bilboko txabolismoa - ueu.eus · ateratzeko urte batzuk igaro behar izan ziren, baina azkenik...
TRANSCRIPT
UZTARO, 60 - 2007, 37 - 64 37
Bilboko txabolismoaXX. mendearen erdialdeko auzo
autogestionatuak
Ianire CastrilloEHUko ikertzailea
50eko hamarkadan Bizkaiko industriaren berpiztearekin bat, migrazio-fluxu handia eratu zen Bilborako norabiderantz eta etxebizitza-eskasiarenauzia erabat larriagotu zen. Autoritateen aurreikuspen faltaren ondorioz, be-rez eta oso bizkor masifikatu egin zen txabolismoaren fenomenoa hiriburua-ren inguruko mendi-magal gehienetan. Autoeraikuntzaren bidez eta legetik ataltxatu ziren auzoak, non ekipamenduen gabezia eta bazterketa sozialanagusi ziren.
60ko hamarkadaren hasieran, arazoa konpontzeko lehen ekimenakjarri zituen abian estatu frankistak, Otxarkoagaren eraikuntza, kasu. Urteenjoanean, auzo batzuk desagertu ziren. Alabaina, gaur arte biziraun dutenakere baditugu, eraldaketa sakonak izan dituzten arren (Masustegi, Buia...).
As the vizcain industry started coming up in the 50es, housing for emigrantsbecame a very serious problem. As a result, ilegal self-built shanty towns appeared in mostof the foothills around the city very fast and spontaneusly. There wasn´t any basic serviceand living conditions were really laborious.
The state toke the first steps to eradicate it at the beginning of the 60 decade. The mostimportant action was building Otxarkoaga. Nowadays most of this areas have disapeared,althougt some of them are still alive (Masustegi, Buia…).
HISTORIA
Sarrera
Fenomeno ikusgarria dugu Bilboko txabolismoa, batez ere pairatu behar izanzuen jende kopuru altuagatik eta ekarritako ondorioengatik: bizi-baldintza osolatzak, hezkuntza- nahiz osasun-zerbitzuen izaera eskasa, jende-pilaketa ikusga-rria, bazterketa soziala...
1960. urteko egunkari batek oso modu egokian azaltzen du dena:
Empujados por la necesidad levantaron sus hogares, auténticos cajones de nomás en general de cuatro metros por dos y medio, en los que han vivido duranteaños matrimonios y en los que han nacido y han muerto hijos. Goteras, frío eninvierno, calor asfixiante en verano. Volando por los aires en plena madrugada lascubiertas de las chabolas, cuando azotaba galerna1.
Orain arte, nahiko berriki jazo izanagatik apika, ez da behar bezala aztertuaizan. Izan ere, historialari gehienek ez dute zehazki jorratu eta gai zabalagoenbaitan izan dute hizpide: auzo jakin baten historia egitean, Bilboren bilakaeraurbanistikoari buruz aritzean, etxebizitza-politikaren inguruko lanetan...
Izan ere, industrializazio-prosezuaren hastapenetatik etxebizitza-eskasiakekarritako arazoak agertzen hasi ziren hirian, lanpostu berrien bila zetozenkanpotarren pilaketaren ondorioz. Horrela eratu ziren XIX. mendearen bukaerareneta XX.aren hasieraren artean Bilboko lehen aldiriak: Atxuri, Bilbo Zaharreko auzogaraiak, etab. Etxebizitza topatzea bertaratutakoen ardura nagusia izan ohi zen.
La magnitud del flujo migratorio y la incapacidad de las instituciones paracontenerlo, y la contratación temporal provocaron la generalización de tresfenómenos característicos en el asentamiento de los inmigrantes: la patrona, elchabolismo y la vivienda compartida (Perez, 2001).
Erabat arrunta zen familia bat baino gehiago elkarrekin bizitzea pisu berean etaazpierrentan ematea. Kasu batzuetan, pisuak zeukan logela bakoitzeko familiabana egoten zen. Horrek suposatzen zituen higiene-egoera txarrei eta giza kalteariburuz asko idatzi izan da XIX. mendearen bukaeratik.
Patronari edo ugazaba andrearen figurari dagokionez, trantsizio-egoeretanerabiltzen zela esan beharra dago. Gela bat alokatzean zetzan —zenbaitetanbaten batekin partekatuta—, jabeak zerbitzu batzuk eskaintzen zituelarik: bazkaria,arroparen garbiketa, etab. Orobat, hirira zetozen familiaburu bakartien artean zuenarrakasta. Behin egoera finkatzen zutenean, familia etortzen zen eta bestenorabait lekualdatu behar izaten zuten.
Las fábricas les ofrecían trabajo y remuneración superior a la que podíanobtener en las faenas del campo, pero no les resolvían los problemas extralaborales.En todas las grandes ciudades se acentuó el fenómeno del chabolismo, como un malendémico de difícil solución. Chabolas construidas por sus propios habitantes enterrenos comunales con materiales de desecho, que con mucha frecuencia incluíanun establo rudimentario donde ocultar algún animal que facilitara la alimentación.Todo, naturalmente, al margen de la ley, que sin embargo, no podía hacer nada paraimpedirlo (Urkijo, 1973).
UZTARO, 60 - 2007 38
1. 1960ko maiatzaren 22ko La Gaceta del Norte, 19.219. zk.
50eko hamarkadako bultzada industrial berriarekin areagotu egin zen immigrazio-fluxua eta orduantxe ugaritu ziren txabola-auzoak Bilbo inguratzen duten mendi-magal gehienetan.
Tanto la documentación oficial, como la proveniente de distintos ámbitosconstatan la gravedad del problema. Pese a haber sido permanente desde losprimeros momentos de la industrialización, éste comenzó a desbordar las previsionesde las instituciones a partir de los 50 y se convirtió en una de las lacras de la época(Perez, 2001).
Olabuenagak eskainitako datuen arabera (Ruiz Olabuenaga, 2000), 40kohamarkadan urtean 3.000 etorkin heltzen baziren ere, hurrengo hamarkadan 5.000heldu ziren urte bakoitzeko. Besterik ikusi ez eta txaboletan bizitzea izan zenaukera bakarra helduberrientzat. Gauzak horrela, 50eko hamarkadaren bukaeran30.000 txabola zeuden, Salazar-en aburuz (Salazar, 1979).
Como no había alojamiento, estos mismos [langileek] extendieron los pobladosy las chabolas por los montes y extraradios de la capital, burlando la vigilancia de losmunicipales que hacen la vista gorda con un gran sentido humano de la realidad queles dignifica, ya que estaba prohibida esta especie de almacenamientos humanos endonde la mayor parte se construían de noche a toda prisa y en las cualescolaborábamos bastantes trabajadores con nuestro esfuerzo corporal y económico,ya que una vez que se terminaba el tejado, aunque este fuera de hojalata, no podíanlas autoridades el derribarlas (Perez, 2001).
Gizarte berriaren integrazioa hirian oso modu kaotikoan burutu zen. Hartara,periferiako ghettoak eratu eta zabaltzen joan ziren apurka-apurka: Peñascal,Masustegi, Cabras mendia... Horren ildotik, tolerantziazko hirigintzari buruz mintzoda Jon Leonardo (Leonardo, 1989).
Egiraun eta del Vigo-k argitaratutako Errekaldeberriren gaineko lan batean,paraje haietan altxaturiko auzo “autogestionatuen” multzoari men egiten diote:
Casi repentinamente paso de ser un vergel a ser un caos superpoblado. Estoocurrió durante los años del desarrollismo intenso de Bilbao y de Bizkaia. Peñascal,Gardeazabal, Iturrigorri, San Antonio, Uretamendi o Rekalde se superpoblaron (...)Recogieron a la inmigración que buscaba un puesto de trabajo en la Bizkaia delhierro, en la construcción o en los astilleros entre 1950 y 1960, sobre todo. Con todaslas carencias imaginables (Egiraun eta del Vigo, 2001).
Hiru zio nagusi aipatzen ditu Olabuenagak txabolismoaren agerpena azaltzekoorduan: presio demografikoa, lurzoruaren espekulazioa eta instituzioen planifika-ziorik eza. Bustillo-ren aburuz, beste faktore batzuk ere hartu behar dira kontuan:gudaren ondorio ekonomikoak, guda bitartean eraiki ez izana, material-eskasia,alokairuen izoztearen eragin okerrak, etab.
60ko hamarkadan hasi zen arazoa konpontzen eta, besteak beste, BizkaikoLarrialdi Sozialeko Plana martxan ipini izanaren ondorioz, pisu kopuru izugarriaeraiki zen, tartean Otxarkoaga auzoa. Auzo horri buruz ere idatzi izan da:
En un plazo muy breve el equipo de arquitectos realizó los proyectos,apremiados por la necesidad urgente de viviendas con un presupuesto determinado.[Eran muchas viviendas] pequeñas y de escasa calidad, pero solucionaban el
UZTARO, 60 - 2007 39
problema planteado en este momento histórico. Con ello se consiguó alojar al mayornúmero de personas posible. Estas venían de chabolas, no estaban acostumbradasa grandes lujos, tenían ingresos muy bajos y no podían pagar un alquiler que nofuera mínimo. En aquella época no se pensaba que un día los residentes deOcharcoaga pudieran unir a sus necesidades de mejor calidad de construcción y unamayor cantidad de espacio para sus viviendas (Urkijo Renteria, 1973).
Hurrengo urteetan eskari kaudimendunagoa eraikuntza sustatzen hasi etaetxebizitza-eskasiarekin amaitzen joan zen. Alabaina, ezin izan ziren desagerra-razi txabolismo-foku guztiak. Bustillo-k idatzitako artikulu batean Caritas-en infor-me bati egiten dio erreferentzia, zeinak 1965. urtean oraindik 15.000 pertsonatanzenbakitzen zuen hiriko txabola-auzoetako populazioa (Arregi, 1965). Mota horreta-ko eraikuntzen une gorena 50eko hamarkadan gertatu zen arren, gerora ere man-tendu egin zen modu leunago batean, 80ko hamarkadaren hasiera arte bederen.
Auzune batzuek gaur arte biziraun dute. Adibiderik esanguratsuena Masustegiauzoa dugu, gunerik handiena, baina baita Kobeta mendia edo Buia. Orotan izandira eraldaketa ikaragarriak: etxeak handitu eta atondu dira, auzoaren azpiegituraosatzen joan da urteen poderioz, zerbitzuak ezartzen joan dira...
1. Txabolismoaren garapen-markoa
Bilbo inguratzen duten mendi-magalak etxola xumez bete izanaren atzean,hainbat zio ezkutatzen dira. Garai hartan aldi berean gertatu ziren zenbaitfaktoreren ondorioz izan zen posible txabolismoaren agerpena hain modu orokoreta bortitzean. Jarraian faktore haien azterketari ekingo diogu.
Aldaketa ekonomikoak eta presio demografikoa
1900. urterako garapen industrial aberatsa ezagutzen zuen Bilbok: meatzaritza,labe garaiak, ontziolak... Benetako hazkundea, ordea, Lehen Mundu Gerrarekinetorriko zen. Bigarren industria-iraultza deitu izan dena, alegia, industria kimikoa,elektrifikazioa, etab., etenda geratu zen Gerra Zibila hasi bezain laster. Zulotikateratzeko urte batzuk igaro behar izan ziren, baina azkenik garapenaren motorrapiztu egin zen berriro.
Estatuan, hainbat gune industrial sortu ziren eta haien artean Bilbo izan zen ga-rrantzizkoenetako bat. Industriaren hazkundearekin bat nekazaritzako ustiategienmekanizazioa gertatu zen. Ondorioz, immigrazio-fluxu sendoa eratu zen bai Bilboinguruko nekazaritza-eremuetatik bai urruneko probintzietatik (Andaluziatik, Gazte-latik, Galiziatik...) hiribururako norabidean.
Superada la crisis de los años treinta y cuarenta, la década de los cincuentasupuso para el País Vasco un período de desarrollo industrial y económico descono-cido en España (...) La ciudad industrial comenzaba a expansionarse, superaba loslímites previstos, se desbordaba en la creación de viviendas, en trazado de mediosde transporte, y en participación de necesidades y soluciones que atender (RuizOlabuenaga, 2000).
Immigranteen kopuru handiak aurreikuspen ofizial oro gainditu zuen. 1950-1960ko hamarkadarako eskualdeko populazioaren % 20ko hazkundea aurreikusi
UZTARO, 60 - 2007 40
zen, eta % 41,68 hazi zen. Hurrengo hamarkadan, berriz, % 21,5eko hazkundeaegongo zela uste bazen ere, % 42,2 hazi zen.
Ikus ditzagun datu batzuk:
Populazioa (biztanle kopurua):
1900 1940 1950 1960 1970
Bilbo 81956 196872 229334 297942 405908Bilbo Handia1 27956 306211 352657 505302 744711
Hazkunde-tasak (%-tan):
1940-50 1950-60 1960-70
Bilbo 116 130 136Bilbo Handia 115 143 147Iturria: Pérez Agote, 1978.
Soledad Urkijoren esanetan, 1959 eta 1964 artean populazio aktiboaren % 13lekualdatu zen gune industrialetara.
Espekulazioa
Bilbok produkzio-aparatuan jasandako aldaketek islapena izan zutenekonomiaz kanpoko beste arlo ugaritan: kanpotarren etorrera, gizarte-aldaketak...eta, nola ez, hirigintza-aldaketak ere egon ziren. Hiriaren dimentsioak zabaltzeazgain, espazioa modu berri batean antolatzeko beharra agertu zen.
El caso de Bilbao es un caso de urbanización con industrialización basada en laforma de producción capitalista (...). En nuestro caso, por tanto, industrializaciónsignifica tanto como destrucción de la ciudad , en razón de que con ella se inagura unperíodo de racionalidad espacial.
El proceso de industrialización, en relación al espacio urbano, genera caos y,por lo mismo, necesidad de planificación. La necesidad de planificación vienendeterminada por dos factores sociales: necesidad de organización del espacio enfunción de la estructura económica, y la organización espacial en cierta maneraimpuesta por determinados grupos sociales que entran en conflicto por razon de lapenuria creciente del medio urbano (Perez Agote, 1978).
Hartara, instituzioek hirigintza-eredu berria kudeatzen hasi behar izan zuten,eta bereziki etxebizitza faltaren arazoari heldu behar izan zioten. Kapitalismoarengarapenaren markoan, etxebizitza-politika industralizazio-politikaren menpe egonzen urte haietan guztietan. Ustarroz-en hitzetan:
La política de vivienda es el resultado de la cesión a la presión del chantaje quela iniciativa privada ha ido presentando a los organismos públicos implicados en eltema. Por esto nunca tuvo horizonte propio ni se abordó el problema de la viviendadesde sus propias dimensiones sociales y colectivas, quedando reducido a unproblema puramente económico en el que ha jugado papel determinante el interésprivado (Ustarroz, 1976).
UZTARO, 60 - 2007 41
Etxebizitza-eskaria asetzeko eginkizuna ekimen pribatuaren esku utzi izanakespekulazioarekin jarraitzea ahalbidetu zuen. Beraz, errentagarri zen kasuetanbesterik ez zen inbertitzen, kasu, etxebizitza hobaridunekin gertatu bezala:irabaziak ziurtaturik zeuden, baina etxebizitza behar zuten familia apalenek ezzeukaten horrelakorik eskuratzeko inongo aukerarik. Estatuak berak uste zuenespekulazioa zela arazoaren arrazoi nagusietako batentzat:
Las laderas de los montes que circundan la villa de Bilbao se han vistoinvadidas por numerosas construcciones, que sin licencia municipal ni capacidadmínima de habitación ni elementales servicios sanitarios son un constante desafío ala moral, a la salud, a la belleza estética del paisaje y a la ordenación urbana de lacapital de Vizcaya.
Ello demuestra, por un lado, la escasez de viviendas (...) y por otro la necesidadde controlar la inmigración anárquica de muchas familias.
Pero deja en evidencia, sobre todo, la existencia de un ambiente especulativopor parte de unas gentes que de manera más o menos consciente se dedican anegociar con la necesidad ajena, parcelando terrenos inadecuados a la construcción,levantando edificios carentes de las mínimas garantías higiénicas y atomizandoespacios hasta dejar convertido el sagrado recinto del hogar donde la moral se forja,en el clásico tugurio escuela de los peores aprendizajes2.
Etxebizitza-politika
Gerra Zibilaren gibeletik, etxegintzak etenaldi sakona jasan zuen: etxebizitzaasko suntsitu zirelako; gudan zehar eta gerraosteko lehen urteetan ez zelako jar-duerarik egon sektorean; material-eskasiarengaitik; baliabide finantzario urriak zi-rela eta, alokairuen izozteak eragindako etenagatik; hazkunde demografikoagatik...
Gerraosteko berrikuntzarik aipagarriena hiri handientzat onartu zen araudiadugu. Atzean geratu ziren planteamendu munizipalistak, planifikazioari eskualdekoikuspegi zabalagoa emanez. Hala, 1946an onartu zen Bilbo eta inguruetako PlanKomarkala eta Bilbo Handiko mankomunitatea eratu zen, arazo komunei aurreegiteko asmoz.
Eragin gutxi izan zuten, dena den: lehenengoa ez zelako 60ko hamarkada arteberriztu, eta beraz, ez zelako aurreikuspen onargarririk egin bere barruan3.Bigarrenak, aldiz, ez zuelako inoiz kalitatezko planifikazioa egiteko baliabidenahikorik izan.
1950. urteko etxebizitza-erroldari so eginez gero, bi gauza gelditzen dira agerian:batetik, etxebizitza bat eskuratzeko orduan errentaren banaketak zituen zuzenekoeraginak, alegia, 5-10 kideko 414.310 familia bat edo bi gelako etxeetan bizi zirenbitartean, 1-3 kideko 606.250 familiaren bizilekuek bost edo hamar gela zituzten.Bestetik, estatuko etxebizitzen % 25 etxebizitza “osasunarentzat kaltegarri”kategorian sailkatzen zen. Etxebizitzaren arazoaren larriagotzea ikusita, 1952anBilbon 5.000 etxebizitza zuzenean eraikitzea agindu zitzaion INVri.
UZTARO, 60 - 2007 42
2. 1958ko irailaren 18ko BOEn agertutako dekretua. 3. 1960an hasi ziren berrikusten, Ministerio de la Vivienda delakoak 1964. urtean onartu zuelarik
“Plan general de Ordenación Urbana de Bilbao y su Comarca” izenpean. Eskualdearen gehiegizkohazkundea gelditzea du helburu, horretarako deskongestio-eremuak proiektatuz, ezagunena AsuakoPoblado Handia izanik. Azpimarratzekoa da egitasmo honen ikuspuntu orokor eta zabala.
1954an legislazio berria sortu zen etxebizitza babestuen arloan. Ordutik ObraSindical del Hogar delakoak izan zuen etxebizitza mota berriak eraikitzeko eran-tzukizuna. Figura berriak ziren Gizarte Laguntzako Etxebizitzak, Errenta Muga-tuko Etxebizitzak eta Errenta Minimoko Etxebizitzak4.
Etxebizitzaren Lehen Plan Nazionala 1955ean heldu zen. Horrek zenbait berri-kuntza suposatu zituen, hala nola 50 langile baino gehiagoko enpresak behartzenzituen lan-talde finkoko % 20rentzako etxebizitzak eraikitzera, immigrazio gehienjasan zuten guneetarako etxebitza-kupoak aurreikusten zituen (Bizkaiari 3.000 battokatu zitzaion)...
1956ko Lurzoruaren Legeak planifikazio arrazionalago bat sustatu nahi izanzuen, baina bitartekoetan motz geratu zen.
La falta de reglamentación que adolece la Ley De 1956 es uno de los másgraves errores que hay que imputarle, pues, la imposibilidad de un serio controlurbanístico que de ello se sigue distorsionando el concepto de planificación urbana,quedando reducido a una mera yuxtaposición de los usos del suelo directamenteproductores de rentabilidades privadas (Ustarroz, 1976).
Etxebizitzaren Ministerioa ez zen 1957. arte eratu. Urte horretan bertan Madri-leko Giza Larrialdiko Plana jaio zen txabolismoarekin amaitzeko, zeina gerorabeste probintzia batzuetara hedatuko zen. Bizkaikoa egituratzen zen bitartean,1958ko irailaren 5eko Dekretu batek Bizkaian 4.000 etxebizitza babestu eraikitzeaagintzen zuen.
Dekretu horrek, bestalde, immigrazioa kontrolatzeko neurriak ezartzen zituenbigarren artikuluan, hala nola Bizkaira zetozenek bizitzeko bitarteko nahikoa zutelademostratu beharra zuten (lana, etxebizitza...); enpresek lan-kontratuak hitzartuaurretik baldintza horiek betetzen zirela ziurtatu behar zuten, edo bestela langileberrientzako pisuak eraikitzeko konpromisoa hartu behar zuten; eta azkenik, auto-ritateek baldintzak betetzen ez zituzten langileak jatorrizko herrietara itzultzekoeskumena zutela zioen dekretuak.
Dekretu horrek, orobat, espekulazioa zigortzeko neurriak hartzen zituen, eran-tzunkizuna Gobernadore Zibilaren esku utziz.
Art.3. Se consideraran faltas graves contra la Ordenación Urbana de Bilbao ysu zona de influencia la realización sin licencia oficial del organismo que proceda losactos siguientes: parcelación de terrenos, construcción de edificaciones, venta o arren-damiento de los locales resultantes y la habitación de esa clase de edificaciones.
Serán responsables de estos actos los propietarios de los terrenos, losconstructores, los moradores y los que de cualquier otra manera negocien con esasactividades5.
Bukatzeko, azken artikuluan etxebizitzak eraiki ahala txabolak eraistekoagindua eman zen.
UZTARO, 60 - 2007 43
4. Jatorrian dira: “Viviendas de Tipo Social”, “Viviendas de Renta Limitada” eta “Viviendas de RentaMínima”, hurrenez hurren.
5. 1958ko irailaren 18ko BOEn agertutako dekretua.
Bizkaiko Giza Larrialdiko Plana 1959ko maiatzaren 25eko Dekretuaren bidezonartu zen azkenean, Ministerio de la Vivienda delakoak 5 urteren buruan 50.000etxebizitza eraikitzeko asmoarekin. Bizkaia osoan garatu beharreko egitasmoazen, eta aurretik eraikitakoak edo aurrerantzean xedapen hauen barne eraikitzenzirenak deskontatu behar ziren: alokairu mugatuko etxebizitzak, nahitaez eraikibehar ziren enpresen etxebizitzak, etxebizitza babestuak, etab.
Plana aurrera ateratzeko batzorde berezi bat eratu zen, Etxebizitza ministroak,Gobernadore Zibilak, Diputazioko lehendakariak eta Bilboko alkateak osatutakoa.Haien eginkizuna eraikuntza-planen norabidea markatzea eta planak onartzeazen. Baita 1958ko irailaren 5eko Dekretuan agertzen ziren bestelako funtzioakbetetzea ere, kasu: espekulazioa ekidin eta zigortzea, baimenik gabe eraikitakoetxebizitzak eraistea, immigrazioa arautu eta kontrolatzea...
Ambos planes tenían una cosa en común, las cifras que manejaban eran enambos casos y en palabras del entonces recién nombrado ministro Arrese, el numeroaproximado de chabolas, realquilados y casas ruinosas que se habían registrado (...)y que en el caso de Bizkaia se concentraban prácticamente en el Gran Bilbao6.
Hortik abiatu zen Otxarkoaga egiteko egitasmoa. Franco-k Bilbora egindakobisita batean proiektua egiteko agindua eman zuelako ustea oso zabalduta dago,bai Otxarkoagako biztanleen artean, baita orduan Bilbon bizi zen beste jendeaskoren artean ere. Soledad Urkijok hala jaso zuen:
La construcción de Ocharcoaga tuvo su origen en una visita que el Jefe deEstado relizó a Bilbao. Durante ella vió algunas de las chabolas que rodeaban elcentro urbano y ordenó la inmediata construcción de un poblado que absorbiera porlo menos el número de viviendas contabilizadas en chabolas y que afeaban laspartes más visibles de la ciudad (Urkijo Renteria, 1973).
3.675 etxebizitzaz osatutako auzo satelite bat izan zen, Instituto Nacional de laVivienda delakoak Organización de Poblados Dirigidos izenekoaren bitartezaltxatu zituenak hiriburuan. Otxarkoagako lurrak desjabetu, eraikuntza-lanei ekineta 1961eko uztaileko dekretu baten bidez, Bilboko Udalaren esku utzi zuten“herrigunea”, alokairuan jar zitzan pisuak.
Udalak txabola-auzoetan bizi zen jendea bertara eramatea erabaki zuen etaauzook eraistea. Horretarako “Derribo-Chabolas” izeneko operazioa ipini zuenabian. Otxarkoagan, baina, 18.000 pertsona besterik ez ziren sartzen, etatxabolistak askoz gehiago ziren.
Izan ere, Bizkaiari egotzitako etxebizitza-kupoak ez ziren inoiz nahikoak izanbarne-eskaria asetzeko 50eko hamarkadan zehar, ez Estatuak INVren bidezeraikitakoak, ez Diputazioak Viviendas de Bizkaia delakoaren sustatzaile gisa, ezUdalak Junta de Viviendas izeneko erakundearekin egindakoak, eta txabo-lismoaren, berralokairuen eta logela konpartituen zulo beltza ez zen 60ko hamar-kada arte atzean lagako.
UZTARO, 60 - 2007 44
6. Bustillo, 2004: Madrileko nahiz Bilboko Giza Larrialdiko planei men eginez.
2. Txabolen ezaugarri orokorrak
2.1. Fenomenoaren espontaneotasuna eta kontrolatzeko ezintasuna
Oso arin sortu zen fenomenoa dugu esku artean, oso urte gutxitan eratu zena,pixkanaka-pixkanaka baina etenik gabe. Izan ere, aurrekari isolatu gutxi batzukegonik ere, 50eko hamarkada izan zen txabolismoa izugarri hedatu eta orokortuegin zen unea, Espainiar Estatuko nekazari-eremuetatik puri-purian zeuden hiriindustrialetara biztanleriaren etorrera gertatu zenean.
Bizkaiko hiriburuan etxebizitzaren eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekanozitzen hasi zen orduan. Klase behartsuenak (hein handi batean emigranteekosatuak) ez zeukan etxebitza edo alokairu bati aurre egiteko baliabide nahikoriketa ostatu hartzeko edonolako bizitegien bila hasi zen. Ondorioz, aipatu auzoakeratzen hasi ziren.
Gauetik egunera agertzen ziren txabola berriak, tai gabe. Modu kontrolaezineta anarkikoan okupatu ziren lurrak. Kasu batzuetan lurzorua inbaditu egiten zenbeste norbaiten jabetzan sartuz. Beste batzuetan, zenbait formula erabiltzen ziren:lurzoruaren jabeari partzela erostea, lursailen birzatitze-kasuak...
Hasierako urteetan erdialdeko zenbait gunetan txabolismoa garatu zen arren—Basurtu aldean, kasu—, denboraren poderioz hiri-egituraren periferian kokatzenjoan ziren auzo gehienak. Bertan zeuden auzo nagusi eta populatuenak. Olabue-naga hiriko miseria-gerrikoari buruz mintzatzen da auzo haiei erreferentzia egi-tean (Ruiz Olabuenaga, 2000). Izan ere, Bilbo inguratzen zuten mendi-magalorotan sortu zen nukleo txiki-handiren bat, gune malkartsuak zirelarik batik bat.
San Ignazio gaineko mendateetatik hasita eta Zurbaran arte, auzunez jositazeuden Artxandako magalak: Cabras eta Banderas (Elorriaga) mendiak, Berriz,Ugasko, Lezamako Trenbide Zaharra... Horiek eta Sagarminaga nahiz AtxurikoPonton pasealekuko txabola-auzoek osatzen zuten Nerbioi-Ibaizabal ibaiaziparraldeko txabolismoa.
Hegoaldeakoari dagokionez, Arraitz mendiko magaletan kokaturikoak zirenauzo nagusiak: Kobeta, Masustegi eta Monte Caramelo (Mintegitxueta) aldebatetik, eta Errekaldeberriko nukleoak bestetik: Uretamendi, Peñascal, Iturrigorri...Mendebalderago Larraskitu zegoen, eta are mendebalderago Irusta eta Buia,Abusu gainean.
Bestalde, hiri barneko zenbait tokitan ere horrelako guneak sortu ziren:Ingelesen zelaian (egungo Abandoibarra), Basurtuko hainbat puntutan, etab. Ikusdezagun beraien banaketa hurrengo mapan:
UZTARO, 60 - 2007 45
UZTARO, 60 - 2007 46
1
2
3
9
87
6
5
4
10
31
32
30
2927
2625
24
2120
1918
1716
1514
13
12
11
22
23
28
Ota
men
di, J
.J e
ta P
erez
de
la P
eña,
G. H
irigi
ntza
ren
kart
ogra
fia B
izka
ian
(185
7-19
56),
Biz
kaik
oF
oru
Ald
undi
a, 1
999,
Bilb
o.
AUZOEN ZERRENDA*
1 Cabras mendia2 Elorriaga mendia 3 Miramar4 Berrizeko igoera 5 Buenavista6 Ugasko7 Haizeola bidea8 Lezamako Trenbide Zaharra9 Artxandako magala10 Otxarkoagako bidea (auzoa eraiki gabe dago oraindik)11 Kañu pasealekua 12 Sagarminaga13 Kastrexana14 San Ignazio15 Kobeta16 Masustegi17 Caramelo mendia/Mintegitxueta18 Betolaza 19 Uretamendi 20 Armotxako bidea21 Iturrigorri22 Peñascal 23 San Antonio24 Larraskitu25 Irusta26 Buia27 Kaputxinoen kalea28 Olabeaga 29 Luis Briñas kalea30 Orduko Generalisimoaren etorbidea31 Ingelesen zelaia/Abandoibarra32 Torreurizar
*Ez daude denak.
Aipatzekoa da nukleo independenteak zirela eta auzuneen artean ez zegoelainongo harreman-sare artikulaturik, soilik oso gertu zeuden guneen artean, esatebaterako Masustegi, Kobeta eta Mintegitxueta auzuneen artean.
UZTARO, 60 - 2007 47
Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendi.
2.2. Legalitate urbanistikotik at daude
Auzuneak ilegalak ziren bi ikuspegitik: lursaila erosten zen kasuetan etxeak ezziren lur eraikigarrian eraikitzen, eta lursaila inbaditzen zen kasuetan ez zutenlurraren jabetza-erregimena errespetatzen (ez lursail pribatuei dagokienez, ezjabetza publikokoei dagokienez ere).
Lehenengo puntuari dagokionez, aipatu beharra dago Bilboko Udalaren1954ko Plan Komarkalaren arabera “Parke Gune”, “Jarraiki Libre”, eta antzekokalifikazioen barruan sartzen direla auzo hauek kokatuta dauden eremuak. Hortaz,ez dira lur eraikigarriak (salbuespenak salbuespen) eta bertan ezin da urbanizatu.Txabolak, beraz, inongo lizentziarik gabe altxatzen ziren.
Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendi.
Autoritateek jokabide desberdinak izan zituzten unean-unean. Lehenengourteetan ez zuten inolako neurririk hartu fenomenoaren garapena oztopatzeko.Txabolismoa masifikatzen hasi ahala, galarazteko ahaleginak abiatu zituzten.Txabolismoa ikertzeko batzar bat eratu zen, udaleko zein Mugimenduko beste
UZTARO, 60 - 2007 48
erakunde ofizialetako kideekin eta enpresen ordezkariekin. Horren ildotik, 1955ekourtarrilaren 12an udalbatzak txabolismoa galarazi eta zigortzeko dekretu batonartu zuen.
En orden a la solución del problema (...) se acuerda que a partir de esta fechano se tolerará ninguna construcción que no cuente con la necesaria licenciamunicipal, procediéndose, sin más trámites, al inmediato derribo de las edificacionesque no se ajusten a las Ordenanzas Municipales, sin perjuicio de la sanción que encada caso proceda y bien entendido que este acuerdo no supone la legalización delas actuales construcciones antireglamentarias, en relación a las cuales el Exmo.Ayuntamiento se reserva el derecho de proceder contra ellas7.
Akordioak ez zuen suposatzen ordura arte altxaturiko eraikuntzen legalizazioa,udalak haiekin nahi bezala jarduteko eskumena zuela gogoratzen zuen. Alkatetza-tik publizitate handia eman zioten ebazpen horri, txabolismoaren hedapena etengozutelakoan.
Udaltzaingoaren gain lagatzen zuen legez kanpoko obrak ahalik eta denbora-tarte laburrenean salatzeko eginkizuna. Gerora Arkitektura Sailak erabaki beharzuen zer-nolako erantzuna eman eta horretarako tramiteak abiatu.
Dekretua onartu eta ondorengo hilabeteetan, zorrozki jardun zuten udalekolangileek txabolisten kontra. Hala isladatzen du behintzat dokumentazio ofizialak,non salaketa eta eraispen zenbait agertzen diren hiriko toki batzuetan: Aluzetakobidean, Elorriaga mendian, Lezamako Trenbide Zaharrean... Sarritan, zaila suer-tatu zen etxolak botatzea jabeen zein inguruko auzokideen erresistentzia zela eta.
Esaterako, 1955eko ekainaren 11n Iturrigorri auzoan hamaika txabola suntsituzituzten udalak bidalitako langileek eta «se insolentaron por ello unos propie-tariosdel Peñascal, quienes trataron por medios agresivos y violentos de impedir laingrata labor, estando a punto de ser agredidos». Horren aurrean, udaltzaingoakesku hartu zuen, «hubo que ser violento y contundente»8.
Hilabeteak pasatu ahala, politika zorrotz hau leundu egin zen hein batean.Elkarrizketatu gehienen esanetan, instituzioek etxebizitzaren arazoaren dimen-tsioak ezagututa ez ikusiarena egiten zuten askotan txabolak eraikitzen lagaz.Horren froga, 1955eko maiatzean Sustapen Sailak plazaratutako kexa9 dugu, noneskatzen zaien Alkatetzari, udaltzaingoari eta Arkitektura Sailari deia ematea.
Txabolismoarekin amaitzeko egitasmoak gauzatzen joan ahala (enpresekberen langileentzako etxebizitza kopuru bat eraikitzea, Otxarkoagako poblado edoauzunea...), desagertuz joan zen pixkanaka-pixkanaka. Alabaina, ez zen erabatdesagertu eta erne egon behar izan zuten denbora luzez. 70eko hamarkadan,kasu, udalak Etxebizitza Ministerioaren Ordezkaritza Probintzalari diru-laguntzaematen jarraitu zuen fenomenoaren gaineko kontrola manten zezan.
UZTARO, 60 - 2007 49
7. “Circular del Gobierno Civil de Vizcaya por la que comunica la necesidad de exigir elcumplimiento de las Ordenanzas Municipales en materia de construcción” izeneko udal-espedientebatean. Erref.: C-001413/004.
8. Op. cit.9. Op. cit.
3. Autoeraikuntza
Aztertzen ari garen etxolak euren jabeek beren kabuz eraikitakoak dira. Ereduhomogeneorik gabeko arkitektura zen horren emaitza eta tipologia eta tamainadesberdineko txabolak aurki zitezkeen. Arruntenak 30 m2 inguruko solairubakarreko bi geladun etxeak izaten ziren, lehio pare bat zeukatenak eta batabestearen alboan kokatzen zirenak, espazio txiki bat lagata tartean. Oso altzarigutxi izan ohi zituzten, oinarrizkoak besterik ez: ohea, txapa...
Horrelakoa zen oinplanorik arruntena:
logela sukaldea
5m
6m
Alabaina, bazeuden blokean eraikitako bizitokiak ere, alegia, sendi bat bainogehiago sartzeko banatzen ziren pabiloi luzeak. Etxebizitzez gain, eliza edo esko-laren funtzioa betetzen zuten bestelako eraikinak ere bazeuden, oro har, gaine-rako etxeak baino zerbait handiagoak izaten zirenak.
Dena den, desberdintasun horiek denborak apaldu egin zituen, zeren egoeraekonomikoa hobetu ahala inbertsioak egiten baitzituen nork bere etxean etakalitatea nahiz kantitatea nabarmen hobetsi ziren: material hobeak ipini,berrikuntzak egin, gelak gehitu... Bi gelako etxola ttipia bi alde eta hiru solairukobloke bihur zitekeen urteekin.
Eraikuntzarako ondoko bizilagunen laguntza behar izaten zen, txabolak altxa-tzea galarazita zegoenez gauez eta oso azkar egiten baitziren obrak —oinarrizkoegiturak bederen—. Era horretan, udaltzainek errespetatu egiten zuten etxola, izanere, etxe batek teilatua izanez gero, botaezina zela suposatzen zen10.
Jende ugarik egoera ekonomikoa hobetutakoan, pisuren batera egiten zutenhanka. Hori bai, maiz txabola mantentzen zuten bai alokairuan paratzeko, baibiltegi gisa erabiltzeko...
4. Ekipamendu-gabezia
Auzo hauek ezerezetik jaio ziren, langile xumeen eskutik. Hortaz, ez zutendotazio eta espazio publiko egokirik: ez urik, ez argirik, ez kalerik, ez komunik, ezerrepiderik… Eta noski, ez zerbitzurik, ez eskolarik, ez kultur gunerik, ezfarmaziarik…
UZTARO, 60 - 2007 50
10. Beste bitxikeria bat: Masustegiko apaizak kontatzen duenez, eraikin bat egiteko orduanudaltzainak gerturatuz gero, estrategia sinplea jartzen zen martxan auzoan: eraikitzen ari zen etxetikurrun zalaparta itzela sortzen zen udaltzainen arreta desbideratzeko: borrokak, eztabaidak... gehie-netan komisaldegian amaitzen ziren. Hartara, iskanbilak iraun bitartean etxola bukatu egiten zen.
Denbora pasatu ahala, auzokideek gabezia horiek gainditzeko erabakia hartueta auzolanaren bitartez hainbat ekipamendu eraiki zituzten. Auzokideen artekoelkartasun handia eta bizilekua hobesteko desira azpimarratzen dituzte bertan biziizandako pertsona guztiek.
Antolatzeko moduak aldatu egiten ziren tokian-tokian. Masustegin eliza etaapaizaren inguruan sortzen ziren ekimen gehienak; Ugaskon, Auzo Batzar batexistitzen zen, non gizonezko bizilagun denek hartzen zuten parte. Lehendakaribat eta bost bokal aukeratzen zituzten eta horiek osatzen zuten zuzendaritza,nahiz eta erabakiak batzarrean hartzen zituzten: zer egin behar zen, nola, diruabildu eta kudeatzeaz arduratzen zen, etab.
Toki gehienetan sartu zen lehendabiziko gauza argindarra izan zen, lehenurteetatik present egon zena. Uraren kanalizazioa, ordea, geroagokoa izan zen,70eko hamarkada arte ez baitzen gauzatu. Inguruko iturrietara joan behar izatenzuten edateko ur bila, baita garbiketak egiteko ere. Komunak oso gauza berria diratxabola-auzo izandakoetan eta 80ko hamarkadatik aurrera agertu ziren. Bideaketa beste irispideak (eskailerak, barandak...), eskola, eliza... dena izan zenauzolanaren bidez eraikia.
5. Bizi-baldintza latzak eta bazterketa soziala
– La gente era pobre, ¡era pobre! No era la clase obrera, era pobre. Por eso nose metían en un piso, por eso no comían mejor...11
– No habia nada, ni ropa de abrigo. Cuando sacaba al niño a la calle para ir aalgun sitio solo tenía una manta chica: si le tapaba la cabeza le descubría los pies...Yo iba cargada, cargada...12
Egiraun, J. eta del Vigo, J.: Rekaldeberri en imágenes... Uretamendiko txabola bat barrutik.
Bi familia txabola berean sartuta, bost kide ohe berean lo egiten, txandak baz-kaltzeko, txandak lo egiteko, komunik ez, hezetasuna, hotza, elikadura kaxkarra...Honelako bizimodua zuten txabolistek. Oso bizi-baldintza prekarioetan bizi omenziren, pobrezia bete-betean.
UZTARO, 60 - 2007 51
11. Txema Agirre Kobeta mendiko auzoko bizilagun ohiaren testigantza.12. Maria Rabanal Ugaskon bizi izandakoaren testigantza.
Pilaketa handia gertatzen zen sarritan, bai familiakide berriak zeudelako (batezbeste bost kideko familiak izaten ziren, baina batzuetan zazpi, zortzi edo gehiago-koak ere) bai txabola konpartitzen zelako, bi nahiz hiru sendiren artean. «Lascamas no tenían tiempo de enfriarse» dio Jose Martinez Masustegiko apaizakhorren harira.
Elikagaiak eskuratzeko laguntza gisa, sendi gehienek bazeukaten orturen batinguruko lurretan, eta zenbait kasutan animaliak ere: untxiak, oiloak... Cáritas etabeste ongintza-erakunde batzuk maiz gerturatzen ziren toki haietara elikagaiakbanatzera: esne-hautsa, azukre-poltsak...
Txirotutako hainbat bilbotar auzo hauetan bizi ziren arren, gehiengo zabalaetorkinek osatzen zuten. Oro har, lehenengo familiaburua izaten zen emigratzenzuena, ezagunen baten kontaktuaren bidez eta gerora familia etortzen zen.Burutzat emakumezko bat zuten familien kopuru handia azpimarratu beharrekokontua dugu; izan ere, pobreziak gogorren jotzen zuen sektoreetako bat osatzenbaitzuten ezkongabeko emakumeek, banatutakoek, alargunek...
Hasierako populazioaren ezaugarri soziekonomiko eta kulturalen antzeko-tasunak, ilegalitate-sentsazioa eta segurtasunik ezak, izaera emigranteak, azpi-ekipamenduak, etab. gune hauen ghetto-izaera areagotu egin zuten.
3. Auzoen bilakera historikoa
Industrializazioaren hastapenetatik existitu arren, 50eko hamarkadak aurreraegin ahala, masifikatu eta larriagotu zen txabolismoaren gertakaria. Gero etaerritmo handiagoan hazten zenez gero, irtenbide bat bilatzen saiatu ziren autori-tate desberdinak. Lehen, ekimen pribatuaren esku utzi zela esan dugun arren, arlopublikotik ere ahalegin batzuk bideratu zituzten txabolismoa desagerraraztekoasmoz.
Arrakastatsuena, dudarik gabe, Plan de Urgencia Social para Vizcaya (PUSV)delakoa izan zen, zeinak babes ofizialeko 4.000 etxebizitza aurreikusten zituenBilbon. Hari esker, txabolista askok pisu bat eskuratu zuten eta txabola-auzo askodesagertu ziren. Beste asko, aitzitik, denbora-tarte luzeagoz bizi izan ziren, etabatzuk gaur egun arte.
Jarraian, txabolismo-foku garrantzitsuenen datuak biltzen dituen taula ikusdaiteke.
UZTARO, 60 - 2007 52
UZTARO, 60 - 2007 53
1955
eko
erro
lda
1. t
xab.
Txa
b.B
izt.
Jato
rri
nagu
siak
Mat
eria
lna
gusi
ak
1961
eko
err
olda
Send
i kop
.B
erez
itas
unak
Des
ager
pena
CA
BR
AS
ME
ND
IA/
EN
EK
UR
I19
5228
127
A C
oruñ
aA
drei
lua,
zura
370
(au
zori
kha
ndie
na)
-O
txar
koag
arek
in b
at
EL
OR
RIA
GA
ME
ND
IA
1953
2715
8G
aliz
ia e
taG
azte
laA
drei
lua
286
Kal
itate
one
ko e
txea
k zi
rene
z,O
txar
koag
ara
leku
alda
keta
egi
n ze
nean
,in
stitu
zioa
k be
ldur
zir
en is
tilua
k eg
onzi
tezk
eela
ko.
Otx
arko
agar
ekin
bat
DE
UST
U G
AIN
EK
OA
K
MIR
AM
AR
1953
412
Gaz
tela
Zur
a-
-O
txar
koag
arek
in b
at
UG
ASK
OK
O B
IDE
A19
451
13B
ilbo
Zur
a11
Bar
rako
i han
di b
at z
en, n
on s
endi
guzt
iak
pila
turi
k bi
zi z
iren
.O
txar
koag
arek
in b
at
UG
ASK
O19
56tik
00
--
247
Era
keta
ren
bat-
bate
kota
suna
.O
txar
koag
arek
in b
at
BU
EN
AV
IST
A19
4521
63G
azte
la-L
eon
And
aluz
iaA
drei
lua
--
Otx
arko
agar
ekin
bat
BE
RR
IZE
KO
IGO
ER
A19
508
37G
aliz
iaB
ilbo
ingu
ruko
ak10
8
-O
txar
koag
arek
in b
at
AR
TX
AN
DA
KO
MA
GA
LA
HA
RR
OB
IA19
5418
68G
aliz
iaH
arri
a30
3-
Otx
arko
agar
ekin
bat
M
AG
AL
A19
4513
54B
ilbo
ingu
ruko
akA
drei
lua
164
Leh
en tx
abol
a sa
lbue
spen
tzat
har
tube
har
da, a
uzoa
195
4an
egitu
ratz
en d
aet
a.
Otx
arko
agar
ekin
bat
UZTARO, 60 - 2007 54
DO
CE
AM
IGO
SA
UZ
UN
EA
1952
623
Den
etar
ikZ
ura
--
Otx
arko
agar
ekin
bat
HA
IZE
OL
A B
IDE
A19
485
20B
izka
iaK
anta
bria
Bur
gos
Adr
eilu
a-
Otx
arko
agar
ekin
bat
LE
ZA
MA
KO
TR
EN
BID
EZ
AH
AR
RA
1941
3616
5B
ilbo/
Gaz
tela
Zur
a79
Leh
en tx
abol
a sa
lbue
spen
a iz
an z
en,
1951
tik a
urre
ra h
edat
u ze
n et
a.O
txar
koag
arek
in b
at
LO
RU
RI
1944
841
Biz
kaia
Gaz
tela
Adr
eilu
a15
8-
Otx
arko
agar
ekin
bat
OT
XA
RK
OA
GA
KO
BID
EA
1941
940
Kan
tabr
iaB
ilbo
Adr
eilu
a-
--
LO
S C
AÑ
OS
1946
7030
6G
aliz
iaK
anta
bria
Zur
a.O
soka
xkar
rak,
oroh
ar
96-B
atez
ere
, 195
3-54
an h
azi z
en.
-Ijit
o ko
puru
han
dia,
mai
z bi
daia
tu e
tatx
abol
a uz
ten
zute
nak
-Ego
era
higi
enik
o-sa
nita
rio
oker
rena
.
Otx
arko
agar
ekin
bat
txab
ola
gehi
enak
desa
gert
u zi
ren,
bai
na n
oize
an b
ehin
berr
iro
ere
erai
ki z
iren
bes
te b
atzu
k.
ING
EL
ESE
NZ
EL
AIA
1940
4718
9B
ilbo
ingu
ruko
akG
azte
la
Adr
eilu
a67
Etx
ola
goiz
tiarr
enen
jab
eak
bizk
aita
rrak
zir
en.
Otx
arko
agar
ekin
bat
BASU
RT
U
JOSE
AN
TO
NIO
ET
OR
BID
EK
OZ
UB
IPE
A
1945
2712
9B
ilbo
ingu
ruko
akZ
ura
-B
azeu
den
ijito
ak.
Otx
arko
agar
ekin
bat
LU
IS B
RIÑ
AS
KA
LE
A
1948
3911
9B
erto
ko a
sko
Zur
a65
-O
txar
koag
arek
in b
at
GE
LT
OK
IA19
534
18B
urgo
sK
anta
bria
Art
zent
ales
Adr
eilu
a,zu
ra-
-O
txar
koag
arek
in b
at
KA
PUT
XIN
OE
NK
AL
EA
1952
839
Gal
izia
Bilb
oin
guru
koa
Zur
a-
-O
txar
koag
arek
in b
at
UZTARO, 60 - 2007 55
IRU
STA
50ek
oha
mar
ka-
dare
nbu
kaer
an
--
--
150e
tik g
ora
150
send
i Otx
arko
agar
a jo
an b
azir
ener
e, b
aim
ena
zeuk
aten
hai
nbat
etx
ola
man
tend
u zi
ren,
gur
e eg
uner
a he
ldu
dire
nak.
Otx
arko
agar
ekin
bat
. “D
erri
bo-
Cha
bola
s” o
pera
ziok
o II
. fas
ean,
baim
ena
zute
n 14
etx
ola
man
tend
uz.
AL
TA
MIR
AIN
GU
RU
KO
AU
ZO
AK
MA
SUST
EG
I19
4330
127
Gal
izia
Adr
eilu
a-
40ko
ham
arka
datik
, ger
o et
a er
ritm
o bi
ziag
oan
hazi
zen
196
0. a
rte.
4.0
00 b
izta
nle
izat
era
held
u ze
n. E
gun
zutik
dir
au, e
raba
t itx
ural
datu
ta.
Oso
pap
er g
arra
ntzi
tsua
joka
tu d
u Jo
se M
artin
ez “
El G
alle
go”
auzo
ko a
paiz
ak.
MIN
TE
GIT
XU
ET
AA
UZ
UN
EA
1946
1357
Bilb
oA
drei
lua
-1.
txab
ola
salb
uesp
ena
da, a
uzoa
195
4an
egitu
ratu
bai
tzen
. His
tori
koki
her
tsik
ilo
tua
egon
da
Mas
uste
gi a
uzor
a et
a ga
ur a
rte
bizi
raun
du
ere.
KO
BE
TA
1937
1563
Bilb
oG
azte
laA
drei
lua
-A
zpin
ukle
oeta
n ba
natu
rik
dago
: Kob
etak
o bi
deko
auz
oa, K
obet
a m
endi
koa,
gazt
elua
, got
orle
kua
eta
Ari
stiz
abal
a.U
ne g
oren
a 19
51. u
rtea
izan
zen
, 26
txab
ola
eta
100-
150
bizt
anle
reki
n. E
gun
itxur
alda
turi
ko 6
etx
ola
gera
tzen
dir
a, 1
7 pe
rtso
nare
n go
rdel
eku.
SAN
IG
NA
ZIO
1949
1146
Kan
tabr
iaA
drei
lua
-70
eko
ham
arka
dan
utzi
zio
n ha
ztea
ri. U
rtee
n jo
anea
n, b
izta
nle
guzt
iek
egin
zut
en.
alde
.E
RR
EK
AL
DE
BE
RR
IG
AIN
EK
O A
UZ
OA
K-
BE
TO
LA
ZA
1953
--
--
-19
53an
lurs
aila
k za
titu
eta
sald
u eg
in z
iren
, auz
oare
n eg
itura
keta
ri e
kine
z. 1
956a
n72
txab
ola
eta
300
bizt
anle
ingu
ru z
eude
n ja
da.
Den
bora
ren
pode
rioz
, pop
ulaz
ioar
en z
ati h
andi
bat
ek a
lde
egin
zue
n au
zotik
, eta
etxo
la g
ehie
nak
best
elak
o fu
ntzi
oak
bete
tzen
has
i zir
en: b
ilteg
iak,
gar
ajea
k...
apur
ka d
esag
ertz
eko.
SAN
AN
TO
NIO
1945
1043
Sant
ande
rB
urgo
sH
arri
aA
drei
lua
-A
uzo
gisa
, 50e
ko h
amar
kada
n ha
si z
en e
ratz
en, j
abea
k lu
rrak
sal
men
tan
jart
zean
.19
60ra
ko 7
0 ba
t txa
bola
zeu
den,
92
send
i eta
400
biz
tanl
e in
guru
. 196
2an
136
send
i eta
550
biz
tanl
e zi
ren.
1983
ko u
hold
eez
gero
ztik
, auz
oa g
ainb
eher
an s
artu
zen
, oso
ego
era
kaxk
arre
ange
ratu
bai
tzen
.IT
UR
RIG
OR
RI
eta
GA
RD
EA
ZA
BA
L-
--
--
-B
izta
nle
batz
uek
Otx
arko
agan
pis
ua ja
so z
uten
eta
txab
ola
laga
, bai
na b
este
ask
okau
zoot
an ja
rrai
tu z
uten
.
PEÑ
ASC
AL
1949
2410
5G
azte
laA
drei
lua
-19
64an
, Min
iste
rio
de la
Viv
iend
a de
lako
tik ja
sota
ko d
iru-
lagu
ntza
reki
n, k
oope
-ra
tiba
bat e
ratu
eta
ber
en e
txeb
izitz
a pr
opio
ak e
raik
i zitu
zten
txab
olis
tek,
kos
tu-
prez
ioan
ero
siz.
Pro
iekt
uare
n gi
dari
a Ja
unar
en P
izku
ndea
ren
parr
okia
izan
zen
.A
RM
OT
XA
KO
BID
EA
1951
15
Bur
gos
Adr
eilu
a-
-
UZTARO, 60 - 2007 56
EN
TR
AM
BA
SAG
UA
S19
4711
42B
ilbo
Gaz
tela
Adr
eilu
a-
-
UR
ET
AM
EN
DI
1948
9949
0G
azte
laE
xtre
mad
ura
Zur
a-
Ber
tako
biz
tanl
eek,
PU
SVre
n13 b
aita
n es
tatu
ak e
man
dako
dir
u-la
gunt
zaz
balia
turi
k, k
oope
ratib
a ba
t era
tu e
ta e
uren
pis
uak
altx
atu
zitu
zten
.
TO
RR
EU
RIZ
AR
1938
2611
1G
azte
laB
ilbo
eta
ingu
rua
Kan
tabr
ia
Adr
eilu
a-
-
LA
RR
ASK
ITU
GO
IKO
A19
4712
52G
azte
laB
ilbo
Adr
eilu
a-
-
SAG
AR
MIN
AG
A19
159
38B
ilbo
Gaz
tela
Zur
a-
1. tx
abol
a sa
lbu,
50e
ko h
amar
kada
n.
BU
IA19
57-
--
--
1957
an h
asi z
iren
txab
olak
age
rtze
n, ja
beak
lurs
aila
k za
tikat
u et
a sa
ldu
zitu
enea
n.19
58ko
ots
aila
ren
28ko
dek
retu
bat
en b
idez
, lur
rare
n ja
bear
i bal
dint
za b
atzu
enba
rrua
n et
xola
k er
aiki
eta
sal
men
tan
jart
zea
baim
endu
zitz
aion
, ond
orio
z ez
auga
rri
hom
ogen
eodu
n et
xola
lerr
o ba
tzuk
dau
de.
Azk
en e
txea
k 19
60an
altx
atu
bazi
ren
ere,
pop
ulaz
io-d
ents
itate
altu
ena
1966
-67a
niz
an z
en, e
txe
bako
itzek
o fa
mili
a ba
t bai
no g
ehia
go e
goni
k. B
erta
koen
esa
neta
n,80
0 bi
ztan
le iz
ater
a he
ldu
zen
auzo
a.
GU
ZT
IRA
640
28
00
250
514
13.
Pla
n de
Urg
enci
a S
ocia
l de
Viz
caya
edo
Biz
kaik
o La
rria
ldi
Soz
iale
ko P
lana
k au
rrei
kusi
bez
ala,
bab
es-o
fizia
leko
4.0
00 e
txe
erai
ki z
iren
Bilb
on.
Hor
ieta
tik3.
765
Otx
arko
agan
eta
gai
nera
koak
, pro
zedu
ra d
esbe
rdin
bat
en b
idez
, Ure
tam
endi
n.14
. A
ipat
urik
o au
zoez
gai
n, O
llarg
anek
o 20
0 ba
t se
ndi
sart
zen
dira
kop
uru
hone
tan.
Iza
n er
e, A
rrig
orria
gako
esk
umen
ean
egon
arr
en,
bert
ako
fam
ilia
batz
ukbi
dali
zitu
en O
txar
koag
ara
Bilb
oko
Uda
lak.
Otxarkoagaren eraikuntza eta “Derribo-Chabolas” operazioa
Instituzioak, kostata izan bazen ere, txabolen ugaritze ikaragarria eteteko neurrieraginkorrak hartzen hasi ziren 60ko hamarkadaren hasieran. Eraginkorrena,dudarik gabe, Otxarkoagako auzunea eraikitzea izan zen. Egitasmoa 1958anabiatu zen eta 1961eko abuztuan bukatu.
Esas 3.675 viviendas subvencionadas, que se levantan en conjunto espléndidoen 110 grandes bloques se han otorgado mediante entrega de 20 000 pesetas decuota de entrada y tendrán unas rentas medias de 400 pesetas, permitiendo laamortización del importe de la vivienda —coste de entre 100.000 y 120.000pesetas— en el plazo de qiunce años15.
Nerbioi-Ibaizabal ibaiaz iparraldera zeuden txabola-auzoetako biztanleak izanziren Otxarkoagara eraman zituztenak. Estetika hutsera mugatu ziren erabaki hauhartzerakoan; izan ere, auzo horiek ziren hiri barnetik ikusgaien suertatzen zirenak.
Biztanleak Otxarkoagara lekualdatu ostean, txabolak berriz okupatzeasahiestearren, eraispen-plan bat ipini zuen abian udalak. Informe ofizialetanegitasmo horri emandako izena “Derribo-Chabolas” operazioa da, eta orotara 16auzotako 2.505 familia izan ziren lekualdatuak pisu berrietara.
Hasiera batean, auzokide batzuen aldetik lekualdatzearen aurrean erresisten-tziak agertuko zirela pentsatzen bazen ere —bereziki txabolaren jabe zirenenartean, % 65 inguru—, azkenean ez zen arazorik egon. Kontrakoa baizik; izan ere,biztanle askoren laguntzari esker (bai altzariak kargatzen lagundu zutelako, baieuren kabuz joan zirelako Otxarkoagara) operazioa uste baino azkarrago gauzatuzen, 1961eko abuztuaren 10ean hasi eta urrian amaitu zen eta.
“Derribo-Chabolas” operazioa
Operazioa apurka-apurka gauzatu zen, nukleo txikienetatik hasita. Abuztuaren10ean abiatu zen Ingelesen Zelaia izenez ezagutzen zen tokian. Egun horretan,kargu politiko asko gerturatu ziren auzora eta NO-DOkoak ere egon ziren denafilmatzen.
Udalaren hiru kamioi, hiru autobus eta suhiltzaileen lana nahikoa ez zirelaikusita, Zorrotzako Armadaren Komandantziari eskatu zitzaion laguntza hurrengoegunetarako, lanak arindu nahian. Alokatu egin zitzaizkien kamioi gehiagomilitarrei eta partikular batzuei.
UZTARO, 60 - 2007 57
15. La Gaceta del Norte, 1961/06/18, kontraportada.
La Gaceta del Norte
La Gaceta del Norte
Txabolista askok jadanik Otxarkoagako pisuko giltza zutenez, udalak bidaia-gastuak ordaintzeko eskaintza egin zien beren kabuz lekualdatzen zirenei. Neurrieraginkorra izan zen, instituzioen lana nabarmenki erraztu zituen.
Irailaren 9an lekualdatzeak bukatutzat eman ziren ofizialki.
Txabolen eraispen-lanak Donostiako armadako 50 kideko zapadore talde batenesku geratu ziren. Lan gogorra izan zen, urriaren hasiera arte luzatu zena.
La Gaceta del Norte. Operazioaren bigarren fasea iragartzenzuen berria.
UZTARO, 60 - 2007 58
Lehen fase hau bukatuta, Kastrexana, Irusta eta Ollargan auzoen erroldaosatzen hasi ziren udaleko langileak, Otxarkoagan pisu gehiago bukatzen joanahala, biztanle horiek ere eramateko. 1962ko otsailean ekingo zioten familiahorien lekualdatzeari.
Irustaren kasuan, 14 etxe zutik mantendu zituzten, baimen egokia zuten eta.Ollargani dagokionez, auzokide gutxi batzuk lekualdatu zituzten bakarrik,Arrigorriagako jurisdikzioaren menpeko lekua da eta.
Recaldeberri historia y... San Antonio auzoa
Uretamendi
1960ko egunkariak16 hauxe zioen bere portadan: «Uretamendi: se trasladan laschabolas en volandas. En su terreno van a construir casas, sustituyéndolas». Etahala izan zen, bizilagunek lekualdatu ziztuzten txabolak oholtzarrez baliatuz, moduhorretan pisuak eraikitzeko espazio librea lagaz.
Recaldeberri aldizkaria. Recaldeberri historia y...Uretamendiko txabolak
UZTARO, 60 - 2007 59
16. La Gaceta del Norte.
La Gaceta del Norte, 1960/5/22.
Plana 328 etxebizitza eraikitzean zetzan, txabolista-sendi bakoitzeko bana. SanJose Obrero parrokia entitate etxegilea bihurtu zuten eta estatuak InstitutoNacional de la Vivienda delakoaren bitartez emandako pisu bakoitzeko 30.000pta-ko diru-laguntzarekin lanari ekin zioten.
Etxebizitzen banaketak, zozketa bidez egin zenak, hurrengo baldintzak izanzituen: etxebizitzaren sarrera-kuota ordaindu behar zen, bakoitzak bere blokean 250orduz lan egin behar zuen gutxienez, ondoren hilean 200 pta-ko kuota ordaintzea biurtez eta 100 pta ondorengo hamairu urteetan. Hala eginez gero, etxebizitzaren jabebihur zitezkeen txabolistak. Azken etxebizitzen giltzak 1962ko irailean eman ziren.
Ondorengo urteetako balantzea
– Otxarkoagako adaptazioa
Kalkulu ofizialen arabera, 15.000 pertsona eraman ziren Otxarkoagara17. Auzoberriko populazioak zenbait kezka azalarazi zituen heldu eta gutxira. Alokairuagehiegizkoa zela uste zuten eta protestak egin zituzten, kobratzeko zailtasunakzeuden. Ezinegona nabaria zen etxebizitzak ez zeudelako behar bezala bukatuta,makina bat akats zeuden teilatuetan, hormetan, hezetasuna zegoen, etab. Gainera,Otxarkoagara zihoan autobus bakarraren bidaia-txartelaren prezioa gehiegizkoairuditzen zitzaien.
Auzo berrien bilakaeraren inguruan ikus dezagun II. Garapen Planeko berrikus-penean, etxebizitza-batzordeak egindako balorazioa:
Las barriadas periféricas que se construyen durante este periodo, a pesar deemplazarse próximas al centro urbano, resultan aisladas, desintegradas de la vidaurbana. Este aislamiento se intenta compensar con la intensificación de su vidainterna, pero las dificultades económicas y el alto precio del suelo impiden que sereserve terreno para esa finalidad o que se construyan los necesarios servicioscolectivos. En estas circunstancias, los nuevos barrios (por otra parte en generaldeficientemente construidos), desvinculados de la ciudad y con escasas posibilidadescomunitarias, se convierten, en poco tiempo en auténticas estructuras suburbiales.
UZTARO, 60 - 2007 60
17. Gobernu Zibilaren datuak dira. Gaceta del Nortek emandako kopurua, aldiz, 18.000 pertsonakoada.
– Txabolismoaren aztarnak
“Derribo-Chabolas” operazioa gauzatu zen unetik, txabolismoaren ingurukozaintza areagotzeko agindua eman zen. Oro har, oso toki gutxitan berpiztu zenfenomenoa. Alabaina ere, Los Caños (Kañu pasealekua) desagertzeko egindakoahaleginak ez ziren nahikoak izan, Otxarkoaga eraiki ondotik berriro populatubaitzen —askoz ere era leunagoan, noski—.
70eko hamarkadatik ijitoak izan dira biztanle bakarrak. Sarritan, behin-behinekobizileku gisa erabili izan dute eta denboraldi bat eman ostean alde egiten dute.1983ko uholdeek asko okertu zuten berez oso kaxkarra zen txabola-auzo honenegoera. Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzak babes ofizialeko pisuak eskaini zizkienbertako sendiei. Seik onartu zuten proposamena eta Atxurin ezarri zuten eurenbizitokia. Integrazioa auzoan nahiko zaila izan zen, egun konpondu gabe dirautenarazo etnikoak sortu ziren eta.
– Biziraun zuten auzoen balantze laburra
Aurreko orrialdeetan aipaturiko operazioan integratu ez ziren auzoek urte luzeziraun zuten zutunik. Jarraian ikusiko dugun legez, askok eraldaketa ikusgarria izanzuten, haien ordez bestelako eraikuntzak agertu baitziren. Beste batzuk, ordea,gaur arte heldu dira nahiko berdintsu.
Peñascal auzoa. Rekaldeberri en imágenes...
Pobreziaren eta bizi-baldintzen inguruko 1965. urteko Bilboko Caritaseninforme batek dionez:
En los barrios de Peñascal, San Antonio, Monte Caramelo, Masustegi, Caminode Arraiz, Recalde-Betolaza, Ollargan, Irusta, Buya, que son barrios extremos deBilbao, las construcciones son pequeñas y, aunque no son las clásicas chabolas delata o cartón embreado a algunas de ellas no les falta mucho para recibir estadenominación. La mayoría son casas de ladrillo, de dos o tres habitaciones, de uno odos pisos, con tejados de una o dos vertientes, cubiertos de teja plana y con cocina,pero sin servicio de agua (salvo Ollargan). En estos barrios viven aproximadamenteunas 15 000 personas.
UZTARO, 60 - 2007 61
En cuanto a alcantarillado se refiere, no hay más que un sistema de tuberíasbastante rudimentario y construido por los habitantes mismos de los barrios (Arregi1965).
Auzo asko ziren, biztanle asko oraindik... Etxeak handituz zihoazela ikus daite-ke, etxeek jada ez baitzeuzkaten bi gela bakarrik. Halere, barne-ezberdintasunugari ageri ziren, Caritasen informeak islatu bezala:
Podemos considerar tres clases de chabolismo: las de madera, con falta dehigiene total; las de ladrillo, con algo más de higiene, y el chabolismo de medios y deambiente (Arregi, 1965)
Dena den, txabolismoaren hedapenean eten bat somatzen hasi zen 1965.urterako:
Actualmente esta prohibido hacer chabolas, pero hasta hace cuatro años eracorriente establecerse en chabolas propias que levantaban de la noche a la mañana,o de otros parientes, o de alquiler (Arregi, 1965).
Errekaldeberriko txabola-auzoen bilakaeraren inguruan, hauxe dio SoledadUrkijok:
En las zonas más apartadas, como Betolaza o Uretamendi, la mayoríade lapoblación procedían de las chabolas, que desaparecieron hacia el año 60. Toda estapoblación chabolista no se trasladó a Ocharcoaga, como lo hicieron los de Iturrigorri,en parte porque la iniciativa de los mismos chabolistas resolvió el problema con lacostrucción de casas sencillas de dos alturas, y en parte, gracias a la iniciativaprivada que dio alojamiento a la población dentro del barrio. Con todo, en lossectores del Peñascal, San Antonio e Iturrigorri aún quedan chabolas hoy día,aunque algo mejoradas en sus instalaciones (Urkijo, 1973).
Bilboko Errentapekoen Elkarteak 1968ko udan bere 50. urtemuga ospatzenzuelako aitzakiarekin etxebizitzaren inguruko jardunaldi batzuk antolatu zituen.Txabolismoaren inguruan solastatu ziren, besteak beste. Horra hor J. M. Alonsokhorri buruz idatzitakoa:
Pero ¿existe aún el chabolismo? ¿En Bilbao? Sí, pricipalmente en estosbarrios: Recalde, Erandio, Begoña y Deusto. Chabolas que carecen de lo máselemental para habitarlas. Y se suman por miles.
Bide batez udalaren jarrera salatzen du Alonsok artikuluan, bere ustetan ezbaitu ezer egiten txabolismoa ekiditeko, ez ikusiarena besterik ez. Konponbidebakarra etxebizitzen eraikuntzan ikusten du, laguntza ofizialak izanik diru-iturrinagusia eta kooperatibak sortzeko erraztasunak emanez.
1985. urtean txabolismo-foku potentzialen azterketa bat egiteko teknikari taldebat kontratatu zuen18 udalak. Egindako txostenean hurrengo auzo hauek aipatzenziren: Masustegi, Kobeta, Mintegitxueta, Errekaldeberriko San Antonio etaBetolaza, eta Buia nahiz Los Caños (lehen azaldutakoa).
UZTARO, 60 - 2007 62
18. Instituto para la Promoción Tecnológica y Económica delakoko kideak.
Ondorioak
Bilbo aldeko aparatu industriala bultzada berria somatzen hasi zen 50ekohamarkadan eta benetako hazkundea Estabilizazio Planaren eskutik etorriko zenurte gutxitan. Hartara, nekazari-guneetako etorkin-fluxu sendoa eratu zen hirirakonorabidean.
Autoritateek ez zuten jakin jende haren etorrera era ordenatuan aurreikusi etaantolatzen, eta ondorioz arazoak sortu ziren. Larrienetako bat etxebizitza-eska-siarena izan zen; izan ere, makina bat hiriburutan azaldu ziren azpierrenta,etxebizitza konpartitu eta txabolismoaren fenomenoak.
Industralizazioa izan zen, hortaz, fenomeno horien eragile nagusia. Ez, ordea,bakarra, txabolismoaren orokortzean paper garrantzitsua jokatu baitzuten faktoregehiagok: etxebizitza-politika desegokiak, batik bat. Onartutako espekulazioak,eskasiarekin batera, arazoa larriagotu egin zuen.
Industrializazio-prozesuaren hastapenetatik gertatu bazen ere, dokumentaturikdauden zenbait txabolismo-kasu azaltzen hasi ziren Bilboko zenbait gunetan 20kohamarkadatik, denak oso modu isolatuan. 1945etik aurrera, zabaltzen hasi eta50eko hamarkadan zehar erritmo bizian haztera heldu zen. Batez ere, hamarkada-ren amaieran bizkortu zen etxolen ugaritzea: 1955. urtean 640 txabolista zeudenerroldatuta, 1961ean 15.000tik gora ziren, jada.
Auzo berdinak izan ziren 1955. eta 1961. urteetakoak, beraz, hasiera bateanpopulaturiko auzoak izan ziren hazi zirenak, dentsifikatuz, baina ez ziren eremuberriak hartu.
Sarritan esan ohi denaren kontra, ez ziren izan etorkinak auzo hauetan biziizandako bakarrak. Bilbotar sendi ugari egon zen ere, batik bat bikote ezkonbe-rriak eta emakumezko bat zutenak familiaburutzat. Askok baliabide ekonomikourriak izanda eta lantokitik ahalik eta gertuen bizi nahiagaitik mendi-magaletaneraiki zuten euren etxola, beste batzuei jarraiki eta garaiko legediari muzin eginez.
Lexikoaren inguruan eztabaida mamitsua sortu izan zen txabolismoaren urtegogorretan, etxolen jabe askori ez zitzaion laket euren bizitokia “txabola” izenda-tzea. Horren ildotik, aipatzekoa da prentsan bereziki nabarmen zaintzen zituztelagai honen inguruko esapideak, “legezkanpoko eraikuntzak” edo “etxetxoak”esanez, kasu.
Instituzioetatik fenomenoaren hedapena eteten saiatu ziren arren, ez zutenlortu. Izan ere, oso dimentsio handiko arazoa dugu, jende kopuru itzela bizibaitzen txaboletan eta “gizatasunagatik” edo apika arazoari aurregiteko indarnahikoa ez izateagatik, ez ikusiarena egin zuten askotan. Txabola-auzoenzabalkunde gorena 1961. urtean gertatu zen, urte hartan inoiz baino txabolagehiago egon baitzen Bilbon. Orduan, Otxarkoaga eraiki eta zona horietako txabo-listak bertako pisuetan sarrarazi zituzten eta haien etxolak eraitsi.
UZTARO, 60 - 2007 63
Otxarkoaga lorpen garrantzitsutzat jo daitekeen arren, ahalegin handiagoakbehar izan ziren, Asuako egitasmoa esaterako. Hala eta guztiz ere, gaur egun artebiziraun dute garai hartako arrastoek, Masustegi eta Kobeta gisako auzoak lagata.Txabola ohietan bizi dira auzo horietako egungo biztanleak, erabat eraldaturikdauden etxoletan: handitu dituzte, berritu, atondu...
Etxebizitzaren eskasia 60ko hamarkadan zehar desagertuz joan zen arazoadugu, eraikuntza asko ugaritu zen eta. Batez ere, babestutako promozio pribatuaizan zen hazkundearen erantzulea, merkatu-zabalkuntzak eta eskari sendo batengiroak lagunduta.
Urteekin arazo berria sortu da etxebizitzarekin, gehiegizko espekulazioakberorren prezioaren igoera ekarri duelako, gizartearen zati handi bati oinarrizkoeskubide hura ukatuz. Oso bestelako izaera hartu du arazo honek urteen harian,hots, 50eko hamarkadan gakoa etxe kopuru urrian baldin bazegoen, denborarekinurritasuna desagertu eta espekulazioa bilakatu da arazoaren iturburu (biztanlekopurua baino etxebizitza gehiago dago, bizileku anitz hutsik egonik).
Bibliografia
Arregi, L. (1965): “La situacion de la vivienda. Monografia nº5”, Cáritas Plan C.C.B. edoPlan de Promoción Social, Asistencia Social y beneficencia de la Iglesia enEspaña, Madril.
Bustillo, V. E. (2004): “Vivir de habitación en Bilbao. Un estudio de la disponibilidad de lavivienda durante los años del desarrollo”, Bidebarrieta, 15.
Egiraun, J. eta del Vigo, J. (2000): Rekaldeberri en imágenes, BBK-Bizkaiko Gaiak, Bilbo.––––––––––––– eta –––––––––––––, (2002): Rekalde: historia y conflicto, Beta III Milenio.Leonardo, J. J. (1989): Estructura urbana y diferenciación residencial: el caso de Bilbao,
CIS, Madril.–––––––––––––, (1994) “Bilbao, historia y estructura urbana. Claves sociológicas para una
reflexión”, Bilbao. Vida, Paisajes, Símbolos, Sendoa, Oiartzun.Otamendi, J. J eta Perez de la Peña, G. (1999): Hirigintzaren kartografia Bizkaian (1857-
1956), Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo.Perez Agote, A. (1978): “Racionalidad urbana y relaciones sociales. El Gran Bilbao 1945-
75”, Saioak, 3, DonostiaPerez, J. A. (2001): Los años del acero, Biblioteca Nueva, Madril.Ruiz Olabuenaga, J. I. (2000): La ciudad soñada, BBK-Bizkaiko Gaiak, Bilbo.Salazar, J. (1979): “El planeamiento urbanístico y la estructura urbana del Gran Bilbao”,
Comun, 2, Faustino Orbegozo Fundazioa, Bilbo.Urkijo Renteria, S. (1973): Sociología y urbanismo, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo.Ustarroz, P. L. (1976): La política de vivienda en Bilbao de 1939 a 1970. Análisis del Gran
Bilbao, [lizentziaturako tesina, argitaratu gabea], Bilbo.
UZTARO, 60 - 2007 64