{atvo ~ove~koto telo, vo pousovr{eni organi i na poefikasni na~ini, otkolku kaj drugiteorganizmi. No, ~ovekot mo`e i mnogu pove}e: da zboruva, da u~i, ~ita i da pi{uva, da tvori,da sozdava umetni~ki dela i da gradi grandiozni gradbi, da se menuva sebesi i drugiteorganizmi. Kako se razvivaat ovie sposobnosti? Odgovorot na ova pra{awe pobaraj goizu~uvaj}i gi sodr`inite od ovaa glava, no i od literaturata za umetnosta, graditelstvoto,drugite prirodni nauki, koi zboruvaat za ~ove~kata civilizacija i kultura.

DVI@EWE

^ovekot se ra|a i `ivee vo postojano dvi`ewe. Fetusot se dvi`i i dodeka e vo teloto namajkata. Bebeto gi zapo~nuva svoite dvi`ewa prvo vo legnata polo`ba, potoa lazej}i sopomo{ na racete i nozete, a me|u prvata i vtorata godina od `ivotot, toa se ispravuva i sedvi`i ispraveno. ^ovekot, duri i koga e povreden ili bolen, se obiduva da se ispravi i daprodol`i da se dvi`i. Toa spa|a vo negoviot `ivoten stil.

Poimi {to }e gi izu~uva{

vo ovoj oddel:

- skelet- muskulatura- kontrakcii i dvi`ewa- zamor- odmor.

Izu~uvaj}i gi

sodr`inite, }e mo`e{:- da gi objasnuva{ so pri-

meri vrskite me|u kos-kite i muskulite

- da obrazlo`uva{ gradbana koska i muskul, zamor,deformiteti na ‘rbet

- da modelira{ koordini-ranost na dvi`ewe.

22

GLAVA 3

23

^ove~ki skelet

Vo sostav na sistemotza dvi`ewe vleguvaat dvasistema: skeletniot

sistem i muskulniot

sistem. Tie funkcioniraatpovrzano i usoglaseno voakcijata – dvi`ewe.

SODR@INA 1

ULOGA NAKOSKITE I

MUSKULITE VODVI@EWETO

ramenski pojas

so koski na rakata

karli~en

pojas

so koski na

nogata

Skeletot e nepodvi`en del od sistemot za dvi`ewe~ija podvi`nost ja obezbeduva muskulniot sistem. Kaj~ovekot, skeletot e vnatre{en. Vo tek na embrionalniotrazvitok, skeletot e izgraden od ‘rskavi~no tkivo, koe vo tekna razvitokot i rasteweto se zamenuva so koskeno tkivo.

Vo teloto na ~ovekot, poradi polesno izu~uvawe,skeletot e podelen vo tri grupi: oskov skelet (~erep i ‘rbetenstolb), skelet na ramenskiot pojas (so koskite na racete) iskelet na karli~niot pojas (so koskite na nozete).

Funkcii na ~ove~kiot skelet

Zamisli se sebe bez nitu edna koska. Verojatnozamisluva{ eden kup od `ele na podot. Spored ovaaneprijatna zamisla, mo`e{ da zaklu~i{ deka skeletot jaobezbeduva cvrstinata i potporata na tvoeto telo. Osobenova`ni za potporata na teloto se koskite vo ‘rbetniot stolb

- pre{lenite i koskite vo nozete.

Skeletot vr{i i nekolku drugi funkcii.Slobodnite dvi`ewa

gi ovozmo`uvaat koskite naracete i nozete i go pridvi-`uvaat teloto vo prostorot.

Koskite na ~erepot,na ‘rbetniot stolb i rebratagi za{tituvaat mekitetkiva i organi {to senao|aat vo niv.

Koskite u~estvuvaatvo sozdavaweto na krvnite

elementi: belite icrvenite krvni zrnca ikrvnite plo~ki. (Sl.1.)

~erep

Sl. 1

butna koska karli~na koska

'rbet

~erep

24

Gradba i forma na koskite

Skeletot e izgraden od koski i ‘rskavici.

Koskite se izgradeni od `iva materija {to sodr`i`ivi yvezdovidni kletki. Koskenite kletki seopkru`eni so me|ukleto~na materija – matriks, {tosamite ja sozdavaat. Matriksot e izgraden odneorganska materija – kalcium fosfat i organskamaterija, belkovinata kolagen. Koskenite kletkipostojano se delat, poradi {to koskata raste izarasnuvaat povredite i skr{enicite. (Sl.2)

Sl. 2 Koskeno tkivo

koskena kletka

matriks

Sl. 3

pokosnica

sun|eresto

koskeno tkivo

koskena

srcevina

zbienokoskeno

tkivo

Koskata e odnadvor obvitkana so pokosnica, {to e izgradenaod tenok plast koskeni kletki. Pod pokosnicata se nao|a zbieno

(kompaktno) koskeno tkivo, a pod nego e sun|eresto koskeno tkivo.

Kaj dolgite koski, vnatre{nosta e ispolneta so koskena srcevina,

vo koja se sozdavaat krvnite elementi. Vo starosta, koskenatasrcevina se zamenuva so masno tkivo, koe e neaktivno. Plo~estitekoski aktivno gi sozdavaat krvnite elementi vo tek na celiot`ivot.

Na povr{inata, sekoja koska ima mal otvor, {to vnatreprodol`uva so kanal~e. Niz otvorot, vo koskata navleguvaatkrvnite sadovi za ishrana na koskenite kletki. Sl. 3

Skeletot e sostaven od koski so razli~na forma i golemina.a) Dolgite koski se vo racete i vo nozete.b) Kusite koski se vo sostav na dlankata, na prstite, stapaloto i

‘rbetniot stolb (pre{leni). Nekoi od niv imaat dostanepravilna forma (pre{leni, koska na peticata i dr.) (Sl.4)

Sl. 4 'Rbeten stolb

vraten

region

graden

region

slabinski

region

krsen region

opa{est region

Sl. 5 Koski na ~erepot

1. ~elna

2. nosna

3. gorna vilica

4. dolna vilica

5. liceva

6. temena

7. slepoo~na

8. tilna

v) Plo~estite koski go gradat~erepot, lopatkite,karli~nite koski, gradnatakoska, rebrata. (Sl.5)

Vtoriot va`en materijalvo skeletot e ‘rskavicata. Taa emnogu pomek i poelasti~enmaterijal od koskite, bidej}imatriksot me|u kletkite vo‘rskavicata e pote~en.‘Rskavicata go gradi vrvot nanosot i u{nite {kolki. Istotaka, so ‘rskavica se poslanipovr{inite na kraevite nakoskite koi se podvi`nopovrzani. Povr{inata na‘rskavicata e mazna i lizgava, so{to se namaluva trieweto me|ukoskite pri dvi`eweto.

25

Povrzuvawe na koskite

Koskite vo skeletot se me|usebe povrzani vo sistem {to e stabilen pri miruvawe ipri dvi`ewe na teloto. Taa stabilnost se postignuva so pomo{ na razli~nite na~ini napovrzuvaweto na koskite.� Nepodvi`no povrzuvawe ({ev) me|u koskite se ostvaruva so posredstvo na vlaknesto ili

‘rskavi~no svrzno tkivo. Na primer, so {ev se povrzani koskite na ~erepot. Sl. 6� Podvi`no povrzuvawe (zglob). Zglobot go gradat zadebeleni kraevi na koskite. Na ednata

koska ima vdlabnuvawe - ~a{ka, a na drugata e ispap~uvawe – glava na zglobot. Glavata i~a{kata se poslani so ‘rskavica i postojano se natopuvani so te~nost {to go namaluvatrieweto me|u niv.

Sl. 6

� Polupodvi`en zglob. Za pogolemastabilnost, kaj nekoi zglobovi sevmetnati ‘rskavi~ni diskovi. Takov zglobe polupodvi`en zglob (me|u pre{lenitevo ‘rbetniot stolb - Sl.7). Celiot zglobe zatvoren vo zglobna kapsula od svrznotkivo, a odnadvor taa e zacvrstena soligamenti i tetivi so koi zavr{uvaati se pripojuvaat muskulite. Sl. 8Sl. 7 Polupodvi`en zgolb

'rbeten mozok

'rskavi~en

disk zglobna

te~nost'rskavica lakotna

koska

ramena

koska

obvivka

ligamenti

mrsen

plast

Aktivnosti:

Ispituvawe na sostavot na koskata - demonstrirawe

1 . Potopete edna pomala koska (jagne~ka ili sviwska)vo ~a{a so hlorovodorodna kiselina. Poklopete ja~a{ata i po~ekajte.

2. Nastavnikot so pinceta}e ja izvadi i }e ja izmiekoskata i }e ja postavi nastaklo. So pomo{ nadruga pinceta doka`eteja nejzinata elasti~nost. Objasnete kade se izgubilekalciumovite soli.

3. Nastavnikot neka zapali tenka mala koska. Otkako}e se oladi, stavete ja na drvena podloga.

4. Udrete ja koskata so~ekan. Taa lesno se kr{i,bidej}i kolagenot izgo-rel, nema elasti~nost.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Od koe tkivo e izgradenembrionalniot skelet, a odkoe skeletot kaj vozrasnite?

2. Kade se sozdava matriksot nakoskite i od koi materii eizgraden?

3. Navedi gi funkciite naskeletot kaj ~ovekot.

4. Opi{i gradba na edna koska.5. Navedi gi formite na koskite

vo skeletot i primeri za sekojaod niv.

6. Opi{i ja ‘rskavicata i nejzi-nata funkcija.

7. Navedi primeri za nepodvi`-no povrzuvawe na koskite.

8. Opi{i gradba na zglob.9. Opi{i sostav na polupodvi-

`en zglob i navedi primer.

Sl. 8 Podvi`en zgolb- lakot

26

muskul

Sl. 2. Napre~no prugasto muskulno tkivo

Sl. 1 Presek na skeleten muskul

krven sad

obvivka

na snopot

muskulna

obvivkacitolazma

nerv

napre~no - prugasto

vlakno

Muskuli i dvi`ewe

Muskulniot sistem e podvi`niot (aktivniot) delod sistemot za dvi`ewe vo koj u~estvuva i skeletot.

Muskulniot sistem e vo direktna vrska so nervniot

sistem, od kogo gi prima naredbite za dvi`ewata. Osven toa,ovoj sistem e protkaen so krvni sadovi, koi so krvta muobezbeduvaat hranlivi materii i kislorod, a gi otstranuvaatproduktite na razmenata na materiite. Toa mora da se vr{imnogu efikasno, zatoa {to pri dvi`eweto, vo muskulitehemiskata energija od hranata se pretvora vo mehani~ka

energija, so koja se dvi`at organite i celoto telo.

SODR@INA 2

GRADBA IFUNKCIJA NAMUSKULITE

Gradba i funkcionirawe na muskulite

Muskulniot sistem e izgraden od muskuli, koi globalno gi delime votri grupi: skeletni muskuli, muskuli na vnatre{nite organi i muskul

na srceto.

� Skeletnite muskuli go pridvi`uvaat teloto vo prostorot i sepricvrsteni za koskite. Za da se pridvi`i edna koska, potrebni sebarem dva muskuli, poradi {to vo teloto ima dva pati pove}emuskuli od koski. Tkivoto na skeletnite muskuli mo`e{ da gorazdeli{ na snop~iwa, a niv na dolgi tenki vlakna. Pod mikroskop,vo sekoe vlakno (kletka) mo`e{ da zabele`i{ pove}e jadra, kako isvetli i temni prugi, poradi {to ova tkivo e nare~eno napre~no–

prugasto. Tie prugi poteknuvaat od posebniot raspored nabelkovinite vo kletkata. Sl. 1 i 2.

Skeletnite muskuli, naredbite za rabota gidobivaat od mozokot i od ‘rbetniot mozok. Poraditoa, skeletniot muskul mo`e{ da go stegne{ iopu{ti{ koga saka{, t.e. pod vlijane na svojata

volja. Ovie muskuli mo`e{ da gi stegne{ brzo ili

bavno.

27

� Muskulite na vnatre{nite organi,

osven srceto, se izgradeni od maznomuskulno tkivo koe sodr`i ednojadreni

kletki. Pod mikroskop, vo niv nema

prugi, bidej}i belkovinite vo niv se

poinaku rasporedeni. Maznoto muskulno

tkivo, naredbite za svoeto dejstvuvawe gi

dobiva od ‘rbetniot mozok i na niv nemo`eme da deluvame so svojata volja. Ovie

muskuli se stegaat ne{to pobavno od

drugite tipovi. Muskulite na

vnatre{nite organi gi ovozmo`uvaat

pridvi`uvawata na organite vo teloto,

krvnite sadovi, hranitelniot kanal i

`ol~noto }ese. Sl.3.

� Srceviot muskul ja pumpa krvta niz

celoto telo. Po gradba toj e napre~no-

prugast, no funkcionira ne{to poinaku,

bidej}i negovata rabota e kontrolirana na

dva na~ini: samostojno i preku

mozokot. Negovite kletki se razgraneti

i povrzani me|u sebe. Samostojnoto

Sl. 3 Mazno muskulno tkivo

Sl. 4 Srcevo muskulno tkivo

skratuvawe na srceviot muskul se vr{i so

pomo{ na dva jazli vo poseben del na

srceto. Od niv se ispra}aat naredbi

(drazbi) koi se {irat po celoto srce.

Me|utoa, srceto prima narebi i od

mozokot so nervite i taka go zabrzuva ili

go zabavuva ritamot na negovoto stegawe i

opu{tawe. Vrz rabotata na srceto ne

mo`eme da vlijaeme so svojata volja. Sl.4.

Po forma, muskulite mo`at da bidat:

vretenasti (na rakata), lepezasti

(slepoo~niot), spleskani (dijafragmata),

kru`ni (okolu okoto), peresti (na nogata). Sl. 5

Skeletnite muskuli se povrzani so koski

Muskulot e izgraden od vretenovidni muskulni kletki(vlakna). Muskulnite vlakna se grupirani vo snop~iwa koi se

obvitkani so svoja obvivka. Pove}e snop~iwa se sobrani vo pogolem

snop koj ima obvivka. Pove}e snopovi go izgraduvaat muskulot.

Obvivkata na muskulot e od elasti~no svrzno tkivo i zavr{uva so

cvrsta lentovidna tetiva. Cvrstinata na tetivata e va`na, zatoa

{to taa ne smee da se skine, tuku treba da izdr`i golema sila. Tetivata

go pricvrstuva muskulot za koska, taka {to preminuva vo pokosnicata

i zarasnuva so celata povr{ina na koskata. Ova e va`no, zatoa {to

pri skratuvaweto na muskulot, silata se raspredeluva na golema

povr{ina. So toa se namaluva optovaruvaweto na edinica povr{ina

na koskata.

Ahilova tetiva

na peticata

Sl.6

28

Osobini na muskulot

Muskulite rabotat, otkako }e dobijat naredba od

mozokot ili od ‘rbetniot mozok preku nervite. Nervot ja

prenesuva naredbata (drazbata) do muskulnata kletka, na

koja muskulnata kletka }e odgovori. Sposobnosta na

muskulot da odgovori na drazbata ja narekuvame

nadrazlivost. Osven na drazbite od nervniot sistem,

muskulot mo`e da odgovori i na poinakvi drazbi: kiselina,

bockawe, elektri~na struja.

Po pravilo, muskulot na drazbata odgovara so

skratuvawe (kontrakcija), pri {to stanuva podebel.

[tom prestane da dejstvuva drazbata, muskulot se opu{ta

i ja dostignuva prvobitnata dol`ina i debelina.

Muskulite mo`at da se skratuvaat, no ne se

izdol`uvaat. Sepak, tie mo`at da gi istegnuvaat delovite

na teloto, zatoa {to funkcioniraat vo parovi. Sekoj par

sodr`i muskul-skratuva~ i muskul istegnuva~. Koga }e

se stegne muskulot – skratuva~, koskata se pribli`uva

i taka go svitkuva ili go navednuva delot od teloto. Pri

toa, muskulot – istegnuva~ e opu{ten. Koga }e se opu{ti

muskulot – skratuva~, se stega muskulot istegnuva~ i ja

vra}a koskata vo prvobitnata polo`ba, so {to se ispravuva

delot na teloto. Sl. 7.

istegnuva~ot

(triceps) e

opu{ten

lopatka

ramenska koska

skratuva~ot

(biceps) e

stegnat

tetivi

pale~na koska

lakotna

koska

Sl. 7

istegnuva~ot

e stegnat

skratuva~ot

e opu{ten

Za rabotata na muskulite treba energija

Za muskulite, hrana pretstavuvaat {e}erite i masnotiite, bidej}i vo niv e skladirana

energijata. No, za da si obezbedi{ energija od {e}erite, ne mora{ da jade{ slatka hrana. Vo tvoeto

telo i skrobot (slo`eniot {e}er) od kompirot, lebot, orizot i p~enkarnicata, prvo se razgraduvaat

do positni molekuli prost {e}er. Tie mali molekuli na prost {e}er vo muskulnite kletki se

razgraduvaat do voda, jaglerod dioksid i energija. Pri ovoj proces se osloboduva golema koli~ina

energija, za {to e potrebno i mnogu kislorod. Poradi toa ti di{e{ zabrzano pri posilna muskulna

rabota.

- Del od energijata {to se osloboduva pri razgraduvaweto na prostiot {e}er vo muskulite

e vo vid na toplina. So taa toplina teloto ja odr`uva postojanata temperatura,

me|u 36 i 37o S. Koga ti studi, ti zapo~nuva{ da se trese{ i taka so muskulnata rabota

sozdava{ toplina.

- Drugiot del od oslobodenata energija go koristat muskulite za kontrakcii. Dokolku ne

se dvi`at, muskulite gi skladiraat hranata i energijata vo vid na slo`en {e}er – glikogen.

Sl. 8

Muskulot dosegnuva od edna do druga koska, pri {to,

prvata mu slu`i kako potpora, a so svoeto skratuvawe

toj ja pribli`uva (dvi`i) drugata koska ili ja oddale~uva.

Osven toa, muskulite mo`at da bidat i slo`eni:

dvoglav (bicepsot na nadlakticata), troglav (tricepsot

na nadlakticata), konvergenten (Golemiot graden muskul),

paralelen (Kroja~kiot na butot) itn. Sl. 5.

29

muskulna kletka

kisl

orod

hrana

krv

jagl

erod

dio

ksid

voda

ener

gija

Aktivnosti:

A. Ispitaj ja rabotata na muskulite vo par1 . Stegni ja {akata na ednata raka vo tupanica, kako

na sl. 6.2. So prstite od drugata raka vnimatelno i so

povremeno pritiskawe opipaj go predniot muskulna nadlakticata (bicepsot). Toj e ispap~en,

napnat i skraten.3. Povtori go toa so muskulot na zadnata strana na

nadlakticata (tricepsot). Toj e istegnat.4. Ispravi ja rakata i otvori ja {akata. Vo kakov

oblik i sostojba se sega bicepsot i tricepsot nanadlakticata?

B. Ispitaj ja rabotata na muskulite vo okotoTreba da znae{ deka crnkata vo okoto se {iri ise sobira so pomo{ na mazno muskulno tkivo, {toe so kru`na forma.

1 . Pogledaj go svoeto oko (crnkata) vo ogledalo, kogagleda{ kon izvor na svetlina.

2. Povtori go nabquduvaweto koga ne gleda{ konizvorot na svetlina.

3. Sporedi gi tvoite zaklu~oci so Sl.8 od str. 100.___

Proveri go svoeto znaewe:

1 . So koi organski sistemi e vo vrskamuskulniot sistem pri funkcio-niraweto?

2. Vo muskulite se vr{i pretvorawena hemiskata energija od hranata vodrug tip na energija. Koja?

3. Navedi gi trite grupi muskuli vo~ove~koto telo.

4. Opi{i ja gradbata na eden muskul.5. Opi{i ja gradbata i funkcijata na

tetivata.6. Navedi gi dvete osnovni osobini na

muskulot.7. Opi{i kako muskulite rabotat vo par.8. Opi{i ja gradbata na skeletnite

muskuli, t.e. na napre~no-prugasto-to muskulno tkivo.

9. Objasni kako muskulot obezbeduvaenergija za svojata rabota.

10. Objasni za kakvi potrebi se koris-ti energijata {to se osloboduva vomuskulite pri razgraduvawe naprostiot {e}er.

Sl. 8

30

Za pravilno razvivawe i rastewe na koskite, neophodna e i pravilna ishrana i dovolno

koli~estvo hrana. Za organizmot hranata treba da sodr`i dovolno materii koi se potrebniza okoskuvaweto, rasteweto i razvitokot na skeletot i muskulaturata. Tvojata hrana trebada bide raznovidna.

Osobeno treba da pie{ dovolno mleko ili da vnesuva{ mle~ni produkti (jogurt,sirewe, kiselo mleko, puter i dr.). Vo niv se sodr`i mineralot kalcium, koj se vklu~uva vosostavot na koskite, so pomo{ na vitaminot D. Vitaminot D se sozdava vo tvojata ko`apod vlijanie na ultravioletovite zraci (pri son~aweto). Poradi negovata va`na uloga,kako za{tita od bolesta rahitis (omeknuvawe na koskite), na bebiwata im se dava vo vidna AD-kapki ili perli. Za sre}a, ovaa bolest denes e retka.

SODR@INA 3

NEGA, HIGIENA IDEFORMACII NA

SISTEMOT ZADVI@EWE

Ti si sega na vozrast koga tvoite koski rastatnajbrzo i najmnogu. Sekoj den go nosi{ svojot prepolnet ite`ok u~ili{en ranec od doma do u~ili{te i obratno.So toa tvojot skelet e dopolnitelno optereten sonadvore{en teret. No, ne zaboravaj deka dodeka koskiterastat, ne smee{ nepravilno da gi opteretuva{.Iskrivuvawe na rbetot kako na Sl. 1 e nare~eno skolioza.Isto taka, ti dolgo sedi{ na u~ili{te, kako i doma,dodeka ~ita{ i pi{uva{. Vnimavaj i sedi ispraveno zada spre~i{ podgrbavenost (kifoza). Sl. 2

PRAVILNO NEPRAVILNO

PRAVILNO NEPRAVILNO

Sl.1

Sl.2

SKOLIOZA

KIFOZA

31

O{tetuvawa na koskite i zglobovite

· Pri brzi promeni na polo`bata,zglobovite mnogu se opteretuvaat.Poradi toa, glavi~kata na ednatakoska mo`e nakuso da izleze od~a{kata na drugata. Pri toa, se zateg-nuva zglobnata kapsula zaedno sovrskite (ligamentite) i pak se vra}avo prvobitnata polo`ba. Ko`ata nazglobot pomodruva, pod nea se javuvaotok i vo zglobot se ~uvstvuva bolka.Ova o{tetuvawe se narekuva{inuvawe.

· Pri nekoi dvi`ewa, zglobnata kapsulai ligamentite se o{tetuvaat taka,{to glavata na koskata ne se vra}a vo~a{kata od drugata koska. Toa e izmes-

tuvawe. Pokraj pomodruvaweto, otokoti bolkata, tuka zglobot go menuva ioblikot. Sl.3.

Sl.3 Rentgenska snimka na

izmesten prst

Sl.4 Rentgenska snimka

na skr{ena koska

· Pri pregolemi opteretuvawa, koskata mo`e i da se skr{i. Toa mo`e da ima razni formi:koskata da pukne, da se skr{i celosno ili da go o{teti i sosednoto tkivo. Akoskr{enata koska ja skinala ko`ata, toa e otvorena skr{enica. Toga{ bolkata se ~uvstvuvavo celiot del na teloto vo koj e skr{enicata i toj del ne mo`e da se dvi`i. (Sl.4)O{teteniot del na teloto prvo treba da se rastereti i da se onevozmo`i negovo dvi`eweso pravilno potpirawe i pricvrstuvawe. Dokolku skr{enicata e otvorena, prvo sezgri`uva ranata, se vnimava na udobnoto smestuvawe na unesre}eniot, a potoa se povikuvastru~na zdravstvena pomo{. Me|utoa, ova mora pravilno da se izvede, zo{to vo sprotivnomo`e da se napravi pove}e {teta od korist.

Gri`a za stapalotoKako naj~est deformitet (promena na formata) na nogata,kaj lu|eto se javuva ramnoto stapalo. Ramnoto stapalo enepravilno optetereno i odeweto ne e dovolno elasti~no.Sl. 5.

Poradi pravilno razvivawe na stapalata, ne smeeme

da gi stegame vo tesni obuvki. Dokolku ~ovekot imanepravilno formirani stapala, toj te{ko se dvi`i. Za dobroformirawe na stapaloto i muskulite na nozete, seprepora~uva ~ovekot da odi bos {to pove}e mo`e.

Sl.5 Ramno stapalo Sl.6

Pogledaj ja sl.6, na kojae prika`ano kako nepravilnose rasporeduva telesnatate`ina vo nesoodvetna obuvka.Optereteni se tenkite no`niprsti, namesto posilnatakoska na peticata.

32

Gri`a za muskulite

Za rabota, na muskulite im e potrebno mnogu kislorod. Zatoa, pri fizi~ka rabota, ~ovekot

di{e podlaboko i zabrzano. So toa se snabduvaat i drugite organi so pove}e kislorod. Od taa pri~ina,

ve`baweto i sportuvaweto e zdravo za celiot organizam.

Muskulite mo`at da se razbolat.

Sl. 1 Virus na poliomielitis

Naj~esta op{ta bolest na muskulite e spazam (gr~). Toa e

nenadejna i nesvesna kontrakcija na muskulite, koja boli. Na primer,

spazam na crevnite muskuli e nare~en preplet na crevata.

Atrofija e o{tetuvawe t.e. namaluvawe na muskulite koga dolgo

ne rabotat, na primer, pri skr{enica na koskite na noga ili raka.

Me|u muskulnite bolesti e opasnata detska paraliza

(poliomielitis). Ovaa bolest ja predizvikuva virus koj gi napa|a

delovite na nervite niz koi stignuva drazbata do muskulite. Zatoa nekoi

od muskulite ja gubat sposobnosta za kontrakcija, nepodvi`ni se. Ovaa

bolest ne se lekuva. No, nema mesto za panika. Ti i tvoite drugari ste

vakcinirani protiv ovaa bolest.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Dali za sistemot za dvi`ewe e popogodnonosewe na torba ili ranec? Objasniza{to?

2. Obrazlo`i za{to treba da pie{ mlekoi da se ishranuva{ so dovolno mle~niprodukti.

3. Navedi go imeto na bolesta na koskite{to nastanuva zaradi nedostig na Dvitaminot.

4. Opi{i go o{tetuvaweto na zglobot -{inuvawe.

5. Opi{i go izmestuvaweto na zglobot.6. Opi{i kako izgleda skr{enica na

koskata.7. Navedi go imeto na naj~estiot

deformitet na stapaloto.8. Kako se vika naj~estata op{ta bolest na

muskulite. Navedi primer za nea.9. Koe o{tetuvawe na muskulite se

narekuva atrofija?10. Opi{i kakva bolest e detskata paraliza.

Aktivnosti:

A. Ispitaj go otisokot na tvoeto stapalo1 . So vla`no stapalo, stapni na hartija od

vesnik.2. Sporedi go svojot otisok so slikite za

pravilno i deformirano stapalo.3. Ocrtaj go svojot otisok. Dokolku zabele`i{

nepravilnost, konsultiraj se so svojotlekar, koj }e te posovetuva kako dapostapuva{. Lekari specijalisti zabolestite na sistemot za dvi`ewe seortopedite.

B. Istra`uvawe za rastewe na stapaloto4. Vo paralelkata sekoj neka ja izmeri

dol`inata na svojot otisok vo cm.5. Napravete tabela so podatocite i grafikon.6. Povtorete go mereweto na krajot na

u~ebnata godina. kolku prose~no porasnalostapaloto vo celiot klas? Dali porasnalotvoeto stapalo? Kolku?

7. Napravete prikaz za va{eto istra`uvawe.

DodatokZamenuvawe na zglobovite

Prvata zamena na zglobot vo kolkot enapravena pred 40 godini. Od toga{, ovaaoperacija se vr{i vo skoro site pogolemizdravstveni ustanovi vo site dr`avi.

Kolkot i kolenoto se zglobovi koidenes mnogu uspe{no se zamenuvaat. Denes sevr{i i zamenuvawe na zglobovite na ramoto,laktot i vo dlankata, no ne tolku uspe{no.

Za zamena na zglobovite se koristat specijalnimaterijali koi se dovolno cvrsti i izdr`livi podolgovreme, bez da se menuvaat (da se ronat, da korodiraat isl.) pod dejstvo natelesnite te~nosti.Denes ve{ta~kitezglobovi se kreira-at so pomo{ na kom-pjuteri, {to e pobr-zo i poevtino.

33

GLAVA 4

ISHRANA I

DIGESTIJA

Hranata e gorivo za tvojot organizam. Vo nea e sodr`ana energijata {to e neophodnaza site`ivotni procesi, t.e. za odr`uvawe i obezbeduvawe na `ivotot. Za tvoeto pravilno rastewei razvitok neophodno e da se hrani{ redovno, da vnesuva{ dovolno hrana i toa hrana koja}e bide dobro izbrana. Kako {to raste brojot na lu|eto na Zemjata, se pove}e se javuvanedostig na hrana vo mnogu regioni. Dolgotrajnata su{a ili vojna se naj~estite pri~iniza gladuvawe na milioni lu|e i za smrt na najmladite `iteli na na{ata planeta. Za `al,hranata kako i site drugi resursi ne se pravilno rasporedeni nasekade i pokraj naporitena me|unarodnite organizacii toa da se nadmine.

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- hrana, energetski i gradbenivrednosti- digestija- enzimi- vitamini- usna praznina- `eludnik- crevo- crevni resi~ki- resorpcija- `lezdi vo digestijata

33

Izu~uvaj}i gi sodr`inite,

}e mo`e{:

- da gi prepoznava{ i ime-nuva{ organite od sistemotza digestija

- da go objasnuva{ razlo`uva-weto na hranata

- da povrzuva{ i izlo`uva{za funkciite na organite odsistemot za digestija.

34

Sl. 2.

Molekula

na slo`en

{e}er

(skrob)

glukoza

Hranata {to ~ovekot treba da ja vnesuva vo svojotorganizam, glavno poteknuva od rastenijata i od`ivotnite.

Na organizmot, hranata mu treba za da gi zadovolislednite potrebi:· slu`i kako gorivo, obezbeduvaj}i energija i toplina;

· obezbeduva gradben materijal za rastewe;· ovozmo`uva zarasnuvawe na rani i o{tetuvawa na

tkivata;· go odr`uva zdravjeto i pomaga vo borbata protiv

bolestite.

Hranlivi materii se: jaglehidrati ({e}eri),belkovini i masnotii. Hranata treba da sodr`i ivitamini, minerali i voda, koi nemaat hranliva vrednost,tuku se neophodni za normalen tek na site procesi voorganizmot.

SODR@INA 1

HRANA IZNA^EWE NA

ISHRANATA ZAORGANIZMOT

Jaglehidrati

Jaglehidratite se organski materii {to se izgradeniod jaglerod, vodorod i kislorod. Obi~no gi narekuvame {e}eri.Spored nivniot sostav, razlikuvame prosti i slo`eni {e}eri.

� Prosti {e}eri se: grozdoviot {e}er (glukoza) i ovo{niot

{e}er koi gi ima vo ovo{jeto i vo medot. Mle~niot {e}er goima vo mlekoto. Obi~en {e}er se dobiva od: {e}ernata trska,{e}ernata repa, javorot. Go kupuvame kako pre~isten bel{e}er. Sl.1. Sl. 1. Med

� Slo`enite {e}eri se sostaveni od grozdoviot i ovo{niot{e}er. Slo`eni {e}eri se: Skrobot go ima vo rastitelnitekletki, te. vo `itnite zrna i vo kompirite. (Sl.2)Celulozata gi izgraduva yidovite na rastitelnite kletki.^ove~kiot organizam ne mo`e da ja razgradi. Glikogenot

se nao|a vo `ivotinskite organizmi, kako i vo ~ove~kiotorganizam i pretstavuva rezervna materija, poradi {to enare~en “`ivotinski skrob”.

Sl. 3. Hrana so jaglehidrati

Jaglehidratite sodr`athemiski vrski {to se bogati so

energija. Vo kletkite, pri nivnotorazgraduvawe, se osloboduvagolema koli~ina energija. Zatoa{e}erite se najzna~aen energet-ski izvor za organizmot. Sl. 3

35

Belkovini

Belkovinite sesoedinenija so golemi mo-lekuli. Izgradeni se odjaglerod, vodorod i kislo-rod, kako i azot, fosfor isulfur.

Hranata bogata sobelkovini od `ivotinskopoteklo e: meso, mleko,jajca i dr.

Sl. 1. Hrana bogata so belkovini

Sl. 2. Belkovinska molekula

Rastitelnata hrana vo koja ima mnogu belkovinipoteknuva od gravot i sojata. Sepak, belkovinite odrastenijata ~ovekot gi koristi pote{ko, poradiceluloznite yidovi vo kletkite.

Belkovinite, glavno pretstavuvaat gradbeni

materii za kletkite. Sepak, na{iot organizam ne mo`edirektno da gi koristi belkovinite vo forma kako {togi vnesuvame so hranata. Zatoa, belkovinite prvo serazgraduvaat do nivnite gradbeni edinici, koi potoa sespojuvaat vo novi kombinacii - ~ove~ki belkovini. Sl. 2.

Masni Materii

Zaedni~koto ime na mastite i maslata e masni

materii. Toa se soedinenija na jaglerodot, vodorodot ikislorodot, kako {to se i jaglehidratite, no vo drug soodnos.

^ove~kata hrana sodr`i masni materii od rastitelnopoteklo – masla i masti od `ivotinsko poteklo: mast i puter.

Masnite materii se dvojno pobogati so energija odjaglehidratite. Organizmot gi koristi za da dojde do energija,no masnotiite se razgraduvaat najte{ko od site hranlivimaterii. Zatoa, vo organizmot pretstavuvaat rezervna hrana,koja se tro{i samo dokolku toj na raspolagawe nemajaglehidrati. Sl. 4.

Sl. 4. Molekula na mast

DodatokHolesterol – {to e toa?

Holesterolot e materija sli~na na masnimaterii, koja e sodr`ana vo mnogu vidovi hrana,vklu~uvaj}i go i `oltokot od jajceto i crniot drob.Normalno holesterolot e sostaven del od nekoi tkivai ne e “lo{a” materija, no stanuva {teten koganegovoto nivo vo krvta e visoko. Toga{ gi blokirakrvnite sadovi i mo`e da predizvika srcevozaboluvawe. Zatoa se prepora~uva, vo ishranata da sevnesuvaat pove}e rastitelni masla, kako i masti koigo namaluvaat nivoto na holesterolot.

Sl. 3. Hrana bogata so masti

36

Vo razgraduvaweto na hranata u~estvuvaat enzimite

Razgraduvaweto na hranlivi-te soedinenija protekuva vo klet-kite vo organizmot.

Hemiskite reakcii vo koi seizmenuvaat soedinenijata nadvor odorganizmot, obi~no protekuvaat navisoki temperaturi. Potseti sekako se vari mlekoto, ili kako sevari kompirot i drugo. Vo~ove~kiot organizam, telesnatatemperatura e postojana, me|u 36 i37 oS. Poradi toa, zarazgraduvaweto na materiite ne gokoristime pove}e zborot "varewe”, tuku digestija (lat. = razgraduvawe, razdeluvawe), bidej}iovoj proces se slu~uva pod razli~ni uslovi. Pred se, razgraduvaweto na soedinenijata natolku niski temperaturi e mo`no, samo dokolku vo ovoj proces u~estvuvaat i enzimi. Sl. 4

Enzimite se slo`eni organski soedinenija, koi gi sozdava organizmot. Organizmotsozdava enzimi {to ovozmo`uvaat razgraduvawe na soedinenija, kako i enzimi koiovozmo`uvaat spojuvawe na ednostavni soedinenija vo slo`eni. Vo dvata slu~ai, vo procesotu~estvuva i vodata.

Sekoj enzim se povrzuva samo so eden vid soedinenie. Enzimite se sozdavaat vo sitetelesni kletki. Enzimite koi u~estvuvaat vo razgraduvaweto na hranlivite materii ginarekuvame digestivni enzimi.

Digestivnite enzimi se sozdavaat vo digestivnite `lezdi. Digestivnite `lezdigi izla~uvaat svoite sokovi so enzimi niz posebni kanal~iwa vo digestivniot(hranitelniot) kanal, koj e oblikuvan vo vid na organi za digestija.

enzimi

golema molekula na hrana gradbeni edinici

Sl. 4 Razgraduvawe na golemite molekuli

Sl. 5 Digestija na jaglehidrati

Sl. 6 Digestija na belkoviniSl. 7 Digestija na masti

molekula na skrob prost {e}ermolekuli na

glukoza

enzim I enzim II

enzim I enzim II

belkovinska

molekulapomali molekuli

gradbeni

edinici

`ol~ka

enzim I

golema

masna kapka

sitni kapki

molekula na mast gradbeni

edinici na

masta

37

Minerali

So zaedni~ko ime - minerali, giimenuvame: natriumovata (gotvarskata)sol, solite na kalcium, solite na `elezoto,na jodot i drugi. Tie se neophodni za va`nifunkcii na organite (rabota na muskulitei `lezdite, prenesuvawe na drazbire niznervite, sozdavawe na koskite, prenesuvawena kislorodot i drugo).

Sl. 8 Zelen~uk i ovo{je - hrana

bogata so minerali i vitamini

Vitaminite seorganski soedinenijakoi vo mali koli~estvase neophodni vo ishra-nata na lu|eto. Tiesamite nemaat energet-ska vrednost, no u~es-tvuvaat vo ener -getskite procesi.Ishrana bez koj i da evitamin doveduva dote{ko zaboluvawe. Navisoki temperaturi jagubat svojataaktivnost, poradi {tohranata koja gi sodr`i(zelen~ukot i ovo{jeto)treba da se jade sve`a.]e spomeneme nekoi odniv.

Vitamin se sodr`i

vo hranata

dejstvo efekt

A

ribino maslo

mle~ni produkti

morkovi

zdravje na ko`ata

vidot pri slabo

svetlo

suva

no

V

kompleks

neglaziran oriz, trici

i crno bra{no kvasec,

crn drob

go zasiluva

kleto~noto

di{ewe

beri

na e

mus

S limon i drugo sve`o

ovo{je, sve` zelen~uk

(piperka, domat i drugo)

elasti~na i jaka

ko`a

ko`a

krv

z

D ribino maslo, jajca,

mle~ni produkti se

sozdava vo ko`ata na

~ovekot pri son~awe

okoskuvawe i

rastewe na

zabite

rah

sov

Vitamini

38

Aktivnosti:

A. Oddeli gi masnotiite od mlekotoMlekoto e hranliva te~nost vo koj se sodr`anisite hranlivi materii vo soodnos koj za ~ovekotgo pravi "idealna hrana".1 . Sipaj mleko vo staklena ognootporna ~a{a.2. Svari go i ostavi go da se oladi.3. Na povr{inata se nasobira polesnata

masnotija vo vid na kajmak. Kajmakot emasnotijata vo mlekoto.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Za koi potrebi na organizmot slu`i hranata?Obrazlo`i gi.

2. Navedi hrana koja sodr`i najve}e:a) celulozab) rastitelno maslov) belkovinig) skrob

3. Objasni gi slednive iskazi: a) Decata koi se ishranuvaat so nedovolno

belkovini, rastat pobavno.b) Jajcata se podobra hrana od lebot pri bodi– bildingot.

4. Sekoj od vidovite hrana na levata stranamo`e{ da go povrze{ so pove}e soodvetnizborovi na desnata. Povrzi gi.

crn leb belkovini{e}er masnotiiputer celulozajajca vitaminizelka energija

B. Oddeli gi belkovinite od mlekoto1 . Od mlekoto od prethodniot obid, so

la`i~ka vnimatelno otstrani go kajmakot.2. Vo posnoto mleko nakapi limonov sok i

me{aj go, se dodeka ne se sosiri.3. Procedi go mlekoto niz inka so gaza vo

druga ~a{a. Na gazata }e ostanatbelkovinite – sireweto.

5. Nekoi od bolestite – levo, se predizvikani odnedostig na edna ili pove}e materii, {to senavedeni vo desnata kolona. Povrzi gi.

rahitis vitamin Aanemija vitamin Dberi-beri vitamin Cskorbut vitamin Bno}no slepilo vitamin B

6. Objasni gi iskazite:a) Zdravo e da jade{ morkov.b) Lu|eto koi se vo mnogu topla prostorijatreba da primaat pove}e sol.v) Majkite treba da im davaat na decatasokovi od limon i portokal.

g) Kaj starite lu|e koi `iveat sami, na krajna zimata mo`e da se javi skorbut.

39

Sistemot za digestija se razvil od hranitelniotkanal kaj `ivotnite, od koj se formirale i sediferencirale organite za digestija.

Vo sistemot za digestija se vr{i primawe,

mehani~ko i hemisko razgraduvawe na hranata, kako inejzino vpivawe (resorpcija).

SODR@INA 2

GRADBA NA ORGANITE(USTA, @ELUDNIK,

CREVO), DIGESSTIJANA HRANATA VO NIV I

FUNKCIJA NAPANKREASOT ICRNIOT DROB

nepce

usna praznina

jazik

kapa~e

du{nik

hranoprovod

dijafragma

`ol~no }ese

slepo crevo

pravo crevo

plunkovni

`lezdi

crn drob

`eludnik

pod`eludo~na

`lezda

tenko crevo

debelo crevo

Sl. 1 Digestiven sistem

Digestigniot kanal eizdiferenciran na slednitedelovi: usna praznina, goltka,

hranoprovod, `eludnik i crevo

so negovite delovi. Pridru`ene so digestivni `lezdi. Sl. 1.

Usna praznina

Usnata prazninazapo~nuva so usni, od kadehranata vleguva vo teloto.Nejziniot vkus go prepoznavaatsetiloto za vkus (na jazikot) isetiloto za miris (vo nosot).Usnite i jazikot gi ispituvaatcvrstinata i toplinata nahranata.

Potoa, zabite ja raskinuvaat i ja sitnathranata. Jazikot ja potisnuva i prevrtuva.Plunkovnite `lezdi izla~uvaat plunka vo usnatapraznina, so koja hranata se natopuva, za polesnoda se slizga niz digestivniot kanal. Vo plunkatase sodr`i enzim koj zapo~nuva da go razgraduvaskrobot do prosti {e}eri.

Zabi

^ovekot se ra|a bez zabi. Naj~esto me|u 4-9mesec, kaj bebiwata izrasnuva prviot mle~en zab,a vo tretata godina, tie gi imaat site 20 mle~ni

zabi. Okolu {estata godina, mle~nite zabi sezamenuvaat so postojani zabi. Niv gi ima vkupno32. Sl. 2.

Poradi razli~nite funkcii, zabite serazli~ni po oblik i vo sekoja polovina od gornata

Sl. 2 Zabi

seka~i

pesjacipretkatnici

katnici

umnici

40

hrana

du{nik

nosna praznina

tvrdo nepce

meko nepcejazik

hranoprovod

kapa~e

Sl. 4 Goltka i hranoprovod pri goltawe

Goltka i hranoprovod

i dolnata vilica, od sredinata konkraevite se: seka~i 4 (2 gore i 2 dolu),pesjaci 2 (1 gore i 1 dolu),

pretkatnici 4 (2 gore i 2 dolu) ikatnici 6 (3 gore i 3 dolu). Poslednitekatnici rastat najdocna, a nare~enise umnici.

Spored gradbata, site zabi seizgradeni od istite delovi: koronka,koja e vidliva i koren, koj e vsaden vovdlabnatinka vo vilicata. Odnadvor,koronkata e pokriena so zaben emajl,a korenot so zaben cement. Vo vna-tre{nosta, zabot e izgraden od zabna

koska, vo koja ima praznina i vena,

arterija i nerv. Sl. 3.

Sl. 3

emajl

zabna koska

zabna praznina

zaben

cement

vili~na

koska

nerv i

krvni

sadovi

ko

ro

nka

ko

re

n

ni{ki za

pri~vrs-

tuvawe

Koga jazikot }e go potisne zalakot vo goltkata,nie go goltnuvame. Goltkata e raskrsnica na patot zahrana i patot za vozduh. Za da ne zaletne hranata vodu{nikot pri goltaweto, postoi kapa~e koe toga{ }ego zatvori du{nikot. No, dokolku zboruva{ dodekajade{, mo`e da se zaletne hranata, ako kapa~eto navreme ne go zatvori du{nikot. Toga{ se zaka{luva{ ija vra}a{ hranata vo goltkata. Sl.4.

Od goltkata, hranata navleguva vohranoprovodot. Toa e muskulen kanal {to dopira do`eludnikot. Hranata niz nego se dvi`i so ritmi~kistegawa i opu{tawa na muskulnite yidovi.Hranoprovodot ja napu{ta gradnata praznina, japrobiva muskulnata pregrada me|u gradniot ko{ istoma~nata praznina - dijafragmata i vleguva vostoma~nata praznina, t.e. vo `eludnikot. Sl.5.

muskulite

se stegaat

hrano-

provod

hranata se

potisnuva

Sl. 5 Dvi`ewe na hranata niz

hranoprovodot

`lebina

41

@eludnik

@eludnikot e pro{iren del nadigestivniot kanal, koj na vlezot iizlezot ima kru`ni muskuli. So tiemuskuli se regulira koli~inata nahranata koja e vo `eludnikot. Od`eludnikot vo crevoto ramnomerno sepu{taat, glavno ednakvi delovi odhranata.

@eludnikot ima debeli muskul-ni yidovi, so ~ija kontrakcija, hranataja gme~i i ja me{a. Yidovite na `elud-nikot odnatre imaat brojni`eludo~ni `lezdi, koi go izla~uvaat`eludo~niot sok.

@eludo~niot sok pretstavuvavoden rastvor na hlorovodorodnakiselina i enzim pepsin. Zna~i, vo`eludnikot sredinata e kisela, {tomu ovozmo`uva na `eludo~niot enzim

da gi razgraduva belkovinite. Osventoa, kiselata sredina e nepovolna zamikroorganizmite {to pristignaleso hranata i tie se uni{tuvaat. Sl. 6.

Sl. 6 @eludnik i dvanaesetpale~no crevo

hranoprovod

dijafragma

ligavica

tenko crevo

ligavica na

`eludnikot

dvanaesetpale~no

crevo

`eludnik

Tenko crevo

Na izlezot od `eludnikot se nao|a kru`enmuskul koj postapno ispu{ta opredelena koli~inahrana vo tenkoto crevo. Tenkoto crevo e dolgookolu 6m i e izvitkano vo stoma~nata praznina.Branovidnite kontrakcii na muskulite vo yidot

a) gradba na crevnata

resi~ka

limfen sad

granka od vena {toiznesuva krv

granka od crevnaarterija donesuvakrv

limfen kapilar

crevni kapilari

epitel

razgradenitejaglehidrati ibelkovinivleguvaat vokrvnite kapilari

krv od crevnataarterija

razgradenite mastigi prima limfniotkapilar

venata ja iznesuvakrvta so hranatakon crnit drob

limfata giiznesuva masnitematerii volimfniot sistem

b) resorpcija vo

crevnata resi~kaSl. 7

muskulni

plastovi

42

na tenkoto crevo, ja vrtat i ja me{aat sodr`inata. So toa, hranitelnata sodr`ina doa|a vodopir so crevnite digestivni sokovi (enzimi) i se razgraduva do molekuli. Vnatre{nostana crevoto e izgradena od epitel koj e nabran i pretvoren vo mikroskopski sitni crevni

resi~ki. Epitelot e proni`an so kapilarna mre`a. Resi~kite imaat sposobnost da givpivaat molekulite na hranata, koi potoa gi primaat krvnite i limfnite kapilari. Soniv yidot na crevoto ja zgolemuva povr{inata so koja ja vpiva hranata – vr{i resorbcija.

Vo tenkoto crevo protekuva najva`niot del od digestijata. Od nego, krvta sokapilarite ja vnesuva razlo`enata hrana prvo vo crniot drob. Tuka se zadr`uvaatnepotrebnite ili {tetnite materii, a potoa krvta so krvotokot gi raznesuva hranlivitematerii niz celoto telo.

Po dol`inata na tenkoto crevo razlikuvame: dvanaesetpale~no crevo i tenko crevo

vo potesna smisla.

Dvanaesetpale~no crevo

Dvanaesetpale~noto crevo e dolgo 12-15 cmi e po~eten del od tenkoto crevo vo koe se razgra-duvaat belkovinite, masnotiite i jaglehidratite.Vo nego se vlivaat digestivnite sokovi od dvetegolemi digestivni `lezdi: crniot drob ipod`eludo~nata `lezda.

----- Crniot drob e smesten desno poddijafragmata. Sozdava i izla~uva `ol~ka.

@ol~kata e zelena, gor~liva te~nost, kojaprivremeno se skladira vo `ol~noto }ese, odkade se istisnuva vo dvanaesetpala~notocrevo. Pod dejstvo na `ol~kata, masnotiitese rasprsnuvaat na mnogu sitni kapki, vrz koi

potoa dejstvuvaat enzimite i gi razgraduvaat do molekuli.Crniot drob e najgolemata `lezda vo ~ove~koto telo. Vr{i mnogubrojni va`ni

funkcii, me|u koi se: pre~istuvawe na krvta, prerabotuvawe, skladirawe i izla~uvawena materiite. Na primer, od nepotrebnite produkti, kletkite vo crniot drob sozdavaat`ol~ka.

----- Pod`eludo~nata `lezda se nao|a pod `eludnikot. Vo dvanaesetpale~noto crevoizla~uva nekolku enzimi. Tie enzimi gi razgraduvaat kapkite na masnotiite, delumnorazgradenite belkovini i jaglehidratite.

Debelo crevo

Debeloto crevo e so pogolem dijametar od tenkoto i se nadovrzuva na nego. Zapo~nuvaso slepoto crevo, kon koe e priklu~en crvovidniot izrastok, izgraden od limfno tkivo.Podlo`en e na vospalenija, koi se lekuvaat naj~esto so hiru{ko otstranuvawe. Vo po~etniotdel na debeloto crevo se resorbira vodata so mineralite, a vo zavr{niot del se zadr`uvanesvarenata hrana, se do nejzinoto isfrlawe niz zadniot (analen) otvor.

Sl. 8

hranoprovod

`eludnik

crn drob

`ol~no

}ese

pod`eludo~na`lezda

dvanaeset-

pale~no

crevo

43

Dodatok

Gri`a za zabite

Zabniot emajl e najcvrstata materija votvoeto telo. Toj sozdava odli~na za{titnapokrivka na zabite. No, toj lesno se uni{tuva sokiselina. Kiselinata predizvikuva rasipuvawena zabite, a ja sozdavaat bakteriite. Sekoj od nasima bakterii vo ustata, koi normalno ne se{tetni. No, koga na zabite }e se najde hrana {tosodr`i {e}er, bakteriite se hranat so nego isozdavaat kiselina. Tie se mno`at i sozdavaatbakteriski naslagi na zabite. Kiselinata gorazgraduva zabniot emajl.

No, ako kiselinata go probie emajlot,rasipuvaweto na zabite odi brzo. Zabnata koska emnogu pomeka od emajlot i kiselinata brzo jarazgraduva. Ovaa bolest se narekuva karies. Zabotboli i neophodna e intervencija na zabolekar.

Otstranuvaweto na bakteriite se vr{i somiewe na zabite so ~etki~ka za zabi i pasta zazabi. Najdobri se pasti za zabi so fluorid. Istotaka, potrebni se redovni poseti na zabolekar,bidej}i zabite podobro se lekuvaat vo ranite fazina kariesot.

Nelekuvaniot karies mo`e da predizvikagnoewe. Vsu{nost okolu korenot na zabot, vovilicata se sozdava gnojno }ese, koe e ispolneto sobakterii i beli krvni kletki, koi se borat.Gnojot e sostaven od `ivi i mrtvi beli krvnikletki i od bakterii. Dokolku ovaa sostojba ne selekuva, bakteriite navleguvaat vo krvta,infekcijata se {iri i bolesta go zafa}a celiotorganizam. Sega e neophodno lekuvawe soantibiotici.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Zo{to pogolemata dol`ina na crevoto e izvitkana?2. Koj del od ~ove~koto crevo:

a) ja vpiva vodata od nerazgradenata materijab) e mnogu kiselv) ja prima `ol~katag) sodr`i sitni resi~ki

3. Objasni koi tvorbi ja vr{at resorbcijata na hranata.4. Obrazlo`i, za{to zal~eto leb dobiva blag vkus, dokolku

go xvaka{ podolgo vreme.5. Opi{i gradba na zab.6. Opi{i go goltaweto.

karies

bu{ewe i ~istewe polnewe popraven (plombiran zab)

44

Lekarite imaat nekolku soveti za tvojata zdravaishrana. Toa se:� Ishranuvaj se so pomalku masti od `ivotinsko

poteklo, t.e. zameni gi so rastitelni masla (maslo odson~ogled, od p~enka, puter od kikiritki, palmovomaslo i margarin, maslo od soja i dr.). Taka, }eodbegne{ poka~uvawe na holesterolot vo krvta.

� Ishranuvaj se so pove}e hrana so celuloza. Celulozatae izgradena od isprepleteni ni{ki, koi na hranatai pomagaat da se dvi`i niz digestivniot kanal.Celuloznite vlakna ne dozvoluvaat da se pojavi zapek,koj mo`e da bide opasen za zdravjeto. Se smeta, deka sopostojano vnesuvawe golemi koli~ini celuloznivlakna vo teloto, se namaluva holesterolot vo krvtai mo`e da se namali rizikot od rak (kancer) vodebeloto crevo.

� Ishranuvaj se so pomalku {e}er. Pre~isteniot bel{e}er (rafiniran {e}er), iako sodr`i mnoguenergija, ne sodr`i korisni sostojki. Dokolku jade{premnogu {e}er, }e predizvika{ rasipuvawe nazabite. So {e}erot se hranat i bakteriite vo ustatai sozdavaat kiselina i go predizvikuvaat naj~estotozabno zaboluvawe – kariesot.

� Ishranuvaj se so pomalku sol. Presolenata hranamo`e da predizvika vo organizmot poka~uvawe na

krvniot pritisok, koj mo`e da go o{teti srceto. Na~ovekot dnevno mu treba okolu 6g sol. Vo sekoja hranase sodr`i gotvarskata sol (zelen~ukot i mesoto). Toazna~i, deka na tvojata hrana treba da i dodava{ samopo prstofat sol na den i toa }e bide sosema dovolnoza organizmot.

SODR@INA 3

ZA[TITA ODANOMALII IBOLESTI NA

ORGANITE ZADIGESTIJA

Odr`uvaweto na tvoeto zdravje preku ishranata,mo`eme da go naso~ime kon vospostavuvaweto na zdrava

ishrana i gri`a za organite za digestija.

Zdrava ishrana

Zdrava ishrana e termin koj go koristime daopi{eme izbran sostav i opredeleno koli~estvo hrana, {to~ovekot treba sekojdnevno da go vnesuva vo svojot organizam,za da gi zadovoli svoite potrebi za energija i da goodr`uva zdravjeto. Zdravata ishrana vklu~uva raznovidna

hrana {to gi sodr`i site materii {to na organizmot muse neophodni. Toa zna~i, deka hranata mora da sodr`i 6razli~ni materii: jaglehidrati (so celuloza), belkovini,

masnotii, vitamini, minerali i voda. (Sl.1- 3).

Sl. 1. Redovna ishrana

Sl. 2. Raznovidna hrana

45

Da se bide debel

Sigurno si slu{nal deka lu|eto vo nekoisemejstva se debeli ili slabi. Debelite velat dekakaj niv debelinata e nasledna, gi obvinuvaat“krupnite koski” ili nivnite “`lezdi”. No, debelinatane e nasledna, kako {to e bojata na o~ite. Naj~esto,postoi samo edna pri~ina zo{to nekoi lu|e se debeli– vnesuvawe pove}e hrana otkolku {to im treba.

Sepak, te`inata zavisi i od aktivnosta na~ovekot. Vitite lu|e naj~esto se mnogu poaktivni oddebelite, t.e. ja tro{at energijata {to ja vnesuvaatso hranata. Dokolku se dvi`i{ malku, jadi pomalku.

Sl. 3.

Sl. 4.

Zo{to pre~i debelinata, osven {to sega{nite estetski merila baraat vito telo?Debelite lu|e imaat pove}e zdravstveni problemi: teloto im nosi ekstra teret, imaatpogolem rizik od artritis (vospalenie i o{tetuvawe na zglobovite), visok krven pritisok,od srcevi zaboluvawa, od bolesta dijabetes (poka~uvawe na nivo na {e}erot vo krvta), a ihirur{kite intervencii kaj niv se e so golem rizik. Sl. 4

Da se bide preterano vitok

Obi~no e polesno da se zgolemi telesnata te`ina, otkolku da se namali, bidej}i naj~estolu|eto u`ivaat koga jadat. Dokolku tvojata te`ina e pod taa {to ja posakuva{, toa e zatoa{to jade{ premalku za da mu obezbedi{ na organizmot dovolno energija.

So normalno slabeeweretko se stanuva preteranoslab, no nekoi lu|e, osobeno natvoja vozrast, mislej}i deka sedebeli, opasno ja namaluvaatsvojata telesna te`ina. Ovaasostojba se narekuva anorek-

sija. Kaj ovie lu|e se javuvanedostig na vitamini, ako`ata im e bleda i kakohartija. Ne se otporni koninfekciite, bidej}i seneuhraneti. Dokolku kaj

Sl. 5.

46

devoj~iwata, te`inata e pod normalnata za 11kg, zapira menstruacijata, a na teloto rastatpove}e vlakna. Bez lekarska pomo{, lu|eto so anoreksija mnogu te{ko mo`at povtorno dajadat dovolno i povtorno da ja dostignat normalnata te`ina na teloto. Sl.5.

“Udarna dieta”

Organizmot gi skladira jaglehidratite vovid na glikogen vo muskulite i vo crniot drob.Glikogenot mnogu brzo se razgraduva i jaosloboduva energijata koja e potrebna. Po kus pe-riod gladuvawe, prvi se tro{at rezervite naglikogenot vo teloto. “Udarnata dieta” e takvogladuvawe vo koe telesnata te`ina se namaluvaso tro{ewe na glikogenot i isfrlawe na vodataod tkivata. No, taa dieta e vsu{nost nekorisna.

[tom }e zapo~ne{ da jade{, glikogenotbrzo se nadomestuva. Malku }e is~ezne od toa {totreba da go izgubi{ - masnite naslagi. Dokolkunavistina saka{ da ostane{ vitok, treba da gonau~i{ i da go primenuva{ zdraviot na~in naishrana. Vsu{nost, spored nekoi ispituvawa samookolu 25% od lu|eto {to dr`ele dieta go menuvaatna~inot na ishrana i ostanuvaat viti. Sl. 6.

Sl.6

Test: dokolku naborot

e podebel od 2,5 sm,

predebel si.

Vnimatelno namaluvawe na te`inata

Prepora~livo epri namaluvawe natelesnata te`ina dase ispita i da seutvrdi “gubitokotna energijata”. Toazna~i, sekoj treba dajade pomalku hrana,otkolku {to senegovite dnevnipotrebi za energija.Vsu{nost, idealenna~in za namaluvawete`ina e koga sekombiniraat ve`bi

so mnogu umerena

ishrana.

Sl.7

Povle~i prava

lnija me|u

tvojata te`ina i

viso~ina.

To~kata kade tie

se se~at }e ti ja

ka`e tvojata

sostojba

Ne jade{ dovolno

Idealna te`ina

Vnimavaj, jadi pomalku,ve`baj pove}eDebel si, si gozagrozuva{ zdravjetoMnogu si debel ova eseriozno

Tvojata te`ina vo kg

Tv

oja

ta

vi

so

~i

na

vo

cm

1

2

3

4

5

47

Najdobro }e ja namali{ te`inata so na~inot “poleka no sigurno”, {to bi zna~elo,namaluvawe na te`inata po 0,5kg nedelno. Najdobro e sam da se gri`i{ za svojata dieta.

Kontrola na tvojot apetit

Idealnoto koli~estvo hrana mora da gi zadovoluva dnevnite potrebi na tvoeto telo,{to vsu{nost e biolo{kiot mehanizam koj go kontrolira tvojot apetit. Nekoe vreme pojadeweto, {e}erot koj se raznesuva so krvta }e go primaat kletkite, a vo mozokot seispra}aat poraki deka pak si gladen. Otkako }e jade{, `eludnikot e poln, a do mozokot seispra}aat poraki da se zapre so jadeweto. Ti si sit.

Pri podolgotrajno gladuvawe, teloto prvo gi koristi rezervite na glikogenot, apotoa masnite rezervi. Otkako i tie }e se istro{at, zapo~nuvaat da se koristat ibelkovinite od muskulite, za da se obezbedi energija, poradi {to muskulite se uni{tuvaat.Vistinskata opasnost od gladuvaweto e gubeweto na belkovinite, bidej}i pri toa se namaluvaotpornosta na organizmot kon infekcii, taka {to izgladnetite lu|e zaboluvaat od bolestiso smrtonosni posledici. Gubitokot na nad polovina od normalnata te`ina e smrtonosen.

Dodatok

^ir na `eludnikotVo `eludo~niot sok se sodr`i hlorovodorodna

kiselina koja uni{tuva najgolem broj bakterii koistignuvaat so hranata. @eludo~niot yid izla~uva leplivaliga koja sozdava obloga na vnatre{nata povr{ina na yidot.Taa liga go za{tituva yidot od kiselinata. Kaj nekoi lu|e,`eludnikot sozdava premnogu kiselina so koja ligata ne mo`eda se spravi. Kiselinata kaj niv go razjaduva yidot na`eludnikot i predizvikuva `eludo~en ~ir. ^ovekot imamnogu silni bolki.

Aktivnosti

A. Napravi sopstvena lista na ishrana(dieta)1 . Spored sopstvenata viso~ina, te`ina i

aktivnosti, zaklu~uvaj za svojata “idealna” te`ina. Dali ima{

dovolna ili nedovolna te`ina?2. Spored odgovorot na pra{aweto, sostavi

lista na hrana, kako i jadewa za po triobroci dnevno, za edna sedmica.

3. Prezentirajte gi listite na ishrana voparalelkata.

3. Istakni ja listata na hrana vo svojata sobai obidi se da se pridr`uva{ do sopstvenitezaklu~oci.

zdrav `eludnik ~ir

Denes se znae deka ~irot go predizvikuva edna bakterija koja e otporna na kiselinata. Porano,pacientite so ~ir se lekuvale so lekovi cel `ivot ili bile operirani za da im se otstranio{teteniot del od `eludnikot. Denes, lekuvaweto mnogu uspe{no se vr{i so antibiotici.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Objasni za{to vo ishranata treba dase sodr`i pomalku masti, a za{totreba celuloznata hrana?

2. Za{to vo ishranata treba da imapomalku sol i pomalku {e}er?

3. Navedi gi rizicite po zdravjeto odpregolemata telesna te`ina?

4. Za{to ne e korisna “udarnatadieta”?

5. Objasni {to zna~i “vnimatelonamaluvawe na te`inata”.

6. Objasni kako se kontrolira apetitotvo organizmot.

48

GLAVA 5

CIRKULATOREN

SISTEM

Vo zapisite od starite vremiwa, lekarite tvrdele deka “srceto e sredi{te na `ivototi na emociite”. Ova e delumno to~no, bidej}i denes znaeme deka pravilnotofunkcionirawe na organite vo krvonosniot sistem e od `ivotna va`nost za sekoj

~ovek. Krvonosniot sistem e ogromen; koga bi se spoile site krvni sadovi vo eden,toj sad bi bil dolg pribli`no 10.000 km i so nego bi mo`ele 2,5 pati da ja obvitkameZemjata okolu ekvatorot. Toa e navistina mo}en i efikasen transport kojfunkcionira non-stop.

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- krvotok- krv- limfa- krvni sadovi- srce- puls- krven pritisok- krvavewe- koagulacija

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e mo`e{:

- da gi raspoznava{, razlikuva{ i povrzuva{organite od sistemot i nivnite funkcii;golem i mal krvotok;

- da sporeduva{ osobini i funkcii na krvniteelementi, krvnite sadovi, srceto, krvta ilimfata;

- so usvoen redosled da gi opi{uva{ gradbatai procesite: srceva rabota, maliot igolemiot krvotok i koagulacijata na krvta.

48

49

SODR@INA 1

KRV I LIMFA -SOSTAV,

OSOBINI IFUNKCII

Prenesuvaweto na hranata i na gasovite vo telotogo vr{i krvonosniot sistem. Krvonosniot sistem kaj~ovekot e izgraden od iljadnici krvni sadovi, koi japrenesuvaat krvta. Dvi`eweto na krvta go ovozmo`uvarabotata na srceto. Krvta vo sebe nosi rastvoreni ilihemiski vrzani materii: hrana ili otpadni produkti ikislorod ili jaglerod dioksid. Krvta ne mo`e da dopredo site kletki, kade {to nejzinata funkcija ja prezemalimfata. Krvta i limfata se narekuvaat so edno ime –telesni te~nosti. Toa zna~i deka vo sostav na krvonosniotsistem gi vbrojuvame: krvnite sadovi, krvta, limfata isrceto.

Sostav i funkcii na krvta

Sl. 1. a) reducirana krv

b) oksidirana krv

a) b)

Krvnata plazma e te~niot del od krvta vo koja plivaat krvniteelementi. Sostavena e glavno od voda i mal procent na drugi materii:belkovini, grozdov {e}er (glukoza), soli, enzimi i dr. Taa gopretstavuva transportnoto sredstvo za krvnite elementi.

Krvni elementi i nivnite funkcii

Crveni krvni zrnca (eritrociti)

Sl. 2. a) krv

b) krvna plazma

Krvta e te~no svrzno tkivo. Gusta e i lepliva i ima crvenaboja. Vo ~ove~koto telo, prose~no ima okolu 5 l krv. Sostavena e odte~en del – plazma i krvni elementi: crveni krvni zrnca, beli krvni

zrnca i krvni plo~ki.

Funkcii na krvta se:····· prenesuva materii (kislorod, hrana, otpadni materii, jaglerod

dioksid) od eden del na teloto do drug;····· pomaga pri odbrana od bolesti;····· odr`uva postojani uslovi za rabota na kletkite.

Plazma

Crvenite krvni zrnca – eritrocitite (gr~.eritros – crven, kitos – kletka), vo 1 mm3 krv sezastapeni me|u 4-5 milioni. Nastanuvaat vo koskenata

srcevina od nediferencirani kletki, od koi sediferenciraat site krvni elementi. Koga }e stignatvo krvotokot, tie kletki gi gubat jadrata, so {to im sezgolemuva prostorot za vrzuvawe kislorod. Zna~i, kaj~ovekot, zrelite eritrociti nemaat jadra. Sekojasekunda se sozdavaat okolu 2 milioni eritrociti.

a) b)

50

Ulogata na crvenite krvni zrnca e vovrzuvaweto kislorod. Tie ja sodr`atbelkovinata hemoglobin, koja pak sodr`i`elezo. Za `elezoto se vrzuva kislorodot,koga negovata koncentracija e visoka vobelite drobovi (pri vdi{uvawe). Vo tkivatakade {to koncentracijata na kislorodot eniska, `elezoto go otpu{ta kislorodot.Hemoglobinot e dobar prenesuva~ nakislorodot: vo belite drobovi go prima, a vokletkite go otpu{ta.

Eritrocitite ostanuvaat vokrvotokot do 120 dena, a potoa se raspa|aat.No, materiite od koi se izgradeni, sedragoceni za organizmot i toj povtorno giupotrebuva: ostatocite na hemoglobinot gikoristi za boite na `ol~kata, a `elezoto zapovtorna izgradba na hemoglobinot.

Sostojbata, koga ~ovekot nema dovolnocrveni krvni zrnca ili ima nisko nivo nahemoglobin e nare~ena anemija. Anemi~niot~ovek e bled i ~uvstvuva op{ta slabostporadi nedostig na kislorod vo tkivata.Pri~inite za anemija mo`e da bidatnedostig na `elezo ili vitamini od grupataV vo ishranata, ili nekoe krvavewe.

Sl. 3 Krvni elementi: eritrocoti - crveni

leukociti - violetovi

trombociti - zeleni

Sl. 4 Eritrociti

[to se slu~uva koga ~ovekot izgubi

mnogu krv?

Se slu~uva, nekoj vo soobra}ajna nesre}a daizgubi mnogu krv. Dokolku, toj gubitok iznesuva 2 lkrv, `ivotot na ~ovekot e vo opasnost od dve pri~ini:

- opa|a krvniot pritisok i se zabavuvakrvotokot;

- opa|a brojot na eritrocitite, so {to senamaluva snabduvaweto na kletkite i tkivata so kislorod.

Od obemnoto iskrvavuvawe se mo`ni razli~niposledici, no najopasna e taa {to mozokot ostanuvabez kislorod. Osobata e vo nesvesna sostojba i mo`eda umre dokolku krvaveweto ne se zapre vedna{ i nese dade nova krv so postapka nare~ena transfuzija.

Sl. 5 Transfuzija

51

Beli krvni zrnca (leukociti)

Leukocitite (gr~. leukos – bel) se najkrupniformirani elementi vo krvta. Zastapeni se so 5-10.000vo 1mm3 krv. Nastanuvaat vo srcevinata na koskite, asozrevaat vo gradnata `lezda i vo limfnite jazli.Imaat jadro i samostojno se dvi`at, {to im ovozmo`uvada ja izvr{uvaat svojata funkcija – da go branat

organizmot pred tu|i materii ili telca. Leukocititese razlikuvaat i spored gradba i spored funkcija:nekoi gi jadat tu|ite ~esti~ki ili gi razgraduvaat, adrugi proizveduvaat odbranbeni molekuli.

Krvni plo~ki (trombociti)

Toa se najmalite krvni elementi. Vo 1mm3 krv giima 200 - 300.000. Nivnata uloga e da u~estvuvaat vozgrut~uvaweto na krvta (koagulacijata), so {tozapira krvaveweto.

Krvarewe i zgrut~uvawe na krvtaSl. 6 Leukociti

Koga }e se raskine ko`ata i }e se sozdade rana, vedna{ seaktiviraat trombocitite koi go sodr`an enzimot trombin.

Trombinot dejstvuva na edna belkovina vo krvta, taka {to taase pretvara vo ni{ki. Belkovinskite ni{ki se lepat me|u sebei so krvnite elementi, so {to sozdavaat krven kola~ koj jazatvara ranata i krvaveweto prestanuva.

Ova e mnogu poednostaven opis na zgrut~uvaweto na krvta-koagulacijata. Vsu{nost, za da se slu~i ovoj proces, neophodnise mnogu materii. Nekoi od niv se nasledni, a nekoi gi vnesuvameso hranata.

Sl. 8 Krven kola~Sl. 7 Koagulacija pri ranuvawe

a) ranuvawe

b) zgrut~uvawe

v) Krven kola~

Nekoi lu|e ne ja na-sledile osobinata da sozda-vaat edna va`na belkovina,poznata kako faktor 8. Tieja nosat naslednata bolesthemofilija. Krvta kaj ovielu|e se zgrut~uva mnogudolgo vreme, taka {to imala rani~ka kaj niv mo`eda predizvika golemigubitoci krv.

Krvta {to se ~uva vobolnicite za medicinskipotrebi, mora da bideza{titena od zgrut~uvawe.

52

Za taa cel i se dodavaat antikoagulansi,materii koi go popre~uvaat zgrut~uvaweto,kako {to e natrium citrat.

O~igledno e, deka zgrut~uvaweto nakrvta za organizmot e korisno koga toj }e sezdobie so rana. No, dokolku toa se slu~i vokrvnite sadovi, za organizmot ekatastrofalno. Krvotokot sodr`i prirodnimaterii koi go spre~uvaat vnatre{notozgrut~uvawe na krvta. I pokraj toa,zgrut~uvaweto ponekoga{ se slu~uva voarteriite i predizvikuva srcev udar. Toaobi~no e predizvikano od stesnuvawe na yidotna arterijata na koj se natalo`il holesterol.So toa mo`e da zapo~ne procesot navnatre{noto zgrut~uvawe na krvta, nare~entromboza. Sl. 9.

Limfa i limfni jazli

Limfata e me|ukleto~na te~nost {tose sozdava otkako plazmata }e premine odkrvnite kapilari vo prostorot me|u kletkite.Taa gi sodr`i site materii od plazmata ileukocitite, koi otkako }e navlezat volimfata se narekuvaat limfociti. Odlimfata, kletkite gi primaat hranlivitematerii, kislorodot i drugite potrebnimaterii, a vo nea gi izla~uvaat produktitena svojata razmena na materiite. Ulogata nalimfata e, zna~i, da posreduva pri razmenata

na materiite me|u krvta i kletkite.Limfata ne mo`e da se vrati nazad vo

krvnite kapilari, poradi toa {to vo nivkrvniot pritisok e visok. Od tkivata,limfata se vra}a vo krvta po limfnitekapilari koi imaat ponizok pritisok odkrvnite sadovi. Limfnite kapilari jasobiraat limfata i ja nosat vo limfnitesadovi, od koi najgolem e gradniot limfovod.

Limfata od nego se vliva vo venite, pred tieda se vleat vo srceto.

Sl. 9 Krven sad so tromb

krven sad

tromb

krv

Sl. 10 Limfni jazli i sadovi

vena

graden

limfovod

limfni

jazli

limfni

sadovi

53

Pred da se vleat vo venite, limfnite sadovipominuvaat niz limfnite jazli. Toa se sitniorgani koi vo grupi se rasporedeni niz teloto (vovratot, pazuvite, preponite). Vo niv limfata se

pro~istuva pred da se vlee vo krvta. Limfnitejazli se del od odbranata na teloto, bidej}i vo nivse razgraduvaat tu|ite telca, kako {to semikroorganizmite. Osven toa, vo niv sozrevaatmladite beli krvni zrnca. Sl.11.

Sl. 11 Limfen jazel

odvoden

limfen

sad

krvni

sadovi

dovoden

limfen

sad

pro~is-

tuvawe

na

krvta

Aktivnosti

A. Mikroskopirawe na preparat od krv1 . Nastavnikot }e ti dade traen preparat od

~ove~ka krv.2. Postavi go pod “malo”, a potoa pod “golemo”

zgolemuvawe.3. Dokolku preparatot e oboen, vo nego }e gi

vidi{ crvenite i belite krvni zrnca.Spored koj sostaven del mo`e{ da girazlikuva{?

Krvnite plo~ki ne mo`e{ da gi vidi{,bidej}i za niv treba posebna podgotovka napreparatot.

Proveri go svoeto znaewe:

1. Spored koi osobini i funkcii gi razlikuvame belite i crvenite krvni zrnca (navedi 3).2. Nau~nicite so istra`uvawe go ispituvale brojot na eritrocitite kaj lu|e koi `iveat na nadmorska viso~ina 0m i na 5860 m. Rezultatite se:

nadmorska viso~ina 0 m 5.0 milioni vo mm3 krv nadmorska viso~ina 5860 m 7,4 milioni vo mm3 krv

[to misli{, zo{to tie brojki se razli~ni? Pomo{: na pogolemi nadmorski viso~ini, vozduhot sodr`i pomalku kislorod.3. Navedi dve pri~ini zo{to e opasno ako se izgubi nad 2 l krv.4. Nabroi gi funkciite na: a. krvnata plazma b. eritrocitite v. leukocitite5. Objasni zo{to lu|eto ~uvstvuvaat slabost koga vo ishranata nemaat dovolno `elezo.6. Zo{to nema da iskrvavime koga }e se bocneme so igla?

54

SODR@INA 2

SRCE, KRVNISADOVI (GRADBA I

FUNKCIJA) IGOLEM I MAL

KRVOTOK

Op{t plan na cirkulacijata

Organite so koi krvta te~e niz teloto goso~inuvaat krvonosniot sistem. Najva`niot organ vokrvonosniot sistem e srceto, koe e smesteno me|ubelodrobnite krilja vo gradniot ko{. Sl. 1 Funkcijatana srceto e da ja pumpa krvta niz teloto.

Drugiot del od krvonosniot sistem e sostaven odkrvni sadovi, me|u koi razlikuvame:····· Arterii se krvni sadovi koi ja iznesuvaat krvta od

srceto i ja nosat kon site organi. Vo yidovite imaat

oksidirana krv

reducirana krv

Sl. 1.

Sl. 2.

debel muskulen yidmal dijametar

Arterija

sloj na mazno muskulno tkivo, poradi {to mo`at da se{irat i da se stesnuvaat. Sl. 2.

····· Veni se krvni sadovi koi ja sobiraat krvta od organite ija nosat vo srceto. Venite ne se tolku elasti~ni, zatoa{to slojot na maznoto muskulno tkivo kaj niv e mnogu

Sl. 3. Vena

golem dijametartenok muskulen yid

Sl. 4 Klapi vo venite

krvta te~e kon sr-

ceto - klapite se

otvoreni

krvta te`nee da se

vrati no klapite se

zatvoreni i go onevoz-

mo`uvaat toa

kon srceto

55

Sl.5.

kapilari

arterija

vena

potenok. Golemite veni imaat klapi

vo vid na torbi~ki so koi sepopre~uva vra}aweto na krvta voniv.Sl.3.

····· Kapilarite se mnogubrojni,mikroskopski tenki krvni sadovikoi gi povrzuvaat arteriite ivenite vo organite (Sl. 5 i 6.). Kogakrvta te~e niz kapilarite, od nivse ispu{taat kislorodot i drugitekorisni materii i navleguvaat vokletkite. Nepotrebnite materiiizleguvaat od kletkite vome|ukleto~nata te~nost i solimfnite sadovi se iznesuvaat odtkivata.

Vo na{eto telo

funkcioniraat dva krvotoka

Mal (belodroben) krvotok

Srceto kaj cica~ite i kaj~ovekot, so nadol`na pregrada epodeleno na leva i desna polovina. Vodesnata polovina se sobira venskata(reducirana) krv, a vo levata protekuvaoksidirana krv. Maliot krvotok giopfa}a slednive delovi:� Od desnata polovina na srceto se

ispumpuva reduciranata krv (kojanosi jaglerod dioksid) vobelodrobnite arterii, a od tamu vobelite drobovi, kade {to }e primikislorod.

� Od belite drobovi, nizbelodrobnite veni, vo levatapolovina od srceto se vra}aoksidiranata krv. Sl. 7.

56

Golem (telesen) krvotok

Golemiot krvotok gi opfa}a slednive delovi:� Od levata polovina na srceto, oksidiranata krv se vpumpuva vo najgolemata arterija -

aortata. So nejzinite granki – arteriite, krvta se nosi vo site organi i tkiva.� Od site tkiva i organi so venite se sobira reduciranata krv i so dvete prazni veni se

nosi vo desnata polovina na srceto.

Srce

Srceto e centralniot organ vokrvonosniot sistem. Smesteno e vo gradniotko{ me|u dvete krilja na belite drobovi, naddijafragmata. Obvitkano e so srcevo }ese koeima za{titna uloga.

Srceviot muskul e izgraden odrazgraneti vlakna na napre~no-prugastotomuskulno tkivo. Vnatre{nosta mu e podelenaso nadol`na pregrada na lev i desen del. Sekojod niv, napre~no e podelen na pretkomora ikomora. Me|u niv ima otvori, koi se zatvoraatso klapi, so {to se popre~uva vra}aweto nakrvta, t.e. krvotokot e ednonaso~en.

levo

belodrobno

krilo

srce

dijafragma

Sl.8

leva komora

Sl.9

aortabelodrobna

arterija (kon

belite drobovi)

belodrobni

veni (od belite

drobovi)

dolna prazna

vena

desna

komora

desna klapa

pretkomora

klapa

gorna prazna

vena

klapa

Nasoka na krvotokot vo srceto

····· Reduciranata krv od teloto,preku dvete prazni veni ja polnidesnata pretkomora. So nejzi-noto stegawe, klapata se otvorai krvta se vpumpuva vo desnatakomora.

····· Desnata komora sestega i krvta sevpumpuva vob e l o d r o b n i t e

arterii i se nosi vobelite drobovi.Tamu go ispu{ta ja-glerod dioksidot, ago prima kislorodot(se oksidira).

aorta

57

· Od belite drobovi, oksidiranata krv, so pomo{ nabelodrobnite veni se vliva vo levata pretkomora. Pristegawe na levata pretkomora, se otvara klapata kon levatakomora i krvta se vpumpuva vo levata komora. Od levatakomora, krvta se pumpa vo najgolemata arterija – aortata.

Rabota na srceto

Rabotata na srceto se sostoi od neprekinati, ritmi~nikontrakcii i opu{tawa na srceviot muskul, {to se slu{a kakobiewe na srceto. Srcevata brzina iznesuva okolu 70 biewa vominuta. Koga celiot srcev muskul e opu{ten, krvta od prazniteveni gi polni pretkomorite. (a).

Koga muskulot vo dvete pretkomori }e se kontrahira,vo komorite e opu{ten. Poradi toa, krvta se potisnuva nizklapite od pretkomorite vo komorite (b). Potoa, se stega

muskulot vo komorite, a vo pretkomorite se opu{ta. Pritoa, krvta se potisnuva vo arteriite (t.e. aortata)(v). Natamu,ova pak se povtoruva i e nare~eno srcev ciklus – srceva

revolucija. Sl. 10.

a)

b)

v)

Sl. 10

Srcevi arterii

Za da ja odr`i neprekinatata ritmi~na rabota,na srceviot muskul mu treba postojano dobro snabduvaweso kislorod i hrana. Toa go obezbeduvaat srcevite

arterii koi se razgraneti vo srceviot muskul. Sl. 12Srceto ne prima kislorod od krvta {to protekuva

vo negovata vnatre{nost, poradi toa {to srceviot muskule mnogu debel.

Srceviot udar e predizvikan koga nekoja odsrcevite arterii e blokirana.

Sl. 11. Puls

Se dodeka srceto~uka, toa predizvikuva bran

na krven pritisok koj seprenesuva po dol`inata nagolemite arterii. Toj bran napritisok se narekuva puls.

Dokolku, so prst japritisne{ arterijata podko`ata na zglobot nadlankata, }e gopo~uvstvuva{ pulsot kakoslabo biewe.

Sl. 12.

Srcevi

arterii

58

Kontrola na srceto

Postoi eden vpe~atliv fakt:dokolku srceto se izvadi od teloto, toanekoe vreme prodol`uva samo da ~uka. Sodrugi zborovi, mehanizmot koj ja sozdava

srcevata rabota e vo samoto srce.

Rabotata na srceto (kontrakciite) japredizvikuvaat slabi elektri~ni impulsi.Tie samostojno (avtonomno) se sozdavaat vodva jazli od specijalno tkivo vo desnata

pretkomora, a se ispra}aat niz celiotsrcev muskul. Mestoto kade {to se sozdavaatimpulsite se narekuva sozdava~ na impuls).Toj e povrzan so centarot za srcevata

rabota vo mozokot, koj ja regulirabrzinata na bieweto i volumenot na krvta{to se pumpa.

Ponekoga{, impulsot ne se sozdavaispravno ili se blokira prenesuvaweto naimpulsot niz srceviot muskul. Dokolku se

Sl. 13 Kontrola na rabotata na srceto

Sl. 14 Ve{ta~ki pejsmejker

srce

sozdava~

na impuls

nerv

zabrzuva~

nerv

zabavuva~

'rbeten

mozok

centar za

kontrola na

srceto

mozok

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Opi{i ja razlikata vo funkciite igradbata na arteriite i venite.

2. Opi{i go so pomo{ na {ema, maliot(belodrobniot) krvotok.

3. Objasni go nazivot na golemiot (telesniot)krvotok.

4. Opi{i go patot na krvta niz srceto.5. Pri koja akcija na srceviot muskul se

tro{i energija?6. Opi{i go sozdavaweto na impulsot vo

srceto.

Aktivnosti

A. Ispitaj go rabotniot efekt nasrceto

Srceto vr{i rabota dodeka ja pumpakrvta. Pri edno stegawe na komorite, toaispumpuva 70 ml krv.1 . Izmeri go svojot puls i presmetaj

kolku krv ispumpuva srceto vo ednaminuta, eden den i kolku vo tek na ednagodina.

slu~i toa, so hirur{ka intervencija, na ~ovekotmu se vgraduva ve{ta~ki pejsmejker. Toa eelektronska naprava koja se vgraduva pod ko`atana gradniot ko{. Toj ispra}a elektronski drazbikoi predizvikuvaat kontrakcii na srceviotmuskul. Sl.14.

59

Bolesti na krvta

� Nekoi lu|e nemaat dovolno eritrociti vo krvta. Poradi toa, tie se bledi i imaat ~uvstvo na

postojan zamor, poradi nedostig na kislorod vo nivnite tkiva i organi. Ovaa bolest e nare~ena

anemija. Edna od naj~estite pri~ini za anemija e nedostig na `elezoto vo nivnata ishrana.

@elezoto e potrebno za sozdavawe hemoglobin koj e vo sostav na eritrocitite.

� Leukemija e vid na rak (kancer) koj gi zafa}a belite krvni zrnca (leukocitite). Vo ovaa bolest,

vo krvta se sodr`at mnogu pove}e leukociti od normalno, taka {to vo nea nema prostor za

eritrocitite. Leukemijata mo`e da bide smrtonosna, no ~esto uspe{no se lekuva.

SODR@INA 3

O[TETUVAWA IZA[TITA NA

CIRKULATORNIOTSISTEM

Krvonosniot sistem e od posebna va`nost za

organizmot. Zatoa e potrebno toj da se odr`uva vo dobrasostojba i da se steknat i odr`uvaat zdravi naviki voodnesuvaweto na ~ovekot. Pravilnoto rabotewe nasrceto, dobrata sprovodlivost na krvnite sadovi, kakoi odr`uvawe na nivoata na materiite vo krvta i volimfata, se odrazuvaat vrz op{toto zdravje na ~ovekot.Zdravite lu|e mora da se pogri`at za pravilna ishrana,

ve`bawe, kako i da ne pu{at i da ne vnesuvaat mnogualkohol. Lu|eto koi imaat problemi, treba da pobaraatpomo{ od svojot lekar.

� AIDS (SIDA) e bolest {to isto

taka, gi napa|a leukocitite.

Predizvikana e od HIV virusot,

koj se umno`uva vo niv i gi

razgraduva. Toa zna~i deka

organizmot go gubi odbranbeniot

sistem i e neotporen kon napad

na koj i da e mikroorganizam.

Zabolenite od AIDS umiraat od

nekoja druga infekcija

predizvikana od mikroorga-

nizmi.(Sl.1 i 2.) Sidata (AIDS) e

najte{koto virusno zaboluvawe

na odbranbeniot sistem, koj eSl. 1 Bolen od SIDA Sl. 2 Virus na SIDA

te{ko o{teten i ve}e ne go za{tituva organizmot. Ovaa bolest zasileno se prou~uva od 1980

godina, no lek protiv nea se u{te ne e pronajden.

� Hemofilija e nasledna bolest, vo koja krvta ne se zgrut~uva normalno. Taa bolest sozdava razli~ni

problemi, me|u koi e krvaveweto vo zglobovite, koe e mnogu bolno. Hemofilijata e nasledna bolest

koja e povrzana so polot, bidej}i ma`ite zaboluvaat. Zabolenite treba postojano da primaat

preparat koj se dobiva od krvta na zdravi lu|e. Hemofilijata ne mo`e da se izle~i.

Problemi so krvnite sadovi

Problemite so krvnite sadovi se me|u naj~estite zdravstveni tegobi, osobeno kajlu|eto so prekumerna telesna te`ina ili kaj nepodvi`nite. Kaj niv se javuvaat modrinki

predizvikani od izleana krv od prsnati potko`ni kapilari.

60

····· Pro{ireni veni se potko`ni pro{ireni veni, naj~esto na nozete. Pro{iruvaweto navenite e predizvikano so nepravilna rabota na klapite vo venite, poradi {to krvtane te~e normalno. Krvta se sobira vo venite, namesto da te~e kon srceto, poradi {toyidovite na venite se pro{iruvaat.

····· Stvrdnuvawe na arteriite (arterioskleroza) epredizvikano so natalo`uvawe na holesterol vonivnite yidovi. Poradi nivnoto stesnuvawe,krvniot pritisok vo niv e premnogu visok. Yidovitena takov krven yid se slabi i lesno prsnuvaat. Akotoa se slu~i vo srcevite arterii, mo`e da nastapisrcev udar. Dokolku se stvrdnat arteriite vomozokot, nastapuva mozo~en udar.

····· Trombozata e bolest predizvikana od zgrut~uvawena krv. Zgrut~uvaweto na krvta vo krven sad vo vidna zrnce, nare~eno tromb, mo`e da bide opasno. Akose stvori tromb i zatne va`en krven sad, kako {toe srcevata arterija, nastanuva srcev udar. Sl.3.

Sl. 3. Srcev udar - infarkt

leva srceva

arterija

tromb vo

arterijata

zatemnetata

zona ne

funkcionira

Krven pritisok - visok krven pritisok

Pumpaweto na srceto, kombinirano so razgranuvaweto na arteriite vo arterii so sepomal dijametar, sozdava vo niv zna~itelen pritisok. Nie go narekuvame krven pritisok.

Va`no e krvniot pritisok da bide razumno visok, so {to }e ovozmo`i dvi`ewe na krvta.Tvojot krven pritisok se menuva vo vrska so toa {to raboti{. Op{to, se {to

predizvikuva pobrzo ~ukawe na srceto ili stesnuvawe na arteriite, mo`e da go poka~i

krvniot pritisok. Na primer, lutinata, vozbuduvaweto i ve`baweto imaat takov efekt.

Kaj nekoi lu|e, krvniot pritisok e postojanoprevisok. Toa sozdava dopolnitelno optovaruvawe nasrceto. Krvniot pritisok mo`e da predizvikaprsnuvawe na krvnite sadovi, osobeno kaj postaritelu|e. Kaj niv krvnite sadovi so godinite se oslabeni.Dokolku toa se slu~i vo mozokot, kletkite vo oblastana prsnuvaweto na krvniot sad }e izumrat, {torezultira so mozo~en udar. Bolniot so mozo~en udarmo`e da ostane delumno paraliziran i nesposobenjasno da zboruva. Ponekoga{ mozo~niot udar esmrtonosen. Mozo~en udar mo`e da bide predizvikanvo mozokot i od krven sad {to e blokiran so tromb -zrnce od zgrut~ena krv.

[to go predizvikuva visokiot krven pritisok?Toa u{te ne go znaeme sosema to~no, no lekarite gopovrzuvaat so stresot i nervozite na `ivotot, soprekumernoto jadewe, pu{eweto i so pieweto premnogualkohol. Dokolku ~ovek ne se ~uvstvuva dobro, lekarotprvo }e mu go izmeri krvniot pritisok. Sl. 4.

Sl. 4. Merewe krven pritisok

61

[to predizvikuva srcev udar?

Obi~no, kaj ~ovekot dolgo vreme pred srceviot udar, arteriite zapo~nuvaat da sestvrdnuvaat. Pri~inata za toa e holesterolot, materija sli~na na masnotiite, koja senatalo`ila na yidovite na nekoi od arteriite. Srcevite arterii se stesnuvaat i niz nivkrvta zabaveno te~e.

Sl.5 Srce so izvr{ena baj-pas operacija

aorta

premostuvawe

srceva

arterija

srceva arterija

zatnuvawe na

srcevata arterija

premostuvawe

^ovekot ne znae za ovie pro-meni, duri iako aktivno ve`ba. No,naedna{ toj ~uvstvuva bockava bolka

vo gradite i vo levoto ramo (angina) ise onesvestuva. Vo edna od srcevitearterii, se sozdal tromb – zrncezgrut~ena krv. Arterijata eblokirana, a srceviot muskulostanuva bez kislorod i prestanuvada bie. Toa e srcev udar. Momentalnapomo{ pri srcev udar e masa`a nasrceto i prenesuvawe do najbliskataambulanta. Dokolku e o{teten mal delod srceviot muskul, bolniot brzozakrepnuva. No, ako e zafatenpogolem del od srceto, toj umira.

Za da se spre~i srceviot udar, dokolku lekarot utvrdi rizik, se vr{i operativenzafat nare~en baj-pas (premostuvawe, zaobikoluvawe), so koj bolkite se olesnuvaat, a`ivotot na ~ovekot normalno se odviva.

Kako mo`eme sami da go predupredime i da go izbegneme srceviot udar? Za da goizbegneme stvrdnuvaweto na arteriite, treba da go odr`uvame holesterolot na nisko nivo.Toa se postignuva preku ishrana so rastitelni masla i so odbegnuvawe na pu{eweto. Sl. 5Najva`na cel na organizmot, pokraj odr`uvaweto na biolo{kite osobini e, da ostane zdrav.

Dodatok

Elektrokardiogrami (EKG)

E l e k t r o k a r d i o g r a m i t e(EKG) se grafi~ki zapisi koi davaatinformacii za na~inot na rabotatana srceto. Za da se napravi EKG, nako`ata na gradniot ko{, blisku dosrceto se postavuvaat elektrodi. Tiegi primaat elektri~nite signali odpejsmejkerot, kako {to se dvi`at nizsrceviot muskul. EKG/A e od srce sonormalna rabota. EKG/B e rabota nasrce koe ~uka nepravilno. Kaj negose javila fibrilacija (treperewe)koe e smrtonosno, ako navremeno nese lekuva.

1 sekunda

A

B

62

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Anemija e bolest na krvta. Osvennedostigot na `elezoto, nedostigot

na koi materii vo ishranata mo`e da japredizvikaat? (Pogledaj: Ishrana).

2. Za{to hemofilijata e neizle~iva bolest?[to ja predizvikuva?

3. Opi{i ja bolesta tromboza.4. Objasni kako holesterolot mo`e da

predizvika srcev udar.5. Obrazlo`i gi podgotovkite na krvnite

sadovi za ve`bawe.6. Navedi gi pri~inite i posledicite od

visokiot krven pritisok.

Aktivnosti

A. Ispitaj go vlijanieto na ve`bawetovrz brzinata na bieweto na srcetoKoga pove}e ve`ba{, na tvoite muskuli imtreba pove}e kislorod. Za da go obezbeditoa, srceto zapo~nuva zabrzano da bie.Srceto pobrzo ja vpumpuva krvta vo belitedrobovi za da primi kislorod, a potoamuskulnite kletki go koristat kislorodotza energetski potrebi.1 . Opu{ti se i ostani taka nekolku

minuti. Najdi go svojot puls ipresmetaj kolku pati ~uvstvuva{ biewena pulsot vo 1 minuta. Zapi{i gorezultatot.

2. Seu{te bidi vo miruvawe, izmeri gopulsot u{te edna{ i zapi{i javrednosta vo tabelata. Presmetajsredna vrednost na brzinata napulsot.

3. Napravi nekolku ve`bi ili istr~ajnekoja pateka vo u~ili{niot dvor.

4. Otkako }e go zavr{i{ ve`baweto,izmeri ja brzinata na svojot puls.Zapi{i go rezultatot i sporedi go sosrednata vrednost na pulsot vomiruvawe.

5. Zaklu~uvaj: Dali ja potvrduva{hipotezata (iskazot) vo vovedniot delna ovaa aktivnost?

63

Spored Svetskata zdravstvena organizacija koja e del na ON, definicija za zdravjee "sostojba na celosna fizi~ka, umstvena i socijalna blagosostojba" Ovaadefinicija verojatno ti zvu~i idealno bidej}i gi opfa}a site aspekti na ~ove~kiot`ivot. Od biolo{ki aspekt bi rekle samo deka organizmot e zdrav koga `iveeusoglaseno so svojata sredina, nema povredi, nitu bolki ili naru{ena funkcija nanekoj negov del.

GLAVA 6

IMUN

SISTEM

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- imunobiolo{ka reakcija- krvni grupi- antigen – antitelo- imunitet- SIDA (AIDS)- vakcina- alergija- transfuzija- transplantacija.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite, }e

mo`e{:

- da go razbira{ zna~eweto napoimite;

- da objasnuva{ vidovi imunitet,transfuzija, transplantacija;

- da opi{uva{ so to~en redosledreakcija antigen-antitelo, vos-palenie – odbrana na organizmot.

63

Leukocit

protiv

bakterii

64

SODR@INA 1

KRVNI GRUPI,

IMUNOBIOLO[KI

REAKCII

Krvni grupi i transfuzija

� Krvta na sekoj ~ovek ja grupirame vo edna od ~etiritekrvni grupi: A, V, AV i O. Tipot na krvnata grupa ne semenuva so tek na `ivotot, bidej}i se nasleduva odroditelite i spa|a vo naslednite osobini naorganizmot.

Bukvite A, V, AV i O ja ozna~uvaat belkovinata –

krvniot antigen koja se nao|a na povr{inata na crvenite

krvni zrnca (eritrocitite).Vo krvnata plazma se sodr`at belkovini - krvnite

antitela koi ne stapuvaat vo reakcija so sopstveniotantigen. Toa e prika`ano vo tabelata.

Sl. 1 Ispituvawe na krvnata grupa

krvna grupa antigen na antitela vo

eritrocitite plazmata

A A anti -V

V V anti -A

AV AV nema

O nema anti -A i anti -B

Vo krvta na lu|eto sekoga{ ne se kombinirani, naprimer, antigenot A i antiteloto anti-A vo plazmata. Kajsekoj od nas, krvnite antigeni na eritrocitite i krvnite

antitela vo plazmata se usoglaseni, pa ne se slu~uvaatproblemi.

Sl. 2 Zgrut~ena krv - krven kola~ Sl. 3 Zgrut~uvawe na krvta

krvna grupa A

so antigen A

krvna grupa V so

antitela anti -A

me{awe

eritrocitite

se zalepeni

Dokolku e potrebno nekomu da mu se dade tu|a krvso transfuzija, za da ne nastanat komplikacii,neophodno e da se ispitaat krvnite grupi na primateloti na daritelot. Ako toa ne se stori i ako se izme{aatrazli~ni krvni grupi, vo odbrana na organizmotstapuvaat krvnite antitelavo plazmata, protiv krvniteantigeni od tu|ata krv ikrvta se zgrut~uva.

Transfuzijata mo`eda se izvede samo me|u sood-vetnite krvni grupi ili so

krvna grupa O, koja mo`e daja primat lu|e so koja i da ekrvna grupa, bidej}i vo neanema krvni antigeni. Zatoakrvnata grupa O se narekuva“idealen daritel”.

65

Lu|e so krvna grupa AV mo`e da primaat krv od site drugi krvni grupi, bidej}inivnata krv ne sodr`i krvni antitela. Taa krvna grupa e nare~ena “idealen primatel”.

� Drugo grupirawe na krvta se vr{i spored belkovinata (antigenot) Rh vo

eritrocitite. Lu|eto {to go imaat antigenot se Rh+ (pozitivni), a tie {to go nemaatse Rh- (negativni). Inaku, imeto na belkovinata Rh e Rhezus (rezus), {to e ime na edenvid majmuni, kaj koi e otkriena. Dokolku pri transfuzijata se izme{a Rh+ so Rh- krv,nastanuva nejzino zgrut~uvawe.

Utvrduvaweto na krvnite grupi od AVO i Rh sistemot se vr{i so ednostavno testirawe na

krvta. Dali eden ~ovek }e ima krv ARh+ ili ORh+ ili nekoja druga kombinacija, odlu~uva

nasleduvaweto. Krvnata grupa se nasleduva so kombiniraweto na roditelskite geni za krvna

grupa.

Krvni grupi vo Evropa

A 42,5% Rh+ 85%

O 37,0% Rh- 15%

V 14,0%

AV 6,5%

Transplantacija

Transplantacija e hirur{ka postapka so kojaeden organ se zamenuva so drug. Ovaa postapka e mnoguslo`ena.

Od svoeto iskustvo znae{ deka ako se prese~e{,ko`ata brzo se obnovuva, zazdravuva. Nekoi od tkivata,se obnovuvaat, no o{tetenite organi koi prestanaleda rabotat, sami ne se obnovuvaat. Nekoi od na{iteorgani se vo parovi (bubrezite, belite drobovi i dr.),taka {to lu|eto mo`at normalno da `iveat samo soeden od niv. Lu|eto mo`at da `iveat i so polovina oddol`inata na crevata i samo so polovina `eludnik.

Sl. 3. Denes se transplantiraat

organite oboeni so crveno:

1. Ro`nica

2. Srce

3. Klapi vo srceto

4. Beli drobovi

5. Crn drob

6. Bubreg

7. Koska

8. Koskena srcevina

9. Kosa

10. Mozo~no tkivo (retalno)

11. Tenko crevo

12. Pod`eludo~na `lezda

Sigurno si slu{nal za“presaduvaweto” na organite –transplantacijata na bubreg

ili srce. Ovoj zafat seprezema samo kaj pacient, kajkogo nekoj organ funkcioniratolku lo{o, {to mu e zagrozen`ivotot.

Za da se izvr{i zamenana organ, neophodni se brzi itemelni ispituvawa na bol-niot ~ovek, kako i nadaritelot na organot. Tie

66

ispituvawa se nare~eni tipizirawe na tkivoto, za da se pronajde geneti~ki sli~en daritel

na organot. [to e geneti~kata sli~nost pogolema, pomali se mo`nostite za otfrlawe naorganot. Bubregot naj~esto se zema od `iv daritel, bidej}i {ansite se visoki da ostanat vo`ivot i bolniot primatel i daritelot. Me|utoa, koga stanuva zbor za srceto koe treba dabide vgradeno od eden na drug ~ovek, o~igledno e deka se zema od ~ovek koj bil zdrav, nosmrtno nastradal, na primer, vo soobra}ajna nesre}a.

Otfrlawe na transplantiran organ

Transplantiraniot organ za organizmot – primatel, pretstavuva tu|o telo, so tu|ibelkovini. Poradi toa, leukocitite od tipot limfociti gi napa|aat negovite kletki.Otfrlaweto na transplantiraniot organ mo`e da bide lekuvano so lekovi za zapirawe ilizabavuvawe na otfrlaweto na organot. Za nesre}a, toa go ostava pacientot neza{titen konmikroorganizmite.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi gi imiwata na krvnite grupi. Za{to se takaimenuvani?

2. Kade se nao|a antigenot vo krvta?3. Koga mo`e da se javat komplikacii me|u krvnite antigeni i

antitela?4. Kade se smesteni krvnite antitela?5. Za{to krvnata grupa O e idealen daritel, a AV, idealen

primatel?6. Opi{i go grupiraweto na krvta spored Rh belkovinata.7. Od {to zavisi krvnata grupa na krvta na eden ~ovek? Dali

taa se menuva so starosta? Za{to?

67

SODR@INA 2

NARU[UVAWE IBOLESTI NA

IMUNOBIOLO[KATAZA[TITA

Nadvore{na odbrana protiv bolestite

Zaraznite bolesti koi gi predizvikuvaatmikroorganizmite imaat mnogubrojni pati{ta niz koivleguvaat vo teloto. No, teloto razvilo svoi brojninadvore{ni prepreki so koi nastojuva da gi zaprenapa|a~ite:

· odbranbena pokrivka – ko`ata;

····· gusta liga koja se izla~uva vo di{nite pati{ta,

koja gi popre~uva mikroorganizmite od vozduhot

da navlezat vo belite drobovi. Del od ligata se

iska{luva, a del se goltnuva.

····· Vo eludo~niot sok, hlorovodorodnata kiselina

gi ubiva mikroorganizmite {to stignuvaat so

hranata ili so progoltanata liga.

····· Solzite koi postojano ja izmivaat povr{inata

na o~ite dodeka trepkame.

Vnatre{na odbrana protivbolestite

Tvoeto telo ima mo}na odbrana koja bitrebalo da gi uni{ti onie mikroorganizmi koise probile niz nadvore{nata odbrana.Vnatre{nata odbrana ja vklu~uva krvta prekuprocesite: fagocitozata, imuniot odgovor ikoagulacijata (so koja se zatvoraat ranite).

Vo odbranata protiv mikroorganizmite{to predizvikuvaat bolesti, organizmot givklu~uva belite krvni zrnca. Leukocitite giuni{tuvaat napa|a~ite na dva na~ina: jadej}i

gi (so fagocitoza) ili so imun odgovor. Sl.1

Fagocitoza

Nekoi vidovi beli krvni

zrnca (limfocitite) mo`e da janapu{tat krvta i da se dvi`at niztkivata, nasekade vo teloto.Otkako }e naidat na bakterii, seizvivaat okolu niv i gi zatvaraatvo svojata vnatre{nost. Procesotna vakvo “goltnuvawe” nabakterijata e nare~en fagocitoza

(gr~. fagei – jadam, kitos – kletka). Sl. 1

a)

b)

v)

limfocit

limfocit

fagocit

68

Otkako }e ja “goltne”bakterijata, belotokrvno zrnce }e jauni{ti i }e ja raz-gradi. Sl. 2 i 3.Mestoto kade {to toase slu~uva e crveno,ote~eno i boli, toa evospaleno. Odizumrenite belikrvni zrnca, bakte-riite i razgradenitekletki, se sozdavagnoj.

Sl.2 Leukocit i bakterii

fagocit

bakterija

fagocitot

ja

opkru`uva

bakterijata

... potoa ja

razgraduva

Sl. 3 Fagocitoza

Sl. 4

Imun odgovor

Ponekoga{ so prstite mo`e{ da gi dopre{ limfnitejazli na vratot ili vo tvoeto pazuvo. Tie se malku zgolemenikoga se aktivni vo imuniot odgovor, t.e. kaj tebe e vo tek nekoevospalenie. Toga{ treba da pobara{ lekarska pomo{.

Imuniot odgovor e slo`en specifi~en proces (meha-nizam) koj se aktivira vo momentot koga vo organizmot }e navle-zat mikroorganizmi. Imuniot odgovor se naso~uva samo kon

toj vid mikroorganizam koj navlegol vo teloto, te. toj e speci-

fi~en.Imuniot odgovor se sostoi od:

- aktivirawe na limfocitite da zapo~nat da sozdavaatspecifi~ni antitela protiv antigenite namikroorganizmot i

- reakcija antigen – antitelo (imunobiolo{ka reakcija). Za{titata {to ja sozdavaat limfocitite so nivniteantitela e specifi~na i e nare~ena imunitet na organizmotkon eden mikroorganizam, te. edna zarazna bolest.

Na povr{inata na mikroorganizmot postojat posebnibelkovini – antigeni, so koi toj go napa|a teloto na ~ovekot ipredizvikuva zarazna bolest. Spored tie antigeni (kako da sekalap!) limfocitite zapo~nuvaat da sozdavaat specifi~nibelkovini - antitela.

Antitelata se povrzuvaat so antigenite pred da giuni{tat i me|u niv se razviva reakcijata antigen – antitelo(imunobiolo{ka reakcija). (Sl.5) Taa mo`e da se odviva narazli~ni na~ini, vo koi pod dejstvo na antitelata, bakterijata:

bakterii

virus na grip

gabi~ki {to predizvikuvaat

bolest

69

Sl.6 Vakcinacija

Sl. 5 Reakcija antigen - antitelo

virusot nosi

pove}e antigeni

antigen

antitelo

antitelata gi napa|aat antigenite

antitelata gi

neutraliziraat

antigenite

virus

- se rasprsnuva ili- antiteloto ja podgotvuva bakterijata za

fagocitoza ili- antiteloto i bakterijata zaedno se

zgrut~uvaat, a potoa grut~eto }e bidefagocitirano.

Za organizmot e va`no {to taka se onesposobuvanapa|a~ot (mikroorganizmot). Voovaa reakcija stradaat ilimfocitite.

Novoroden~iwata dobivaatantitela od majkata so mlekoto

i zatoa e va`no da go cicaatdodeka ne se osposobat za ishranaso cvrsta hrana. Antitelata odmajkata, isto taka, go za{tituvaatembrionot dodeka toj e vonejzinoto telo.

Zo{to nekoi bolesti se prele`uvaat

samo edna{?

Verojatno si boleduval od nekoja bolest (na primer, sipanici) za koja ti ka`aledeka otkako }e ja prele`i{ edna{, ve}e nema da mo`e da te zafati. Takvi se sipanicite. Tisi imun kon ovaa bolest.

Imunitetot na organizmot (otpornosta) kon taa bolest mo`eme da go objasnime nasledniot na~in.

Prviot napad na eden vid mikroorganizmi “gi u~i” limfocitite kako da gisozdavaat antitelata koi }e se borat protiv mikroorganizmot. [tom toa edna{ go“nau~ile”, limfocitite }e go “zapametat” i vo idnina pobrzo }e gi sozdavaat tie antitela.

Ako dojde do vtor napad na istite mikroorganizmi, limfocitite se aktiviraattolku brzo {to napa|a~ite }e bidat uni{teni pred dapredizvikaat bolest. Poradi toa, ako edna{ japrele`i{ zaraznata bolest, ti si za{titen od nea voidnina. Sepak, toa nema da te za{titi od drugi bolesti.Ova e poradi toa, {to za sekoj mikroorganizam se

sozdavaat posebni (specifi~ni) antitela koi nedejstvuvaat protiv drugi mikroorganizmi.

Vakcinacija

Vakcini se materii (preparati) koi se proizve-duvaat od mrtvi ili neaktivni mikroorganizmi. Tiego za{tituvaat organizmot od odredeni bolesti.Vakcinacija e postapka na imunizacija na organizmotso vnesuvawe na vakcina protiv odredena bolest. Se vr{iso potko`no injektirawe, grebnuvawe na ko`ata so perce

70

ili so la`i~ka preku usta. Sl.6.Otkako vakcinata koja sodr`i antigeni od eden vidmikroorganizam }e se vnese vo organizmot, limfocitite sozdavaat specifi~ni antitela.

Toa sozdava imunitet protiv tie mikroorganizmi. Vakcinata e specifi~na za samo eden

predizvikuva~. Na primer, vakcinata protiv difterija sozdava imunitet samo protiv taabolest, no ne i protiv nekoja druga. Poradi toa, nau~nicite izrabotile razli~ni vakcini

za za{tita na organizmot od razli~ni zarazni bolesti (difterija, tetanus, poliomieli-

tis, zau{ki, tuberkuloza, razli~ni sipanici i dr.).Kaj nas, bebiwata zadol`itelno se vakciniraat od dvomese~na vozrast, spored

programa za vakcinirawe. Potoa se vr{at povtorni vakcinacii na decata (na 3-5 godini ina 10-14 godini), za da se obnovi imunosta na organizmot.

Sl.8. Testirawe za alergija

Sl.7. Polenot mo`e da predizvika alergija

Dodatok

Alergii

Ponekoga{ organizmot sozdava antitela

protiv materii koi obi~no ne se {tetni (polen,nekoj vid hrana, obleka, vlakna od ma~ka iliku~e, doma{en prav i dr.). Taa reakcija naorganizmot e nare~ena alergija. Na primer,alergijata kon cvetniot polen predizvikuvate~ewe od nosot i o~ite. (Sl.7) Isto taka, lu|etorazli~no reagiraat kon nekoi hranlivi materii(zelena salata, `oltok od jajce i dr.).

Te{ko e to~no da se znae {toja predizvikuva alergijata. Za taacel se izraboteni testovi za

alergija. (Sl.8)

71

Aktivnosti

A. Istra`uvawe na podatoci za vakcinaciite1 . Sekoj u~enik treba da go donese svoeto karton~e za

vakcinacija.2. Na tablata od karton~iwata prepi{ete gi vakcinite

protiv bolestite na leva strana. Nastavnikot }e vigi objasni kratenkite. Na primer, DTEPER (zna~i:difterija, tetanus, pertuzis (golema ka{lica).

3. Na desnata strana zapi{ete go brojot na u~enicitekoi se vakcinirani protiv sekoja od bolestite.Postapete taka i so revakcinaciite (povtornitevakcinirawa).

4. Na krajot presmetajte go procentot na vakciniraniu~enici protiv sekoja od bolestite vo karton~etoza vakcinacija. Ako poedini vrednosti bidat pod100%, vnesete gi vo grafikoni, na milimetarskahartija.

5. Presmetajte go zbirniot (op{tiot) procent navakcinacijata protiv site bolesti vo paralelkata.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi gi organite i te~-nostite za nadvore{na odbranana organizmot.

2. Opi{i ja fagocitozata.3. Koi procesi gi vklu~uva

imuniot odgovor?4. Definiraj go poimot imunitet.5. Navedi gi trite na~ini na koi

se odviva reakcijata antigen-antitelo.

6. Za{to nekoi bolesti seprele`uvaat samo edna{?

7. Obrazlo`i ja va`nosta navakcinacijata.

8. Kakva sostojba na organizmot ealergija? Dali si ti alergi~enna nekoja materija? Opi{i gosvoeto iskustvo.

72

GLAVA 7

DI[EWE

72

Treniraniot nurka~, bez aparat izdr`uva pod voda nad13 minuti. Morskite cica~i, kako {to se kitovite,nurkaat so ~asovi. Sepak, tie izleguvaat napovr{inata da vdi{at vozduh. Za `ivotot na siteorganizmi e va`no di{eweto, vo koe kislorodot od`ivotnata sredina se prenesuva do kletkite. Jasno edeka ni treba samo ~ist nezagaden vozduh.

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- mehanizam na di{ewe;- organi za di{ewe: di{ni

pati{ta, beli drobovi- pritisok na gasovite- dijafragma- regulacija na di{eweto- di{ni refleksi- reanimacija.

Izu~uvaj}i gi sodr`i-

nite, }e mo`e{:

- da go objasnuva{ meha-nizmot i regulacijata nadi{eweto

- da razlikuva{ belodrob-no i kleto~no di{ewe

- da modelira{ dvi`ewena vozduhot niz di{nitepati{ta

- da objasnuva{ sozdavawena glas.

73

Belite drobovi se izgradeni od dvebelodrobni krilja (levo i desno), koi se smesteni vogradniot ko{. Gradniot ko{ e izgraden od gradnakoska i od strana e zatvoren so rebra. Me|u rebratase me|urebrenite muskuli.

Dolnata strana na gradniot ko{, podrebrata, e zatvorena so plo~est muskul vo forma nasvod – dijafragma. Taa ja oddeluva gradnata odstoma~nata praznina. Sl. 1

Belite drobovi se obvitkani so dva lista odsvrzno tkivo. Ponekoga{, pri vospalenie(plevritis) me|u listovite navleguva te~nost, vo kojase razvivaat mikroorganizmi.

Ostatokot od sistemot za di{ewe e sostavenod di{ni pati{ta niz koi vozduhot strui kon i odbelite drobovi. Vo di{ni pati{ta gi vbrojuvame:nosot, goltkata, grklanot i du{nikot.

SODR@INA 1

DI[NI PATI[TAI RAZMENA NAGASOVITE VO

BELITE DROBOVI

Di{eweto e proces na razmena na gasovite me|utvoeto telo i vozduhot. Pri di{eweto teloto se obezbeduvaso kislorod, a go otpu{ta jaglerod dioksidot. Odtabelata mo`e{ da vidi{ deka vozduhot koj se izdi{uvasodr`i pomalku kislorod i pove}e jaglerod dioksid,otkolku vozduhot koj se vdi{uva.

vozduh vozduhpri vdi{uvawe pri izdi{uvawe

kislorod 20,93 16,4

jaglerod dioksid 0,03 4,1

azot 79,04 79,5

Sistem za di{ewe kaj~ovekot

Sistemot za di{ewe go trans-portira vozduhot od atmosferata vobelite drobovi i obratno. Belitedrobovi se glavnite organi nasistemot, bidej}i vo niv se vr{irazmenata na gasovite me|uorganizmot i `ivotnata sredina.

nosna praznina

usna praznina

goltka

grklan

du{nik

belodrobno

krlo

bronhija

srce

rebrodijafragma

alveoli

Sl. 1 Sistem za di{ewe

bronhiola

74

Nos

Vnatre{nosta na nosnata praznina, so pregrada e nadol`no podelena. Sekoja odpolovinite e podelena na pomali delovi so pregradi vo vid na {kolki. Celata vnatre{noste poslana so epitelno tkivo so vlaknenca, koe izla~uva liga. Vakvata gradba na nosnatapraznina sozdava dovolno dolg pat za vdi{eniot vozduh, za toj da se zatopli, navla`i i dase pro~isti od pravot i mikroorganizmite {to gi sodr`i. Pravot i mikrobite seprilepuvaat vo ligata i so pomo{ na vlaknencata se nosat kon goltkata.

Goltka

Goltkata e zaedni~ki muskulen organ na sistemite za di{ewe i za digestija, bidej}ivo nea se vkrstuvaat nivnite pati{ta. Nie ne mo`eme vo isto vreme da goltame i da di{ime.Koga goltame, di{niot pat se zatvara so malo ‘rskavi~no kapa~e i zalakot prodol`uva vohranoprovodot. Koga di{ime, hranoprovodot e zatvoren, a otvoren e patot vo grklanot. No,se slu~uva ponekoga{, zalakot pogre{no da vleze vo di{niot pat, da zaletne i toga{ sezadu{uvame, se dodeka zalakot ne se iska{la i se vrati nazad vo goltkata.

Grklan – sozdavawe glas

Pred da stigne vo du{nikot, vozduhot pominuva niz grklanot. Delot na grklanot koj e izgraden

od ‘rskavi~ni plo~ki e nare~en grlo. Vo grloto se raspnati elasti~ni nabori – glasni ici, kade

{to se formira glasot. Vozdu{nata struja pri izdi{uvaweto gi zatresuva glasnite `ici, tie

treperat i taka nastanuva glasot.

· Glasnite ici ja formiraat visinata na glasot, sli~no na icite vo muzi~kite instrumenti:

pokusite glasni ici proizveduvaat visok glas, a podolgite – ponizok. Nie gi skusuvame i gi

prodol`uvame so stegawe i popu{tawe na muskulite. Decata imaat pomalo grlo i pokusi glasni

`ici, koi sozdavaat povisoki glasovi. Kaj vozrasnite ma`i grloto e pogolemo i sodr`i podolgi

glasni ici. Zatoa ma`ite imaat poniski glasovi od decata i od enite.

· Ja~inata na glasot zavisi od ja~inata navozdu{nata struja vo grklanot. Sekoj ~ovek imaposebna boja na glasot, po koja go prepoznavame. Taazavisi od formata na grklanot i na usnatapraznina.

· Lu|eto go oblikuvaat glasot vo govor. Pri toau~estvuvaat muskulite na usnata praznina, usnite

i jazikot. Se razbira u~estvuva i mozokot. Govorotse razvil kaj ~ovekot vo tekot na negovata evolucijai va`en e za zaemno razbirawe i komunikacija. Sl. 2

Du{nik i razgranuvawe vo belite drobovi

Du{nikot e cevka, poslana so ‘rskavi~niepitelni kletki koi imaat trepki. Izgraden e od‘rskavi~ni prsteni koi go dr`at postojano otvorenpatot za pominuvawe na vozduhot. Pravot i mikrobitekoi gi nosi vozduhot od nosnata praznina so ligata se

Sl.2 Grklan i negov presek

so glasni `ici

zvu~na

puknatina

di{ewe

glasni

`ici

govorewe

75

zalepuvaat na yidovite na du{nikot. Ovaa liga seisfrla so ka{lawe i du{nikot se pro~istuva. Vogradniot ko{, du{nikot se deli vo dve kusi cevki koise narekuvaat bronhii. Tie natamu se razgranuvaatna se pomali granki bronhioli. Toa razgranuvawe li~ina granki kaj drvo. Sl. 3.

Sekoja bronhiola zavr{uva so kitka tenki vozdu{ni

vre}i~ki – alveoli. Sekoe vre}i~e e opkru`eno so mre`a

od krvni kapilari. Vo niv, dlaboko vo belite drobovi, se

vr{i razmenata na gasovite.

Sl. 3. Razgranuvawe na vozdu{nite

pati{ta

Sl. 4 Del od du{nik

Sl. 5 Alveoli

alveola

kapilar

krvta

izleguvakrvta

vleguva

bronhiola

(vozduhot vleguva i izleguva)

hranoprovod

'rskavi~ni

poluprsteni

du{nik

Aktivnosti:

A. Ispitaj gi promenite na pritisokot ivolumenot vo model na graden ko{1 . Spored {emata sklopete naprava – model na

gradniot ko{.2. Dali spu{taweto na dijafragmata u~estvuva vo

polneweto na belodrobnite krilja so vozduh?Tie se sega napnati; kakvi se pritisokot ivolumenot vo niv, vo odnos na prvobitnatasostojba koga vo niv nema{e vozduh?

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi za{to ovie razmisluvawa seto~ni:a) di{eweto niz nos e podobro oddi{eweto niz usta;b) dlabokoto di{ewe e podobro odobi~noto (lesnoto);v) prestani da zboruva{ kogagolta{;g) is~isti go nosot koga e poln.

2. Objasni gi slednive procesi vovrska so di{eweto: proyevawe, brev-tawe (brzo di{ewe), ka{lawe, izdi-{uvawe (vozdivnuvawe), smeewe.

3. Na tabelata od sl. 1, dadeni se pro-centite na volumenite na kislorodi jaglerod dioksid vo vdi{eniotvozduh kaj lu|eto.

a) Koj e vtoriot glaven gas vo vdi-{eniot vozduh? Zo{to e o~ekuvanotoj da bide tolku mnogu zastapen vovozduhot koj se izdi{uva?b) Objasni kako e predizvikanapromenata vo sostavot na vozduhot.

vdi{uvawe izdi{uvawe

gumena

membrana

balon

3. Vrati ja gumata voprvobotna polo`ba.Pogledaj go crte-`ot.

4. So svoi zboroviobjasni go obidot.

B. Ispitaj go formiraweto na glasot1 . Stavi gi prstite na grloto i izgovaraj nekoi

glasovi (samoglaski). Opi{i {to ~uvstvuva{so prstite. [to se slu~uva vo vnatre{nostana grloto? [to misli{, na koi lu|e imkoristi takvo “~uvstvuvawe” na govor?

76

Mehanizam na di{nite dvi`ewa

Di{eweto e aktivna fiziolo{ka rabota, vo kojau~estvuvaat rebrata so me|urebrenite muskuli, muskulite

na gradniot ko{ i dijafragmata. Di{eweto se sostoi odvdi{uvawe i izdi{uvawe na vozduhot.� Vdi{uvaweto e aktivno {irewe na gradniot ko{. So

kontrakcija na me|urebrenite muskuli, rebrata sedvi`at nagore i nastrana, a gradnata koska se dvi`inapred. Dijafragmata se spu{ta nadolu. Rezultat na oviedvi`ewa e – ra{iren graden ko{ i namalen pritisok vonego, vo odnos na nadvore{niot vozduh. Zaradi razlikatavo pritisocite, vozduhot navleguva vo belite drobovi.

SODR@INA 2

MEHANIZAM NADI[EWETO

� Izdi{uvaweto pretstavuvaobraten proces. Rebrata igradnata koska se vra}aat voprvobitnata polo`ba, a dija-fragmata se povlekuva nagore.Tie gi pritiskaat belitedrobovi. Volumenot na gradniotko{ se namaluva, so {to sepoka~uva pritisokot vo nego.Vozduhot zaedno so vodnata paraizleguva od belite drobovi.Pri izdi{uvaweto muskulitese opu{taat i bidej}i ne vr{atrabota, ovoj del od procesot enare~en pasiven.

Sl. 1 Di{ewe a) vdi{uvawe b) izdi{uvawe

Kaj ~ovekot vo miruvawe se ostvaruvaat 15-20 di{nidvi`ewa vo edna minuta. Me|utoa, toa zavisi od vozrasta,telesnata aktivnost i temperaturata na sredinata. Di{ewetoe zabrzano kaj mladi, pri zasilena aktivnost, kako i pri poniskanadvore{na temperatura. Sekoe zgolemuvawe na razgraduvawetona hranlivite materii vo organizmot, doveduva do zgolemenotro{ewe na kislorod i isfrlawe na jaglerod dioksid, t.e. dozabrzano di{ewe. Novoroden~eto nema vozduh vo belitedrobovi pred da se rodi. Prviot vozduh go prima pri ra|aweto,so prvoto pla~ewe. Sl. 2.

Kako se vr{i razmena na gasovite vo belite drobovi

Razmenata na kislorodot i jaglerod dioksidot vo belitedrobovi se narekuva belodrobno di{ewe.

Alveolite, vo vnatre{nosta na belite drobovi se vobliska vrska so krvnite kapilari, od koi gi deli samo mnogu

vozduhot navleguva vozduhot izleguva

rebrata

odat

nadolu

rebrata

odat nagore

dijafragmata

se spu{ta

dijafragmata

se kreva

Sl. 2.

77

tenka membrana. Niz taa membrana se vr{i razmenata na gasovite. Vnatre{nata povr{ina voalveolite e oblo`ena so tenok sloj te~nost (vla`na e), vo koja gasovite prvo se rastvaraat, apotoa pominuvaat niz membranata. Kislorodot od alveolite navleguva vo krvta vo kapilarite,a jaglerod dioksidot i vodnata para ja napu{taat krvta, navleguvaat vo alveolite, a od nivizleguvaat niz bronhiolite.

Ova e mo`no zatoa {to vo alveolite e povisoka koncentracijata na kislorodot koj vr{ipovisok pritisok, otkolku {to e vo krvta vo kapilarite. Ne zaboravi, krvta ide od tkivata ikletkite koi go potro{ile kislorodot. Zaradi toa, kislorodot navleguva od vnatre{nosta naalveolite vo krvta kade se vrzuva za `elezoto vo eritrocitite.

So jaglerod dioksidot seslu~uva obratno. Toj ja napu{takrvta, kade {to dostignuva povi-soka koncentracija i sozdavapovisok pritisok otkolku {to e voalveolite. Od alveolite, jagleroddioksidot go napu{ta teloto soizdi{uvawe. Sl.3.

Vo sekoe belodrobno kriloima okolu 150 milioni alveoli,koi zaedno so~inuvaat mnogu gole-ma povr{ina za razmena na gaso-

vite. Koga taa povr{ina bi se spo-ila, bi dostignala golemina na te-nisko igrali{te! Goleminata na

povr{inata za razmena na gaso-

vite e va`na, bidej}i taa treba daobezbedi ogromni koli~ini nakislorod za celoto telo, t.e. za se-koja kletka vo teloto.

kapilari

kislorod

jaglerod dioksid

Sl. 3 Razmena na gasovi vo belite drobovi (vo edna alveola)

krv so jaglerod

dioksid

(reducirana)

krv so kislorod

(oksidirana)

vdi{an vozduh

izdi{

an vozd

uh

alveola

Alveolite sekoga{ sodr`at po malku vozduh, duri i koga dlaboko }e izdi{ime. Dokolkuvo niv ne bi ostanuval vozduhot, nivnite yidovi bi se zalepile. Povr{inata za razmena nagasovite bi se namalila tolku, {to bi do{lo do gu{ewe.

Kleto~no di{ewe

Od belite drobovi, oksidiranata krv se prenesuva vo srceto, od kade so aortata inejzinite ogranoci se nosi vo tkivata i kletkite vo celoto telo. Vo kletkite se vr{irazgraduvawe na materiite pri {to kislorodot se tro{i. Koncentracijata na kislorodotvo kletkata e poniska, otkolku {to e vo krvta, zaradi {to kislorodot od krvta preminuva vokletkata.

Vo tek na razgraduvaweto na materiite se sozdava jaglerod dioksid i zatoa vo kletkite goima pove}e, otkolku vo krvta. Jaglerod dioksidot preminuva od kletkite vo krvta. Razmenata

na gasovite vo kletkite se narekuva kleto~no di{ewe. Vo kletkata, kleto~noto di{ewe sevr{i vo organelite mitohondrii. Sl. 4

78

[to se slu~uva so gasovite vo kletkata?

So pomo{ na di{eweto, kletkite neprekinato dobivaat kislorod. Go upotrebuvaat zarazgraduvawe na ednostavnite {e}eri na voda, jaglerod dioksid i energija.

� Vodata, organizmot ja koristi za rastvarawe na materiite i za drugi potrebi.� Jaglerod dioksidot so krvta se iznesuva od kletkite i glavno se otstranuva od organizmot

so izdi{uvawe.

� Energijata organizmot ja koristi vo procesite na rastewe i obnovuvawe, t.e. priizgradba na novi materii, za dvi`ewe, zatopluvawe, kako i za drugite `ivotni procesi.

Regulacija na di{eweto

Sl. 4

Kletki vo tkivoto - kleto~no di{eweBelodrobno di{ewe

kapilar vo

alveolata

alveola

kapilar vo

tkivoto

kisl

or

od

jagl

erod

dioks

id

jagl

er

od

dioks

id

kislorod

Nie di{ime bez prekin(koga sme budni i koga spieme!),bez da razmisluvame za toa. Toa sepostignuva so rabota na ednagrupa kletki vo mozokot koi po-stojano go kontroliraat di{e-weto, koga organizmot e aktiveni koga spie. Toa e kontrolniot

centar za di{ewe.Mozokot, zna~i, go zabr-

zuva di{eweto i go pravi podla-boko na primer, koga ve`bame.Toa e va`no, bidej}i pri ve`ba-weto, muskulite pote{ko rabotati za toa im treba pove}e kislorod.Muskulite pri toa proizveduvaatpove}e jaglerod dioksid. Toj morabrzo da bide iznesen za da ne se

Sl. 5 Centar za di{ewe

79

nasobere i da go zatrue tkivoto. Pri ve`baweto,kontrolniot centar vo mozokot prima informaciideka ima pove}e jaglerod dioksid vo krvotokot. Tojispra}a poraki preku nervite do muskulite vogradniot ko{, za da rabotat pobrzo.

Potrebna koli~ina vozduh vo

litri na ~as pri:

spiewe _____________________ 280le`ewe ____________________ 400stoewe _____________________ 450odewe ______________________1000vozewe velosiped ___________ 1400plivawe ____________________2600odewe po neramen teren _____ 3100veslawe ____________________ 3600

Aktivnosti

A. Ispitaj dali pri izdi{uva-weto vozduhot sodr`i jagleroddioksidVoda vo koja e izme{ano malkugasena var, otkako }e se izbistrie varova voda. Koga vo nea }e serastvori jaglerod dioksid, }e sezamati.1 . Razlej vo 3 niski stakleni

sadovi varova voda.2. Edniot sad postavi go na

polica vo hodnikot, vtoriot vou~ilnicata, a vo tretiot soslamka izdi{uvaj vozduh.

3. Napravi tabela vo koja }e jazapi{e{ sostojbata (mnogumatna, matna, bistra) od prvitedva sadovi po 24 h, kako i odtretiot sad, vedna{ po izdi{u-vaweto vozduh.

4. Obrazlo`i go rezultatot.

B. Poka`i deka vo organite zadi{ewe sekoga{ se zadr`uvamalku vozduh1 . Naduvaj obi~en gumen balon i

potoa ispu{ti go vozduhot odnego.

2. Povtori go toa nekolku pati.Razgledaj go prazniot balon.Dali e sosema prazen?

3. Kade, vo organite za di{ewe, seslu~uva ne{to sli~no? Za{toe toa korisno vo organite zadi{ewe?

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi koi se organi u~estvuvaat vo di{nitedvi`ewa.

2. Opi{i go mehanizmot na di{nite dvi`ewa.3. Kade to~no se vr{i razmenata na gasovite?4. Za{to e potrebno vo alveolite sekoga{ da

ostanuva malku vozduh?5. Opi{i go kleto~noto di{ewe.6. Objasni ja nakuso razlikata me|u kleto~noto

di{ewe i razmenata na gasovite.7. Opi{i ja kontrolata na di{eweto.8. Napraven e eden obid so edno mom~e vo koj se

mereni volumenot na vozduhot koj go primal priedno vdi{uvawe i brojot na di{ewata vo 1minuta, vo miruvawe i po tr~awe.Ova se rezultatite:

a) Presmetaj go vkupniot volumen nadi{ewata vo 1 minuta, vo miruvawe i potr~aweto

b) Vdi{eniot vozduh sodr`i 20% kislorod, aizdi{eniot samo 16%. Pretpostavi dekaovie vrednosti se postojani i presmetaj govolumenot na kislorodot {to vo 1 minutavleguva vo krvta pri miruvawe i potr~aweto.

v) Za{to vedna{ po tr~aweto, volumenot nakislorodot brzo porasnal?

volumen vozduh di{ewepri vdi{uvawe vo 1 minuta

vo miruvawe 450 cm3 20

po tr~awe 1000 cm3 38

80

SODR@INA 3

HIGIENA NAORGANITE ZA

DI[EWE IPREVENCIJA OD

BOLESTITE

Pu{eweto i zdravjeto

Pove}e lu|e umiraat od pu{ewe, otkolku od drugipri~ini. So ispituvawe na zdravjeto na pu{a~i i nepu{a~i,koi se povtoruvani mnogu pati, utvrdeno e deka pu{ewetoe povrzano so mnogu seriozni bolesti.

Rakot na belite drobovi e bolest na pu{a~ite

Utvrdeno e od strana na najgolemite svetskiinstituti za fiziologija, deka pu{eweto predizvikuva

rak (kancer) na belite drobovi. Vsu{nost, doka`ano e soeksperimenti, deka vo ~adot na cigarite se sodr`ani

materii koi predizvikuvaat rak. Toa e grupahemiski soedinenija, koi so zaedni~ko ime se

nare~eni “katran”. Toa ne zna~i deka sekoj {topu{i zaboluva od rak, tuku deka pu{a~ot

polesno zaboluva.

Najdobra za{tita e: ne zapo~nuvaj da

pu{i{, ili ako ve}e si zapo~nal, prestani.

Sl. 1 Presek na belodrobno krilo od: a) pu{a~ so

nasobran katran b) nepu{a~ (zdravo tkivo)

a) b)

porast na

rizik od

dobivawe

rak na

belite

drobovi

broj na cigari ispu{eni

dnevno

Ovoj grafikon ja poka`uva povrzanosta me|ubrojot na ispu{enite cigari na den i rizikot oddobivawe rak na belite drobovi. h5 zna~i dekarizikot e pogolem pet pati.

Drugi efekti od pu{eweto

Kaj pu{a~ite, malite ~esti~ki {to gi sodr`i ~adot odcigarata, se spu{taat po du{nikot i bronhiite. Tie sozdavaatpove}e liga, a trepkite od epitelot prestanuvaat da se dvi`at.Zaradi toa, ligata se sobira vo bronhiite i predizvikuva“pu{a~ko ka{lawe”. Ako bidat zarazeni bronhiite, ~ovekot }ese razboli od hroni~en bronhitis. Bronhitisot e vospaleniena bronhiite, a “hroni~no” zna~i deka bolesta trae, namesto dapomine.

Dokolku ne se prestane so pu{eweto, ka{licata seza~estuva i se zasiluva, {to mo`e da gi o{teti ne`nite yidovina alveolite vo belite drobovi i tie prsnuvaat. So toa senamaluva povr{inata za razmena na gasovite i ~ovekot }e imakus zdiv. Ovaa sostojba se narekuva emfizem. Sl.3. Sl. 3

zdravi beli

drobovi

alveoli

beli drobovi

so emfizem

81

Iako pu{eweto glavno gi o{tetuva belite drobovi, toa mo`e da predizvika i rak na

drugite organi: usta, goltka, hranoprovod i mo~niot meur. Pu{eweto se povrzuva i so ~irot

na `eludnikot. Bremenite `eni koi pu{at, po~esto go pometnuvaat plodot, a majkite –pu{a~i po~esto ra|aat positni bebiwa.

Pu{ewe i srcev udar

Nau~nicite doka`ale deka kaj pu{a~ite po~esto se slu~uva srcev udar. Efektot odpu{eweto vrz srceto, glavno e od nikotinot. Ovaa materija navleguva vo krvotokot koga sevdi{uva ~ad od tutunot. Nikotinot e materija {to predizvikuva zavisnost, {to e edna odpri~inite za{to pu{a~ot te{ko se otka`uva od pu{eweto. Nikotinot mo`e da napravi pu{a~otvremeno da se ~uvstvuva dobro, no toj e otrov. Dolgogodi{noto vnesuvawe nikotin prekupu{eweto, predizvikuva visok krven pritisok i poka~uvawe holesterol vo krvta. Toa epri~ina za srcev udar.

Astma

Lu|eto koi stradaat od bolesta astma, obi~no sedelumno osetlivi kon hemiski materii ili ~esti~ki vovozduhot (polen, prav i dr.). Pomalite ogranoci na bronhiitevo yidovite imaat tenok muskulen plast, koj se kontrahirakoga vo niv navleze vozduh so hemikalii ili ~esti~ki.Ogranokot se stesnuva. Posledica na toa e {tokoncentracijata na jaglerod dioksidot raste, a se javuvanedostig od kislorod. Toa predizvikuva – gu{ewe. Kakopomo{ na bolnite od astma se koristat mali napravi vo koie staveno hemisko sredstvo. Koga bolniot }e go vdi{isredstvoto, muskulite vo di{nite pati{ta se opu{taat idi{eweto pak se vra}a na voobi~aenoto tempo. Sl. 4

Dodatok

Sl. 4 Bolen od astma

Ve{ta~koto di{ewe e prva od postapkite na reanimacijata (vra}awe vo `ivot) napovreden ili ranet ~ovek.

Dokolku nekoj ~ovek e povreden ili ranet, negoviot mozok mo`e nakuso da zapre sorabotata, zaradi {to di{eweto zapira. Sepak, toj ~ovek mo`e da bide spasen so ve{ta~ko

di{ewe. Toa mora da bide napraveno {to e mo`no pobrzo, bidej}i vo nedostig na kislorod,mozo~nite kletki izumiraat.

Najdobriot metod na ve{ta~koto di{ewe e usta na usta, ili “bakne` na ivotot”. Otkakopovredeniot ~ovek }e se legne dolu, treba da mu vdi{uva{ vozduh vo ustata, kako {to e prika`anona slikata. Kislorodot od tvojot izdi{an vozduh e dovolen, povredeniot da go vrati vo ivot itoj pak da zapo~ne da di{i.

Sekoj treba da bide podgotven da go primeni metodot usta na usta koga toa e potrebno.Me|utoa, vo nekoi soobra}ajni nesre}i, mozokot mo`e da bide o{teten tolku mnogu, {to

povredeniot ne mo`e povtorno da zapo~ne da di{i. Vo toj slu~aj neophodno e povredeniot dabide prefrlen vo bolnica {to e mo`no pobrzo. Tamu }e bide priklu~en na ma{ina za di{ewe,so ~ija sila vozduhot se vpumpuva i ispumpuva od belite drobovi.

82

1. So ednata raka go stisnuva{

nosot na povredeniot, so

{to glavata mu odi nazad, a

so drugata raka ja turka{

dolnata vilica nadolu, za da

mu se otvori ustata.

2. Zemi dlabok zdiv, otvori ja

svojata usta i dopri gi

usnite na povredeniot.

Izdi{i vozduh vo ustata na

povredeniot naedna{, no

ne`no.

3. Kreni ja glavata i pogledi

go gradniot ko{ na povrede-

niot. Dokolku si uspeal, }e

vidi{ kako toj se podiga, so

{to }e zapo~ne da navleguva

vozduh vo belite drobovi.

4. Povtori gi ~ekorite 2 i 3,

so ista brzina. Bojata na

liceto na povredeniot }e

po~ne da se vra}a i toj }e

zapo~ne da di{i.

Aktivnosti

A. Istra`uvajte goproblemot so pu{ewe-to vo va{ata para-lelka1 . Organizirajte is-

tra`uvawe vo svo-jata paralelka. Na-pravete plan za ra-bota i odberete for-ma na prikaz.

2. Napravete kus pra-{alnik da ispitatekolku u~enici pu-{at, od koj pol se,kolku vreme, kako se~uvstvuvaat i dr.

3. Organizirajte pre-zentacija i disku-sija.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Dvajca nau~nici, vo bolnica vr{ele ispituvawa na dvegrupi pacienti od ist pol i ista vozrast. Pacientite odgrupata A imale rak na beli drobovi, a od grupata B imaledrugi bolesti. Nau~nicite gi utvrdile slednite podatociza pacientite.

Grupa A 25% 0,5%

Grupa B 13% 4,5%

% pacientikoi pu{ele

nad 15 cigaridnevno

a) [to misli{ deka nau~nicite testirale (ispituvale)za da gi dobijat ovie rezultati?

b) Grupata B e kontrolna grupa. Za{to bilo potrebno itie da bidat ispituvani na ist na~in kako pu{a~ite odgrupata A?

v) [to mo`e{ da zaklu~i{ od podatocite vo tabelata?2. Se tvrdi deka pu{eweto i rakot na belite drobovi

verojatno se povrzani, ne zatoa {to pu{eweto gopredizvikuva rakot, tuku zatoa {to pu{a~ite spa|aat me|ulu|eto koi dobile rak. Predlo`i istra`uvawe za da gopotvrdi{ ovoj iskaz.

% pacienti koine pu{ele

83

GLAVA 8

IZLA^UVAWE

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- izla~uvawe- bubreg- osmoregulacija- mo~ka- ko`a- `lezdi so nadvore{no

izla~uvawe- termoregulacija.

^ove~kiot organizam e dobro organiziran sistem kojpostojano funkcionira: prima materii, gi razgraduva,sozdava novi materii i gi isfrla produktite koi mu senepotrebni. Vo tek na celiot ivot, organizmot ja odr`uvataa ramnote`a na primenite, potro{enite i isfrlenitematerii. Dokolku ramnote`ata se izmesti, organizmot serazboluva. No, ako procesite mnogu se promenat iorganizmot ne mo`e ve}e da gi kontrolira, nastanuvaopasnost po `ivot.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite, }e

mo`e{:

- da objasnuva{ gradba i funkciina bubregot i ko`ata

- da gi modelira{ i pojasnuva{procesite na izla~uvawe ifunkciite na ko`ata

- da go analizira{ izla~uvawetokako regulator na solite, vodata,

krvniot pritisok i telesnatatemperatura.

83

Maneken pis (dete koe

mokri) - vo Brisel e

skulptura na dete koe

mokrej}i izgasilo bomba

i go spasilo svojot

kvart.

84

SODR@INA 1

ZNA^EWE NAIZLA^UVAWETO

Funkcii na sistemot za izla~uvaweto

Izla~uvaweto na nepotrebnite i {tetnite materiiod organizmot go vr{at nekolku organi i sistemi: za

digestija, za di{ewe, za izla~uvawe i ko`ata. Ve}e znae{deka tvojot organizam se osloboduva od jaglerod dioksidoti del od vodnata para i od cvrstite nerazgradeni otpadnimaterii, preku sistemite za di{ewe i za digestija.

Osnovnite funkcii na sistemot za izla~uvawe se:� od krvta gi otstranuva {tetnite azotni soli vo vid na

urea i mo~na kiselina koi se sozdavaat vo crniot drobod belkovinite;

dijafragma

rebra

kora na bubregot

srcevina

desen bubreg

muskulen sloj

masno tkivo

ko`a

mo~en meur

Sl. 1 Sistem za izla~uvawe

mo~ovod

prazna vena

lev bubreg

85

Sistemot za izla~uvawe e izgraden od 2 bubrezi, parnite mo~ovodi, mo~niot meur

i mo~niot kanal.Glavnite organi na sistemot za izla~uvawe se bubrezite, vo koi se vr{i biolo{koto

pro~istuvawe na krvta. Tie se parni, postaveni levo i desno od ‘rbetniot stolb. Ako gistavi{ racete na kolkovite, bubrezite ti se pod palcite.

Sistemot za izla~uvawe e prika`an na Sl. 1. Od sekoj bubreg izleguva po edno kanal~e –mo~ovod koj vodi vo mo~niot meur. Mo~niot meur e }esi~ka koj se nao|a vo dnoto na stoma~natapraznina. Negoviot yid e izgraden od muskulno tkivo i e rastegliv. Od mo~niot meur izleguvaizvoden mo~en kanal. Toj se otvara na vrvot na poloviot organ kaj ma`ot, a kaj `enata e nadotvorot na rodnicata.

Bubrezite sozdavaat i izla~uvaat te~nost – mo~ka (urina), koja sodr`i materii koi nateloto ne mu se potrebni. Mo~kata postojano se cedi niz mo~ovodite vo mo~niot meur koj se{iri, kako {to se polni so mo~kata.

Kako se sozdava ureata i za{to e otrovna?

Vo crniot drob, se razgraduvaat sostavnite delovi na belkovinite. Belkovinitesodr`at azot i prviot ~ekor vo nivnoto razgraduvawe e toj da se otstrani. Potoa azotot sepretvara vo amonjak, koj e mnogu otrovno soedinenie. Zaradi negovata {tetnost za organizmot,vo crniot drob amonjakot vedna{ se pretvara vo soedinenie urea, koja ne e tolku opasna. Drugiteotrovni materii, me|u koi se i drogite, isto taka se razgraduvaat vo crniot drob i se pretvaraatvo neotrovni. Ovoj proces se narekuva detoksikacija (lat. toksin = otrov), ostranuvawe naotrovite i e od isklu~itelna va`nost za organizmot.

Krvta i mo~kata imaat razli~en sostav

Pogledaj ja tabelata. ]e vidi{ deka nekoi materii se pokoncentrirani vo mo~kata,otkolku vo krvta.

� vr{i regulacija na koli~estvoto na solite i vodata vo krvta, niz yidovite nakanal~iwata.Obi~no pieme pove}e voda otkolku {to ni treba i potrebno e da se oslobodime od tojvi{ok. So ova se odr`uva koncentracijata na krvta.

Gradba na sistemot za izla~uvawe

koli~estvona materiite vo %

krv mo~kavodabelkoviniprost {e}ersolurea

92 7 0,1 0,37 0,03

95000,62

Ovaa tabela gi sporeduva relativnitekoli~ini na pet razli~ni materii vo krvta i vomo~kata kaj ~ovekot. Koli~estvata na voda i sol vomo~kata se menuvaat vo zavisnost od potrebite nateloto. Na primer, ureata ja ima okolu 60 pati pove}evo mo~kata, otkolku vo krvta. Pri~inata e,potrebata na organizmot da se pro~isti krvta vobubrezite, pri {to ureata se izvlekuva od krvta i seprefrla vo mo~kata.

86

odvodni

kanali

Sl. 2 Mo~en meur kaj `enaProveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi gi sistemite {to u~estvuvaat vo izla~uvawetona nepotrebnite i {tetnite materii.

2. Navedi gi materiite {to gi otstranuva sistemot zaizla~uvawe.

3. Nabroj gi organite od koi e izgraden sistemot zaizla~uvawe.

4. Opi{i go prazneweto na mo~niot meur – kaj bebeto ikaj vozrasen ~ovek.

5. Kako se sozdava ureata?6. Kako bubrezite u~estvuvaat vo regulacijata na vodata

vo krvta?

Voda/dnevno Volumen vo cm3

primawe so: piewe 1200hrana 1000od razgraduvawe 300

isfrlawe so: mo~ka 1500izdi{en vozduh 350ko`a 500izmet 350

Kako bubrezite go reguliraat koli~inata na voda vo krvta?

Bubrezite ja reguliraat i koli~inata navodata vo krvta. Dokolku naedna{ ispie{

pogolema koli~ina voda, taa preminuva oddigestivniot kanal vo krvta, pri {to krvta se

razreduva. Te~ej}i niz bubrezite, vi{okot na vodapreminuva vo mo~kata. Vo ovoj slu~aj koli~inatana mo~kata e pogolemo i taa e porazredena.

Praznewe na mo~niot meur

Prazneweto na mo~niot meur kaj bebeto epostojano, t.e. koga toj }e se napolni. Kaj pogolemo detei kaj vozrasen ~ovek, toa e kontrolirano od mozokot ise slu~uva pod svesno vlijanie na voljata na ~ovekot.Povremeno, polniot mo~niot meur se prazni, soopu{tawe na kru`niot muskul koj go zatvara.Istovremeno se stegaat muskulite vo yidot na mo~niotmeur, toj se prazni, a mo~kata se istisnuva niz mo~niotkanal. Dnevno, ~ovekot izla~uva okolu 1,5 l mo~ka.

So regulirawe na koli~inata na voda {to se izla~uva so mo~kata, bubrezite jaodr`uvaat koncentracijata na krvta.

izvoden mo~en

kanal

87

Na nadol`en presek na bubreg, se zabele`uva:� kapsula, tenka i cvrsta cipa� kora na bubregot, izgradena od nefroni� srcevina na bubregot, izgradena od kanal~iwa. Sl.1.

SODR@INA 2

GRADBA IFUNKCII NA

BUBREG

Sl. 1. Gradba na bubreg

srcevina

nefron

sobirno cev~e

mo~ovod

Nefronot e gradbena i funkcionalnaedinica na bubregot. Vo sekoj bubreg ima po okolu1 milion mikroskopski sitni telca - nefroni.

Eden od niv e prika`an na sl. 2Sekoj nefron sodr`i vre}i~ka - kapsula vo

koja e smesten o klop~e kapilari (glomerul) (lat.= klop~e). Kapsulata prodol`uva so izvitkano

kanal~e, a toa pak e povrzano so sobirno kanal~e

{to se otvora bubre`nata ~a{ka. Site bubre`ni~a{ki se otvoraat vo bubre`noto legen~e, a odnego poa|a mo~ovodot.

Nefronot se snabduva so krv od granka nabubre`nata arterija. Arterijata e razgraneta vokapilarna mre`a, nare~ena glomerul. Kapilariteizleguvaat od nefronot i pak formiraat krven sad kojgo pridru`uva izvitkanoto kanal~e. Toj krven sad sevliva vo bubre`nata vena.

Po dol`inata na nefronot se vr{ipro~istuvawe na krvta od otpadnite materii, sozdavawena mo~kata i nejzino izla~uvawe. Za da go zapo~neprocesot na pro~istuvawe, krvta vo glomerulot e podvisok pritisok. Toj pritisok se sozdava zaradi toa {tokrvnite sadovi {to ja iznesuvaat krvta se potesni odonie {to ja vnesuvaat.

Pre~istuvaweto na krvta i sozdavaweto namo~kata (urinata) zapo~nuva vo kapsulata, aprodol`uva po dol`inata na izvitkanoto kanal~e, odkade {to se isceduva vo sobirno kanal~e. Pri toa seslu~uvaat tri procesi na biolo{ka filtracija na

krvta: filtracija, refiltracija i izla~uvawe namo~kata.

Sl. 2. Gradba na nefron

mo~kata te~e

kon sobirnoto

cev~e

krvta izleguva

krvta vleguva

kapilari

(glomerul)

kapsula

izvitkano

kanal~e

izvitkano kanal~e

kora

kapsula

88

� Filtracija e proces na sozdavawe naprimarnata mo~ka. Pritisokot ja terakrvta (te~nata plazma) niz yidovite nakapilarite od glomerulot, od kade taase filtrira vo prostorot na kapsulata.Primarnata mo~ka sodr`i voda, soli,

prost {e}er (glukoza) i urea. Krvniteelementi, kako i belkovinite se krupnii ostanuvaat vo kapilarite (vo krvta).Natamu, primarnata mo~ka prodol`uva date~e niz izvitkanoto kanal~e.

� Refiltracija na primarnata mo~ka sevr{i po dol`inata na izvitkanoto

kanal~e, {to e pridru`uvano od krvensad. So ovoj proces vo krvta se vra}aprostiot {e}er i pogolemi koli~estvavoda i soli. Vo izvitkanoto kanal~e sesozdava definitivnata mo~ka, kojasodr`i: voda, mineralni soli, urea, mo~na

kiselina i drugi nepotrebni materii.� Izla~uvawe na mo~kata vo sobirno

kanal~e, ~a{ka a potoa vo legen~eto nabubregot, od kade te~e vo mo~ovodite oddvata bubrega vo mo~niot meur. Odmo~niot meur, pod kontrola na mozokot,mo~kata se isfrla so pomo{ na mo~niot

kanal vo nadvore{nata sredina.

1. Krvta te~e vo glomerulot niz bubre`nata arterija

2. Krvta se filtrira vo prazninata na kapsula;

krvnite elementi i belkovinite se vra}aat vo

krvta

3. Primarnata mo~ka go napu{ta glomerulot i te~e

vo izvitkanoto kanal~e.

4. Korisnite materii se vra}aat (refiltriraat) vo

krvta od kanal~eto.

5. Krvta te~e vo bubre`nata vena.

6. Mo~kata koja sodr`i nepotrebni materii te~e

kon mo~ovodot i mo~niot meur.

1

2

3

4

5

6

glomerul

kapsula na

nefronot

izvitkano

kanal~e

Sl. 3. Nefronot ja ~isti krvta i proizveduva urina

[to se slu~uva ako otka`at bubrezite?

Dokolku otka`e eden bubreg, ne e stra{no,bidej}i mo`e da se `ivee so pomo{ na rabotata nadrugiot bubreg. No, ako otka`at obata bubrega,koncentracijata na {tetnite materii postojanoraste. Kaj bolniot se javuva truewe so otpadnitematerii, zaradi {to mo`e da umre po skoro ednanedela.

Napredokot na tehnologijata go ovozmo`ilspasuvaweto na bolnite. Bolniot se priklu~uva nave{ta~ki bubreg. Procesot na pro~istuvawe na krvtae nare~en dijaliza. Krvta od bolniot te~e nizma{inata, kade se pro~istuva (se dijalizira), pred dase vrati vo teloto na bolniot. Sl. 4.

Sl. 4. Pacient na dijaliza

od bubre`na arterija

kon bubre`na vena

89

Drug na~in da se dejstvuva e,bubregot koj ne funkcionira da bideotstranet i na negovo mesto da setransplantira (presadi) drug, zdravbubreg. Za vakvi operacii se koristizdrav bubreg od blizok srodnik, ili od`rtva na te{ka nesre}a. Na operacijatai prethodat ispituvawa, vo koi prvo setipizira tkivoto, za {to ve}ezboruvavme. Najgolemata opasnost demneod mo`nosta za otfrlawe na tu|iot

bubreg. Za taa cel, so lekovi se namaluvaimunitetot so {to se spre~uvaotfrlaweto. No, organizmot ostanuva bezodbrana i zatoa e zgolemen rizikot oddrugi infektivni bolesti. Sl.5.

Sl. 5. Snimka na nefunkcionalni bubrezi

(so gama kamera)

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Koja od materiite vo kolonata A ja ima vo te~nostitevo kolonata B?

A Bbelkovini krv {to vleguva vo bubregotprost {e}er krv {to izleguva od bubregoturea primarna mo~kavoda definitivna mo~kakrvni elementi

2. Kakov efekt, dokolku go ima, mo`e{ da o~ekuva{ dase pojavi vo koli~estvoto i sostavot na mo~kata, prinavedenite uslovi?a) jadewe mnogu solena hranab) bawawev) piewe mnogu pivog) skokawe i igrawe naporni igrid) jadewe dve tabli ~okolada

3. Postoi tvrdewe deka na toplo vreme ~ovekot isfrlapomalku mo~ka, otkolku na studeno vreme.a) Opi{i eksperiment vo koj mo`e{ da proveri{ daliova e vistinito.

b) Ako tvrdeweto e vistinito, objasni go.4. Koi materii gi otstranuva bubregot kako:

a) organ za izla~uvaweb) organ za regulacija na koli~inata na voda.

90

Nadvore{nata pokrivka na teloto e organski

sistem, koj e slo`eno izgraden. (Sl.1.) Sostavena e od ko`a

i nejzinite produkti: vlakna, nokti i `lezdi so

nadvore{no izla~uvawe (potni, lojni, mle~ni). Vo ko`atase smesteni kletki koi soddr`at pigment i setilni

kletki koi gi primaat informaciite za dopir, bolka itoplina od nadvore{nata sredina.

Ko`ata vr{i i razli~ni funkcii:� obezbeduva za{tita na vnatre{nosta na teloto od

mehani~ki, toplinski i hemiski povredi, kako i odozra~uvawe i od navleguvawe na tu|i materii imikroorganizmi;

SODR@INA 3

STRUKTURA IFUNKCII NA

KO@ATA, NEGA IHIGIENA

Sl. 1

Sl. 2

vlakno pora

lojna

`lezda

me{ok na

vlakno

muskul na

vlakno

epidermis

masni

kletki

krven sad

koren na vlaknoto

� prima informacii (drazbi) od nadvore{-nata sredina so pomo{ na setilnite kletki;

� u~estvuva vo odr`uvawe na telesnatatemperatura - termoregulacija;

� u~estvuva vo odr`uvawe na vodnataramnote`a vo teloto (osmoregulacija).

Gradba na ko`ata

Ko`ata kaj ~ovekot e neprekinataza{titna obvivka koja na prirodnite otvoripreminuva vo ligavica. Debela e od 1 do 4mm,a ima povr{ina od 1,5 – 2 m2. Sostavena e od 3plasta: poko`ica, vistinska ko`a i

potko`en plast.

po

tko

`e

n p

la

st

de

rm

is

ep

id

er

mi

s

91

� Epidermisot (poko`icata) e povr{inskiot plast, {to e sostaven od pove}e sloevi naplo~esti epidermalni kletki. Najgorniot plast kletki postojano izumiraat i se lupat, ase nadomestuvaat so delbi na epidermalnite kletki od podolniot sloj;

� Dermisot (vistinskata) ko`a e vnatre{niot plast. Vo nea se smesteni krvni sadovi, nervnivlakna, setilni kletki, `lezdi, korewa od vlakna i muskuli. Izgradena e od tenok slojgusto svrzno tkivo, {to i ja dava elasti~nosta;

� Potko`en plast na ko`ata, sostaven od rastresito svrzno tkivo i masni kletki. Sl. 2.

Ko`ata za{tituva od mikroorganizmi

Plo~estite epitelni kletki vo poko`icata se naredeni tesno edna do druga. Tie sozdavaatcelosna povr{ina niz koja ne mo`at da navlezat mikroorganizmite. Vakvata gradba ne gipropu{ta nitu te~nostite.

Ko`ata za{tituva od mnogu silna svetlina

Vo poko`icata se smesteni zrnca so temen ko`en pigment (boja). Lu|eto imaat vo ko`atarazli~ni koli~ini na pigment, zaradi {to imaat razli~en ten. Oboenata poko`ica propu{tapomalku svetlosni zraci, so {to ja za{tituva vnatre{nosta. Sl.3

Za kletkite vo vnatre{nosta, osobeno se {tetni ultravioletovite (UV) zraci. Koga voson~evata svetlina gi ima pove}e, ko`ata reagira taka {to sozdava pove}e pigmenti i potemnuva.Pod vlijanie na (UV zracite), vo ko`ata se sozdava i vitaminot D.

Sl. 3.

Ko`ata u~estvuva vo regulacija na telesnata temperatura

Vo na{ata `ivotna sredina, temperaturata postojano se menuva, dodeka vo na{eto telo,taa e postojana i iznesuva 36,5oC. Vo odr`uvaweto na ovaa vrednost pomaga ko`ata. Za toa eva`en potko`niot masen plast koj ima uloga na toploten izolator.

92

Pri visoki nadvore{ni temperaturi, vo vistinskata ko`a (dermisot) se {irat mnogu-brojnite krvni sadovi. Krvta koja te~e vo niv ja ispu{ta svojata toplina, a koga }e se oladi, sevra}a vo vnatre{nosta na organizmot i gi ladi tkivata. Pri niski temperaturi, krvnite sado-vi se stesnuvaat. Niz niv brzo protekuva pomalo koli~estvo krv i ispu{ta malku toplina. Sl.4

Potni `lezdi

Za ladewe na organizmot, mnogu e va`na potta, {to se sozdava vo potnite lezdi. Nivnite

izvodni kanal~iwa vo vistinskata ko`a se svitkani vo klop~iwa, a tie se opkru`eni so gusta kapilarna

mre`a. Od krvta vo kapilarite, a od niv vo potnite `lezdi preminuvaat mnogu otpadni materii.

Otpadnite materii od lezdite se vklu~uvaat vo potta, koja po sostavot e sli~na na mo~kata, no e

porazredena. Potta se iska~uva po izvodnoto kanal~e na lezdata se do povr{inata na ko`ata, od kade

isparuva. Dnevno, potnite lezdi izla~uvaat okolu 500 ml pot.

Za sekoe isparuvawe se tro{i toplina. Potta pri isparuvaweto ja tro{i telesnata toplina

i taka go razladuva teloto. Pri povisoki nadvore{ni temperaturi, poteweto raste.

Potnite lezdi imaat zna~ajna uloga i pri izla~uvaweto. Teloto so potta izla~uva otpadni

materii. Sepak, so poteweto ne mo`e da se nadomesti dejstvoto na bubrezite.

Sl. 4. a) Ko`ata reagira na stud b) Ko`ata reagira na toplina

nema potewe toplina

vlaknata

se

nae`eni

mrsen

plast

krvni

sadovi

muskuli

toplina toplina toplina

ra{ireni

krvni

sadovi

mrsen

plast

valaknata

se legnati

lojna `lezda

Sl. 5

ima potewe

Osven toa, potta ima kisela reakcija i na ko`ata i dava

soodvetna kiselost, koja go popre~uva naseluvaweto i razmno`uvaweto

na mikrobite na nea.

Lojni `lezdi

Vo ko`ata se smesteni lojnite `lezdi. Tie izla~uvaat masnate~nost koja isto taka sodr`i i voda i soli. Smesteni se vo blizinana korenot na vlaknoto, pa nivnata izla~evina istekuva po vlaknoto.Zdravata ko`a sekoga{ e pokriena so tenok mrsen premaz koj jaobezbeduva nejzinata elasti~nost. Bez mrsniot premaz, ko`atabi bila suva i bi pukala, a niz tie mesta bi navleguvale razli~ni{tetni materii ili mikroorganizmi. Sl.5

93

Vlakna

Epidermisot navleguva dlaboko vo vistinskata ko`a okolu me{okot na vlaknoto. Vome{okot e korenot na vlaknoto i splet na kapilari. Vo korenot na vlaknoto se ivite kletki,

kade {to toa raste. Koga vo kletkite }e se nasobere ro`estata materija, tie kletki izumiraati }e bidat potisnati nagore od novite koi se sozdavaat so delbi vo korenot na vlaknoto.Vidliviot del na vlaknoto e sostaven od izumrenite ro`esti kletki.

Nokti

Noktite se za{titni,zadebeleni, ro`esti plastovi naepidermisot, vsadeni vo gornatastrana od vrvot na prstot. Posto-jano rastat, a pri pogolemapovreda se zamenuvaat. Sl. 8.

Razli~nite delovi na ~ove~koto telo se pokrieni sovlakna so razli~na gustina i dol`ina. Vlakna nemame nadlankite, tabanite, stranite od prstite, usnite i na o~nite

kapaci. Vlaknetosta spa|a vo polovi belezi, bidej}i vopubertetot taa se zgolemuva na opredeleni mesta. Sl. 7.

Sl. 6

Sl. 7. Mnogu zgolemeno vlakno

mnogu studeno mnogu toplo

Legantite

vlakna ja

propu{taat

toplinata

Kapilarite se

pro{ireni, niz

niv te~e pove}e

krv i se ladi

Nae`enite

vlakna ja

zadr`uvaat

toplinata kapilarite

se stegnati

Sl. 8

Vo vrska some{okot se nao|a mal

muskul. Koga ni e studeno,muskulot se skratuva i goisprava vlaknoto. Taka,nae`enite vlakna gozadr`uvaat vozduhot, kojima uloga na toploten

izolator. Sl.6.

94

Aktivnosti

A. Mikroskopiraj preparat od ko`a1 . Nastavnikot }e ti dade gotov preparat od

presek na ~ove~ka ko`a.2. Razgledaj go prvo pod malo zgolemuvawe, a

potoa pod golemo.3. Sporedi go toa {to go gleda{ so crte`ot vo

tekstot, za polesno da gi prepoznae{ delovite.4. Nacrtaj crte` na gradba na ko`ata i ozna~i

go.

B. Opredeli nega na tvojot tip ko`aDokolku ne si siguren na koj tip ko`a mupripa|a tvojata ko`a na liceto, mo`e{ danapravi{ ednostavna proverka.

1 . Podgotvi temna salfeta od hartija i so neaprebri{i gi obrazite

(ko`ata na liceto ne treba da bide vla`na).Dokolku ima temni mrsni tragi, tvojata ko`ae “mrsna”. Dokolku ima mrsni tragi samo na~eloto, nosot i bradata, ko`ata ti e“osetliva”. Dokolku nema mrsni tragi nasalfetata, ko`ata ti e “suva”.

2. Spored proverkata, izberi si sredstva zaor`uvawe na higienata na ko`ata.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Epidermisot (poko`icata) eedinstveno tkivo vo koe kletkitese tesno spoeni. Kakva pridobivkae toa za organizmot?

2. Najgustite kapilarni spletovi vodermisot se okolu me{okot navlaknoto i potnite `lezdi.Za{to?

3. Za{to mo`eme bez strav da jaskratuvame kosata?

4. Koga }e se vrati{ od zimnapro{etka vo topol dom, liceto tise za`aruva. [to misli{, zo{to?

5. Za{to ne e prijatno vo polnavtobus so ispoteni lu|e? Pojasni.

6. Objasni za{to:a) poteweto pomaga da se razladiteloto,b) ~ovekot koj na topol den te{koraboti, izla~uva pomalku mo~ka, aotkolku ~ovek koj ne raboti.

Dodatok

Ko`ata se razlikuva kaj site lu|e, duri i kaj bliskite srodnici.Toa najdobro se gleda na vrvovite na prstite. Gornata povr{ina– epidermisot na vrvovite na prstite ne e ramen, tuku e nabrazden.Originalnosta na reljefot na ko`ata na prstite, otisokot sekoristi za utvrduvawe na identitetot na lu|eto pri nesre}ite ilipri kriminalnite dejstva. Toa mo`e{ da go proveri{. Vtisni gopokazalecot od desnata raka vo sun|er na koj si nakapal mastilo.Potoa otisni go pokazalecot na hartija. Soberi otisoci od svoitesou~enici. Sporedi gi i voo~i gi osobenostite i razlikite.

Higiena na ko`ata

Odr`uvaweto na higienata na ko`ata i nejzinite produkti (kosata i noktite) eosnoven uslov taa normalno da funkcionira. Ti znae{ deka za toa e dovolno postojano da semie{ so sapun i {ampon, koi se soodvetni na tvojot tip na ko`a. Vo sprotivno postoirizik od razli~ni ko`ni bolesti, koi glavno gi predizvikuvaat ko`nite gabi. Kosata inoktite treba postojano da se ~isti i uredno potse~eni.

95

GLAVA 9

NERVEN

SISTEM -

REGULIRA^KI

MEHANIZMI

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- nervna kletka- nervno tkivo- nervi- ganglii- ‘rbeten mozok- refleks- ~erepen mozok- usloven refleks- stres.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e

mo`e{:- da opi{uva{ sostav i funkcija na

organite od nervniot sistem- da sporeduva{ i povrzuva{

usloven i bezusloven refleks- da modelira{ i pojasnuva{ ner-

ven pat na edna drazba, kako istres sostojba na organizmot.

95

Pred o~ite leta patekata, u{ite gopresretnuvaat navivaweto. Racete so {irokzamav go se~at vozduhot, a nozete so ritmi~nidvi`ewa im pomagaat. Site muskuli se vo akcija,za teloto elegantno i brzo da ja pretr~apatekata. Srceto bie, a belite drobovi lovatvozduh. Vo mozokot e samo edna `elba: “Da tr~am{to pobrzo!”Site delovi na teloto na atleti~arot se aktivni.Ako site pousoglaseno rabotat, atleti~arotpouspe{no }e pomine niz celta. Koj i kako giusoglasuva?

96

Vo organizmot na ~ovekot ima pove}e mehanizmi zausoglasuvawe na rabotata na kletkite, tkivata, organite icelinata na organizmot. Me|u niv, najva`no e usoglasu-vaweto {to go vr{i nervniot sistem. Negovite priemnici

(receptori) gi raspoznavaat promenite vo nadvore{nata ivo vnatre{nata sredina. Informaciite za tie promeni,drazbite, se prenesuvaat preku nervite i se sobiraat vonervnite centri. Tuka se obrabotuvaat i se pretvaraat vosoodvetni naredbi koi se upatuvaat vo muskulite i vodrugite organi (efektorite). Ova e vsu{nopst delovite nanervniot sistem. Sl.1

Nervna kletka

SODR@INA 1

GRADBA, DELOVI,ZNA^EWE NA

NERVNIOT SISTEMI RBETNIOT MOZOK

~erepen mozok

mozo~en nerv

'rbeten

mozok

'rbeten

nerv

Nervnata kletka – nevronot e osnovna funk-cionalna edinka na nervniot sistem. Taa e sostavena od telo

so organeli i nosi kusi i dolgi prodol`etoci. Kusite

prodol`etoci se nare~eni dendriti, bidej}i se razgranetikako drvo (gr~. dendron = drvo). Preku niv, nervnata kletka

Sl.1

telo na

nevronot

dendritijadro

nevrit

mrsna

obvivka

Sl.2 Gradba na nevron

gi prima drazbite i vo teloto giobrabotuva. Od teloto na klet-kata, drazbata se ispra}a prekudolgiot prodol`etok-nevritot,do druga nervna kletka, muskul ili`lezda. Sl. 2.

Kako se prenesuva drazbata?

Drazbata, vsu{nost e slab

elektri~en impuls (nerven

impuls) koj patuva po dol`inatana prodol`etocite na nervnatakletka. Po prodol`etocite,nervnite impulsi se dvi`at voedna nasoka: od dendritite kon

teloto, a potoa po nevritot.Nervnite kletki me|usebe sedopiraat so prodol`etocite,taka {to sekoga{ nevritot sedopira so dendritite. Na mestotona dopirot, drazbata se predava odprvata na vtorata nervna kletka.Sli~no se slu~uva koga drazbatatreba da mu se prenese na nekojmuskul; toa se ostvaruva so dopirme|u nevritot i muskulna kletka.Sl. 3.

nerven

zavr{etok

stesnuvawe

97

telo na nevronot

nevrit

nasoka na

prenos na

drazbata

obvivka

muskulno vlaknomesto na

dopir

Sl. 3 Prensuvawe na drazbata

dopir me|u kletkite

dendriti

Verojatno ti e ve}e jasno, deka edinstveno nervnitekletki ja imaat sposobnosta za nadrazlivost isprovodlivost na nervniot impuls.

Nervi

Nervite se izgradeni od dolgite prodol`etoci

(nevritite) na nervnite kletki, koi se zdru`eni vosnopovi. Vo eden snop, sekoj nevrit pretstavuva posebenpat za drazbite koi ne se me{aat pri prenesuvaweto.

Nekoi nervi se obvit-kani i so mrsna bela

obvivka. Taa slu`i dago za{titi nervot,no i da go zabrza

prenesuvaweto nadrazbite. Nervite soobvivka mo`at da giprenesuvaat drazbiteso brzina nad 200 m/s.Nervite bez obvivkase pobavni.

Ganglii

Gangliite se izgradeni od masa nervni kletki koise smesteni vo ‘rbetnite nervi, vo blizina na ‘rbetniotmozok. Vo niv se vr{i zasiluvawe i naso~uvawe na

drazbata.

Sl. 4 Napre~en presek na nerv

Plan na gradba i funkcii na nervniot sistem

Nervniot sistem kaj ~ovekot, kako i kaj drugite ‘rbetnici, se sostoi od dva dela:

1. Centralniot nerven sistem kaj ~ovekot e od cev~est tip. Go so~inuvaat: a) ‘rbeten mozok;

b) ~erepen mozok (golem mozok, mozo~no steblo, mal mozok);

2. Periferen nerven sistem, {to e sostaven od: a) nervi i ganglii

b) vegetativen (avtonomen) nerven sistem.

‘Rbeten mozok

‘Rbetniot mozok e smesten vo kanal {to go formiraat otvorite na pre{lenite vo‘rbetniot stolb. Napred e povrzan so ~erepniot mozok, a zavr{uva vo vid na tenok konec. Oddvete strani na ‘rbetniot mozok izleguva 31 par ‘rbetni nervi za vnatre{nite organi. Vo nego

98

1. receptor

2. setilen

nerv

vrela

~inija

4.porakata ja nosi

motoren nerv

5.muskulot (efektor)

odgovara

'rbeten mozok

3. vo 'rbetniot

mozok se izdava

naredba

Sl. 5 [ema na refleks (refleksen lak)

Patot po koj se odviva eden refleks e nare~enrefleksen lak. Refleksniot lak e sostaven od 5 delovi. Tiedelovi se izgradeni od nervni kletki i nivnite prodol`etoci:

se smesteni pove}e centri za refleksi koi ja reguliraatrabotata na pove}eto organi, kako i `ivotno va`nitefunkcii (za praznewe na mo~niot meur, praznewe na

crevata, za di{ewe i dr.). Sl. 4.

Refleks

Najgolemiot broj aktivnosti na organizmotavtomatski se kontrolirani od nervniot sistem. Nieodgovarame na mnogu drazbi, bez da znaeme za niv. Vakviteaktivnosti se nare~eni refleksi. Na primer, ako slu~ajnodopre{ vrela ~inija, vedna{ }e ja trgne{ rakata. Ova eedno refleksno dvi`ewe (akcija). Sl. 5.

Celiot refleks trae samo del od sekunda, {to gipoka`uva kolku brzo patuvaat porakite niz nervniotsistem. Ponekoga{, na drazbata odgovara nekoja `lezda.Zaedni~ko ime za tvorbata ili organot koj }e odgovori nadrazbata koga za toa }e dobie poraka od nervniot sistem eizvr{itel (efektor).

Priemnicite koi bea nadrazneti vo primerot, beaosetlivi kon temperatura i kon bolka. No, nie imamei drugi priemnici koi se osetlivi kon miris (nos), vkus

(jazik), dopir (ko`a), svetlina (o~i) i zvuk (u{i).

Sl. 4 Presek na 'rbeten mozok

Refleksen lak

� receptorot e priemnik na drazbata (setilna kletka ili setilen or-gan);

� setilen nerv, koj ja prezema drazbata od receptorot i ja prenesuva vodel od mozokot – nerven centar;

� nerven centar, koj ja prima drazbata i ja prerabotuva vo naredba;� motoren nerv, koj ja prima naredbata i ja prenesuva do� efektorot (muskul ili `lezda) koj odgovara na drazbata. Muskulot

odgovara na drazbata so kontrakcija, a `lezdata so izla~uvawe.

99

Vrodeni i zdobieni refleksi

Dodeka si bil bebe, najgolemiot del od tvoeto odnesuvawe go kontrolirale vrodenite

(bezuslovnite) refleksi (izla~uvawe plunka pri ishrana, goltawe, trepkawe, cicawe i dr.).Tie refleksi se nasledeni. Sl.6.

Refleksite mo`at i da senau~at. Tie se nare~eni zdobieni

(uslovni) refleksi, koi gi izu~il iopi{al ruskiot nau~nik Ivan Pavlov.Pavlov zabele`al deka gladnoto ku~eizla~uva plunka kako refleks, koga muse dade hrana. Ku~eto ne u~elo kako daizla~uva plunka. Ovoj refleks e vroden,t.e. potpolno e avtomatski kaj siteku~iwa.

Nau~nikot zabele`al, dekaku~eto isto taka izla~uvalo plunka kogana pladne prvo yvonelo yvon~eto, predda ja vidi hranata. Ku~eto nau~ilo dekaprvo }e poyvoni, a vedna{ potoa }e dobiehrana. Refleksot kaj nego se pro{iril(se uslovil so yvoneweto) i na primawezvu~na drazba. Sl.7.

Zdobieni refleksi se razvivaati kaj mnogu drugi vidovi `ivotni, oso-beno koga se vo vrska so ishranata. I kaj~ovekot mnogu aktivnosti se vr{at sopomo{ na zdobieni (uslovni) refleksi.

v) refleks na cicawe

b )

refleks na stegawea) refleks na ~ekorewe

Sl. 6

Sl. 7 Zdobien (usloven) refleks

prva drazba

vtorata drazba e

pridru`ena so yvonewe

treta drazba

sega samo yvoni

yvonoto

odgovor e -

izla~uvawe

plunka

pak se izla~uva

plunka

plunka se

izla~uva iako

nema hrana

100

Refleks na crnkata

Crnkata (zenicata) e otvorot vo o~noto jabolko. Podvlijanie na silna svetlina taa se stesnuva (se zatvora) socel da gi za{titi setilnite kletki vo o~noto dno. Ovaareakcija e vroden refleks koj se pro{iruva i so zatvarawena o~nite kapa~iwa i so vrtewe na glavata od svetlinata.Ovie dve dvi`ewa se zdobien refleks. Sl.8

Sl. 8 a) stesneta crnka

b) ra{irena crnka

a)

b)

AktivnostiA. Ispitaj nekoi refleksi kaj ~ovekot Rabotete vo dvojki1. Refleks na kolenoto

Sedni na masa, taka {tonozete slobodno visat. So~ekan~e (drveno gumeno)sou~enikot treba polekada udri po tvoeto koleno,pod kapa~eto na kolenoto.[to se slu~uva?

2. Refleks na stapaloto Klekni na kolena na stol

ili klupa i pu{ti gistapalata slobodno davisat. Sou~enikot neka te udri ne mnogu silno vedna{nad petata. [to }e se slu~i?

3. Refleks na trepkaweOtvori gi o~ite i gledaj pravo napred. Sou~enikottreba naedna{ da zamavne so otvorena raka pred tvoiteo~i. [to se slu~uva?

4. Refleks na goltaweGoltni plunka vo ustata, a vedna{ potoa probaj dagoltne{ pak. Dali e te{ko da pregolta{ vtor pat?Obidi se da go objasni{ ova.

V. Izmeri go reakciskoto vremePostavi plasti~en linijar vertikalno. Tvojot sou~eniktreba da ja stavi svojata raka na dolniot kraj nalinijarot i da se podgotvi da go fati. Utvrdi kolkupadnal linijarot pred da go fati tvojot sou~enik. [topodolgo pa|a, toa }e bidepodolgo reakciskoto vreme.Ispitaj dali reakciskotovreme se menuva ako sou~e-nikot:

a) zatvori edno okob) go fa}a linijarot so druga-ta raka.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Opi{i vo {to se razlikuvafunkcionirawe na nervniotsistem i telefonskata mre-`a.

2. Kompjuterot go prepoznavazborot ako e ot~ukan seko-ga{ isto; ako prvata golemabukva ja zameni{ so mala, tojve}e ne ja prepoznava.Kakvi problemi bi se javilekaj nas, koga na{iot nervensistem bi rabotel kako kom-pjuter?

3. Vo vovedot e ras~lenetaaktivnost na pliva~ot. Zapi-{i gi podatocite {tomozokot gi dobiva istovre-meno.

4. Koj refleks mo`e{ da gozabele`i{ koga }e se pogle-da{ vo ogledalo, zavrtenokon svetlinata i od nea?

5. Opi{i go refleksot na ko-lenoto so pomo{ na crte`ot.

101

SODR@INA 2

FUNKCIII NA^EREPNIOT

MOZOK IVEGETATIVNIOTNERVEN SISTEM

Vo sostav na ~erepniot mozok se negovite delovi:golemiot mozok, mozo~noto steblo i maliot mozok.

^erepniot mozok e izgraden od golema grupa nervni kletki{to e smestena vo koskeniot ~erep. Sl.1

Sl.1 Golem (~erepen mozok)

golem mozok

hipofiza

mozo~no steblo

'rbeten mozokmal mozok

desna

hemisfera

Sl.2

Golem mozok

� Golemiot mozok e izgradenod dve polovini –hemisferi, {to se povrzaniso mozo~nata greda.

Izgraden e od nervni kletki.Telata na nervnite kletki ikusite prodol`etoci – dendritite

koi ne se obvitkani so obvivka imaatsiva boja i ja izgraduvaat sivata masa

na mozokot. Sivata masa na mozokot esmestena odnadvor i ja izgraduva koratana golemiot mozok. Vo vnatre{nosta ebelata masa {to e sostavena od nevriti,kaj koi belata boja e od mrsnata belaobvivka. Vo belata masa se smesteni spro-vodnite pati{ta. Sl._2

Desnata hemisfera go kontrolira leviot del na teloto, a levata hemisfera –desniot. Sekoja hemisfera gi obrabotuva podatocite {to gi dobiva. Potoa, obrabotenitepodatoci me|usebe gi razmenuvaat. So toa ostvaruvaat visoka efikasnost, bidej}i dvetehemisferi se ramnopravno anga`irani i aktivni.

Sivata masa (korata) na golemiot mozok e mnogu nabrana, zaradi {to ima mnogugolema povr{ina. Golemata povr{ina na korata e evolutivna pridobivka na ~ovekot i muovozmo`uva mnogubrojni i mnogu slo`eni funkcii.

102

Sl. 4

centri vo

mozo~noto

steblo

Kletkite vo korata na mozo-kot funkcioniraat kako mozo~ni

centri. Takvi centri se na primer:setilnite mozo~ni centri vo koi seobrabotuvaat podatocite od na{itesetilni organi. Centrite za

dvi`ewe gi usoglasuvaat uslovniterefleksni dvi`ewa. Centrite za

povrzuvawe gi prerabotuvaatinformaciite vo misli i vo odlukiza odnesuvaweto. Vo centrite za

~uvstva se sozdavaat ~uvstvata zastrav, gri`a, radost, taga... Sitemozo~ni centri gi skladiraat, t.e. gipametat informaciite, {to niovozmo`uva u~ewe. Golemiot mozok, isto taka ja upravuva na{ata dejnost koja samite sme si jazamislile. Toj e centar i na na{ata svest.

Vo korata na golemiot mozok kaj ~ovekot se i nekoi mozo~ni centri koi kaj `ivotnitegi nema. Me|u niv e i centarot za govor. Porazvienata mozo~na kora na ~ovekot mu ovozmo`uvadejnosti za koi ne se sposobni `ivotnite, kako {to se na primer, umetnosta i naukite.

Od golemiot mozok i od mozo~noto steblo izleguvaat 12 para mozo~ni nervi (mirisni,vidni, slu{ni, licevi i dr.).

� Mozo~noto steblo kontrolira razli~ni avtomatski procesi.- Gorniot del na stebloto e povrzan so lezdite. Na primer, koga vo krvta ima premnogu

jaglerod dioksid, go zabrzuva di{eweto i obratno, ako go ima premalku, go zabavuva. Ili,ako vo krvta ima premalku {e}er, sozdava ~uvstvo na glad, ako ima premnogu sol - ~uvstvo

na `ed. Pri ladewe na teloto, ja nae`uva ko`ata i go pottiknuva treseweto, a pri pregre-

vawe na teloto – poteweto. Site ovieprocesi se slu~uvaat bez da znae{ -avtomatski.

- Dolniot del od mozo~noto stebloavtomatski gi kontrolira di{eweto,

srcevata rabota, {ireweto na

krvnite sadovi i nekoi drugi aktiv-nosti koi imaat `ivotno zna~ewe zana{iot organizam. Zaradi toa, o{te-

tuvawata na ovoj del se smrtonosni.

� Maliot mozok e izgraden od leva idesna polovina – hemisfera. Vo nego seusoglasuvaat informacii od setilata i odmuskulite, a potoa se ispra}aat vo golemiot

mozok. Maliot mozok ne ispra}a naredbi domuskulite, tuku posredno se gri`i,dvi`ewata da bidat usoglaseni i precizni.

centar za pi{uvawe

centri za dvi`ewe

centar za mislewe

centar za vid

centar za

sluh i govor

Sl. 3 Mozo~ni centri

centri za

razbirawe,

kreativnost,

razmisluvawe

slo`eni dvi`ewa

pametewe

mozo~no steblo mal mozok

103

Mozo~ni obvivki

Mozokot i ‘rbetniot mozok se obvitkani so tri za{titni obvivki: nadvore{na - cvrsta

obvivka, paja`inesta obvivka i meka obvivka koja nalegnuva na mozokot. Prostorot me|uobvivkite e ispolnet so mozo~na te~nost koja ima za{titna funkcija. Osven za{titata, vomekata obvivka se i krvnite sadovi koi mu obezbeduvaat hrana i kislorod na mozokot, a giiznesuvaat nepotrebnite materii od nego.

Mozo~nata te~nost gi ispolnuva i mozo~nite praznini, kako i kanalot vo ‘rbetniotmozok.

Vegetativen nerven sistem

Funkcioniraweto na vnatre{nite organi go usoglasuvaat posebni nervni kletkivo ‘rbetniot mozok, vo mozo~noto steblo i vo nervnite ganglii. Tie nervni kletki so svoiteizrastoci go izgraduvaat vegetativniot (avtonomniot) nerven sistem. Ovoj sistem gikontrolira vrodenite refleksi, t.e. dejstvuva samostojno, bez vlijanie na tvojata volja.

solzni

`lezdicrnka

beli drobovi

srce

simpati~ni

nervi

parasimpati~ni

nervi

`eleudnik

crevo

mo~en meur

polovi `lezdi

Sl. 5 Vegetativen nerven sistem

zabrzuvawe zabavuvaweRabotata na sekoj organ eupravuvana od dva sprotivni delana avtonomniot nerven sistem:simpati~niot iparasimpati~niot del. Na primer,rabotata na srceto ja zabrzuva

simpati~niot del, a ja zabavuva

parasimpati~niot. Rabotata nadigestivniot sistem e upravuvanaobratno: simpati~niot del jazabavuva.

Koga }e se povrze dejstvotona centralniot i na avtonomniotnerven sistem, drazbite od nadvo-re{nata sredina mo`at da vlijaatvrz vnatre{nite organi. Naprimer, koga si zagri`en, ne mo`e{

da jade{.

Koordinacija

Refleksot vo koj ja trga{ rakata od vrelata plo~a e mnogu ednostaven. Kaj toj refleksse prima samo edna drazba i taa se ispra}a kako samo eden nerven impuls do ‘rbetniotmozok. Obi~no, pove}e receptori postojano ispra}aat mnogu impulsi do tvojot golem mozoki do ‘rbetniot mozok. Golemiot i ‘rbetniot mozok imaat zada~a da gi obedinuvaat site

informacii koi doa|aat od razli~nite delovi od tvoeto telo i potoa da ispra}aat impulsi

koi gi upravuvaat efektorite. Tie gi usoglasuvaat (koordiniraat) informaciite {to voniv stignale.

104

Na primer, zamisli deka si ja doprel vrelata ~inija pred da ja trgne{ rakata. Istotaka, pred da ja trgne{ rakata, tvoite o~i ispratile impuls do mozokot deka na ~inijata etvoeto omileno jadewe. Drug impuls na mozokot mu ka`uva deka si mnogu gladen. So toa,koga vo centralniot nerven sistem }e stigne impulsot za bolka, tamu ve}e }e bidat porakiteza “hrana” i “glad”. Centralniot nerven sistem }e gi odmeruva site tie informacii. Namestoda isprati impuls do muskulite za brza kontrakcija, nervniot sistem mo`e na drugi muskulida im naredi poleka da se kontrahiraat, vnimatelno da ja spu{tat ~inijata – ili }e giizgori{ prstite.

Mozo~en udar

Mozo~niot udar e o{tetuvawe na mozokot predizvikano od tromb ili od krvavewe.Pri udar, nekoi bolni gubat oset i svesna kontrola vrz poedini delovi na teloto. Efektiteod udarot zavisat od toa kolkav del od mozokot e o{teten i kolku seriozno e o{tetuvaweto.

Parkinsonova bolest

Kaj bolnite od Parkinsonova bolest nepravilno se izla~uva hemiska materija, me|unervnite kletki vo delot od mozokot {to gi kontrolira dvi`ewata na teloto. Prvitesignali na bolesta se tresewe na glavata i na racete. Ako bolesta napreduva, bolniotgubi sposobnost za ~itko pi{uvawe i za jasen govor. Vo poslednite 20 godini, vo mozokot nabolnite se transplantira zdravo mozo~no tkivo, {to poka`uva uspeh vo najgolemiot brojslu~ai.

Proveri gi svoite znaewa

1. Navedi gi sostavnite delovi na ~erepniot mozok.2. Opi{i ja gradbata na golemiot mozok.3. Navedi nekoi od mozo~nite centri vo korata na golemiot mozok.4. Navedi gi centrite vo korata na golemiot mozok kaj ~ovekot, {to gi nema kaj drugite `ivotni.5. Navedi nekoi od avtomatskite procesi koi gi kontrolira mozo~noto steblo.6. Opi{i ja dejnosta na maliot mozok.7. Navedi gi imiwata i funkciite na mozo~nite obvivki.8. Opi{i ja funkcijata na avtonomniot nerven sistem i navedi gi imiwata na dvata negovi dela.9. Navedi gi pri~inite za mozo~en udar i za Parkinsonovata bolest.

105

SODR@INA 3

NEGA I ZA[TITANA NERVNIOT

SISTEM ODFIZI^KI I

HEMISKIAGENSI I STRES

Nervniot sistem gi usoglasuva i gi kontrolira site`ivotni funkcii vo tekot na celiot `ivot na ~ovekot.Toj raboti neprekinato, tro{ej}i golemi koli~ini nakislorod i energija, zaradi {to e mnogu osetliv nanivniot nedostig.

Odmor

So sekojdnevnite telesni aktivnosti ~ovekot gopottiknuva dejstvoto na site organski sistemi, me|u koie i nervniot. Zatoa, na nervniot sistem po napornatarabota mu treba i dobar odmor. Najdobriot odmor, osobenoza mozokot, e spieweto. Za vreme na spieweto, vo sitedelovi na nervniot sistem se obnovuvaat energetskite

rezervi, koi se potro{eni vo tekot na budnata sostojba.

Za vreme na spieweto, `ivotnite funkcii (srcevata rabota, di{eweto i dr.) se pod kontrolapred se na mozo~noto steblo. Isto taka, za vreme na spieweto se odmaraat i site drugiorganski sistemi. Na sekoj ~ovek mu e potrebno spiewe so razli~no traewe, no prose~notreba po 8 ~asa vo edno denono}ie. Isto kako {to e va`no no}noto spiewe, na nervniotsistem mu se va`ni i dnevnite po~inki. Tie treba da sleduvaat po dolgotrajni ili ponaporniaktivnosti.

Najdobro vnimanie postignuva{ na po~etokot na edna umstvena aktivnost (prvitedvaesetina minuti), efikasnosta ti e najgolema, a potoa vnimanieto postapno opa|a. Poodmorot pome|u u~eweto, razmisluvaweto ili druga umstvena rabota, vedna{ zapo~nuva{so obnovena koncentracija.

Najdobar odmor e spieweto Potpira~ za glava vo avtomobil

106

Mehani~ki povredi na glavata i na rbetot

O{tetuvawata na `rbetniot mozok mo`atda ja prekinat srcevata rabota i di{eweto i takada predizvikaat smrt. Naj~esto o{tetuvawe nadelot na rbetniot mozok vedna{ nad spojot so~erepot se slu~uva pri nenadeen silen udar na

glavata od nazad. Do takvi udari doa|a prisoobra}ajnite nesre}i. Zatoa na sedi{tata voavtomobilite se instalirani potpira~i zaglavata. Pri silni sudari, tie potpira~i, pokrajvozdu{nite perni~iwa, odlu~uvaat za `ivotot.Pri vakvi povredi na `rbetot vo nesre}ni slu~ai,podobro e neobu~en ~ovek da ne pomaga, tuku vedna{da pobara lekarska pomo{, za da ne se napravipogolema {teta od korist.

Pri sekojdnevnite silni i brzi dvi`ewa(rekreacija so tr~awe, ka~uvawe, izvr{uvawezada~i vo domot) e treba da se odbegnuvaat silniudari vo glavata i `rbetot, za da ne pretstavuvaat„slabi mesta“ vo natamo{niot `ivot.

Stres

Stresot e kompleksna sostojba vo koja celiot organizam e izlo`en na golememocionalen i fizi~ki napor.

Stres mo`e da bide predizvikan od objektivni nadvore{ni pri~ini: premnogu niskinadvore{ni temperaturi, dolgotraen mnogu te`ok fizi~ki napor, dolgotrajno gladuvawe,vsu{nost, toa se uslovi koi go zagrozuvaat fizi~kiot opstanok.

Stres predizvikuvaat i emocionalni pri~ini za koi se odgovorni lu|eto: u~estvo vokonflikti, negativni emocii (golema taga, omraza, dolgotraen strav, agresivnost,onepravdanost) i tn. Ovie pri~ini go zagrozuvaat integritetot na li~nosta.

Pri sostojba na stres, nervniot sistem nastojuva da gi uramnote`i funkciite naorganskite sistemi, osobeno na `lezdite i muskulite i zatoa tro{i mnogu energija inaj~esto, uspe{no se spravuva so stresnata sostojba.

Otkako stresot }e pomine, ~ovekot se opu{ta, se ~uvstvuva isto{teno i brzo zaspiva,za organizmot da se odmori i da ja nadomesti potro{enata emocionalna i fizi~ka sila(energija). Posledicite od stresna situacija, vo zavisnost od pri~inite, ~ovekot najdobrogi otklonuva so omilena rekreacija, zdrava ishrana, opkru`uvawe so sakani lu|e i prestojvo priroda.

Dolgotrajnata izlo`enost na organizmot na stres mo`e da rezultira so negativnitrajni mentalni ili fizi~ki posledici i toj zadol`itelno treba da bide stru~no ipravilno lekuvan.

Li~nost vo stres

107

Kako da se spre~at bolestite na zavisnost?

• Sekoe dete i vozrasen treba da bide dobro informiran za opasnostite i rizicite od

konsumiraweto na nikotinot, alkoholot i drogite.

• Od ranata mladost, sekoja li~nost treba svesno da nastojuva da se orientira kon

pozitivni naviki.

• Sekoj treba da znae deka lekovite treba da se zemaat samo po preporaka na lekar.

• Svoeto slobodno vreme sekoj ~ovek treba da go koristi za relaksacija i dru`ewe so zdravi

li~nosti.

• Mladiot ~ovek treba da sportuva ili da se rekreira vo prirodata, za da gi nadmine

predizvicite i te{kotiite so koi se sre}ava.

Za{tita od hemiski agensi

Ako ~ovekot jade, pie ili pu{i nekoi hemiski materii - agensi (drogi, nikotin ilialkohol), tie go menuvaat na~inot na rabota na nervniot sistem, kako i rabotata na setilata. Toga{,

pretstavite na ~ovekot za nadvore{nosta, kako i za svojata sostojba mo`e da bidat sosema promeneti

i pogre{ni. Ovie hemiski materii se otrovni za organizmot. Koga ~esto se vnesuvaat, kaj ~ovekot

se javuva zavisnost od nivnoto prisustvo vo organizmot. Tie predizvikuvaat opasni bolesti na

zavisnost od alkohol, nikotin i drogi.

Alkoholot e sedativ koj gi zabavuva najvisokite centri vo mozokot i ja namaluva ~ovekovata

aktivnost. Koli~inata alkohol se meri vo edinici, pri {to 1 edinica iznesuva 10 sm3 (1 {i{e pivo,

1 ~a{a vino ili 1 ~a{ka liker). Koga ~ovekot pie, alkoholot odi vo krvotokot, vleguva vo kletkite

i tamu se razgraduva, a razgraduvaweto na 1 edinica alkohol e bavno i trae okolu 1 ~as. Zatoa e

zabraneto upravuvawe so avtomobil, dokolku ~ovekot piel. Sl. 4 i 5

Postojanoto piewe alkoholni pijaloci predizvikuva izmeneto razmisluvawe i odnesuvawe na

~ovekot, {to mo`e da mu na{teti, kako i na negoite bliski. Taka li~niot problem na alkoholi~arot

stanuva semeen, socijalen, ekonomski, a ~esto i kriminogen. Hroni~nite alkoholi~ari imaat pokratok

`ivoten vek za 10-12 godini od prose~niot, zatoa {to kaj niv te{ko se o{teteni: crniot drob, bubrezite

i mozokot. Ednokratno piewe golema koli~ina alkohol mo`e da bide so smrtni posledici.

Pu{eweto tutun e {tetno, zatoa {to toj sodr`i silen otrov – nikotin. Vo tutunskiot ~ad

se sodr`at okolu 300 razli~ni otrovni materii, a nekoi od niv se kancerogeni (predizvikuvaat rak).

Tutunskiot ~ad go zagrozuva zdravjeto, gi stesnuva krvnite sadovi, predizvikuva ka{lawe i gu{ewe.

Kaj pu{a~ite e po~est rak na belite drobovi, otkolku kaj nepu{a~ite.

Pu{eweto predizvikuva negativni socijalni i ekonomski posledici. Doka`ano e deka

bremenite eni koi pu{at, ra|aat positni novoroden~iwa, a kaj niv se po~esti i spontanite abortusi,

kako i smrtnosta na plodot. Decata ~esto stanuvaat pasivni pu{a~i, dokolku prestojuvaat vo dom vo

koj roditelite pu{at. Kaj tie deca po~esto se javuvaat bolestite: bronhitis i alergii.

Drogi se hemiski materii od rastitelno ili sinteti~ko poteklo, koi vo organizmot

predizvikuvaat te{ki bolest na zavisnost. Tie vr{at promeni na raspolo`enieto, na svesta, na

mentalnata aktivnost (ja zabrzuvaat ili ja zabavuvaat), kako i na psihi~kata sostojba. Drogite se

otrovni za organizmot zatoa {to te{ko gi o{tetuvaat nervniot sistem, crniot drob, kako i site

drugi organi. Tie lica {to zemaat drogi imaat zdravstveni, psiholo{ki, socijalni, zakonski i

finansiski problemi.

108

GLAVA 10

SETILA

108

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- setilo- setilo za vid- setilo za sluh- setila vo ko`ata.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite, }e

mo`e{:

- da opi{uva{ gradba na setilata- da objasnuva{ funkcija na

setilnite organi- da modelira{ so {ema i da

pojasnuva{ primawe na razli~nividovi drazbi.

Imame o~i da gledame, imame u{i da slu{ame; mirisameso nosot, vkusot go probuvame so jazikot; toploto,studenoto i dopirot gi raspoznavame so ko`ata. Mostme|u nadvore{nata sredina i na{ite vnatre{nido`ivuvawa se setilata. Se {to znaeme za na{iot svet,go znaeme od aktivnosta na na{ite setila. Tie giotkrivaat site promeni okolu nas i gi pribiraat za dagi upotrebime. Ako setilata pribiraat pove}e to~niinformacii, na{iot organizam }e reagira pobrzo,posoodvetno, t.e. popodgotveno.

109

SODR@INA 1

GRADBA IFUNKCIJA NASETILATA ZA

VID, ZA[TITA INEGA

O~ite se smesteni vo o~nite vdlabnatini vo ~erepot,

kade {to se dobro za{titeni. Odnapred gi za{tituvaat,

pridru`nite delovi na okoto:

� ve|ite, koi ja prenaso~u-

vaat potta od ~eloto;

� o~nite kapa~iwa, koi go

popre~uvaat patot na

silnata svetlina ili koga

o~ite se odmaraat. Isto

taka, tie gi {titat o~ite

od mehani~ki o{tetuvawa

i od isu{uvawe;

� trepkite, na rabot na

kapa~iwata, koi za{ti-

tuvaat od sitni ~esti~ki

prav;

� solzni `lezdi, koi posto-

jano izla~uvaat solzi.

Solzite go promivaat

okoto, a so trepkaweto toa se ~isti od pravot. Potoa,

solzite istekuvaat niz solzniot kanal vo nosot. Sl. 1 Gradba na okoto

Vo o~nata vdlabnatina esmesteno o~noto jabolko i eprikrepeno so muskuli. So nivnitekontrakcii, o~noto jabolko mo`eda se dvi`i gore-dolu i levo-desno.Yidot na o~noto jabolko e izgradenod 3 sloja.

1. Nadvore{en sloj – belovnica

cvrsta i neproyirna. Napredtoa preminuva vo proyirnaro`nica. Ro`nicataodnadvor e presle~ena sotenka, proyirna obvivka –konjunktiva. Taa e postojanovla`na od solzite. Pone-koga{ se vospaluva – sostojbanare~ena konjunktivitis.

Sl. 2

ve|a

kru`en muskul

ro`nica{arenica

crnka

le|a

viden nerv

slepa damka`olta damka

kos muskul

kos muskul

mre`nica sadovnica belovnica

Sl. 2. Gradba na okoto

1. oko

2. viden nerv

3. centar za vid

vo mozokot

Sl. 1

solzna

`lezda

nosen

kanal

ve|a

o~o

kapa~e

trepki

Zatvori gi dvete o~i i zamisli si kako bi bilo damora da `iveeme vo temnina. Tvoite o~i se me|unajva`nite setilni organi.

Okoto kaj ~ovekot e od tipot na oko kako komora.Drazbata {to ja prima setiloto za vid e svetlinata, vovid na svetlosni zraci. Sposobnosta da gi raspoznavamesvetlosnite sliki ja narekuvame vid. Vsu{nost, osvensvetlosnite sliki, nie ja gledame i nasokata nasvetlinata, oblikot i bojata na osvetlenite raboti.

110

2. Sredniot sloj e sadovnicata koja sodr`i mnogu krvnisadovi i na okoto mu obezbeduva hrana i kislorod.Napred na sredinata e otvor – crnkata (zenicata), aokolu nea e {arenicata, koja mo`e da bide vo razli~naboja, od sina, kafena do crna. Vo ovoj sloj e i kru`niot

muskul {to ja prikrepuva le}ata i ima uloga vomenuvaweto na nejziniot oblik. Le}ata e meka, providnai elasti~na. Zad le}ata, o~noto jabolko e ispolneto sopivtiesta masa – staklesto telo.

3. Vnatre{niot sloj e mre`nicata, koja vo zadniot del naokoto go nosi vidniot del, koj e izgraden od nekolkusloevi nervni kletki, pod koi se setilnite kletki za

vid. Dendritite na ovie kletki imaat oblik nastap~iwa i ~un~iwa. Sl. 3

Vo vidniot del na mre`nicata e `olta damka vo kojae mesto na najjasen vid. Vo ovoj del e i slepata damka, koja nee osetliva kon svetlinata. Na ova mesto, nervitite odsetilnite nervni kletki se spojuvaat i go gradat vidniot

nerv. Sl. 4.

Kako gledame?

Pominuvaj}i niz crnkata,

le}ata i staklestoto telo,svetlinata stignuva dosetilnite kletki za vid i ginadraznuva. Po dol`inata navidniot nerv se ispra}aatmilioni nervni impulsi. Koganabquduva{ jabolko, na primer ikoga impulsite }e stignat vovidniot centar vo mozokot, tigo gleda{ jabolkoto. Zna~i,nabquduvame so o~ite, a gledameso mozokot.

Vo mre`nicata ima dvavida setilni kletki. Sl. 5 Belata son~eva svetlina e kombinacija na site boi od

son~eviot spektar

Sl. 4 Gradba na mre`nica

- Stap~iwata se osetlivi kon koli~estvoto svetlina i go izvestuvaat mozokot dekado niv stignalo pove}e ili pomalku svetlina. Tie ispra}aat crno-bela slika. Osetlivi sena mnogu mali koli~estva svetlina i zatoa so niv dobro gledame vo samrak.

- ^un~iwata se osetlivi kon posebnite delovi od Son~eviot spektar i na mozokot muispra}aat slika vo boja. Gi nadraznuva pogolemo koli~estvo svetlina, zaradi {to vo samrakne gi gledame boite. Sl. 5

viden nerv slepa damka

~un~iwa

stap~iwa

sa

do

vn

ic

a

svetlina

Sl. 3 Zgolemen del od

mre`nicata

111

Kako nastanuva slika vo okoto

Svetlosnite zraci se odbivaat od sekoja to~kana osvetleniot predmet i se rasejuvaat na sitestrani. Do mre`nicata vo okoto stignuvaat samo tie,koi pominuvaat niz crnkata i le}ata, kade {to seprekr{uvaat i naso~uvaat kon mre`nicata. Bidej}i,svetlosnite zraci se dvi`at pravoliniski, zraciteodozgora pa|aat na dolniot del od mre`nicata, a Sl. 6

Sl. 7

predmetot e daleku predmetot e blisku

kru`niot muskul

e opu{ten i

le}ata e

spleskana

muskulot se stega

i le}ata stanuva

top~esta

zracite {to doa|aat od dolu pa|aat na gorniot del od mre`nicata. Zracite koi idat oddesnata strana, pa|aat levo, a tie od levata strana, na desniot del od mre`nicata. Zaraditoa, na mre`nicata se formira zavrten i namalen lik na predmetot. Vo mozokot, likot napredmetot se isprava vo vistinskata polo`ba i golemina. Sl. 6.

Dali gleda{ daleku ili blisku?

Debelinata na le}ata e najva`na za prekr{uvawe na svetlosnite zraci. Tenkata

le}a pomalku gi prekr{uva i zatoa se sobiraat vo to~ka {to e zad to~kata na jasniot vid.

Debelata le}a gi prekr{uva pove}e i zatoa gi sobira vo to~ka {to e pred to~kata na

jasniot vid.Od oddale~enite predmeti, vo okoto stasuvaat tesni snopovi na svetlosni zraci.

Vo mre`nicata }e se soberat vo to~kata na jasniot vid, ako le}ata malku gi prekr{uva, t.e.

ako e tenka.Od bliskite predmeti stignuvaat po{iroki snopovi zraci. Kru`niot muskul {to

e prikrepen na rabot od le}ata }e ja stisne le}ata i taa }e se zadebeli. Podebelata le}aposilno gi prekr{uva zracite. Taka le}ata se prisposobuva (se akomodira) za gledawe na

dale~ni i bliski predmeti. Sposobnosta na le}ata da se prisposobuva, so menuvawe na svojatadebelina, se narekuva akomodacija. Sl. 7

Dalekuvidost i kratkovidost� Kaj dalekuvidnoto oko, le}ata e mnogu

tenka, pa ne gi sobira zracite od bliskitepredmeti. Ovie lu|e gi gledaat dale~nitepredmeti, jasno, a bliskite nejasno. Ovojnedostatok na le}ata se isprava so o~ila koiimaat sobirni le}i (dvojno ispap~eni). Sl. 8 Korekcija na dalekuvidost

gleda dale~ni predmeti

no ne i bliski

korekcija so

sobirna le}a

to~ka na

jasniot

vid

to~ka na

jasniot

vid

112

� Kaj kratkovidnoto oko, le}ata ne gi sobirapravilno zracite od dale~nite predmeti.Ovie lu|e jasno gi gledaat bliskite predmeti,a dale~nite im se nejasni. Kratkovidosta nale}ata se isprava so o~ila koi imaatrasturni le}i (dvojno vdlabnati). Sl.9

Sl. 9 Korekcija na kratkovidost

gleda bliski predmeti

no ne i dale~ni

korekcija so

rasturna le}a

Trodimenzionalen vid

Ako gleda{ nadolu ka~en na stol, ti ja zabele`uva{ dlabo~inata na prostorot. Sodrugi zborovi, ti gleda{ vo tri dimenzii. Za vakov vid se potrebni dvete o~i. Toa se slu~uvazatoa {to sekoe oko gleda od drug agol na stolot.

Sl. 10

Vo mozokot se kombiniraat dvete

sliki i sozdavaat eden trodimenzionalen

pogled od stolot. Gledaweto so dvete o~ini dava pocelosna slika od na{etoopkru`uvawe i ni pomaga da ja procenuvameoddale~enosta. Na primer, koga japreminuva{ ulicata i zdogleduva{ na neakola, ti otprilika znae{ kolku e taaoddale~ena od tebe. Sl. 10

Problemi so o~ite

� O{tetuvawe na ro`nicata, nastanuva koga vo okoto padne ostra ronka. Ronkata mo`eda ja izmijat solzite i zatoa e dobro da mi`i{ nekolku minuti dodeka okoto solzi.Dokolku o{tetuvaweto e poseriozno, ne prezemaj ni{to sam, tuku vedna{ pobaraj pomo{od o~en lekar.

� Silen udar po tilot, mo`e da predizvika pomestuvawe na mre`nicata od o~noto dno ina nea nema da se sozdava slika. ^ovekot mo`e da oslepi. Treba vedna{ da se pobaralekarska pomo{.

� Slepilo za boi e nasledna bolest, koja e po~esta kaj ma`ite. Vo nivnata mre`nicaponekoga{ nema ~un~iwa za nekoi boi. Naj~esto e slepilo za crvena i zelena boja, aporetko za sina i `olta. Za sre}a potpolno slepilo za boi, kaj lu|eto e retko. Lu|etokoi se delumno slepi za boi bi imale problemi vo nekoi profesii vo koi bi im bilopotrebno razlikuvawe na boite.

� Zamatuvawe na o~nata le}a predizvikuva propu{tawe vo okoto premalku zraci. Vidote mnogu slab, a mo`no e ~ovekot i da oslepi. Denes uspe{no se vr{at operacii za zamena

na zamatenata le}a.� Stareewe na okoto se javuva so godinite, zatoa {to kru`niot muskul okolu le}ata ja

gubi elasti~nosta. Muskulot ne mo`e da ja stegne le}ata za taa da se zadebeli. Postaritelu|e jasno gledaat dale~ni predmeti, no ne i bliski. Kako pomo{ tie lu|e nosat o~ilaso sobirni le}i (ispap~eni).

113

Aktivnosti

A. Demonstrirawe na slepata damka1 . Pogledni ja slikata; dr`i ja na okolu 10 cm od

o~ite.2. Zatvori go levoto oko i pogledaj ja ku}ata so

desnoto oko.3. Poleka dvi`i ja slikata podaleku od o~ite i za

celo vreme dr`i go pogledot na desnoto oko naku}ata. [to se slu~uva so duhot koga jaoddale~uva{ slikata? Kako go objasnuva{ ova?

4. Povtori go obidot so otvoreni o~i. [to seslu~uva sega? Kako ja objasnuva{ razlikata?

Proveri go svoeto znaewe:

1. Kakva e prednosta od gledawe sodve o~i, nad gledawe so edno oko?

2. Objasni gi slu~kite:a) Koga vleze{ vo kino sala dewe,

otprvo ne mo`e{ da gi vidi{sedi{tata, no postapno tie }e tistanat vidlivi.

b) Ako se obide{ da nabquduva{edna svetla yvezda na no}notonebo, podobro e da ne gleda{direktno vo nea, tuku ponastranaod nea.

v) Koga se stemnuva nave~er, nemo`e{ da vidi{ koja boja sekolite na patot.

3. Napravi tabela na koja }e giprika`e{ delovite na okoto inivnite funkcii.

4. Opi{i dalekuvido oko so pomo{na {emata vo tekstot.

5. Opi{i kusogledo oko so pomo{na {emata vo tekstot.

B. Ispitaj kolku e dobar tvojot vid1. Na eden bel list hartija nacrtaj dve paralelni

linii, me|usebno razdale~eni 1 mm. Zalepi golistot na tablata ili na yid.

2. Postepeno odi nanazad, se dodeka dvete liniine gi vidi{ kako edna. Zastani. Izmeri sometar kolku si oddale~en od listot so crte`ot.Sporedi go svoeto rastojanie so rastojanijatana drugite u~enici vo paralelkata.

V. Gledawe boi1. Razlgedaj gi slikite.2. So zborovi objasni {to gleda{.

G. Opti~ki iluzii1. Objasni {to gleda{.

Na slikata ima dve `eni, dali gi gleda{?

Dali se

paralelni trite

horizontalni

linii? Proveri

so linear.

114

SODR@INA 2

GRADBA,FUNKCIJA IZA[TITA NASETILATA ZA

SLUH IRAMNOTE@A

Dali znae{ kakva e potpolnata ti{ina? Malkulu|e toa go znaat. Zvucite se {irat postojano vo na{ataokolina, a na{ite u{i gi primaat. Sposobnosta da gi~uvstvuvame zvucite ja narekuvame sluh. Toa deka slu{ameso u{ite, sekoj go znae. No, vo u{ite e smesten u{te edenorgan, koj ovozmo`uva uramnote`uvawe na polo`bata nateloto vo prostorot – setiloto za ramnote`a.Uvoto giprima vozdu{nite branovi kako drazba – zvuk.

Gradba i funkcija na setiloto za sluh

Patuvawe na zvukot niz uvoto

U{ite se smesteni strani~no vo ~erepot. Vogradbata na uvoto razlikuvame: nadvore{no, sredno i

vnatre{no uvo.

� Nadvore{noto uvo e sostaveno od ‘rskavi~na u{na

{kolka i nadvore{en u{en kanal. Zvukot go sobirai go naso~uva u{nata {kolka kon u{niot kanal. Vonadvore{niot u{en kanal se nao|aat `lezdi koisozdavaat u{na mast, na koja se zalepuvaat ~esti~kiprav od vozduhot. Kanalot go zatvara tenka raspnatacipa: tapan~e. Pri udarot na vozdu{nite branovi,tapan~eto zatreperuva.

� Srednoto uvo e pro{iruvawe, koe zapo~nuva so tri

sitni kov~iwa od koi prvoto e povrzano sotapan~eto. Otkako tapan~eto zatreperuva koskite

go prifa}aat i go zasiluvaat trepereweto.Poslednoto od kov~iwata e potpreno na ovalnoto

prozor~e na pol`avot. Sl. 2

Sl. 1

nadvore{no uvo sredno uvo vnatre{no uvo

slu{ni kov~iwapolukru`ni kanal~iwa

pol`av

slu{en nerv

tapan~e

usna praznina

ovalno prozor~e

u{na {kolka

zvu~na viqu{ka

zvu~na branovi

Sl. 2

1. - uvo

2. - slu{en nerv

3. - centar za sluh

vo mozokot

115

� Vnatre{noto uvo e kosken lavirint vo koj se smesteni ko`eni cevki, ispolneti so

te~nost. Ednata od niv e spiralno svitkana i e nare~ena pol`av. Na nejziniot po~etokse nao|a torbesto pro{iruvawe od koe vodat 3 polukru`ni kanali vo koi e organot za

ramnote`a. Vlezot za drazbata vo vnatre{noto uvo e nare~en ovalno prozor~e koe ezatvoreno so cipa.

Sl. 4

setilni

kletki

dolen hodnik

slu{en nerv

pol`av

zvu~ni branovi

goren

hodnikovalno

prozor~e

ovalno

prozor~e

elasti~na membrana

sreden hodnik

setilo za ramnote`a

setilo za sluh

Sl. 3

polukru`en kanal

Setiloto za

sluh e smesteno po dol-

`inata na pol`avot.Pol`avot nadol`no epodelen na tri hodnici.Polni se so te~nost.Koga }e zatreperiposlednoto kov~e, jazatresuva cipata naovalnoto prozor~e. Taaja branuva te~nosta vogorniot hodnik, zaradi{to dnoto na toj hodniknalegnuva na setilnitekletki. Sl. 3.

Branot na te~-nosta se smiruva koga sevra}a po dolniot hod-nik. Od setilnite klet-ki koi ja primile draz-bata se ispra}aat ner-vni impulsi do mozo-

kot, do centarot za

sluh. Slu{niot nerv gogradat nevritite na se-tilnite kletki.

Mozokot gi analizira informaciite i ja prepoznavaviso~inata, ja~inata i bojata na zvukot.

Kako raspoznavame od kade doa|a zvukot?

Normalno koga }e slu{ne{ zvuk, ti znae{ od kade toj doa|a. Toae zatoa {to ima{ dve u{i, po edno od sekoja strana na glavata.Pretpostavi deka zvukot go slu{a{ od desno. Zvu~nite branovistignuvaat vo desnoto uvo nekolku delovi od sekundata pred levoto.Zatoa, nervnite impulsi od desnoto uvo se ispra}aat vo mozokot, malkupred tie od levoto. Taka mozokot znae deka zvukot doa|a od desno. Sl.4.

Zvu~na skala – viso~ina na zvukot

Frekvencijata na zvukot se meri vo ciklusi vo sekunda ili herci (Hz). ^ove~koto uvoprepoznava frekvencii od 20 Hz (mnogu niski zvuci), do okolu 20.000 Hz (mnogu visokizvuci). Ova se narekuva zvu~na skala. @ivotnite slu{aat povisoki tonovi od nas, a liljaciteslu{aat duri do 100.000 Hz.

116

Mladite lu|e podobro gi slu{aat visokite tonovi, otkolku starite. Od zvu~nataskala prose~en ~ovek razlikuva okolu 2000 razli~ni zvuci, a muzi~arite, mnogu pove}e.Lu|eto najdobro gi razlikuvaat zvucite me|u 1000-4000 Hz od zvu~nata skala.

Ja~ina na zvukot

Ja~inata na zvukot se meri vo decibeli (dB). Najtivkiot zvuk {to ~ove~koto uvo mo`eda go slu{ne e nare~en prag na slu{aweto i ima vrednost od 0 dB. Zvukot od 120 dB e granica na

bolkata, a posilnite zvuci od ovie gi o{tetuvaat u{ite i predizvikuvaat glavobolka.Prodol`enata bu~ava od 150 dB mo`e da predizvika trajna gluvost. Zaradi opasnostite odo{tetuvawa na sluhot, va`no e bu~avata da bide kontrolirana vo tvojata okolina. Ja~inata nazvukot nad 90 dB ne e dozvolena vo fabrikite. Me|utoa, vo sekojdnevniot `ivot nie slu{amei posilni zvuci, {to se tretira kako zvu~no zagaduvawe na sredinata.

Gradba i funkcija nasetiloto za ramnote`a

Vo uvoto e smesten i organot za

ramnote`a

Organot za ramnote`a esmesten vo vnatre{noto uvo nadosnovata na pol`avot. Smesten e votrite polukru`ni kanali koi seispolneti so te~nost. Vo nego sesmesteni setilnite kletki koi seopkru`eni so `elatinska materija.

Ramnote`a pri miruvawe

� Vo osnovata na organot za ramno-te`a, vo elatinskata materija nadsetilnite kletki se varovnikovikristal~iwa. Tie gi nadraznuvaatsetilnite kletki i pri miruvawe na

teloto, bidej}i vrz niv dejstvuvasilata na Zemjinata te`a. So nivnapomo{ nie sekoga{ imamepretstava za polo`bata na

na{eto telo vo prostorot, naprimer, {to e gore, a {to dolu.

Sl.5

117

Ramnote`a pri dvi`ewe

� Koga }e ja pridvi`ime glavata, vokanalite te~nosta zapo~nuva da se dvi`i,zaradi {to se pridvi`uva i`elatinskata materija nad setilnitekletki. Taa gi nadraznuva kletkite itie ispra}aat impulsi do maliot mozok.Polukru`nite kanali se postaveni me|usebe pod prav agol, {to na maliot mozokmu ovozmo`uva da gi razbere site trinasoki na dvi`ewe: gore-dolu, levo-desnoi napred-nazad. So toa, maliot mozok

go usoglasuva celoto telo za toa daostane vo ramnote`a.

ramnote`a pri vrtewe

glava levo desno

ramnote`a pri

tresewe na glavata

ramnote`a pri

dvi`ewe na glavata

gore dole

Sl. 6

Sl. 7

Sl.8

� Poseriozna gluvost mo`e da bide predizvikana od koskeno

tkivo koe raste okolu poslednoto slu{no kov~e, vosrednoto uvo. Toa go popre~uva dvi`eweto na kov~eto.Bolesta mo`e da napreduva do trajna gluvost. Ovaa gluvoste nasledna i mo`e da se prenese vo semejstvoto. Sepak, sluhotna ~ovekot mo`e da se podobri so koristewe aparat~e za

slu{awe, koe gi poja~uva zvu~nite branovi. Aparat~etosodr`i mikrofon, baterija i slu{alka za uvo. Sl.7. Toadobro nalegnuva zad u{nata {kolka.

� Ponekoga{, gluvosta e predizvikana so o{tetuvawe na

pol`avot. Dokolku slu{a{ mnogu silen zvuk so opredelenavisina dolgo vreme, zaradi silnite i dolgotrajni treperewana te~nosta vo pol`avot, doa|a do o{tetuvawe na setilnitekletki koi ja primaat odredenata frekvencija. Toga{nastapuva gluvost za toj zvuk. Nekoi pop-pea~i stanalegluvi na nekoi noti od ovaa pri~ina – o{tetuvawe napol`avot. Za ovaa gluvost nema lek. Sl.8.

[to predizvikuva gluvost?

Vo zavisnost od toa koj del od uvoto e zafaten,ima nekolku tipovi na gluvost.

� Mnogu lu|e poslabo slu{aat od vreme na vreme, zatoa{to nadvore{niot u{en kanal im se ispolnuva so

u{na mast koja se stvrdnuva. Lekarot gi ~istiu{nite kanali, plaknej}i gi so topla voda.

� Silen udar od strana na glavata ili eksplozija mo`eda go probu{i u{noto tapan~e i da predizvikadelumna ili potpolna gluvost. Obi~no, u{nototapan~e se zale~uva mnogu brzo i sluhot se vra}a.

118

� Bakteriskite infekcii mo`e da predizvikaat o{tetuvawe na malite kov~iwa, vopol`avot ili na slu{niot nerv. Lekarite gi lekuvaat so lekovi – antibiotici.

� Lu|eto ~esto ogluvuvaat koga stareat. Toa naj~esto se slu~uva zatoa {to slu{niot nerv nemo`e da gi prenesuva nervnite impulsi do centarot za sluh vo mozokot.

Dokolku ima{ kakvi i da e problemi so u{ite, nemoj sam da se le~i{, za da nepredizvika{ pogolema {teta. Pomo{ pobaraj od svojot lekar.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Opi{i ja funkcijata na u{nototapan~e, setilnite kletki vopol`avot i na slu{niot nerv.

2. Za da u`iva{ slu{aj}i stereo-muzika, gi koristi{ dvete u{i.Kako mo`e{ da doka`e{ dekaova e to~no?

3. Petar go bolelo uvoto. Popregledot lekarot pobaral tojda odi po crtata {to ja so~inu-vaat plo~kite na podot. [toproveruval lekarot so ovojobid?

4. Navedi gi mo`nite pri~ini zao{tetuvawe na uvoto ili glu-vost.

5. Opi{i edno zaboluvawe nauvoto.

Aktivnosti

A. Ispitajte go va{eto slu{awe Za ovoj obid e potreben nekoj izvor na zvuk, na

primer, barem dve zvu~ni viqu{ki od kabinetotpo fizika.

1 . Nastavnikot so udar }e ja aktivira povisokatazvu~na viqu{ka. Zvukot treba da bide mnogutivok.

2. Site u~enici koi go slu{nale zvukot treba dakrenat raka. Na tabla treba da go zabele`itenivniot broj, kako i brojot na devoj~iwata i namom~iwata.

3. Sega, nastavnikot }e ja aktivira zvu~nataviqu{ka {to emituva poniski tonovi. Zvukottreba da e mnogu tivok.

4. So krevawe raka, u~enicite koi go slu{nalezvukot go poka`uvaat toa. Na tabla zabele`etego vkupniot broj, kako i brojot na devoj~iwatai na mom~iwata.

5. Proverete go tvrdeweto deka `enskite osobigi slu{aat povisokite tonovi od ma{kite.Napravete grafikon od va{ite rezultati.

119

SODR@INA 3

SETILA ZAMIRIS I VKUS,

SETILA VOKO@ATA,

FUNKCIJA IZA[TITA

Setilata za miris i za vkus ti ovozmo`uvaat daja odbere{ hranata koja saka{ da ja jade{. Ti ja ima{sposobnosta da go ~uvstvuva{ mirisot i vkusot namateriite. Bez ogled dali tie se prijatni ili neprijatni.

Mirisot i vkusot se hemiski drazbi, bidej}i sesozdavaat vo vid na molekuli hemiskite materii koi seoddeluvaat vo vozduhot (miris) ili se rastvoreni vo hranata(vkus).

Setilo za miris

Verojatno, od svoeto iskustvo, znae{ deka setiloto za miris mo`e da se prisposobuva

(adaptira). Po izvesno vreme pominato vo edna prostorija vo koja preovladuva eden miris,setiloto za miris ve}e nema da go registrira. Sl. 1 i 2

Sl. 1

Setiloto za miris e vo vid nasetilni kletki za miris koi se smestenivo ligavicata na nosnata praznina. Tie giprimaat hemiskite drazbi od isparlivitematerii koi vo nosot stignuvaat sovozduhot. No, mirisite stignuvaat i odusnata praznina, zatoa {to nosnata iusnata praznina se povrzani prekugoltkata. Mirisnata drazba, otkako }e japrimat setilnite kletki, se pretvara vonerven impuls koj se ispra}a prekumirisniot nerv vo mozokot. Tamu se sozdavaoset za prijaten – neprijaten ili silen –slab miris. Sl. 2

Setilo za vkus

Setiloto za vkus e smestenona povr{inata na jazikot. Jazikot emuskulen organ, na ~ija povr{ina serasporedeni mnogubrojni setilnitelca za vkus i vdlabnatinki ispol-neti so plunka. Setilnite telca seizgradeni od setilni kletki za vkus.

Hranata se natopuva so plun-kata i gi rastvara materiite koi ginadraznuvaat setilnite kletki za

vkus. Na korenot na jazikot se setil-nite telca za gor~livo, ponapred se

za soleno i blago. Od dvete strani

na jazikot se setilnite telca zakiselo. Sl. 3.

setilni

kletki za

miris

Sl. 3

usna

setilo za

dopir

setilo za

vkus

120

kafeto e gor~livo

kiselo

solenoblago

Sl. 4

Setilnite klet-ki na jazikot raspozna-vaat mnogu pove}e odovie ~etiri osnovnivkusovi. Na primer, ja-gotkata e poinakuslatka od cre{ata, ililimonot e poinakukisel od zeleno jabolko.Za site nijansi na

vkusovite nie nemameizrazi, bidej}i gi imapremnogu. (Sl. 4i 5.)

Sl.5 Mapa na vkusovite na

jazikot

gor~livo

kiselo

soleno

blago

Mozokot, vsu{nost ne dobiva informacija zahranata samo od setilnite kletki za vkus. Naraznovidnite vkusovi, mnogu im pomagaat setilnitekletki za miris. Vpro~em, nau~nicite se na mislewedeka setiloto za miris e duri 10.000 pati poizostrenood toa za vkus. Mozo~nite centri za miris i za vkus vo

mozokot se smesteni blisku, zaradi {to te{ko serazlikuva {to se raspoznava so setiloto za vkus, a {toso toa za miris. Duri koga pri nastinka, ligata vo nosotgi prekrie setilnite kletki za miris, tie }e nemaatu~estvo vo vkusot. Toga{ velime deka “hranata nemanikakov vkus”.

Osven toa, vo povr{inata na jazikot, vo yidot nausnata praznina i vo goltkata se smesteni telca zadopir koi ja raspoznavaat cvrstinata na hranata,kako i nervni zavr{etoci koi ja raspoznavaattemperaturata na hranata.

a) setilo za miris

1. - mirisni kletki vo nosot

2. - mirisen nerv

3. - centar za miris vo mozokot

Sl. 6

b) setilo za vkus

1. - kletki za vkus

2. - nerv za vkus

3. - centar za vkus vo mozokot

Setila vo ko`ata

Pri sredbite, ti se pozdravuva{ so svojot drugar sorakuvawe. Dopirot na dvete race mo`e da bide mnogu “re~it”.Mo`e da bide slab ili tolku silen, da zaboli. Isto taka, mo`eda e topol ili studen, no ova obi~no go mislime vo prenosnasmisla. Vsu{nost, so ko`ata navistina raspoznavame toplo

i studeno. Vo ko`ata se smesteni setilni kletki za dopir

(Sl.7), za bolka, za toplina i stud. Sl. 7. Setilo za dopir

nerv so

obvivka

plastovi

svrzno

tkivo

dopir

nerven

zavr{etok

121

· Sposobnosta da gi raspoznavame goleminata, oblikoti karakterot na povr{inata na predmetite se dol`i nasetiloto za dopir. Vo ko`ata se rasporedeni setilni

telca i slobodni nervni zavr{etoci koi ja primaatmehani~kata drazba za dopir. Tie se ednostavno izgradeni.Pri dopirot se nadraznuvaat i po nervot go informiraatmozokot za toa. Najgusto se rasporedeni na vrvovite naprstite i usnite, a najretko na grbot. Sl.8 i 9.· Drugite oseti gi raspoznavaat ednostavnite nervni

zavr{etoci. Nekoi od niv se osetlivi kon toplinata, adrugi kon studot. Nervnite zavr{etoci za toplina senajgusto rasporedeni na usnite, no najosetlivi seobrazite i gornata strana na rakata. Zavr{etocite zastudeno se najgusto rasporedeni vo ko`ata na strukot.· Priemnicite za bolka se smesteni vo ko`ata i vo

vnatre{nosta na teloto, {to e mnogu va`no zaorganizmot. Ko`ata mo`e i da te svrbi. Toj oset gopredizvikuvaat nekoi materii, iako vo ko`ata nemamepriemnici za nego. Se misli deka za ovoj oset, drazbitegi primaat setilnite kletki za bolka. Najneprijatenoset {to se prima so ko`ata, kako i od vnatre{niteorgani, e bolkata. Sepak neprijatnosta ne smee da sezameni so {tetnosta. Bolkata za nas e korisna, bidej}igo predupreduva teloto za opasnost. Zaradi toa, kogapo~uvstvuva{ bolka, vnimavaj i pobaraj pomo{.

Sl. 9 Slepite go nadomestuvaat

vidot so dopir

Sl. 8

Za sekoj od ovie oseti vo ko`ata e va`no kolku e silna drazbata, brojot na

receptorite koi se nadrazneti i dr. Pri ne`en dopir mo`e da po~uvstvuva{ skokotkawe,pri posilen dopir, ~uvstvuva{ pritisok, a pri najsilen, bolka. ^uvstvoto na toplina eprijatno, no pri mnogu visoka temperatura ~uvstvuva{ bolka. Isto taka, pri silen mraz~uvstvuva{ bolka.

Aktivnosti

A. Raspoznaj gi mirisite1 . Izrabotete vo grupata plan za istra`uvawe vo koe }e go

ispitate primaweto na ednostavnite i kombiniranitemirisi.

B. Raspoznaj gi vkusovite1 . Vo 4 ~a{i podgotvi rastvori na {e}er, gotvarska sol,

ocet za salata i ~aj od pelin.2. So pomo{ na 4 stap~iwa so pamuk na vrvot, koi se potopeni

sekoe vo razli~en rastvor, nanesuvaj na jazikot nasou~enikot.

3. Koristi go crte`ot od tekstot. Me|u sekoja proba, tojtreba da ja isplaknuva ustata so voda i da go bri{ejazikot so hartieno maram~e.

4. Rezultatite zapi{ete gi vo tabela. Razmenete gi naoditeod svoeto ispituvawe so drugite sou~enici.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Opi{i go setiloto zamiris.

2. Opi{i go zaedni~kotou~estvo na setilata zamiris i vkus pri izborot nahranata.

3. Navedi koi setilni kletkiosven tie za miris i vkus sevklu~uvaat vo izborot nahranata.

4. Navedi gi setilata voko`ata i nivnoto zna~ewe.

5. Koga deteto ima poka~enatemperatura, majkata sousnite go dopira negovoto~elo. Zo{to?

122

GLAVA 11

HORMONSKA

REGULACIJA

122

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovoj oddel:

- hormoni- hormonska regulacija- `lezdi so vnatre{no la~ewe

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e

mo`e{:

- da objasnuva{ i naveduva{primeri za funkcii na lezditeso vnatre{no la~ewe

- da naveduva{ naru{uvawe nafunkcijata na lezdite

- da modelira{ pat na izla~uvawena eden hormon i negovotodejstvo.

Organizmot na ~ovekot e sostaven od kombinacii na tkiva iorgani. Sekoj od niv izvr{uva svoja funkcija koja e korisnaza zdravjeto i opstanokot na celinata – organizmot. Tiezaedno rabotat usoglaseno (koordinirano). Usoglasuvawetoi regulacijata na funkciite go vr{at dva sistemi:nervniot sistem i sistemot na `lezdite {to izla~uvaathormoni. Hormonite se raznesuvaat niz teloto so krvta,spored naredbite na nervniot sistem. Zna~i i me|uregulatorite postoi usoglasenost.

123

@lezdite so vnatre{no la~ewe svoite produkti (hormonite) gi izla~uvaat direktno

vo krvta, a potoa so krvotokot tie se prenesuvaat do mestoto kade {to dejstvuvaat. Krvtai krvotokot imaat posredni~ka uloga t.e. uloga na prenesuva~ko sredstvo. Za razlika odniv, `lezdite so nadvore{no izla~uvawe (potni, mle~ni, lojni `lezdi) svoite produkti(potta, mlekoto, mrsni materii) gi izla~uvaat vo odvoden kanal, a so nego nadvor od teloto.Tie ne izla~uvaat hormoni. (pogledaj: ko`a)

@lezdite so vnatre{no la~ewe se nao|aat vo razli~ni delovi od teloto i anatomskine se povrzani, tuku pretstavuvaat funkcionalna celina. Sl.1

SODR@INA 1

ULOGA NA @LEZDITESO VNATRE[NO

LA^EWE VOREGULACIJATA NA

PROCESITE VOORGANIZMOT

Opstanokot na ~ovekot vo sredinata vo koja `iveee usloven so koordinirano reagirawe na negoviotorganizam kon dejstvoto na raznovidni vnatre{ni inadvore{ni vlijanija. Koordinacijata na funkciite nasite gradbeni strukturi vo edinstvena celina se dol`ina dejstvoto na dva organski sistemi koi zaemno sedopolnuvaat. Toa se nervniot sistem i sistemot na

`lezdi so vnatre{no la~ewe.

Nervniot sistem gi prenesuva informaciite(nervnite impulsi) niz svoite gradbeni edinici(kletki, nervi, ganglii, mozok) do sekoj organ, t.e. ja vr{inervnata regulacija.

mozok

hipofiza

{titna

`lezda

nadbubre`na

`lezda

pod`eludo~na

`lezda

jaj~nik

semenik

Sl. 1 @lezdi so vnatre{no la~ewe

124

izla~uvawe

voda od

bubrezite

ra|awe

izla~uvawe

mleko

semenicijaj~nici

{titna `lezda

nadbubre ni

`lezdi

rastewe

Hipofizata dejstvuva vrz:

Sl. 2

Produktite na ovie `lezdi se hormonite, aktivni organski materii, koi gireguliraat `ivotnite procesi, t.e. ja vr{at hormonskata regulacija vo organizmot. Osnovniosobini na hormonite se:

- se sozdavaat vo kletka i se la~at i dejstvuvaat vo sosema mali koli~estva;

- imaat specifi~no dejstvo samo vrz nekoi procesi ili vrz nekoi organi;- dejstvuvaat vrz oddale~eni organi, nadvor od svoite `lezdi.Spored glavnata funkcija {to ja vr{at nivnite hormoni, lezdite so vnatre{no la~ewe

gi grupirame vo tri grupi.1. Hipofiza, `lezda koja go upravuva dejstvuvaweto na site drugi `lezdi so vnatre{no la~ewe.2. [titna, pod`eludo~na i nadbubre`ni `lezdi, koi ja reguliraat razmenata na materiite vo organizmot.3. Polovi `lezdi, koi go reguliraat poloviot razvitok, rasteweto i poloviot `ivot kaj ~ovekot.

Podmozo~na `lezda – hipofiza

H i p o f i z a t a

(podmozo~nata `lezda)e mala `lezda, kolkuzrno gra{ok, koja e pod

mozokot vo osnovata na~erepot. So mozo~noto

steblo e povrzana sotenka vrvca niz kojapominuvaat krvnite sa-dovi i nervi.

Sl. 3

Hipofizata proizveduva brojni hormoni koi go reguliraatdejstvoto na site drugi `lezdi so vnatre{no la~ewe. Vsu{nost prekusvoite hormoni, hipofizata gi naso~uva drugite `lezdi da giizla~uvaat svoite hormoni vo vistinsko vreme i vo potrebno

koli~estvo. Hormonite na hipofizata, na toj na~in imaat vlijanievrz kontrakciite na maznite muskuli vo matkata, izla~uvaweto

na mlekoto od mle~nite `lezdi, funkcijata na bubrezite,

odr`uvaweto na vodnata ramnote`a vo teloto, kako i mnogu drugi.Me|u hormonite na hipofizata, zna~aen e hormonot za rastewe, koj go regulira

rasteweto i razvitokot na teloto. Ako vo periodot na rastewe, ovoj hormon se izla~uvavo pogolemi koli~estva, }e predizvika nenormalno visok rast – gigantizam. Pri nedovolnoizla~uvawe na hormonot za rastewe, se javuva xuxest rast. Sl.3

125

Od primerot voo~uva{ deka procesite vo teloto se odvivaat von kontrola, na {teta

na organizmot i koga se izla~uva pove}e ili pomalku hormoni.Treba da razbere{ deka i psihi~kiot pritisok vlijae vrz hipofizata, preku nea i

na drugite `lezdi so vnatre{no la~ewe, a potoa vrz organite. Toa e zaradi tesnata vrska

me|u mozokot i hipofizata, {to go uslovuva nivnoto zaemno vlijanie.

[titna `lezda

[titnata `lezda ima forma na {tit. Smestena e vo grloto, zadgrklanot. Sl.4.

Na {titnata `lezda i treba jodot za nepre~eno sozdavawe na hormonite.Hemiskiot element jod go vnesuvame vo organizmot so vodata i so hranata. Jodotglavno se sodr`i vo morskata voda i vo kopnoto vo blizina na moriwata. Zaraditoa, vo morskata sol jodot go ima pove}e otkolku vo kamenata. Kaj nas, gotvarskatasol zadol`itelno treba da bide jodirana.

Najpoznatiot hormon na {titnata `lezda e tiroksin (od lat. tireoidea ={titna `lezda). Tiroksinot vo kletkite go zabrzuva razgraduvaweto na nekoihranlivi materii so u~estvo na kislorod, t.e. obezbeduvaweto na organizmot soenergija. Organizmot ima razli~ni potrebi za energija, {to zavisi od negovataaktivnost, starosta, polot, ishranata, nadvore{nite temperaturni uslovi i drugo.Site ovie faktori dejstvuvaat i vrz funkcijata na {titnata `lezda.

Sl. 4 [titna

`lezda

Sl. 5

Pri nekoi zaboluvawa, mo`e da dojde dozgolemeno sozdavawe na tiroksin, pri {to sejavuva zgolemena aktivnost, silen zamor inervoza. Pri namalenoto sozdavawe natiroksinot, opa|a razmenata na materiite, a~ovekot ima zabaveni reakcii, ote~ena ko`a idr. Sl. 5.

Dokolku organizmot ne prima dovolnojod, {titnata `lezda se zgolemuva, za daobezbedi pove}e jod so zgolemuvaweto na svoetotkivo. Zgolemenata {titna `lezda mo`eodnadvor da se zabele`i kako gu{a. Sl. 5.

Para{titni lezdi

Toa se 2 mali `lezdi smesteni zad {titnata `lezda. Izla~uvaat hormon {to goregulira koli~estvoto na kalciumot i fosforot vo krvta i koskite.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Nervite i `lezdite so vnatre{no la~ewe gosproveduvaat prenesuvaweto na informa-ciite od eden del na teloto vo drug. Navedigi razlikite me|u ovie dva sistemi.

2. Opi{i ja razlikata me|u `lezdite so nadvo-re{no i `lezdite so vnatre{no izla~uvawe.

3. Opi{i kade e smestena hipofizata i dali eva`no toa za nejzinata funkcija.

4. Objasni so fakti, dali se to~ni iskazite:a) Vo kraevi so postojano niski temperaturi,

{titnata `lezda sozdava pove}e tiroksin.b) Vo kraevi so postojano visoki temperaturi,

{titnata lezda sozdava pomalku tiroksin.5. Najdi podatoci za kraevi vo Makedonija vo

koi vo vodata ima pomalku jod. Kako denesse spre~uva rastewe na gu{a?

Gu{avost Bazedova bolest

126

SODR@INA 2

FUNKCIJA INARU[UVAWA NA

PANKREASOT,NADBUBRE@NITE IPOLOVITE @LEZDI

Pod`eludo~na `lezda

Pod`eludo~nata `lezda (pankreasot) e smestena vogorniot del od stoma~nata praznina. Eden golem del odnejzinoto tkivo sozdava digestiven sok i niz kanal~e goizliva vo crevoto. Ovoj del na tkivoto e `lezda so

nadvore{no izla~uvawe.

No, vo tkivoto na ovaa `lezda se rasporedeni grupikletki, kako ostrovca (lat. insula = ostrov), koi se lezdi

so vnatre{no la~ewe i proizveduvaat hormon - insulin.

Insulinot se iznesuva so krvta, bidej}i ovie kletkinemaat svoi kanal~iwa.

Insulinot go namaluva

koli~estvoto (nivoto) na grozdo-

viot {e}er (glukozata) vo krv-

ta, te. go odr`uva postojano. Toago postignuva na dva na~ina:

· so zabrzuvawe na prenesu-vaweto na {e}erot odkrvta vo kletkite, kade{to se razgraduva;

· so skladirawe na groz-doviot {e}er vo crniot

drob i vo muskulite vovid na glikogen, zaradi{to negovoto nivo vokrvta opa|a. Sl. 1.Ponekoga{ pod`eludo~-

nata `lezda ne sozdava dovolnoinsulin i vo organizmot nivoto

na {e}erot vo krvta e visoko.

Ovaa sostojba e nare~ena dija-betes ({e}erna bolest).

`lezdi so nadvore{no izla~uvawe

`lezdi so vnatre{no la~ewe

pod`eludo~na

`lezda

dvanaeset-

pala~no crevo

`ol~no

kese`lezdeni kletki

digestiven sok

kanal~e

ostrovca

Nadbubre`ni `lezdi

Na vrvot na sekoj bubreg, koi le`at levo i desno od ‘rbetniot stolb, se nao|a po ednanadbubre`na `lezda. Na nejziniot presek se zabele`uva kora i srcevina, koi proizveduvaatrazli~ni hormoni.· Srcevinata na nadbubre`nite `lezdi go proizveduva adrenalinot (lat. ad = od, ren =

bubreg). Ovoj hormon go podgotvuva teloto za brza akcija so toa {to predizvukuva brzo

Sl. 1

krvni

kapilari

127

razgraduvawe na materiite koi se bogati so energija. Zna~i, funkcijata mu e – brzo

snabduvawe na organizmot so energija, pri iznenadni telesni ili du{evni napori naprimer, pri stresnite sostojbi. Pri brzoto ispu{tawe adrnealin vo krvta toj go zabrzuva

srceto, gi zabrzuva kontrakciite na muskulite i mozokot e mnogu aktiven.

· Korata na nadbubre`nite `lezdi sozdava pove}e hormoni – kortikoidi (lat. korteks =kora), koi ja reguliraat razmenata na nekoi materii (grozdoviot {e}er, kalium, natrium,

voda), kako i odbranbenata sposobnost na teloto. Korata izla~uva i pomali koli~estvana polovi hormoni, koi imaat vlijanie vrz polovite osobini na ~ovekot.

Polovi `lezdi

Toa se edinstvenite `lezdi koi se razli~ni kaj ma`ite i kaj `enite. Funkcioniraatpod vlijanie na hipofizata.

Kaj `enskite osobi, polovi `lezdi se dvata jaj~nici, koi se smesteni vo stoma~natapraznina. Kaj ma{kite osobi toa se semenicite koi se smesteni vo ko`eni vre}i~ki, nadvorod stoma~nata praznina. Polovite `lezdi se so nadvore{no i so vnatre{no la~ewe.

� Kako `lezdi so nadvore{no izla~uvawe tie sozdavaat polovi kletki (gameti) i giizla~uvaat niz izvodni kanali:

- jaj~nicite sozdavaat jajce – kletki;

- semenicite sozdavaat spermatozoid.

� Kako `lezdi so vnatre{no la~ewe, jaj~nicite i semenicite sozdavaat polovi hormoni,koi se izla~uvaat direktno vo krvta:

- Jaj~nicite gi sozdavaat `enskite polovi hormoni (estrogeni). @enskite polovihormoni se sozdavaat vo mali koli~estva i vo korata na nadbubre`nite `lezdikaj dvata pola kako i vo postelkata na embrionot vo bremenosta.

- Semenicite sozdavaat eden ma{ki polov hormon (testasteron). Vo malikoli~estva ovoj hormon se izla~uva i vo korata na nadbubre`nite `lezdi i kajma`ite i kaj `enite.

Sl. 2 Voobi~ena stresna situacija denes la~ewe adrenalin

drazba

adrenalin

128

Polovite hormoni

vlijaat vrz oformuvaweto nanadvore{nite polovi belezi

spored koi se razlikuvaatma{kiot i `enskiot orga-nizam: oblikot na skeletot,ja~inata na muskulite, na~i-

not na odewe, viso~inata na

glasot, viso~ina na teloto,

razvitokot na gradite i napolovite organi... Sl. 3.Dejstvoto na polovite hormo-ni e najizrazeno vo mladosta,koga go reguliraat poloviot

razvitok, a kaj vozrasnite goreguliraat poloviot ivot iprocesite pri razmno`u-

vaweto.

mozok

hipofiza

hormoni na

hipofizata

polovi `lezdi

polovi hormoni

ma{ki polovi

belezi

- ponizok glas

- Adamovo jabolko

- tesna karlica

- {iroki

ramenici

- pogolema

muskulna sila

- razvitok na

polovite organi

`enski polovi

belezi

- povisok glas

- {iroka karlica

- gradi

- pomala

muskulna sila

- razvitok na

polovite organi

Sl. 3

Hormonite ostanuvaat vo krvta nekoe vreme

Za{to na teloto mu se potrebni dva na~ini zaprenesuvawe na informaciite od eden del na telotona drug? Odgovorot e, zatoa {to dvata imaat svoi

prednosti. Dvata sistemi (nervniot i sistemot na`lezdite so vnatre{no la~ewe) sozdavaat razli~en vidna odgovor vo razli~ni situacii.

Pri refleksot, so nervnata regula-

cija, informacijata se prenesuva mnogu brzopo nervite. Taa stignuva do efektorot,(izvr{itelot) i glavno predizvikuva direk-ten odgovor (reakcija). Toga{ se zavr{uva.Toa trae mnogu kuso vreme.

Vo hormonalnata regulacija, infor-macijata se prenesuva mnogu pobavno, so

krvta. Taa stignuva do cela nizaizvr{iteli (efektori) niz celoto telo ipredizvikuva dosta brz odgovor, no ne kakovo nervnata regulacija. No, za razlika odrefleksot, ovoj odgovor trae ne{to

podolgo. Toa e zatoa {to hormonot (naprimer, adrenalinot) ne dejstvuva direktno,

Sl. 4 Dve stresni situacii

129

tuku gi pottiknuva drugite organi da dejstvuvaat (na primer, srceto, muskulite, krvnitesadovi i dr.). Sepak, ~ovekot ne se ~uvstvuva ispla{eno ili napregnato postojano. Po kusovreme, adrealinot se razgraduva.

No, vo stres sostojbata, pri podolgotrajno dejstvo na vozbuda, se izla~uva pove}eadrenalin. Dolgotrajniot stres mo`e da bide opasen po `ivot.

Sl. 5

Dodatok

Dijabetes

Nekoi lu|e imaat previsoko koli~estvo naglukoza (grozdov {e}er, glukoza) vo krvta. Tieboleduvaat od dijabetes. Visokoto nivo na {e}erotvo krvta kaj niv predizvikuva isto{tenost i `ed.Tie nemaat apetit, im opa|a te`inata i duri mo`eda umrat. Nivnite bubrezi se obiduvaat da seoslobodat od vi{okot {e}er, taka {to go isfrlaatso mo~kata. Toa e eden od prvite znaci na bolesta –{e}er vo mo~kata.

Pri~inata za dijabetot e vo faktot {topod`eludo~nata lezda ne sozdava hormon – insulin.Rezultat na toa e {to vo crniot drob ne se pretvara{e}erot vo glikogen, kako {to normalno se slu~uva.^ovekot mo`e da ja nasledi ovaa bolest ili taa dase sozdade so godinite. Taa glavno ne mo`e da seizle~i, no mo`e da se kontrolira: so specijalna

dieta koja sodr`i malku jaglehidrati; so pomo{ natableti ili so injekcii so insulin.

Insulinot ne mo`e da se prima preku usta, bidej}i e belkovina i vo crevata serazgraduva. Zatoa toj mora da bide injektiran pod ko`ata. Lu|eto so dijabet toa sami gopravat. Sl.5. Pri toa najte{ko e da se opredeli to~nata doza, bidej}i ako se primi pove}einsulin, {e}erot vo krvta mo`e naedna{ da padne pod normalnoto nivo. Toa e prosledenoso potewe, slabost i treperewe. Lu|eto so dijabet gi poznavaat ovie znaci i toga{ zemaat2-3 kocki {e}er ili bomboni, za da go vratat {e}erot na normalno nivo. So pravilnamedicinska pomo{ lu|eto bolni od dijabet nau~uvaat kako da ja kontroliraat bolesta,kako da rabotat, da ve`baat i kako da vodat potpolno aktiven `ivot.

130

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Vo pod`eludo~nata `lezda, del od tkivotosozdava insulin, a drug del izla~uva digestivensok.

a) Koj del funkcionira kako `lezda so vnatre{nola~ewe?

b) Kakva materija e insulinot i kakov efekt imavo teloto?

v) Kade se izla~uva digestivniot sok, a kadeinsulinot?

2. Zaokru`i gi to~nite odgovori. Insulinot:a) se izla~uva vo kanal~eb) se izla~uva vo krvtav) gi pottiknuva kletkite da ispu{tat {e}er vo

krvtag) gi pottiknuva {e}erot od krvta da se razgraduva

vo kletkited) vlijae vrz {e}erot da se skladira vo vid na

glikogen3. Opi{i ja bolesta dijabetes.4. Dali e opasno mnogu niskoto nivo na {e}er vo

krvta? (Povrzi so kleto~noto di{ewe).5. Koga so edna kusa re~enica bi go opi{uval

dejstvoto na adrenalinot, {to bi ka`al?6. Zamisli deka se nao|a{ vo golema opasnost (na

primer, od luto ku~e) i treba da tr~a{ za da sespasi{. Adrenalinot e vo tvojata krv i strui nizteloto.

a) Navedi gi receptorite (priemnicite) iefektorite (izvr{itelite) {to u~estvuvaat votvojata reakcija pred opasnosta.

b) Vo tekstot se navedeni tri efekti odadrenalinot vrz nekoi od organite vo tvoeto telo.Objasni kako sekoj od tie organi i nivnitefunkcii pod dejstvo na adrealinot }e tipomognat da se spravi{ so opasnosta.

7. Navedi gi produktite na polovite `lezdi kako`lezdi so nadvore{no izla~uvawe.

8. Navedi gi produktite na polovite `lezdi kako`lezdi so vnatre{no izla~uvawe.

9. Navedi gi funkciite na polovite hormoni kajmladite i kaj vozrasnite.

Aktivnosti

A. Napravi tabela za `lezdite,hormonite i nivnite funkcii1 . Vo svojata tetratka obidi se da

napravi{ tabela, vo koja }e givnese{ podatocite za `ledditei hormonite (pogledni goprimerot).

2. Tamu kade {to ne mo`e{ dapopolni{, vo goren desen agolna kvadrat~eto zapi{i znak -.

3. Sega proveri vo tekstot ipopolni ja celata tabela.Izbroi gi site znaci –. Dali sizadovolen od svoeto napredu-vawe?(Dokolku ima{ polovina odgo-vori ili pomalku, }e treba sosvoite sou~enici od grupata darazgovara{ za sodr`inite).

`lezda hormon funkcija

Hipofiza

131

GLAVA 12

RAZMNO@UVAWE

KAJ ^OVEKOT

131

Razmno`uvaweto kaj ~ovekot ne e samo biolo{ka, tuku isociolo{ka karakteristika. Povrzano e so zaedni~kiot`ivot na ma`ot i `enata (so qubovta), so ekonomskiteuslovi, so planiraweto na semejstvoto, psihi~koto ifizi~koto zdravje i drugo.^ovekot mora svesno da planira koga i so kolku deca }ego zbogatuva svoeto semejstvo. Ne samo zaradi sebe, tuku izaradi ~ove~kiot vid na planetava. Ve}e sme okolu 6milijardi. Dali prirodnite resursi }e dozvolatnatamo{en porast na ~ove~kata populacija na Zemjata?

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo ovoj

oddel:

- polovost- polovi organi i produkti- polovi odnosi- planirawe na semejstvoto i kon-

tracepcija- bremenost- embrionalen razvitok- polovi bolesti.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e mo`e{:

- da objasnuva{ osobenosti napolovosta i razvitokot kaj ~ovekot

- da sporeduva{ funkcii na poloviotsistem i razvitokot

- da modelira{ i objasnuva{ fazi vorazvitokot na ~ovekot

- da analizira{ i zaklu~uva{ zapotrebata od planirawe nasemejstvoto.

132

Sekoj mesec sozreva edna jajce kletka

Koga }e se rodi `enskoto bebe, negovite jaj~nici ve}e sodr`at nekolku iljadi nezrelijajce-kletki. Koga toa }e stasa na vozrast od 12-14 godini, nekoi od tie jajce-kletkizapo~nuvaat da sozrevaat.

Na sekoi 26-30 dena, edna od jajce-kletkite sozreva i se isfrla nadvor od jaj~nikot.Jajce-kletkata pa|a vo otvorot na jajcevodot. So branovidnite dvi`ewa na yidot na jajcevodot,kako i so trepereweto na trepkite na negovata vnatre{na povr{ina, jajce-kletkata mnogu bavnose dvi`i kon matkata.

Menstrualen ciklus

Jajce-kletkata prodol`uva bavno da se dvi`i vo matkata. Ako ne e oplodena taa `iveesamo okolu eden den, a potoa se razgraduva.

Za vreme dodeka jajce-kletkata se ispu{tala od jaj~nikot, vo matkata se vr{elepodgotovki za slu~aj da se oplodi jajce-kletkata. Yidovite na matkata stanale debeli i sun|eresti,meki i ispolneti so krvni kapilari. No, ako ne se izvr{i oploduvawe, yidot na matkata bavnose raskinuva, se lupi i postapno istekuva niz rodnicata. Ovoj period trae od 3-6 dena i senarekuva menstruacija. Sl. 2.

Bebeto se ra|a so primarni polovi odliki (lat.primus = prv), a toa se vsu{nost polovite organi. Takavedna{ se znae dali toa e ma{ko ili `ensko.

Sekundarnite polovi odliki (lat. sekundum = vtor)se pojavuvaat vo periodot na polovoto sozrevawe –

pubertetot. Kaj mom~iwata toa se t.n. ma{ki

karakteristiki (rastewe na brada, musta}i, dlabok glas,porazviena muskulatura, potesni kolkovi i dr.).

Kaj devoj~iwata se pojavuvaat `enski

karakteristiki (rastewe na gradite – mle~nite `lezdi,pone`en glas, poslabo razviena muskulatura, po{irokikolkovi i dr.).

Polovi organi

@enski polov sistem

@enskite polovi organi se jaj~nicite, jajce-

vodite, matkata i rodnicata. Sl. 1Polovite produkti, jajce-kletkite, se sozdavaat

vo dvata jaj~nici. Na izlezot od sekoj jaj~nik se otvara po

eden jajcevod. Yidovite na jajcevodot se muskulni i so nivnakontrakcija se predizvikuva ritmi~no branovidnodvi`ewe. Odnatre jajcevodot e poslan so kletki koi imaattrepki.

Jajcevodite se otvaraat vo matka. Ovoj organ imadebeli muskulni yidovi i specijalno izgradena vnatre{napovr{ina. Matkata se otvara vo rodnica, tesen kanal kojse otvara vo nadvore{nosta.

SODR@INA 1

POLOVI ODLIKIKAJ ^OVEKOT,

GRADBA IFUNKCIJA NA

POLOVI ORGANI

jajcevod

jaj~nik

matka

rodnica

Sl.1. @enski polovi organi

133

3. Jajce-kletkata se dvi`i kon matkata. Yidot

na matkata e ispolnet so krv i podgotven da

ja prifati jajce-kletkata, ako e oplodena.

4. Ako jajce-kletkata ne e

oplodena, yidot na

matkata se razgraduva

i se lupi. Ostatocite

od toa postapno se

isfrlaat niz rodni-

cata.

2. Jajce-kletkata se isfrla

od jaj~nikot i vleguva vo

jajcevodot. Oploduvaweto

se slu~uva tuka.

1. Vo jaj~nikot sozreva jajce-kletkata,

yidot na matkata se zadebeluva i e

sun|erast.

Sl.2. Menstrualen ciklus

Ma{ki polov sistem

Ma{kite polovi organi se:semenici, semevodi, ma{ki polovorgan i pridru`ni `lezdi.

Sl. 3 1. mo~en meur

2 i 3 pridru`ni `lezdi

4. semevod

5. semenik

6. ko`eno }ese

7. ma{ki polov organ

8. mo~ovod

1

2

3

4

5

6

8

7

133

134

Polovite produkti nama{kite polovi organi sepolovite kletki spermatozoidi,

koi se sozdavaat vo dvatasemenici. Semenicite sesmesteni vo ko`eno }ese vonstoma~nata praznina, {to goovozmo`uva sozrevaweto naspermatozoidite, koe mora da seodviva na poniska temperaturaod telesnata.

Sekoj semenik e sostavenod stotici tenki izvitkanikanal~iwa vo koi se sozdavaatspermatozoidite. Sitekanal~iwa se sobiraat vo edensemevod koj prvo se iska~uva

Sl. 4 Presek niz semevod; spermiumite se vo vid na prsten

nagore zad mo~niot meur. Tamu se spojuvaat leviot i desniot semevod so kanalot od mo~niot

meur. Kanalot od mo~niot meur pominuva niz ma{kiot polov organ i se otvara vonadvore{nosta. Sl. 4.

Uloga na pridru`nite `lezdi

Vo ma{kiot organizam, spermatozoidite postojano se sozdavaat vo ogromen broj.Dokolku ne se isfrlat od organizmot, tie se razgraduvaat vo kanal~iwata.

Koga }e se sozdadat, nezrelite spermatozoidi se nepodvi`ni. Na patot od semenicitedo kanalot na mo~niot meur, tie postapno sozrevaat i stanuvaat podvi`ni. Vo toa impomagaat dve pridru`ni `lezdi, koi sozdavaat te~nosti so dovolno energija za dvi`ewe naspermatozoidite. Me{avinata na spermatozoiditei te~nostite od `lezdite se narekuva semena

te~nost (sperma).

Polovi produkti

Jajce-kletka i spermatozoidi

� Jajce-kletkata e relativno golema top~estakletka. Toa e zaradi faktot {to vocitoplazmata se sodr`ani hranlivi materii(`oltok) za ishrana na zigotot, dokolku dojdedo oploduvawe. Jajce-kletkata sodr`i jadro so23 hromozomi, citoplazma, kleto~na membrana

i `elatinozna obvivka. Taa ne se dvi`iaktivno, tuku so pomo{ na kontrakciite itrepkite vo yidot na jajcevodot. Sl.5.

� Spermatozoidite se daleku positni od jajce-kletkata i sodr`at glavi~ka i opa{. Vo

`elatinozna

obvivka

jadro so

hromozomi

citoplazma

Sl. 5 Jajce kletka

kleto~na

membrana

135

glavi~kata e jadroto so gusto spakuvani 23 hromozomi.Spermatozoidite se dvi`at so zamavnuvawe na opa{ot. Priedno isfrlawe, koli~estvoto na semenata te~nost iznesuvaokolu 4 cm3, vo koe ima prose~no 200-500 milionispermatozoidi. Sl. 6.

Oploduvawe

Kaj ~ove~kiot vid, kako i kaj site cica~i, oploduvawetose slu~uva vo vnatre{nosta na `enskiot organizam. Toa enare~eno vnatre{no oploduvawe. Vo tekot na poloviot akt, sopomo{ na ma{kiot polov organ, vo rodnicata se vbrizguvasemenata te~nost, koja navleguva vo matkata, a od tamu vojajcevodite. Vo tek na ovoj proces do jajcevodite stignuvaat samonekolku stotici spermatozoidi. Oploduvaweto se slu~uva voeden od jajcevodite, vo koj se nao|a zrelata jajce-kletka. Sl. 7

opa{

glavi~ka

Sl. 6 spermatozoid

Dokolku vo eden od jajcevodite ima zrelajajce-kletka, spermatozoidite ja opkru`uvaat. Samoeden spermatozoid }e se spoi so jajce-kletkata. Vonea navleguva niz kleto~nata membrana samoglavi~kata so jadroto na spermatozoidot. Potoa,kleto~nata membrana se menuva i ne propu{tadrugi spermatozoidi. Vo momentot koga }e se spojat

jadroto na spermatozoidot i jadroto na jajce-

kletkata, nastanuva oploduvawe. Sl. 8

Sl. 7 Patot na spermatozoidot do jajce kletkata

1. Spermiumite

se dvi`at nagore

1. Oploduvaweto e vo

jacevodot

Glav~kata na eden

spermatozoidot navleguva

vo jace-kletkata

Spojuvawe na jadrata

na spermatozoidot i

na jajce-kletkataSl. 8

Proveri go svoeto znaewe:

1. Za{to e va`en golem broj na spermatozoidivo semenata te~nost?

2. [to misli{, za{to se razli~ni po goleminajajce-kletkata i spermatozoidot?

3. Koga se sozdavaat primarnite, a kogasekundarnite polovi odliki?

4. Nabroi gi enskite polovi organi i nivnitefunkcii.

5. Opi{i go sozdavaweto na jajce-kletkata.6. Navedi gi ma{kite polovi organi i nivnite

funkcii.7. Opi{i ja ulogata na pridru`nite lezdi vo

sozdavaweto semena te~nost.8. Opi{i gi polovite produkti.9. Opi{i go oploduvaweto.

jadro so hromozomi

136

Maloto top~e od kletki eembrionot. Vo slednite nekolkunedeli, embrionot se zgolemuva ivo nego zapo~nuva da sediferenciraat razli~nite tkiva.Postapno, embrionot raste izapo~nuva da nalikuva na male~ko~ove~ko su{testvo. Sega gonarekuvame fetus.

SODR@INA 2

EMBRIONALENRAZVITOK

Bremenost i razvitok na embrionot

Po oploduvaweto, zigotot zapo~nuva da se delii se sozdava malo top~e od kletki. Toa se dvi`i nadoluniz jajcevodot, stignuva vo matkata i se vgnezduva vonejziniot mek yid. Toa se nare~uva implantacija. Sotoa zapo~nuva bremenosta na majkata. Sl. 1

Sl. 1 Implantacija

zigot

top~e od kletki (embrion)

embrionot se

vgnezduva vo zidot

od matkata

Plodova voda

Paralelno so razvitokot na fetusot, vomatkata se sozdava edna obvivka, vo forma natorbi~ka ispolneta so te~nost. Kako {toraste fetusot, taka torbi~kata se {iri.Fetusot pliva vo te~nosta koja go za{tituvaod udari ili o{tetuvawa. Toa e negovoto, “li~noezerce”, ili plodova voda.

zigot

po prvata

kleto~na delba

top~e od

kletki

fetusot e vo plodova

voda i prikrepen za

placentata (11nedela)

Sl. 2

137

prostor so

krv od matkata

resi~ka so kapilari od

fetusot

placenta

papo~na

vrvca

zid od

matkata

fetus

plodova voda

rodnica

Kako pre`ivuva fetusot?

Vedna{ po vgnezduvaweto na embrionotvo yidot na matkata, toj zapo~nuva da se hraniod krvta na majkata, so pomo{ na edna novastruktura – placenta (postelka).Placentata se sozdava delumno odmatkata, a delumno od embrionot. Toa espleskan disk koj se vgraduva vo yidotna matkata. Od strana na fetusot vosostav na placentata vleguvaatiljadnici tenki resi~ki. Odstrana na matkata, placentatasodr`i prostor ispolnet sokrv na majkata. Krvta namajkata vo ovoj prostor giopkru`uva resi~kite. Voresi~kite semnogubrojni krvnikapilari koi sespojuvaat vopapo~ni krvni

sadovi koi se smes-teni vo papo~nata

Sl.3 Fetus vo matka

vrvca {to vodi dostoma~eto na fetusot.Sl.3.

So pomo{ na resi~kite, fetusot od krvta na majkata vo

placentata prima hrana i kislorod, a vo nea ispu{ta jaglerod

dioksid i urea. Golemata povr{ina na resi~kite vo placentata,

pomaga da se vr{i brza razmena na materiite me|u majkata i

fetusot.

Osven toa, fetusot od majkata dobiva i antitela koi gi

ima vo nejzinata krv. Toa go za{tituva od zaraznite bolesti i otkako

}e se rodi, dodeka ne zapo~ne da sozdava svoi antitela.

Krvotocite na majkata i na fetusot se mnogu bliski, gi

deli samo tenkiot yid na kapilarite, no tie nikoga{ ne se me{aat.

Koga bi se slu~ilo me{awe, visokiot pritisok vo krvta na majkata

bi gi raskinal krvnite sadovi na fetusot. Osven toa, ako fetusot

ima razli~na krvna grupa (AVO, Rh) od majkata, pri me{aweto na

krvta bi nastanala imuna reakcija so smrtni posledici za fetusot.

Rastewe na fetusot

Kon krajot na tretiot mesec, fetusot e potpolnooformen, se do prstite na racete i nozete. Toj raste i jaispolnuva matkata, a taa se ra{iruva i yidovite i stanuvaat

Sl.4

138

podebeli. Muskulite vo yidot na matkata se zasiluvaat i se podgotvuvaat za ra|aweto. Kako{to raste fetusot, toj stanuva poaktiven. Zapo~nuva da gi dvi`i ra~iwata i no`iwata, akon krajot na ~etvrtiot mesec, majkata mo`e da gi po~uvstvuva tie dvi`ewa. Sl. 4.

Gri`a za zdravjeto vo tek na bremenosta

Vremeto me|u oploduvaweto i ra|aweto e vreme na bremenosta. Toa trae okolu 9 meseci

(40 nedeli), vo koi teloto na majkata pominuva niz mnogu promeni.Dodeka fetusot raste vo matkata, krvonosniot sistem na majkata se prisposobuva kon

zgolemenite potrebi za razmena na materiite. Srceto postapno ja zabrzuva svojata rabota, aso toa ispumpuva pove}e krv.

Za vreme na bremenosta `enata dobiva na te`inata okolu 12,5 kg. Ovaa te`ina se dol`ina zgolemenata te`ina na matkata (od placentata, plodovata voda i fetusot). Zaradiobezbeduvawe na pogolemata telesna masa so krv, srceto mora da raboti pobrzo.

Va`nost na ishranata i ve`baweto vo tek na bremenosta

Sekoga{ e va`no da se jade zdrava i raznovidna hrana, no toa e posebno va`no za

vreme na bremenosta. Zaradi razvitokot na koskite i krvta vo fetusot, potrebno e voishranata na majkata da ima kalcium i `elezo, kako i vitamini. Osnovnite hranlivimaterii: jaglehidrati, belkovini i masti treba da bidat vo ramnote`a. Vo sprotivno,masata na teloto mnogu }e poraste {to }e predizvika zdravstveni problemi kaj majkata.

Ve`baweto e isto taka va`noza odr`uvawe na pravilna rabota nabelite drobovi i srceto. Zajaknu-vaweto na muskulite e potrebno Sl. 5zaradi nivnoto u~estvo pri ra|aweto.Prepora~livi se odmereni ve`bi(spored opteretuvawe i tempo), kakoplivaweto.

Neophodno e majkata da bidepod postojana kontrola na lekar.

[to treba da odbegnuva

bremenata `ena?Postojat nekolku raboti {to

bremenata `ena treba da giodbegnuva, so {to da go za{titisvoeto zdravje i zdravjeto na svoetobebe.

Sl. 5

� Pu{eweto cigari treba da prestane. ^adot od cigarite sodr`i mnogu {tetnimaterii, koi niz placentata odat vo krvta na fetusot. Decata na majkite pu{a~i sera|aat so pomala te`ina i polesno zaboluvaat od zarazni bolesti.

� Alkoholot ne smee da se vnesuva vo organizmot za vreme na bremenosta. Toj lesno seprenesuva niz placentata vo krvta na fetusot. Alkoholot go o{tetuva mozokot nafetusot. Bebiwata od majki koi postojano piele se ra|aat seriozno bolni.

139

� Da se odbegnuvaat ontakti so lu|eto koi se bolni od zarazni bolesti, osobeno odvirusni zaboluvawa (sipanici, zau{ki, `oltica). Ova e potrebno osobeno dokolkumajkata ne gi prele`ala ovie bolesti. Bidej}i, vo nejzinata krv za ovie bolesti nemaantitela, fetusot ne e za{titen i mo`ni se o{tetuvawa.

� Da se odbegnuva zemawe na mnogu lekovi, koi mo`at da go o{tetat fetusot. Lekaritese mnogu pretpazlivi pri prepi{uvawe lekovi na bremenite `eni.

� Drogite te{ko go o{tetuvaat fetusot. Bebeto se ra|a so sklonost kon nekoja droga.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Za{to e zna~ajna implantacijata na zigotot?2. Navedi gi funkciite na torbi~kata so plodovata voda.3. Opi{i ja gradbata na placentata na crte`.4. Koi funkcii gi vr{i i so koja embrionalna struktura e povrzana

placentata?5. Za{to e va`na oddelenosta na krvotokot na majkata od toj na fetusot?6. Koi se osnovnite promeni vo rabotata na organite kaj bremenata ena?7. Koi se materii treba da se sodr`at vo ishranata na bremenata `ena?

Za{to e va`no ve`baweto?8. [to treba da odbegnuva bremenata `ena?

140

Koga bebeto }e izleze, zapo~nuva da di{i, a dokolku toa ne se slu~i, lekarot i sestritego plesnuvaat po dolniot del na grbot, so {to toa vdi{uva vozduh.

Papo~nata vrvca ve}e ne treba, se podvrzuva i se se~e, za da ne navlezat mikrobi nizotvorot. I placentata ve}e ne e potrebna, taa se isfrla niz rodnicata. Ra|aweto zavru{uva.Novoroden~eto naj~esto te`i nad 3 kg. Sl. 1

SODR@INA 3

RAZVITOK NA^OVEKOT PO

RA\AWETO

Ra|awe

Kon krajot na bremenosta, bebeto se zavrtuva soglavata nadolu kon otvorot na matkata. Ra|aweto

zapo~nuva so bavni ritmi~ki kontrakcii na silniotmuskulen yid na matkata. Po nekoe vreme prsnuvatorbi~kata i istekuva plodovata voda. Natamukontrakciite se zabrzuvaat i stanuvaat posilni. Zaradisilnite kontrakcii zapo~nuva otvoraweto na matkata ibebeto }e bide turnato niz rodnicata, naj~esto napred so

glavata.

papo~na vrvca

placenta rodnicata e

pro{irena

muskulite na

matkata se

kontrahiraat

karlica

Sl. 1 Ra|awe

Ponekoga{ se javuvaat problemi

Kaj nas, glavno, `enite gi ra|aatsvoite bebiwa vo bolnica. Pove}eto bebiwase ra|aat lesno, no ponekoga{ e neophodnapomo{. Za taa cel se koristi instrument

kako golemi kle{ti, so koj se fa}a glavatana bebeto za da se izvle~e. Vo te{kite ra|awase vr{i hiru{ki zafat, nare~en carski rez,vo koj se otvaraat stoma~niot yid i matkataza da se izvle~e bebeto.

Ponekoga{ ra|aweto zapo~nuva predda se navr{at devette meseci i bebeto se ra|apred vreme. Toa e mnogu malo i ne`no, zaradi

Sl. 2 Inkubator

141

{to se stava vo inkubator. Vo ovoj aparat se reguliraat temperaturata, kislorodot ivla`nosta na vozduhot. Blagodarenie na ovoj aparat, bebiwata {to se rodeni so sedummeseci ili duri i pomalku, uspe{no pre`ivuvaat i se razvivaat. Sl. 2.

Gri`a za novorodenoto bebe

Ran razvitok na bebeto po ra|aweto

Vo gradite na `enata se mle~nite `lezdi koi izla~uvaatmleko. Za vreme na bremenosta gradite se zgolemuvaat, a mle~nite`lezdi se podgotveni da sozdavaat mleko. Kuso vreme po ra|aweto,bebeto zapo~nuva da cica (vroden refleks). Toa gi pottiknuvagradite da go ispu{taat mlekoto i u{te da go sozdavaat.

Vo prvite nekolku meseci mlekoto e edinstvenata hrana zabebiwata. Bebeto nema zabi za da xvaka cvrsta hrana. Dokolkubebeto nema dovolno mleko od majka mu, toa mora da se ishranuvaso kravjo mleko od {i{ence so cucla. Sepak, najdobro e koga bebetogo cica mlekoto od majkata, bidej}i toa gi sodr`i site

neophodni materii vo idealen soodnos i e so soodvetnatemperatura. Mlekoto sodr`i antitela koi go za{tituvaatbebeto od zarazni bolesti i od alergii. Koga bebeto cica mlekood negovata majka, se sozdava najgolema bliskost me|u niv, {to emnogu va`no za dvajcata i fizi~ki i emotivno. Sl.3. Sl. 3

Sl. 4

Po nekolku meseci, majkata zapo~nuva da go hranisvoeto bebe so polucvrsta hrana i postapno toa se navikuvana normalna ishrana.

Roditelite treba da se gri`at, nivnoto bebe da bidedobro zatopleno pri studeno vreme. Ova e potrebno, za{tobebiwata ne mo`at da ja reguliraat svojata telesna

temperatura, kako vozrasnite. Sl.4.Ova se samo nekolku aspekti od raniot

postembrionalen razvitok na ~ovekot. Osven roditelite,za bebeto se gri`at lekarite i sestrite vo specijalniteoddeli za bebiwa vo poliklinikite. Tamu, roditelite gonosat svoeto bebe na kontroli, se sovetuvaat so lekarite, a{est nedeli po ra|aweto bebeto zapo~nuva da gi primavakcinite protiv zaraznite bolesti. Ova trae se donegovoto odewe na u~ili{te, kade gri`ata za negovotozdravje, rastewe i razvitok ja prezema medicinskiot per-sonal vo poliklinika za deca na u~ili{na vozrast.

Rastewe i razvitok kaj ~ovekot

Vo rasteweto i razvitokot na ~ovekot po periodot po ra|aweto se ni`at periodite:detstvo, pubertet i ranata mladost. Vo niv postapno se slu~uvaat krupni promeni voorganizmot.

Najzna~itelni promeni se slu~uvaat vo pubertetot, me|u 12-14 godina, koga podvlijanie na hipofizata }e se aktiviraat polovite `lezdi. Toga{ zapo~nuvaat da se

142

pojavuvaat sekundarnite

polovi odliki kajdevoj~iwata i kaj mom-~iwata. Pokraj fizi~kitepromeni, kaj niv seslu~uvaat i zna~ajni emo-tivni sozrevawa. Sl. 5.

Ti se nao|a{ nakraj od ovoj period, ivleguva{ vo period naranata mladost. Zatoa epotrebno dobro i to~no dabide{ informiran zasvojata polovost.

Sl. 5 Ivana na 1, na 8, na 15 i na 21 godina

Polovosta kaj ~ovekot

Ti ve}e znae{ deka polovosta kaj ~ovekot e povrzana prvo so negovata biolo{ka

priroda, a potoa i so socijalnata, spored {to zna~itelno se razlikuvame od site drugi`ivotni, pa i od drugite cica~i.

Kaj ~ovekot, biolo{kata strana na polovosta, koja ve}e ja izu~i, vo najgolem del enaso~ena i kanalizirana vo pravila za odnesuvawe me|u ma{kite i `enskite osobi.

Za ~ovekot e mnogu va`no vospostavuvawe na emotivna vrska so partnerot - qubovta.

Taa e prirodnata osnova za vospostavuvawe na normalen odnos koj }e bide emotivno i fizi~kizdrav za dvata partneri. So drugi zborovi, me|u vozrasnite (a toa se site nad 18 godi{navozrast), poloviot `ivot naj~esto e povrzan so planirawe na zaedni~ka idnina i na idnotosemejstvo. Poloviot `ivot na `enata i na ma`ot e mnogu slo`en. Toa e mnogu ~uvstvitelendel od zaedni~kiot `ivot, bidej}i e povrzan so najdlabokiot emotiven i fizi~ki `ivot –intimniot ivot.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Koi strukturi ne mu se potrebni na bebeto po ra|aweto i seotfrlaat?

2. Za{to e va`no bebeto da se rodi so glavata napred? (Pomo{:ponekoga{ ra|aweto trae so ~asovi; {to e so di{eweto?)

3. Kako mu pomaga tehnikata na bebeto koe pred vreme }e se rodi?4. Koga se koristi instrument pri ra|aweto, a koga carskiot rez?5. Navedi gi prednostite na ishranata na bebeto so mlekoto od

majkata.6. Za{to e potrebno bebeto da bide dobro zatopleno?

143

zasnovuva vrz zaemna qubov i gri`a. Ova zna~i deka ne treba da se pravi ni{to {to bi japovredilo drugata li~nost i fizi~ki i emocionalno. Vakva vrska ima najdobri {ansi dabide stabilna i dolga, {to e celta na dobar brak.

SODR@INA 4

POLOVI ODNOSI,KONTRACEPCIJAI PLANIRAWE NA

SEMEJSTVOTO

Polovi odnosi

Polovosta e edna od najmo}nite sili kaj site`ivotni, pa i ~ovekot ne e isklu~ok. @ivotnite sekoga{pronao|aat partner koj e sloboden i koga ~uvstvuvaatnagon. Kaj lu|eto toa e poinaku – ili bi trebalo da bide.Vo ~ove~koto op{testvo, poloviot nagon treba da bidekontroliran.

Poloviot nagon mo`e da bide odreden problem votek na pubertetot, koga zapo~nuva da se javuva. Vozrasnite~esto imaat soveti na taa tema, no naj~esto nikoj ne sakada gi soslu{a. Sepak, mnogu lu|e bi se soglasile dekapolovite odnosi treba da bidat del od vrska koja se

Planirawe na semejstvoto

Edna od najva`nite odluki me|u ma`ot i`enata koi se vo brak e, kolku deca da imaat.Razumnite lu|e sakaat na sekoe dete da mu ja dadatpotrebnata podr{ka i qubov. Toa zna~i da nemaatmnogu deca. Sl. 1.

Sl. 1

Zatoa bra~niot par saka da goplanira ra|aweto na sekoe svoe detei so toa go planira semejstvoto. Ovae nare~eno i kontrola na ra|aweto.

Vo na{ata zemja postojat sovetuvali{ta za planirawe na semejstvoto,kade lu|eto mo`at da dobijat soveti za metodite so koi se kontrolira ra|aweto.

Kontracepcija

Metodite so koi se spre~uva za~nuvaweto (oploduvaweto) se nare~enikontracepcija. Postojat pove}e metodi, no zasega e dovolno da gi poznava{osnovnite.

� Prirodniot metod e so vozdr`uvawe od polovi odnosi vo periodite naplodnost kaj `enata.

� Drug metod e baziran vrz koristewe kontraceptivni sredstva. Primere kondomot, koj pretstavuva gumena navlaka {to ja zadr`uva semenatate~nost. Ova e metod na fizi~ka prepreka. Vtor primer e koga `enatazema tabletki so koi se popre~uva sozrevaweto na jajce-kletkata. Sl.2.

Planiraweto na semejstvoto e mnogu va`no, osobeno vo prenaselenitezemji kade {to ima nedostig od hrana. Sekoj bra~en par treba da re{i kolkudeca mo`e da odgleda, so seta potrebna emotivna i materijalna gri`a. Potoatreba da odlu~i koi metodi za kontrola na za~nuvaweto }e gi koristi.

Sl. 2 Sredstva za kontracepcija

144

Prekinuvawe na bremenosta

I pokraj mnogubrojnite dostapni metodi i sredstva za kontrola na ra|aweto, `enitemo`e da zabremenat i koga ne sakaat. Edinstveniot na~in da se odbegne ra|aweto e da seuni{ti embrionot. Vo site zemji, pa i kaj nas so zakon e regulirano pod koi uslovi toamo`e da se napravi.

Ova e poznato kako prekinuvawe na bremenosta ili vo sekojdnevniot jazik abortus(lat. = otfrlawe). Toa mora da bide izvr{eno vo soodvetna medicinska ustanova od lekar.

Krajno e opasno i nelegalno toa da se napravi na drug na~in.

Polovi bolesti

Sekoja zarazna bolest mo`e da bide prenesena od edna na druga osoba preku poloviodnosi. Sepak, opredeleni bolesti se prenesuvaat posebno lesno po ovoj pat. Toa se polovite

bolesti.

Nekoi od polovite bolesti se lesni infekcii (zarazi) na polovite organi i obi~nose neprijatni, no ne se smrtonosni. Takvi se na primer, polovite bradavici, herpesot i

infekcija na mo~niot kanal. Mnogu poseriozen e virusniot hepatit, koj go o{tetuva crniotdrob i mo`e da bide krajno opasen.

Mnogu od ovie bolesti mo`e da se prenesat i na drugi na~ini, osven so polov odnos.Nie tuka }e razgledame samo tri polovi bolesti (sifilis, gonorea i SIDA) koi naj~esto seprenesuvaat so polovite odnosi. Ti treba da bide{ dobro informiran za niv, za da goza{tituva{ svoeto zdravje, kako i zdravjeto na svoite bliski.

� Sifilisot e edna od najstarite polovibolesti. Vo raniot stadium na ovaa bolest, sejavuva vospalenie na polovite organi i osipna ko`ata na grbot. Ova brzo pominuva, nobakterijata ostanuva vo krvotokot. Ako ne sele~i, po mnogu godini, taa go napa|a mozokoti predizvikuva nervno rastrojstvo i slepilo.Ovaa bakterija mo`e da pomine i nizplacentata, so {to majkata go zarazuva ibebeto. Toa mo`e da bide rodeno mrtvo ili kajnego bolesta se razviva pokasno. Denes ovaabolest se lekuva so antibiotikot penicilin,dokolku rano se po~ne so lekuvaweto.

� Gonorea e polova bolest, isto takapredizvikana od bakterija. Ranite znaci nabolesta se: izla~uvawe gusta te~nost odpoloviot organ i pe~ewe pri mokreweto.Bakterijata mo`e da predizvika i bolki vozglobovite. Gonoreata predizvikuvasterilitet (nemo`nost da se imaat deca).Dokolku se zapo~ne so lekuvaweto vo ranitestadiumi na bolesta, taa uspe{no se lekuva soantibiotici.

Sl. 3. Bolen od sifilis

145

� SIDA (AIDS) e nova bolest, otkriena vo 1980 godina voAmerika. Poteknuva od Afrika, kade denes pretstavuvazna~aen zdravstven problem. Kratenkata SIDA zna~isindrom na imuna deficiencija (nedostig). Bolesta epredizvikana od virusot nare~en HIV (virus nanedostig od imunitet kaj ~ovekot). Virusot go napa|aimuniot sistem, zaradi {to odbranata na organizmotne funkcionira. Zaradi toa, bolniot lesno serazboluva od vospalenie na belite drobovi(pnevmonija), kako i od nekoj vid na ko`en kancer (rak).Virusot go napa|a i mozokot. Bolesta zavr{uva so smrtna bolniot, naj~esto kako posledica na pnevmonija, sokoja organizmot ne mo`e da se izbori. Sl. 4

Sl. 4 Gradba na HIV virusot

Treba da znae{ deka:· ^ovek mo`e da se razboli od SIDA, ako vo negovoto telo navleze krv ili druga te~nost

od zabolen ~ovek. Toa mo`e da se slu~i preku polov odnos, so igla kaj zavisnicite oddroga, ili preku transfuzija so zarazena krv.

····· SIDA ne mo`e da se prenese so rakuvawe, galewe, baknuvawe ili piewe od ista ~a{a sozarazen ~ovek.

· Lu|eto mo`at da go nosat HIV virusot so godini, bez da imaat znaci na bolesta.Sepak, tie se nositeli na virusot i mo`at da go prenesat na drugi lu|e, a `enitemo`e da go prenesat na svoeto bebe niz placentata ili so svoeto mleko.

· Koga HIV virusot }e navleze vo krvta na ~ovekot, belite krvni kletki po~nuvaat dasozdavaat antitela protiv nego. No, antitelata ne mo`at da go uni{tat virusot kojprikrieno se pro{iruva niz kletkite. Lekarite gi testiraat lu|eto za SIDA, prekuispituvawe dali imaat antitela protiv HIV virusot. Lu|eto {to vo svojata krv imaatantitela se HIV pozitivni. Sl. 5.

· Denes ne postoi siguren lek, nitu efikasen na~in za lekuvawe od SIDA, tukukombinacii na lekovi so koi virusot se dr`i pod kontrola. Nau~nicite od mnoguzemji naporno rabotat da sozdadat vakcina so koja bi se za{titile lu|eto od ovaastra{na bolest.

Sl. 5 Zgri`uvawe na

bolnite od SIDA

146

Kako da se odbegnat polovite bolesti

Edinstvena sigurna za{tita od polovite bolesti e koga dvata partneri se zdravi.O~igledno, e deka ova ne e lesno da se soznae na prv pogled, no barem e jasno deka vpu{tawevo polovi odnosi so razli~ni lu|e e barawe nevolja.

Koristeweto kondomi pomaga vo za{titata od site polovi bolesti, no sepak toa nee celosna za{tita.

Skoro site pogolemi bolnici vr{at ispituvawa na lu|eto za site polovi bolesti.Tie ispituvawa vklu~uvaat testovi za mo~ka i krv, a rezultatite se doverlivi. Isto taka,pri postoewe na polova bolest, lekarite go lekuvaat bolniot, kako i negoviot polov part-ner. So toa se spre~uva {ireweto na polovite bolesti me|u lu|eto.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Sifilisot i gonoreata se opi{uvaat ikako “skrieni bolesti”. Zo{to?

2. Mo`e{ li da objasni{ za{to sifilisotlesno se lekuva, a SIDA ne?

3. Ako se otkrie vakcina protiv SIDA, toanema da im koristi na lu|eto {to ve}eja imaat ovaa bolest. Zo{to? (Kakva efunkcijata na vakcinite?)

4. Lu|eto koi umiraat od SIDA, ne gi ubivasamiot virus. Objasni go toa.

Aktivnosti

A.Pribirawe na to~ni fakti za SIDASekoj na u~ili{te treba da odnese poeden napis od vesnik ili spisanie.

1. Vo svojata grupa pro~itajte gomaterijalot i oddelete gi to~nitefakti za ovaa bolest. Zapi{ete gi napar~e hartija.

2. Konsultirajte go nastavnikot zato~nosta na faktite.

3. Site grupi }e gi prezentiraat svoiterezultati. Ovaa rabota }e ti pomogneda bide{ to~no informiran za ovaate{ka bolest. Otfrli gi siteneto~ni tvrdewa kako nekorisni.

147

GLAVA 13

NASLEDNOST

KAJ ^OVEKOT

147

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovaa glava:

- hromozomi- geni- kombinacii na nasledni

faktori- mutageni faktori- mutacii- nasledni bolesti- sindromi.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e

mo`e{:

- da objasnuva{ so svoi zbo-rovi: struktura na hromo-zom, mutacii, sindrom

- da sporeduva{ i procenuva{dejstvo na mutagenifaktori.Za na{ata idnina na Zemjata e va`no da

nasleduvame samo pozitivni osobini od koi }e sepodobruva vidot ~ovek, vo biolo{ka smisla. Toazna~i da se nasleduvaat samo osobinite {to nemada go zagrozat opstanokot na vidot. Sepak, denesso pomo{ na efikasni lekovi, aparati i metodi,lu|eto so nasledni bolesti `iveat aktiven `ivot,odr`uvaj}i ja naslednata bolest pod kontrola. Daline ja negirame na toj na~in najva`nata cel nanasleduvaweto?

148

Lu|eto me|u sebe se razli~ni. Vo edna grupa, edene povisok od drugite. Drugiot ima razli~na ko`a iliboja na o~i. I vo edno semejstvo se zabele`uvaat razliki.Decata ~esto li~at pove}e na majkata ili na tatkoto. Tiemo`e da li~at i na dvata roditeli.

SODR@INA 1

OSNOVA NANASLEDUVAWETO:

HROMOZOMI - GENI Decata gi nasleduvaat osobi-

nite od svoite roditeli, no ne ginasleduvaat na primer, nosot ilibradata. Vsu{nost, decata ginasleduvaat {ifriranite informacii– genite za poedinite osobini. Decatadobivaat po eden komplet {ifri (geni)od sekoj roditel i zaradi toa e mo`noda li~at na dvata roditeli.

Sl. 1 Sin, tatko, dedo i pradedo (4 generacii)

hromozomot

sodr`i dve

dolgi spakuvani

ni{ki DNA

DNA espiralno

izvrtena

Sl. 3 Struktura na

hromozom

Sl. 2 Hromozomi pod elektronski mikroskop

Vo tek na delbata, hromozomite sodr`at dveparalelni ni{ki, a sekoja od niv e izgradena od gustospiralno izvitkana ni{ka od jadrenata kiselina –

DNA (dezoksi–ribo-nukleinska kiselina). Taa gisodr`i {ifriranite nasledni poraki na edinkata, noi na vidot. Zatoa DNA pretstavuva vistinska molekula

na `ivotot.

Sl. 3

Hromozomi i geni

Gradba na hromozomite

Vo jadroto na kletkata, {ifriranite nasledni poraki –genite, se smesteni vo stap~esti telca – hromozomi. Hromozomiteimaat poseben hemiski sostav i gradba. Vidlivi se samo pod mikroskopkoga kletkata e vo delba, bidej}i toga{ se skuseni i debeli. Sl. 2.

149

Sekoj gen sodr`i eden kus del od molekulata najadrenata kiselina vo koj e zapi{ana edna poraka ({ifra),na primer za bojata na o~ite. Taa poraka mo`e da biderazli~na: za sina boja, zelena, kafena, …, no obvrzno ja imavo jadrenata kiselina. Taka sekoj od nas ima gen za boja nao~ite, no toj sepak e poinakov. Ova va`i za site vidlivi inevidlivi osobini na organizmot. Zatoa sme site me|u seberazli~ni, a sekoj e nepovtorliv unikat vo genetska smisla.

Broj na hromozomite

Brojot na hromozomite vo kletkata e va`na osobina,bidej}i toj broj e tipi~en vo kletkite na site ~lenovi naeden vid. Kaj ~ovekot vo sekoja telesna kletka brojot nahromozomite e 46, {to gi nasledil od majkata (23) i od tatkoto(23). Sl. 4.

Isto taka, va`ni se i formata i goleminata nahromozomite. Pri nivnoto izu~uvawe tie se podredenispored golemina i forma, vo 23 parovi.

Sl. 4 Hromozomi vo telesna kletka

kaj ~ovekot

Sl. 5. Polovi

hromozomi

Za{to hromozomite vo telesnite kletki se vo parovi,

a vo polovite kletki ne?

Po oploduvaweto, zigotot sodr`i vojadroto 46 hromozomi, t.e. 23 para. Sitekletki koi od nego nastanuvaat, a toa zna~isite kletki vo tvoeto telo, vo jadrataimaat isto tolku, po 46 hromozomi.Telesnite kletki se sozdavaat so mitoza,delba vo koja nivniot broj ostanuva pareni e ist kako vo kletkata – majka. Telesnitekletki se vo site tkiva i organi. (Vididelba na kletka-mitoza).

Vo polovite organi, so delbatamejoza se sozdavaat polovite kletki: jajce-

kletkata i spermatozoidite. Kaj nivbrojot na hromozomite e prepoloven iiznesuva 23. Mejozata e delba na kletkitevo jaj~nicite i semenicite vo koi odtelesna kletka so 46 hromozomi se dobivaatpolovi kletki so 23 hromozomi.

telesna

kletka

majka

mejoza

zigot

oploduvawe

spermium

mejoza

tatko

telesna

kletka

embrionOploduvaweto pak go vra}a tipi~niot broj nahromozomite 46, t.e. vo jadroto na zigotot se nao|aat 23hromozomi od majkata i 23 hromozomi od tatkoto. Sl. 6

Sl. 6.

Treba da voo~i{ deka vo sekoj par, hromozomite se sli~ni po forma igolemina, a vo posledniot par mo`e da bidat sli~ni ili razli~ni. Toa se polovite

hromozomi (H – za `enskiot pol i Y – za ma{kiot pol), koi go opredeluvaatpolot na ~ovekot, za razlika od drugite 22 para telesni hromozomi.

150

Genite isto taka funkcioniraat vo parovi

Genite se nasledni {ifri koi se redosledno rasporedeni podol`inata na hromozomot. Pri toa genot za sekoja osobina ima svoeto~no opredeleno mesto na hromozomot. Istoto mesto go zazema genot zaistata osobina i na drugiot hromozom od istiot par. Sl.7.

Zna~i, kako {to hromozomite se vo parovi, i genite se vo parovii funkcioniraat zaedno t.e. zaedno reguliraat edna osobina, na primerbojata na o~ite.

Polovi hromozomi

Devoj~iwata i mom~iwata se razli~ni, za {to postojat dve pri~ini:

naslednata osnova vo polovite hromozomi i vlijanieto na sredinata.

� Vrodenite razliki se jasni fizi~ki razliki me|u ma{kiot i `enskiot

pol (razli~na gradba na polovite organi). Ovie razliki lesno se objasnuvaat

so aktivnosta na genite vo polovite hromozomi, koi kaj `enite se

pretstaveni so kombinacijata HH, a kaj ma{ite so kombinacijata HY.� Vlijanieto na sredinata kaj ~ovekot se sveduva na socijalni t.e. zdobieni

razliki i se dol`i na vlijanijata na sredinata (semejstvo, prijateli, vo

u~ili{te itn.) po ra|aweto. Taka, devoj~iwata se oblekuvaat vo poinakva

obleka, igraat so drugi igra~ki i drugo.

ni{ka na

hromozomot

mesto na

genot za

boja na o~i

eden

hromozom

Sl. 7 Par hromozomi

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Pogledaj ja kletkata na crte-`ot, a potoa odgovori napra{awata;

a) Kolku hromozomi ima vo jadro-to?

b) Kolku para hromozomi ima vojadroto? Sl. 3

v) Ako kletkata se podeli somitoza, kolku hromozomi }eima sekoja od kletkite - }erki?

g) Ako kletkata se podeli somejoza, kolku hromozomi }e imasekoja kletka - }erka t.e.polova kletka?

2. Kaj ~ovek kolku hromozomi imavo jadro na:

a) mozo~na kletkab) spermatozoidv) jajce-kletka vo matkatag) kletka na ko`atad) oplodena jajce - kletka3. Objasni go faktot, {to vo

svetot se ra|a pribli`no istbroj `enski i ma{ki bebiwa.

Mom~e ili devoj~e?

Vo semenicite kaj ma`ite se sozdavaat dva tipaspermatozoidi: spermatozoidi {to go sodr`at Y hromozomoti spermatozoidi {to go sodr`at H hromozomot. Vojaj~nicite se sozdavaat sekoga{ samo jajce-kletki so Hhromozom.

Za vreme na oploduvaweto, sosema e slu~ajno dalijajce-kletkata }e bide oplodena so H-spermatozoidi ili soY–spermatozoidi. [ansite se ednakvi. Ako jajce-kletkata bideoplodena so H-spermatozoid, zigotot sodr`i HH kombinacija,t.e. }e se razvie `ensko bebe. Ako oploduvaweto go izvr{iY-spermatozoid, zigotot sodr`i HY- kombinacija za ma{ko

bebe. Sl.8.

150

telesna kletka

tatko majka

spermiumi

nosat x ili y

zigotot e

`enski

zigotot e

ma{ki

jajce -kletki

(site

nosat h)

Sl. 8

151

MutaciiOdgleduva~ite na rastenijata i `ivotnite odamna

zapazile deka ponekoga{ me|u potomcite se pojavuvaatedinki koi vo nekoja osobina zna~itelno se razlikuvaat oddrugite. Potomcite na ovie razli~ni edinki ja nasleduvaat

taa nova osobina. Taka kaj rastenijata toa se primeroci socrveni lisja (zelka, buka) ili so visnati granki (vrba) i dr.Kaj `ivotnite toa se `ivotni so mnogu kusi noze ili bez

opa{ (kusonoga ovca, pes, jazovi~ar, ma~ka bez opa{), ilipojava na nasledna bela boja (albino) kaj gluvcite, zajaci,majmuni, pingvini, kitovi. Tie site se mutirani formi

(lat. mutare = se menuva). Kaj ~ovekot za mutacija se smetaprekubrojnost na prstite. Sl. 1.

Mutaciite se nasledni promeni kaj rastenijata, kaj`ivotnite i kaj ~ovekot koi se pojavuvaat nenadejno i

neo~ekuvano, a ne se posledica na kombinaciite nanaslednite osobini. Koga edna{ }e se pojavi takva novaosobina, taa stanuva nasledna kaj potomcite.

Mutaciite ponekoga{ mo`e da bidat nezna~itelni,a nekoga{ krupni. Isto taka, mo`at da bidat korisni, no i{tetni za nositelot i toj }e umre.

Osnovata na sekoja mutacija e promena vo nasledniot

komplet (hromozomi i geni).� Promenata mo`e da zafati samo eden gen – genska

mutacija. Toa e mala hemiska mutacija vo sostavot nagenot, no mo`e da ima zna~itelen efekt vrz organizmot.

� Dokolku mutacijata se slu~i na hromozomite taa mo`eda ja zafati gradbata ili brojot na hromozomite. Toase hromozomski mutacii. Za `al, kaj ~ovekot sesre}avaat so razli~ni posledici, od relativno lesni,do mnogu te{ki.

SODR@INA 2

NASLEDNIBOLESTI,

MUTACII IMUTAGENIFAKTORI

Sl. 1 Mutacija: prekubrojni prsti

Sl. 2. Mutacija nedostig na pigment:

albinizam

Mutageni faktori

Mutagenite faktori t.e.predizvikuva~ite zanaslednite promeni,mutaciite glavno se podredenivo dve grupi: hemiski i fizi~ki.

� Od hemiskite mutageni faktori }e gi spomenememanganovite soedinenija, peroksidot, benzolot,formaldehidot, fenolot, nekoi sostojki od ~adot itn.

� Fizi~kite mutageni faktori se razli~nite radioaktivnizra~ewa, rentgentskite zraci, kosmi~kite zraci, kako izra~ewata od Zemjinoto jadro. Za mutageno se smeta iultravioletovoto zra~ewe od Son~eviot spektar.

Sl. 3. Temnata bemka pri dolgo

son~awe mo`e da stane rizik od rak

152

Efektite od dejstvoto na muta-ciite kaj site `ivi organizmi, pa ikaj ~ovekot imaat nekoi zako-nomernosti:

- od site mutacii 99% se {tetni;

- brojot na mutaciite raste so

dozata na zra~eweto ili na

hemikalijata i dozite se

nasobiraat so vremeto;

- mutaciite ne mora da se pojavat

vedna{ vo prvata generacija

potomci, tuku natamu, vo nekoja

od slednite generacii.

Sl. 4 Predolgoto son~awe mo`e da predizvika rak na

ko`ata

Nasledni bolesti

Nasledni bolesti svrzani so polot

Naslednite bolesti kaj ~ovekot koi se svrzani so polot se slepiloto za boi i

hemofilijata. Za ovie bolesti e zaedni~ko toa, {to genite za ovie osobini se smesteni samo

vo poloviot H hromozom. I dvete bolesti glavno se javuvaat samo kaj ma`ite. @enite sejavuvaat kako prenositeli na ovie nasledni bolesti na svoite sinovi.� Slepilo za boi e nasledna bolest vo koja `enata e prenositel na defekten gen {to e na H

hromozomot. Kaj ma`ot, vo kombinacijata na polovite hromozomi - HY e samo eden H hromozomi ako toj go nosi defektniot gen, ~ovekot e slep za boi. Na Y hromozomot vakov gen ne sesodr`i.

Sl. 5

@enite se mnogu poretkoslepi za boi, zatoa {tokaj niv polovatakombinacija e HH, pa akona edniot H hromozomgenot e defekten, drugiotja prezema funkcijata.Poretko i kaj niv mo`eda se javat dva defektnigeni, koga `enata e slepaza boi. Slepiloto za boise javuva kaj okolu 5%ma`i i 1% `eni koi ne girazlikuvaat crvenata izelenata boja, tuku gigledaat kako siva. Ti ve}e testira{e so testot za razlikuvawe boi. Sl.5

� Hemofilija e nasledna bolest vo koja krvaveweto mnogu bavno zapira, a se javuva odsli~na pri~ina kako i slepiloto za boi. Toa e bolest vo koja zaboluvaat ma`ite, a `enitese prenositeli.

153

Genot koj ja kontrolira koagulacijata na krvta, se nao|a na H hromozomot. Na Yhromozomot vakov gen ne se sodr`i. Vo kletkite na ma`ot bolen od hemofilija (XY), H

hromozomot nosi defekten gen. Funkcijata na defektniot gen kaj `enata se nadomestuvaso zdrav gen od drugiot H hromozom. Ako i na dvata H hromozomi se javat defektni geni,vakviot `enski embrion umira. Toa zna~i deka `eni bolni od hemofilija nema, a kaj`enite prenositeli krvavaweto normalno zapira.

Nasledni bolesti so prekubrojni hromozomi (sindromi)

Ponekoga{ pri nastanuvaweto na polovite kletki vo mejozata se slu~uva nepravilna

podelba na hromozomite. Nekoi od niv ne se razdeluvaat, nekoi se dupliraat itn.Posledicite na nepravilnata kleto~na delba se zabele`uvaat otkako vakva polova kletka}e u~estvuva vo oploduvaweto. Zigotot, idnoto novo bebe nosi defektna genetska osnova.Ovie sostojbi, zaradi slo`enosta na posledicite se nare~eni sindromi. Tuka }e girazgledame dva: Daunov sindrom i Klinefelterov sindrom (nare~eni spored nau~nicitekoi gi izu~uvale i opi{ale).

� Daunov sindrom e kaj lu|e koi imaat eden telesen

hromozom pove}e – toa e 21-viot hromozom. Kajniv, namesto 2, ima 3 takvi hromozomi panivnite kletki namesto 46, sodr`at 47hromozomi. Spored nau~nicite, rizikot za ovaabolest raste so starosta na majkata (nad 40godini). Bolesta e svrzana so namalena otpornostkon infekcii i namalena inteligencija. Sepak,so mnogu gri`a na semejstvoto, vakvoto dete dostadobro se prisposobuva za normalen `ivot. Sl. 6i 7.

� Klinefalterov sindrom se javuva samo kaj ma{ki

osobi koi vo kletkite imaat prekubroen polov

hromozom H, (XXY), pa namesto 46, imaat 47hromozomi. Tie se natprose~no visoki i tenki.Tie ne se sposobni za normalen polov `ivot, zatoa{to im se zakr`laveni semenicite.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Navedi primeri za mutirani formi kaj rastenija,`ivotni i ~ovek.

2. Opi{i kako go razbira{ poimot mutacija.3. Kolku od naslednata materija zafa}a genskata

mutacija?4. Navedi gi dvata vida hromozomski mutacii.5. Navedi nekoi hemiski mutageni faktori.6. Navedi gi zakonomernostite od dejstvoto na

mutaciite.7. Opi{i ja hemofilijata od genetski aspekt.8. Opi{i gi sindromite kaj ~ovekot.

Sl. 6 Dete so Daunov sindrom

Namesto 2, tuka se 3 hromozomi br. 21

Sl. 7

154

GLAVA 14

MESTO I ULOGA

NA ^OVEKOT VO

BIOSFERATA

Biosferata e prepolna so raznovidni `iveali{ta.^ovekot gi naseluva i gi koristi uslovite vo niv zada gi zadovoli potrebite na svojata populacija kojaeksplozivno se zgolemuva. So toa ja zagrozuvabiosferata, no i sebe, kako nejzin del. No, ima nade`,bidej}i ~ovekot pripa|a na vidot Homo sapiens.

154

Poimi {to }e gi izu~uva{ vo

ovaa glava:

- biosfera- ekosistem- prirodni ekosistemi- ve{ta~ki ekosistemi- zagaduvawe na `ivotnata

sredina- za{tita na ivotnata sredina- obnovuvawe na resursite.

Izu~uvaj}i gi sodr`inite, }e

mo`e{:

- da gi objasnuva{ karakteris-tikite na lokalnata sredina ida naveduva{ primeri

- da sporeduva{ zagaduvawe imo`nosti za za{tita

- da u~estvuva{ vo izrabotuva-weto planovi za ekolo{koistra`uvawe i ekolo{kaakcija.

155

Osven toa, ~ovekot e i organizirano

socijalno su{testvo, zaradi {to vo odnosite so

sredinata toj vnesuva nova dimenzija – svesno

dejstvuvawe. Svesnoto dejstvuvawe pretstavuva

tip na ekolo{ki odnosi koi se tipi~ni samo za

~ovekot kon sredinata. So drugi zborovi, ~ovekot

svoite planovi vo odnos na uslovite vo

sredinata gi ostvaruva so rabota. Vo zavisnost

od obemot i traeweto na dejstvuvaweto, ~ovekot

neodgovorno im se sprotivstavil na granicite

na odr`livosta na uslovite i rezervite na

prirodnite bogatstva. Toa uveruvawe deka

prirodnite bogatstva se neiscrpni i deka so niv

mo`e da se stopanisuva po sopstvena volja dovelo

do te{ki posledici za golemi prostranstva na

Zemjata.

SODR@INA 1

AKTIVNOSTI NA^OVEKOT VO

BIOSVERATA IODR@LIV RAZVOJ

^ovekot kako del od `iviot svet ostvaruvapostojana razmena na materiite i informaciite so`ivotnata sredina. Taa razmena ja vr{i so pomo{ nasvoite organski sistemi. Toa zna~i deka biolo{kitestrukturi i nivnite funkcii kaj ~ovekot ne serazlikuvaat od tie kaj drugite `ivi organizmi.

Site vrski koi ~ovekot gi ostvaruva so svojata`ivotna sredina rezultiraat so poseben ekosistem: ~ovek

i `iveali{teto. Tie vrski se bazirani pred se napotrebite na ~ovekot za vozduh, voda i po~va. Toa vsu{nost,vklu~uva ~ist vozduh, nezagadena voda za piewe i drugipotrebi i nezagadena po~va so te~en i cvrst otpad. Sl.1

Sl. 1.

Aktivnosti so koi ~ovekot ja menuva `ivotnata sredina

Pojavata na svesnoto dejstvuvawe na ~ovekot bila presvrtnica vo istorijata nana{ata planeta. Relativno kusiot period vo koj `ovekot dejstvuva na Zemjata, obele`en eso krupno preobrazuvawe na prirodata.� Vo ranata istorija na ~ovekot, toj bil vo mo`nost da predizvikuva samo lokalni

promeni, t.e. da gi menuva uslovite samo vo neposrednata okolina. So toa ~ovekot ne serazlikuval od drugite `ivi vidovi koi isto taka gi menuvaat uslovite na `iveali{teto.Na primer, dabarot ja menuva reki~kata gradej}i brana, so {to se sozdava ezerce.

� No, ~ovekot ja ima sposobnosta ne samo da koristi alatki, tuku i da gi izrabotuva. Sotoa ~ovekot gi nadminal ramkite na lokalnite promeni i zapo~nal da gi menuva uslovitevo celi regioni, t.e. da go menuva liceto na Zemjata. Sl.2.

� So razvitokot na naukata i tehnologijata od 19 vek navamu, aktivnostite na ~ovekot seglobaliziraat i ja zafa}aat celata biosfera. So svojata svesna aktivnost, ~ovekotnavlegol vo promeni na geohemiskite odnosi. Toj sozdal ciklusi na novi materii koi senadovrzale na postoe~kite prirodni ciklusi na materiite (voda, jaglerod dioksid, azot).So toa, ~ovekot stanal edinstven `iv vid {to e vo sostojba so svojata aktivnost da gozagrozi sistemot biosfera.

156

Su{tinata na zagrozuva-weto na biosferata se so-stoi vo brziot porast na

brojot na lu|eto, zaradi{to se potrebni se pogole-mi koli~estva hrana, upo-

trebliva voda i prostor ise pogolemi koli~estva go-riva i surovini za indus-trijata. Sl.2

Sl.1

Sl.2.

Aktivnosti vo zemjodelstvoto

Zemjodelstvoto e najizrazit primer zaaktivnostite na ~ovekot vo prirodata. Odekolo{ki aspekt, sozdavawe na kulturni posevi

so `itni, ovo{ni, zelen~ukovi i industriskirastenija, pretstavuva uni{tuvawe na

originalnite divi rastenija. So toa, od temel semenuvaat ekolo{kite uslovi na obrabotuvanitepovr{ini. Zemjodelstvoto e mnogu stara dejnost,

Sl.3.

157

so po~etoci od pred okolu 5.000 godini,vo koj period se obraboteni ogromniprostranstva i izmenuvan e likot na celiregioni. Sl. 3

Za da sozdade po~va za odgleduvawena kulturnite posevi, ~ovekot prvo giuni{tuval {umite so se~ewe i sonamerno opo`aruvawe. Na tie prostorise promeneti klimatskite ihidrolo{kite uslovi, a is~eznaloriginalniot rastitelen i `ivotinskisvet. Takva sudbina pretrpele ogromniregioni vo Evropa i Amerika. Glavnataposledica od uni{tuvaweto na {umite euni{tuvaweto na plodnata po~va, koja sedegradira i se raznesuva.

Za potrebite na zemjodelstvoto, nagolemi povr{ini se sproveduva imelioracija, so koja se isu{uvaat mo-

~uri{ta, a se navodnuvaat poliwata sokulturnite posevi. Sl.4.

Isto taka, vo po~vata se vnesuvaatogromni koli~estva ve{ta~ki |ubriwa so{to se zgolemuvaat prinosite ododgleduvanite kulturi. Paralelno so|ubreweto, po~vata se tretira so hemiski

sredstva za uni{tuvawe na {tetnicite(insekticidi, pesticidi). Sl. 5.

Spored toa, aktivnostite na~ovekot vo zemjodelstvoto doveduvaat dopromeni vo klimata, hidrologijata isostavot na po~vata, kako i vo sostavotna originalnata rastitelna i`ivotinska zaednica na ogromniprostranstva na Zemjata.

Aktivnosti vo industrijata

� Civilizacijata na sovremeniot~ovek se zasnovuva vrz industriskoproizvodstvo. Za industrijata sepotrebni nekolku prirodni resursi:organski surovini ili rudi,

energetsko gorivo (jaglen, nafta,gas), voda (za ladewe, za procesot, zamiewe) i dovolno sloboden prostor

(za postrojki, za proizvodite, zaotpadot). Sl.6.

Sl.4

Sl. 5

Sl. 6.

158

Site ovie nabroeni resursi,industrijata gi zema od pri-rodata. Toa pretstavuva prob-lem, bidej}i stanuva zbor zaogromni koli~estva koi posto-jano rastat. Industriskite po-strojki se prefrlaat od regio-nite kade resursite se ve}eiscrpeni, vo regioni kadedoprva toa }e se slu~i, no dalekupobrzo i poefikasno, bidej}i~ovekot sozdava se pomo}nima{ini so koi zafa}a odprirodnite bogatstva. Sl. 7.

Sl. 7.

� Modernata civilizacija e vo dvi`ewe, a zasoobra}ajot trebaat pati{ta, vozila i goriva.Za izgradba na pati{tata se se~at {umi. Soprevoznite sredstva se prenesuvaat rastenija,`ivotni i drugi organizmi koi stanuvaat{tetni vo novite `iveali{ta kade {to seprenamno`uvaat. Pogonskoto gorivo e fosilno,pa pokraj zagaduvaweto, so negovoto sogoruvawese predizvikuvaat i {teti so negovataneodmerena eksploatacija. Sl. 8 i 9.

Sl. 8.

Aktivnosti vo naselbite

Eden del od ~ove~kite naselbi se pretvorile megapolisi (gr~. mega = golem, polis –grad), so 10-30 milioni `iteli. Toj prostor vo pove}eto e od asfalt, beton, staklo i `elezo.Zaradi toa, izmeneti se klimatskite uslovi vo niv, t.e. temperaturata, sostav na vozduhot,

Sl. 9.

159

na po~vata, a izmeneti se i rastitelnata i `ivotinskata zaednica koi normalno gopridru`uvaat ~ovekot vo negovite naselbi (od doma{nite milenici, do {tetnicite:staorci, lebarki, ~ove~ki bolvi, vo{ki itn.).

Sl. 10 Megapolis - Va{ington

Aktivnosti:

A. Ispitaj ja potro{uva~kata na struja1 . Izraboti vo svojata grupa plan na

istra`uvaweto.2. Za{to e va`na strujata? Kako se dobiva i

{to se tro{i pri toa?3. Definiraj go obemot na istra`uvaweto (1-

5 semejstva, u~ili{te), vremeto (1 nedela,10 dena); kolku lu|e ja koristat, za da mo`e{da presmeta{ potro{uva~ka po ~ovek na den.

4. Izraboti prikaz, so tabeli so podatoci igrafikoni i izvle~i zaklu~oci. Dali tiese povolni? Kolku ~ini strujata? Dali mo`eda se za{tedi?

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Koi potrebi ostvaruva ~ovekot vovrskite so `iveali{teto?

2. Za{to vrskite me|u ~ovekot isredinata trgnale pogre{no?

3. Objasni ja su{tinskata pri~inazagrozuvaweto na biosferata odstrana na ~ovekot.

4. Obrazlo`i gi aktivnostite na~ovekot vo zemjodelstvoto.

5. Opi{i gi aktivnostite na ~ovekotvo industrijata i koi prirodniresursi taa gi iscrpuva.

6. Opi{i gi aktivnostite na ~ovekotvo naselbite.

160

Zagaduvawe na vodata

Vodata {to se nao|a vo prirodata,normalno sodr`i opredeleni koli~estvarastvoreni ili cvrsti materii. Tie materiise neophodni za `ivot i za opstanok na site`ivi organizmi. Sepak, vidot i koli~estvatana materiite vo vodata {to im se potrebnina razli~nite vidovi organizmi se razli~ni.Kako primer mo`e da poslu`i faktot, {tovo morskata voda ne mo`at da opstanatslatkovodnite organizmi i obratno, makar{to ima i isklu~oci.

Vodata so izmenet sostav i koli~estvona hemiskite materii e hemiski zagadena

voda. Od fizi~kite izmeni, vodata mo`e dabide so povisoka temperatura (toplotnozagaduvawe) ili matna, poradi prisustvo nacvrsti ~esti~ki. Izvorite na zagaduvaweto

na vodata se mnogubrojni: od procesite na

gorewe, od razli~nite industriski dejnosti

(hemiska industrija, obrabotka na rudi,nafta, proizvodstvo na metali, prehranbenaindustrija), od hemikaliite vo zemjo-

delstvoto i od naselbite (komunalno zaga-duvawe). Sl. 1

SODR@INA 2

FIZI^KI IHEMISKI

ZAGADUVAWA NA@IVOTNATA

SREDINA

Preobemnite i dolgotrajnite aktivnosti na~ovekot vo razli~nite poliwa doveduvaat do naru{uvawana `ivotnata sredina. Tie glavno mo`at da se svedat vodve grupi zagaduvawa: fizi~ki i hemiski. Pritoa sezagaduvaat vodata, po~vata i vozduhot.

Sl.1 Zagadena voda - Bombaj

Sl.2 ^adot e pri~ina za kiselite do`dovi

� Nekoi od ovie hemiski

zagaduvawa se industris-ki. Takvo zagaduvawe navodata se slu~uva priprocesite na gorewe,kade se ispu{ta ~ad voatmosferata, vo kojima mnogu {tetni soedi-nenija: sulfur dioksid,pred se. So vrne`iteovie {tetni i otrovnimaterii pak se vra}aatna povr{inata i gizagaduvaat i po~vata ivodata. Toa se “kiselite

do`dovi” koi go uni{-

161

tuvaat rastitelniot i `ivotinskiot svet,predizvikuvaat korozija na metalite itn.

� Od fizi~kite zagaduvawa na vodata, naj~estoe toplotnoto zagaduvawe, pri {to tempe-raturata na vodata raste. Toa se slu~uva soispu{tawe na zagreana voda odindustriskite postrojki do 80oS, kade vodataslu`i za da gi oladi. Vakvite brzi promeniobi~no gi uni{tuvaat originalniterastitelni i `ivotinski vidovi. Naj~estotie se zamenuvaat so nekoi mikroorganizmikoi se otporni na visoki temperaturi. Sl.3.

Najte{ko fizi~ko zagaduvawe navodata e so radioaktivni materii,

zatoa {to e mnogu dolgotrajno. Ovazagaduvawe e opasno, zatoa {to sozagadenata voda se navodnuvaatposevite i se napojuva stokata, koipotoa ~ovekot gi vnesuva kako hrana.Celiot ekosistem vo koj e izvr{enoisfrlawe na radioaktivni materii,na primer, radioaktiven otpad, dolgovreme }e bide zagaden prekusinxirite na ishranata. Sl. 4_

Zagaduvawe na po~vata

Zagaduvaweto na po~vata istotaka mo`e da bide hemisko i fizi~ko, nonaj~esto e me{ano. Otpadocite vopo~vata se te~ni i cvrsti.Sl.4. Industriski postrojki na radioaktiven pogon

Sl.3. Toplotno zagaduvawe na vodata od

hidroelektrana

162

� So vnesuvawe na cvrst otpad po~vata sezagaduva: od komunalni dejnosti i oddoma}instvata (grade`en materijal, otfr-leni predmet, pepel), od industrijata

(talozi, mil, hemikalii, pesok, celibregovi od prerabotka na rudata itn.). Sl.6.

� Zagaduvawe na po~vata so natalo`uvawe od

vozduhot se vr{i so {tetni materii koigi nosi vozduhot. Ponekoga{ ovie materiise prenesuvaat so iljadnici kilometridaleku od izvorot na zagaduvaweto. Sepak,poopasni se neposrednite zagaduva~i,bidej}i vozduhot nad niv e prezasiten so{tetni materii (topilnica,termoelektrana, fabriki od hemiskaindustrija, industrija na cement i dr.).Pokraj ~adot i pepelot, na povr{inata napo~vata i vo nea se natrupuvaat zagaduva~ikoi se specifi~ni za proizvodstveniotproces. Na primer, vo okolinata natopilnica za olovo, vo po~vata se nao|azna~itelno visoka sodr`ina na olovo inegovi pridru`ni elementi. Vo blizina nahemiska fabrika za pesticidi, po~vata gisodr`i pesticidite.

� Zagaduvawe na po~vata so zagadena voda eproces koj mo`e da se nabquduva i voobratna nasoka, t.e. ako po~vata e zagadena,vodata gi rastvara i gi nosi {tetnitematerii. Po~vata se zagaduva i so “kiselitedo`dovi” koi se tipi~ni zavisokoindustriskite oblasti. Tamu od~adot na fabri~kite oxaci se sozdavaatotrovnite vrne`i so koi se uni{tuva`iviot svet i se zagaduvaat po~vata ivodata. Sl.7.Posebno e opasno koga za navodnuvawe sekoristi voda vo koja sodr`inata namineralni materii e visoka. Toa doveduvado “zasoluvawe na po~vata”, so {to taastanuva neupotrebliva za zemjodelstvoto.

� Fizi~ko zagaduvawe na po~vata e rezultatna nejzinoto neposredno koristewe:obrabotka vo zemjodelstvoto, povr{inskootkopuvawe na ruda, jaglen, mermer i drugiminerali. Toa sozdava luzni na likot naedna oblast, koi obi~no ostanuvaat pove}edecenii.

Sl. 6.

Sl. 7.

163

Zagaduvawe na vozduhot

Vozduhot ne e vistinska `ivotna sredina, tuku sredinakoja se vklopuva i se integrira i so po~venata i so vodnata`ivotna sredina. Vozduhot e prenesuva~ na site zagaduvawame|u dvete `ivotni sredini na golemi rastojanija. Sepak imanekoi ograni~uvawa vo zagaduva~ite {to toj gi prenesuva:dimenziite na ~esti~kite. O~igledno e deka vo vozduhot seispu{taat samo mnogu sitni cvrsti ~esti~ki i te~ni kapki

koi potoa toj gi prenesuva. Od vozduhot tie se istalo`uvaatna povr{inata na Zemjata, so veterot ili so vrne`ite.

Izvorite na zagaduvaweto na vozduhot se isti so tiena vodata i po~vata: od goreweto, industrijata, odzemjodelstvoto i od naselbite na ~ovekot. Sl.8.

Sl. 8. Meksiko Siti

Za{tita na ivotnata sredina

Najva`nata cel na site planirawa odoblasta na ekologijata e obnova i za{tita na

prirodnata sredina vo celost. Pri toa, sepotencira obnovata, zaradi faktot {toogromni prostori na Zemjata se uni{teni dotaa merka, {to za samoobnovuvawe ve}e ne mo`eda stane zbor. Duri otkako bi se izvr{iloobnovuvawe na prirodnite tekovi na materijatai energijata, vo niv bi mo`elo da se pristapikon za{titata.

@ivotnata sredina sodr`i dva oddelnitipa prirodni bogatstva (resursi), koi ~ovekotmora planski da gi koristi i da gi za{tituvai {tedi.

Resursi {to ne se obnovuvaat

� Rezervite na jaglen, nafta, gas, `elezni idrugi rudi se definitivno ograni~eni i kogatie }e se iscrpat, ~ovekot }e mora za niv danajde zamena ili da gi trpi posledicite. Ovase prirodnite bogatstva koi ne se obnovuvaati niv e potrebna specijalnata za{tita. Za

rudite treba da znaeme deka edinstven izlez,spored se, e recikliraweto (povtornataupotreba) na proizvodite. O~igledno e dekaza fosilnite goriva treba da se baradovolno efikasna zamena (solarna energija,energija na veterot, na plimata i osekataili druga). Sl.9 i 10.

Sl. 10.

Sl. 9.

164

� Resursi {to mo`e da se obnovat odgodina vo godina ili od vek vo vek, se tie{to u~estvuvaat vo odr`uvaweto naprirodnata ramnote`a (po~va, voda,

{umi, rastenija, `ivotni). (Sl.11.)Nivnata za{tita ne se sostoi samo voograni~enoto koristewe, tuku i voopravdanosta na toa. Isto taka e va`noovie bogatstva da se koristat samo tolku,kolku {to mo`e prirodata da gonadomesti iskoristenoto. Toa se narekuvagranica na odr`livosta na po~vata,vodata ili `ivotnata zaednica. Akokoristeweto na resursot ja nadmine taagranica, resursot e nepovratno izguben.Na primer, po`arot ja nadminuvagranicata na odr`livosta na {umata.

Treba da znae{ deka nitu so eden zakonili formalen dogovor, op{testvoto ne mo`eda gi za~uva prirodnite bogatstva. Neophodnoe sekoj ~ovek da dade pridones kon zaedni~kotodobro i dobroto na idnite generacii.Odgovornosta za prirodata ja nosime site.

Proveri go svoeto znaewe:

1 . Opi{i gi izvorite na zagadu-vaweto na vodata.

2. Opi{i gi fizi~kite zagaduvawana vodata.

3. Obrazlo`i go zagaduvaweto napo~vata.

4. Navedi gi aspektite na zagaduva-weto na vozduhot.

5. Kako bi mo`ele da gi za{titimeresursite {to ne mo`at da seobnovuvaat?

6. Vo {to se sostoi osnovniot prob-lem pri koristeweto na resursite{to mo`at da se obnovuvaat?

Aktivnosti

A. Ispitajte ja potro{uva~kata na voda1 . Napravete vo paralelkata plan za rabota za

istra`uvaweto.2. Izberete naslov na istra`uvaweto i na akcijata

(zadol`enija, rokovi, evidentirawe napodatoci).

3. Izberete od kogo }e pobarate pomo{ (dokolkuvi treba), osven od va{iot nastavnik.

4. Izvr{ete merewa i evidentirawa napodatocite. Vrz osnova na niv izrabotetegrafi~ki prilog i kompleten prikaz naistra`uvaweto.

B. Pokrenete akcija za {tedewe na vodata1 . Izrabotete plan za akcija (zadol`enija, rokovi).2. Izberete na~ini i metodi za informirawe vo

u~ili{teto, kako i nekoj lokalen medium.3. Pobarajte pomo{ od vozrasnite von u~ili{te,

kako i dozvola od direktorot na u~ili{teto zajavno prezentirawe na akcijata vo u~ili{teto.

Sl.11

165

-A-· Adrenalin e hormon na srcevinata na

nadbubre‘nite ‘lezdi, koj go podgotvuvateloto za brza akcija

· Akomodacija e sposobnost na le}ata da jamenuva svojata debelina, so {to seprisposobuva kon razli~na razdale~ina napredmetite.

· Alveoli se ne‘ni vre}i~ki koi seopkru‘eni so mre‘a od krvni kapilari. Voniv, dlaboko vo belite drobovi, se vr{irazmenata na gasovite.

· Anoreksija e bolest – posledica naprekumerno, dolgotrajno gladuvawe.Prosledena e so nedostig na vitamini voorganizmot, bleda ko‘a {to e kako hartija inamalena otpornost kon infekciite.

· Antropoidi se grupa {to gi opfa}adene{nite ~ovekoliki majmuni: {impanzoto(Afrika), orangutanot (Indonezija) igoriloto (Afrika).

· Antropologija e nauka {to go izu~uvanastanuvaweto i evolucijata na ~ovekot.

· Artritis e vospalenie i o{tetuvawe nazglobovite, pri koe dvi‘ewata na zglobovitese bolni i te{ki.

· Astma e zaboluvawe pri koe bronhiite sestesnuvaat koga vo niv navleze vozduh sohemikalii ili ~esti~ki i se javuva gu{ewe.

· Atrofija e o{tetuvawe t.e. namaluvawe namuskulite koga dolgo ne rabotat, na primer,pri skr{enica na koskite na noga ili raka.

· Australopitekus (ju‘en majmun) e prviotstepen na evolucijata na ~ovekot (homini-zacijata) od Ju‘na Afrika.

· Avtonomniot nerven sistem (vegetativ-niot nerven sistem) e izgraden od nervnikletki koi se vo ‘rbetniot mozok, vomozo~noto steblo i vo nervnite ganglii. Ovojsistem gi kontrolira vrodenite refleksi,t.e. dejstvuva samostojno.

RE^NIK NA STRU^NI TERMINI SO OBJASNUVAWA NA ZNA^EWETO

-B-· Belata masa na mozokot e vo vnatre{nosta

{to e sostavena od nevriti, kaj koi belataboja e od mrsnata bela obvivka.

· Belite drobovi se izgradeni od dvebelodrobni krilja (levo i desno), koi sesmesteni vo gradniot ko{.

· Belkovinite se soedinenija so golemimolekuli, koi se izgradeni od jaglerod,vodorod i kislorod, kako i azot, fosfor isulfur.

· Belodrobno di{ewe e razmena na kislorodoti jaglerod dioksidot vo belite drobovi.

· Belovnica e cvrst i neproyiren nadvore{ensloj na okoto. Vo nejzin sostav se: proyirnataro‘nica i konjunktivata.

· Biolo{ka filtracija na krvta epre~istuvawe na krvta vo bubrezite, {to sesostoi od slednite procesi: filtracija,refiltracija i izla~uvawe na mo~kata.

· Bojata na glasot e osobina na glasot po kojago prepoznavame, a zavisi od formata nagrklanot i na usnata praznina.

· Bremenost e vremeto me|u oploduvaweto ira|aweto i kaj ~ovekot trae okolu 9 meseci(40 nedeli).

· Bronhitis e vospalenie na bronhiite.

-V-· Visinata na glasot zavisi od dol‘inata na

glasnite ‘ici: pokusite glasni ‘iciproizveduvaat visok glas, a podolgite –ponizok.

· Vitaminite se organski soedinenija koisamite nemaat energetska vrednost, nou~estvuvaat vo energetskite procesi, zaradi{to se neophodni vo ishranata.

· Vnatre{noto uvo e kosken labirint vo kojse smesteni ko‘eni cevki, ispolneti sote~nost: setiloto za sluh i setiloto zaramnote‘a.

· Vrodeni (bezuslovnite) refleksi senasleduvaat (goltawe, trepkawe, cicawe idr.).

166

-G-· Gangliite se izgradeni od masa nervni

kletki koi se smesteni vo ‘rbetnite nervi,vo blizina na ‘rbetniot mozok. Vo niv sevr{i zasiluvawe i naso~uvawe na drazbata.

· Genite se {ifrirani nasledni poraki, sesmesteni vo stap~esti telca – hromozomi, vojadroto na kletkata.

· Genska mutacija e nasledna mala hemiskamutacija vo sostav na genot.

· Gigantizam e nenormalno visok rast, kogavo periodot na rastewe, tiroksinot seizla~uva vo pogolemi koli~estva.

· Glikogenot jaglehidrat (“`ivotinski”slo`en {e}er) e rezervna materija {to ja imavo `ivotinskite i vo ~ove~kite kletki.

· Glomerul (lat. = klop~e) e kapilarna mre‘aod bubre‘nata arterija.

· Gnojot e ‘oltenikava gusta smesa sostavenod ‘ivi i mrtvi beli krvni kletki , odbakterii od ostatoci od razorenoto tkivo.

· Golemiot mozok e izgraden od nervni kletkiso prodol‘etocite i e organiziran vo dvepolovini – hemisferi, {to se povrzani somozo~nata greda.

· Goltkata e zaedni~ki muskulen organ nasistemite za di{ewe i za digestija, bidej}ivo nea se vkrstuvaat nivnite pati{ta.

· Gonorea e zarazna polova bolest, vo kojaranite znaci se: izla~uvawe gusta te~nost odpoloviot organ i pe~ewe pri mokreweto.

· Govor (ili artikulacija na glasot) eaktivnost na muskulite na usnata praznina,usnite i jazikot, kako i mozokot.

· Grklanot e izgraden od 'rskavi~ni prstenii plo~ki i spa|a vo di{nite pati{ta.

· Grloto e del od grklanot vo koj se raspnatielasti~ni nabori – glasni ‘ici, kade {tose formira glasot.

-D-· Dalekuvidnoto oko ima mnogu tenka le}a, pa

gi sobira zracite od dale~nite predmeti ijasno gi gleda.

· Daunov sindrom e se javuva kaj lu|e koi imaateden telesen hromozom pove}e – toa e 21-viothromozom.

· Definitivna mo~ka sodr‘i: voda, mineral-ni soli, urea, mo~na kiselina i druginepotrebni materii.

· Dermisot (vistinskata) ko‘a e vnatre{niotplast na ko‘ata.

· Detoksikacija (lat. toksin = otrov) e procesna razgraduvawe na {tetni ili otrovnimaterii vo crniot drob.

· Detska paraliza (poliomielitis) e bolest{to ja predizvikuva virus koj gi napa|adelovite na nervite niz koi stignuvadrazbata do muskulite.

· Di{eweto e proces na razmena na gasoviteme|u teloto i vozduhot.

· Di{ni pati{ta se: nosot, goltkata,grklanot i du{nikot.

· Digestigniot kanal e izdiferenciran naslednite delovi: usna praznina, goltka,hranoprovod, ‘eludnik i crevo so negovitedelovi. Pridru‘en e so digestivni ‘lezdi.

· Dijabetes e bolest vo nivoto na glukozatavo krvta e poka~eno zaradi toa {topod‘eludo~nata ‘lezda ne sozdava hormon –insulin.

· Dijafragma e plo~est muskul, smesten podrebrata {to ja ztvara dolnata strana nagradniot ko{.

· Dijaliza e postapka na ve{ta~kopro~istuvawe na krvta so pomo{ na ma{ina,pred da se vrati vo teloto na bolniot.

· Drazba e slab elektri~en impuls (nervenimpuls) koj ednonaso~no patuva po dol‘inatana prodol‘etocite na nervnata kletka.

· Droga e bilo koja hemiska supstanca koja {toja menuva rabotata na nervniot sistem idoveduva do negova nepravilna rabota ilio{tetuvawa.

· Dvanaesetpale~noto crevo e dolgo 12-15 cmi e po~eten del od tenkoto crevo.

-E-· Embrion e malo top~e od kletki {to

nastanuva po oploduvaweto, otkako zigototzapo~nuva da se deli i da raste.

· Emfizem e o{tetuvawe na ne‘nite yidovi naalveolite vo belite drobovi koga tieprsnuvaat i ~ovekot ima kus zdiv.

167

· Enzimite se slo‘eni organski soedinenija,koi gi sozdava organizmot, a ovozmo‘uvaatrazgraduvawe ili spojuvawe na soedinenijatavo kletkite.

· Epidermisot (poko‘icata) epovr{inskiot plast na ko‘ata, {to esostaven od pove}e sloevi na plo~estiepidermalni kletki.

· Epitelno tkivo e povr{insko tkivo na koese nao|a na povr{inata na ko‘ata i gipokriva site vnatre{ni organi i prazninivo teloto na ‘ivotnite i na ~ovekot.

· @eludnikot e pro{iren del na digestivniotkanal, koj na vlezot i izlezot ima kru‘nimuskuli. Vo nego zapo~nuva razgraduvawetona belkovinite.

· @eludo~en ~ir e bolest predizvikana odbakteriska aktivnost vo koja nastanalorazjaduvawe na yidot na ‘eludnikot, {to eprosledeno so mnogu silni bolki.

· @eludo~niot sok pretstavuva voden rastvorna hlorovodorodna kiselina i enzim so kojzapo~nuva razgraduvaweto na belkovinite.

· @enskite polovi hormoni se sozdavaat vojaj~nicite, vo korata na nadbubre‘nite‘lezdi kaj dvata pola kako i vo postelkatana embrionot vo bremenosta.

· @enskite polovi organi se jaj~nicite,jajcevodite, matkata i rodnicata.

· @lezdi so vnatre{no la~ewe se ‘lezdi koisvoite produkti (hormonite) gi izla~uvaatdirektno vo krvta.

· @oltata damka se nao|a vo okoto vo vidniotdel na mre‘nicata i e mesto na najjasen vid.

-Z-· Zdobieni (uslovni) refleksi, se pro{ireni

i uslo‘neti vrodeni refleksi so koiupravuva golemiot mozok. Gi izu~il i opi{alruskiot nau~nik Ivan Pavlov.

· Zdravata hrana mora da sodr‘i 6 razli~nimaterii: jaglehidrati (so celuloza),belkovini, masnotii, vitamini, minerali ivoda.

· Zglob pretstavuva podvi‘no povrzuvawe me|uzadebeleni kraevi na koskite.

· Zigot e oplodena jajce-kletka, koja kaj~ovekot go nosi karakteristi~niot brojhromozomi za ~ove~kiot vid – 46.

· Zvu~nata skala gi opfa}a frekvenciite nazvukot {to gi prepoznava ~ove~koto uvo, od20 Hz (mnogu niski zvuci), do okolu 20.000 Hz(mnogu visoki zvuci).

-I-· Implantacija e vgnezduvawe na embrionot

vo yidot na matkata.· Inkubator e aparat vo koj se neguvaat

predvreme rodenite bebiwa. Vo aparatot sereguliraat temperaturata, kislorodot ivla‘nosta na vozduhot.

· Insulinot e hormon na pod‘elude~nata‘lezda koj go namaluva nivoto na glukozatavo krvta, te. go odr‘uva postojano.

· Ispraveniot ~ovek (Homo errectus) eevolutiven predok na dene{niot ~ovek, ~iirasi ‘iveele na ostrovot Java, kaj Peking,vo Germanija, vo Severna Afrika.

· Izla~uvawe na nepotrebni i {tetni materiiod organizmot go vr{at nekolku organi isistemi: za digestija, za di{ewe, zaizla~uvawe i ko‘ata.

-J-· Ja~inata na glasot zavisi od ja~inata na

vozdu{nata struja vo grklanot.· Jadrenata kiselina – DNA (dezoksi–ribo-

nukleinska kiselina) gi izgraduva ni{kitena hromozomite i gi sodr‘i {ifriranitenasledni poraki na edinkata, no i na vidot.

· Jaglehidratite ({e}erite) se organskimaterii {to se izgradeni od jaglerod,vodorod i kislorod. Spored nivniot sostav,razlikuvame prosti i slo‘eni {e}eri.

· Jaj~nicite se ‘enski polovi ‘lezdi koi gisozdavaat ‘enskite polovi hormoni.

· Jajce-kletkata sodr‘i jadro so 23hromozomi, citoplazma, kleto~na membranai ‘elatinozna obvivka.

· Jazikot e muskulen organ vo usnata prazninakoj ja potisnuva i prevrtuva hranata iu~estvuva vo govorot. Na negovata povr{inase setilata za vkus i za toplina i bolka.

-K-· Karies e bolest (razgraduvawe) na zabnata

koska, {to e predizvikana od bakteriskaaktivnost.

168

· Kleto~no di{ewe e razmena na gasovite vokletkite koe se vr{i vo organelitemitohondrii.

· Klinefalterov sindrom se javuva samo kajma{ki osobi koi vo kletkite imaatprekubroen polov hromozom H.

· Ko‘ata e neprekinata za{titna obvivkakoja na prirodnite otvori preminuva voligavica. Sostavena e od 3 plasta: poko‘ica,vistinska ko‘a i potko‘en plast.

· Ko‘en pigment e temna boja {to vo vid nazrnca e rasporedena vo epidermisot.

· Kontracepcija gi opfa}a metodite so koise spre~uva za~nuvaweto (oploduvaweto).

· Kontraceptivni sredstva se razli~nisredstva so koi se spre~uva oploduvaweto(kondom, tabletki)

· Kontrakcija (skratuvawe) na jmuskulot eodgovor na muskulot na drazba, pri {to tojstanuva podebel.

· Kortikoidi se hormoni na korata nanadbubre‘nite ‘lezdi koi ja reguliraatrazmenata na nekoi materii.

· Krapinskiot ~ovek, e evolutiven predok na~ovekot, od vidot fosilen mudar ~ovek, koj‘iveel vo Hrvatsko Zagorje.

· Kratkovidnoto oko ima debela le}a koja gisobira zracite samo od bliskite predmeti ijasno gi gleda.

-M-· Ma{ki polov hormon se sozdava vo

semenicite, kako i vo korata nanadbubre‘nite ‘lezdi i kaj ma‘ite i kaj‘enite.

· Ma{kite polovi organi se semenici,semevodi, ma{ki polov organ i pridru‘ni‘lezdi.

· Maliot mozok e izgraden od leva i desnahemisfera, vo koi se centri za usoglasuvawei precizirawe na dvi‘ewata.

· Masnotii e zaedni~koto ime na mastite imaslata. Toa se soedinenija na jaglerodot,vodorodot i kislorodot, kako {to se ijaglerodnite hidrati, no vo drug soodnos.

· Matriksot okolu koskenite kletki,sostaven e od neorganska materija - kalciumfosfat i organska materija, belkovinatakolagen.

· Megapolis (gr~. mega = golem, polis – grad)e ~ove~ka naselba vo koja ‘iveat 10-30milioni ‘iteli.

· Mejozata e delba na kletkata so koja sesozdavaat polovi kletki – gameti. Brojot nahromozomite vo polovite kletki eprepoloven vo odnos na toj vo kletkata-majka.

· Melioracija, so koja se isu{uvaatmo~uri{ta, a se navodnuvaat poliwata sokulturnite posevi.

· Menstruacija e krvavewe koe trae 3-6 denana sekoi 28-30 denovi, a se javuva dokolku nee izvr{eno oploduvawe, pri {to yidot namatkata bavno se raskinuva, se lupi ipostapno istekuva niz rodnicata.

· Mitohondriite se kleto~ni organeli vokoi se odviva di{eweto na kletkata -razgraduvaweto na {e}erot vo prisustvo nakislorod.

· Mitoza e delba na kletkata so koja serazmno‘uvaat site telesni kletki., vo kojabrojot na hromozomite vo kletkata-majka ivo dvete kletki-}erki ostanuva ist.

· Mozo~en udar e o{tetuvawe na mozokotpredizvikano od tromb ili od krvavewe.

· Mozo~na te~nost go ispolnuva prostorotme|u obvivkite kako i prazninite vo mozokoti ima za{titna funkcija.

· Mozo~ni centri se na primer: setilnitemozo~ni centri, centrite za dvi‘ewe,centrite za razmisluvawe i za odnesuvawe,centrite za ~uvstva, centarot na svesta,centarot za govor.

· Mozo~nite obvivki gi za{tituvaat mozokoti ‘rbetniot mozok i gi snabduvaat so hranai kislorod; toa se: nadvore{na - cvrsta,paja`inesta i meka obvivka.

· Mre‘nicata e vnatre{niot sloj na okoto,koja vidniot del, koj e izgraden od nekolkusloevi nervni kletki, pod koi se setilnitekletki za vid.

· Muskulite na vnatre{nite organi, osvensrceto, se izgradeni od mazno muskulno tkivokoe sodr‘i ednojadreni kletki.

· Muskulniot sistem e podvi‘niot(aktivniot) del od sistemot za dvi‘ewe vokoj u~estvuva i skeletot.

· Muskulnoto tkivo gi izgraduva organite,ovozmo‘uva nivno dvi‘ewe, kako i dvi‘ewena celoto telo vo prostorot.

169

· Mutaciite se nasledni promeni kajrastenijata, ‘ivotnite i ~ovekot koi sepojavuvaat nenadejno i neo~ekuvano, a ne seposledica na kombinaciite na nasledniteosobini.

· Mutageni faktori se predizvikuva~i nanaslednite promeni, mutaciite.

-N-· Nadbubre‘nite ‘lezdi ja reguliraat

razmenata na materiite vo organizmot, prekuhormonite: adrenalin, kortikoidi i polovihormoni.

· Nadrazlivosta na muskulot e sposobnostana muskulot da odgovori na drazba.

· Nadvore{nata pokrivka na teloto eorganski sistem, koj e sostaven e od ko‘a inejzinite produkti: vlakna, nokti, ‘lezdi sonadvore{no izla~uvawe i setilni kletki.

· Nadvore{ni polovi belezi spored koi serazlikuvaat ma{kiot i ‘enskiot organizamse: oblikot na skeletot, ja~inata namuskulite, na~inot na odewe, viso~inata naglasot, viso~ina na teloto, razvitokot nagradite i na polovite organi.

· Nadvore{noto uvo e sostaveno od‘rskavi~na u{na {kolka i nadvore{en u{enkanal.

· Nefronot e gradbena i funkcionalnaedinica na bubregot, {to e izgraden od ~a{kaso klop~e kapilari.

· Nervite se izgradeni od dolgiteprodol‘etoci (nevritite) na nervnatakletka, koi se zdru‘eni vo snopovi; gisproveduvaat drazbite.

· Nervna kletka – nevron e osnovnafunkcionalna edinka na nervniot sistem,{to e sostavena od telo so organeli i kusi idolgi prodol‘etoci.

· Nervniot sistem e sostaven od priemnici(receptori), nervi, nervni centri, muskulii ‘lezdi (efektorite).

· Nervnoto tkivo e izgradeno od nervnikletki i nivni prodol‘etoci. Toasproveduva i analizira drazbi i ovozmo‘uvakomunikacija me|u organite, kako i na celiotorganizam so sredinata.

· Noktite se za{titni, zadebeleni, ro‘estiplastovi na epidermisot, vsadeni vo gornatastrana od vrvot na prstot.

-O-· Obvivkata na muskulot e od elasti~no

svrzno tkivo i zavr{uva so cvrsta lentovidnatetiva.

· Okoto kaj ~ovekot e od tipot na “oko kakokomora”.

· Oploduvaweto e proces koj nastanuva vomomentot koga }e se spojat jadroto naspermiumot i jadroto na jajce-kletkata.

· Organ e izgraden od razli~ni tkiva i vr{iposebna funkcija.

· Organot za ramnote‘a e smesten vovnatre{noto uvo nad osnovata na pol‘avot,vo trite polukru‘ni kanali koi seispolneti so te~nost

· Osmoregulacija e proces na regulacija nakoli~estvoto na solite i vodata vo krvta iodr‘uvawe na nejzinata koncentracijata.

· Osmoza e preminuvawe na sitni molekuli (naprimer, gotvarska sol) niz kleto~na mem-brana od mesto so povisoka, kon mesto soponiska koncentracija.

· Otisok na prstite e reljef na epidermisotna vrvovite na prstite.

-P-· Papo~nata vrvca e sostavena od papo~ni

krvni sadovi {to vodat vo stoma~eto nafetusot.

· Para{titni ‘lezdi se smesteni zad{titnata ‘lezda koi izla~uvaat hormon {togo regulira koli~estvoto na kalciumot ifosforot vo krvta i koskite.

· Parkinsonova bolest nastanuva zaradinepravilno se izla~uvawe na hemiskamaterija, me|u nervnite kletki vo delot odmozokot {to gi kontrolira dvi‘ewata nateloto.

· Placentata e posebna za{titna tvorba kajsite placentalni cica~i i kaj ~ovekot. Toae spleskan disk koj se sozdava vo yidot namatkata, od iljadnici tenki resi~ki iprostorot ispolnet so krv na majkata

· Plodova voda e te~nost vo edna odembrionalnite obvivki na fetusot koja goza{tituva od udari ili o{tetuvawa.

· Plunkovnite ‘lezdi izla~uvaat plunka vousnata praznina, so koja hranata se natopuvai zapo~nuva razgraduvaweto najaglehidratite ({e}erite).

170

· Pod‘eludo~na ‘lezda (pankreas) izla~uvaenzimi za digestijata (nadvore{noizla~uvawe), kako i insulin – hormon koj gosni‘uva nivoto na glukozata vo krvta(vnatre{no la~ewe).

· Pokosnica e nadvore{na obvivka na koskata,a izgradena e od tenok plast na zbienikoskeni kletki.

· Polovi bolesti se bolesti koi naj~esto seprenesuvaat so polovi odnosi (sifilis,gonorea i SIDA).

· Polovi produkti na ‘enskite poloviorgani (jaj~nicite) se polovite kletki jajce-kletkite.

· Polovite ‘lezdi izla~uvaat ma{ki i‘enski polovi hormoni (vnatre{no la~ewe),kako i ma{ki i ‘enski gameti (nadvore{noizla~uvawe).

· Polovite hromozomi (HH – za ‘enskiot iHY– za ma{kiot pol), go opredeluvaat poloti polovite osobini na ~ovekot.

· Polovite produkti na ma{kite poloviorgani (semenici) se polovite kletkispermiumi.

· Potko‘en plast na ko‘ata, sostaven odrastresito svrzno tkivo i masni kletki.

· Potta e te~nost, produkt na pottnite‘lezdi, koja sodr‘i otpadni materii i posostav e sli~na na mo~kata, no e porazredena.

· Prag na slu{aweto e najtivkiot zvuk {to~ove~koto uvo mo‘e da go slu{ne i imavrednost od 0 dB.

· Primarnata mo~ka sodr‘i voda, soli, prost{e}er (glukoza) i urea.

· Primati e ime na grupata na najsovr{enoizgradenite cica~i. Vo ovaa grupa gigrupirame polumajmunite, majmunite,~ovekolikite majmuni i ~ovekot.

-R-· Ra|aweto e moment na zapo~nuvawe na

‘ivotot na novoroden~eto, a zapo~nuva sobavni ritmi~ki kontrakcii na silniotmuskulen yid na matkata.

· Rasteweto i razvitokot na ~ovekot poperiodot po ra|aweto gi sodr‘at periodite:detstvo, pubertet i ranata mladost.

· ‘Rbetniot mozok e del od nervniot sistem,koj e smesten vo kanal {to go formiraatotvorite na pre{lenite vo ‘rbetniot stolb.

· Reanimacija e postapka na vra}awe vo ‘ivotna povreden ili ranet ~ovek.

· Refiltracija na primarnata mo~ka e procesna sozdavawe definitivna mo~ka.

· Refleksniot lak e sostaven od receptor,setilen nerv, nerven centar, motoren nerv iefektor (muskul ili ‘lezda).

· Resursi {to mo‘e da se obnovat od godinavo godina ili od vek vo vek, se tie {tou~estvuvaat vo odr‘uvaweto na prirodnataramnote‘a (po~va, voda, {umi, rastenija,‘ivotni).

· Resursi {to ne se obnovuvaat se rezervitena jaglen, nafta, gas, ‘elezni i drugi rudi.

-S-· Sadovnicata e sredniot sloj na okoto koja

sodr‘i mnogu krvni sadovi i na okoto muobezbeduva hrana i kislorod. Napred nasredinata ima otvor – crnka (zenica), aokolu nea e {arenicata.

· Sedativite se drogi koi go zabavuvaatmozokot i predizvikuvaat pospanost(alkoholot).

· Sekundarnite polovi odliki (lat. sekundum= vtor) se pojavuvaat vo periodot na polovotosozrevawe – pubertetot. Kaj mom~iwata toase t.n. rastewe na brada, musta}i, dlabok glas,porazviena muskulatura, potesni kolkovi idr. Kaj devoj~iwata se rastewe na gradite –mle~nite ‘lezdi, pone‘en glas, poslaborazviena muskulatura, po{iroki kolkovi idr.

· Semenata te~nost (spermata) e me{avinatana spermiumite i te~nostite od pridru‘nite‘lezdite.

· Semenicite se ma{ki polovi ‘lezdi vo koise sozdava eden ma{ki polov hormon.

· Setila vo ko‘ata se setila za dopir, zabolka, za toplina i studeno.

· Setiloto za miris e vo vid na setilnikletki za miris koi se smesteni voligavicata na nosnata praznina.

· Setiloto za vkus e smesteno na povr{inatana jazikot.

171

· SIDA (AIDS) e te{ka zarazana bolest.Kratenkata SIDA zna~i sindrom na imunadeficiencija (nedostig). Bolesta epredizvikana od virusot nare~en HIV (virusna nedostig od imunitet kaj ~ovekot).

· Sifilisot e zarazna polova bolest kojazapo~nuva so vospalenie na polovite organii osip na ko‘ata na grbot.

· Simpati~niot i parasimpati~niot del naavtonomniot nerven sistem ja upravuvaatrabotata na sekoj organ na sprotiven na~in.

· Sistem na organi go so~inuvaat razli~niorgani koi se povrzuvaat i usoglaseno vr{atopredelena funkcija.

· Sistemot za di{ewe e izgraden od belitedrobovi i di{nite pati{ta.

· Siva masa na mozokot e izgradena od telatana nervnite kletki i dendritite koi ne seobvitkani so obvivka. Ja izgraduva korata namozokot.

· Skeletnite muskuli se izgradeni odnapre~no-prugasto muskulno tkivo. Tie gopridvi‘uvaat teloto vo prostorot i sepricvrsteni za koskite.

· Skeletot e nepodvi‘en del od sistemot zadvi‘ewe koj na teloto mu obezbeduvacvrstina i forma.

· Slepata damka se nao|a vo okoto vomre‘nicata i e mesto koe ne e osetlivo konsvetlinata. Na ova mesto, nervitite odsetilnite nervni kletki se spojuvaat i gogradat vidniot nerv

· Slepilo za boi e nasledna bolest na ma‘ite,vo koja ‘enata e prenositel na defekten gen{to e na H hromozomot. Vo mre‘nica nabolnite ne se sozdavaat ~un~iwa za nekoi boi(crvena, zelena).

· Sluh e sposobnost da gi ~uvstvuvame zvucite.· Spermiumite kaj ~ovekot se podvi‘ni

ma{ki gameti koi sodr‘at glavi~ka i opa{i vo glavi~kata imaat jadro so 23 hromozomi.

· Srceviot muskul po gradba e napre~no-prugast, a negovata rabota e kontrolirana nadva na~ini: samostojno i preku mozokot.

· Srednoto uvo e pro{iruvawe vo koe se trisitni kov~iwa, od koi prvoto e povrzano sotapan~eto.

· Stap~iwata se setilni kletki vomre‘nicata na okoto koi se osetlivi kon

koli~estvoto svetlina i na mozokot muispra}aat crno-bela slika.

· Stimulantite se drogi koi go zabrzuvaatmozokot i go pravat ~ovekot da bide pobuden(kokain, kofein, nikotin).

· Stres sostojba nastanuva pri podolgotrajnodejstvo na vozbuda, koga se izla~uva pove}eadrealin.

· Svetlinata e drazba {to ja prima setilotoza vid, vo vid na svetlosni zraci.

· Svrznoto tkivo gi izgraduva i gi povrzuvatkivata i organite. Go ima vo pove}e formi:cvrsto - koski, elasti~no – ‘rskavica ite~no – krv i limfa.

-T-· Telesnite hromozomi, gi opredeluvaat site

osobini na ~ovekot, osven polovite.· Tenkoto crevo e dolgo okolu 6m i e

izvitkano vo stoma~nata praznina..· Termoregulacija e odr‘uvawe na telesnata

temperatura vo {to u~estvuvaat pove}eorgani: mozokot, ko‘ata, bubrezite,muskulite i dr.

· Tiroksin e najpoznatiot hormon na {titnata‘lezda (od lat. tireoidea = {titna ‘lezda),koj vo kletkite go zabrzuva razgraduvawetona nekoi hranlivi materii so u~estvo nakislorod.

· Tkivo e izgradeno od kletki koi imaat istaforma i golemina i izvr{uvaat istafunkcija.

-F-· Fetus li~i na male~ko ~ove~ko su{testvo,

a nastanuva so postapno zgolemuvawe naembrionot vo koj zapo~nuva da sediferenciraat razli~nite tkiva.

· Filtracija na krvta vo nefronot e procesna sozdavawe na primarnata mo~ka.

· Fizi~ki mutageni faktori se razli~niradioaktivni zra~ewa, rentgentskite zraci,kosmi~kite zraci, zra~ewa od Zemjinotojadro i ultravioletovoto zra~ewe odSon~eviot spektar.

· Formirani (formativni) krvni elementise belite (leukociti) i crvenite krvnizrnca (eritrociti) i krvnite plo~ki(tormbociti).

172

· Fosilen mudar ~ovek (Homo sapiens “fossillis”)e eviolutiven predok na ~ovekot koj `iveelvo Afrika, vo Evropa (Francija, [panija iGermanija).

-H-· Halucinogenite se drogi koi predizvikuvaat

kaj ~ovekot da gleda i slu{a ne{ta koi nepostojat – halucinacii (marihuana i LSD).

· Hemiski mutageni faktori se manganovitesoedinenija, peroksidot, benzolot,formaldehidot, fenolot, nekoi sostojki od~adot itn.

· Hemofilija e nasledna bolest od kojazaboluvaat ma‘ite, a ‘enite se prenositeli,vo koja krvaveweto mnogu bavno zapira.

· Hipofiza (podmozo~na ‘lezda) e smestenavo osnovata na golemiot mozok i go upravuvadejstvuvaweto na site drugi ‘lezdi sovnatre{no la~ewe.

· Holesterolot e materija sli~na namasnotiite, koja e sodr‘ana vo mnogu vidovihrana, vklu~uvaj}i go i ‘oltokot od jajcetoi crniot drob.

· Hominidi e grupa (najsovr{enata evolutivnalinija) na koja i pripa|a dene{niot ~ovek.

· Homo sapiens e dene{niot ~ove~ki vid, koj imanekolku rasi, spored bojata na ko‘ata: bela,crvena, ‘olta i crna. Me|u niv ne postojatbiolo{ki razliki.

· Hormoni se produkti na ‘lezdite sovnatre{no la~ewe. Toa se aktivni organskimaterii, koi gi reguliraat ‘ivotniteprocesi.

· Hranoprovodot e muskulen kanal {to soritmi~ki dvi‘ewa hranata ja sproveduva do‘eludnikot.

· Hromozomi se stap~esti telca koi sesmesteni vo jadroto na kletkata, koi gi nosatgenite. Imaat poseben hemiski sostav igradba.

· Hromozomski mutacii se nasledni promeni{to ja zaf}aat gradbata ili brojot nahromozomite.

-C-· Carski rez e hirur{ka postapka so koja pri

te{kite ra|awa se vr{i otvarawe nastoma~niot yid i matkata za da se izvle~ebebeto.

· Crevnite resi~ki se gusto poslani vo yidotna tenkoto crevo i gi vpivaat molekulite nahranata, te. vr{at resorbcija.

-^-· ^un~iwata setilni kletki vo mre‘nicata

na okoto koi se osetlivi kon posebnitedelovi od Son~eviot spektar i na mozokot muispra}aat slika vo boja.

-X-· Xuxest rast e nenormalno nizok rast koj se

javuva vo periodot na rastewe, pri nedovolnoizla~uvawe na hormonot za rastewe.

-[-· [titna ‘lezda e smestena vo grloto i so

hormonot tiroksin ja zabrzuva razmenata namateriiite.

173

SODR@INA

GLAVA 1

^OVEKOT KAKO DEL OD @IVIOT SVET

1. Mestoto na ~ovekot vo `iviot svet2. Evolucija na ~ovekot i porast na populacijata

GLAVA 2

GRADBA NA KLETKITE, TKIVATA I ORGANITE VO ^OVEKOVIOT ORGANIZAM

1. Gradba i osnovni `ivotni funkcii na kletkata2. Tkiva, organi i organski sistemi

GLAVA 3

DVI@EWE

1. Uloga na koskite i muskulite vo dvi`eweto2. Gradba i funkcija na muskulite3. Nega, higiena i deformacii na sistemot za dvi`ewe

GLAVA 4

ISHRANA I DIGESTIJA

1. Hrana i zna~ewe na ishranata za organizmot2. Gradba na organite (usta, `eludnik, crevo) i digestija na hranata vo niv3. Za{tita od anomalii i bolesti na organite za digestija

GLAVA 5

CIRKULATOREN SISTEM

1. Krv i limfa - sostav, osobini i funkcii2. Srce, krvni sadovi (gradba i funkcija) i golem i mal krvotok3. O{tetuvawe i za{tita na cirkulatorniot sistem

GLAVA 6

IMUN SISTEM

1. Krvna grupa, imunobiolo{ki reakcii - antigen, antitelo, transfuzija...2. Naru{uvawe i bolesti na imunobiolo{kata za{tita

GLAVA 7

DI[EWE

1. Di{ni pati{ta i razmena na gasovite vo belite drobovi2. Mehanizam na di{eweto, regulacija i formirawe na gas3. Higiena na organite za di{ewe i prevencija od bolestite

174

GLAVA 8

IZLA^UVAWE

1. Zna~ewe na izla~uvaweto2. Gradba i funkcii na bubreg3. Struktura, funkcija na ko`ata, nega i hgiena na organite za izla~uvawe

GLAVA 9

NERVEN SISTEM - REGULIRA^KI MEHANIZMI

1. Gradba i funkcija na setilata za vid, za{tita i nega2. Gradba, funkcija i za{tita na setiloto za sluh i ramnote`a3. Setila za miris i vkus, setila vo ko`ata, funkcija i za{tita

GLAVA 10

SETILA

1. Gradba i funkcija na setilo za vid; O{tetuvawa i za{tita2. Gradba i funkcija na setilata za sluh i za ramnote‘a3. Setila za miris i za vkus i setila vo ko`ata, funckii i za{tita

GLAVA 11

HORMONSKA REGULACIJA

1. Uloga na `lezdite so vnatre{no la~ewe vo ragulacija na procesite vo organizmot2. Funkcija i naru{uvawe na `lezdite

GLAVA 12

RAZMNO@UVAWE KAJ ^OVEKOT

1. Polovi odliki kaj ~ovekot, gradba i funkcija na polovite organi2. Embrionalen i postembrionalen razvitok3. Razvitok na ~ovekot po ra|aweto4. Polovi odnosi; kontracepcija i planirawe na semejstvoto

GLAVA 13

NASLEDNOST KAJ ^OVEKOT

1. Osnova na nasleduvaweto, hromozomi - geni2. Nasledni bolesti, mutacii i mutageni faktori

GLAVA 14

MESTO I ULOGA NA ^OVEKOT VO BIOSFERATA

1. Aktivnosti na ~ovekot vo biosverata i odr`liv razvoj2. Fizi~ki i hemiski zagaduvawa na `ivotnata sredina

175

Sla|ana Stamenkova

Biologija za VIII oddelenie

za osnovno osumgodi{no obrazovanie

*

Jazi~en lektorAneta Josifovska

*

Kompjuterska podgotovkaMartin Gievski

*

Podgotovska za pe~at - ureduvaweMartin Gievski

*

Pe~ati

*Tira`

CIP - Katalogizacija vo publikacijata Nacionalna i univerzitetska biblioteka"Kliment Ohridski" - Skopje

Sla|ana StamenkovaBiologija za VIII oddelenie za osnovno osumgodi{no obrazovanie / Sla|ana Stamenkova:Izdava~ka ku}a - 2010 god. 172 str (9)Ilustracija vo boja: 30 cm

ISBNSla|ana Stamenkova (avtor)

COBISS.MK-ID