Pagina 1 van 30

Bijlage A Inspelen op ontwikkelingen: Brabant op Koers Inleiding 2 Arbeidsmarkt en economische ontwikkeling 4 Versterken sociale veerkracht 8 Culturele identiteit 11 Slimme en duurzame mobiliteit 13 Versnellen energietransitie 15 Vitaliteit natuur en (stedelijke) landschappen 18 Transformatie steden en dorpen 19 Klimaatadaptatie/Brabant Klimaatproof 20 Vitale natuur 21 Verduurzamen landbouw 25 Circulaire economie 26 Digitalisering 28

Pagina 2 van 30

Inleiding Het Bruto Binnenlands Product (bbp) per inwoner wordt vaak gebruikt om de welvaart van mensen te meten. De economische groei is echter niet enige factor die de welvaart van Nederlanders bepaalt. Ook aspecten als gezondheid, het hebben van werk, onderwijs, veiligheid, een gezonde leefomgeving en geluk zijn hiervoor van belang. Deze aspecten komen slechts indirect aan bod binnen het bbp. Daarom zoeken veel wetenschappers naar een andere manier om welvaart uit te drukken. De Universiteit Utrecht en de Rabobank hebben in 2017 de Brede Welvaartsindicator (BWI) ontwikkeld en aan PS aangeboden. Ook het CBS heeft met nationale en internationale partners gewerkt aan een model om de zogeheten brede welvaart in beeld te brengen. In mei van dit jaar zal de eerste Monitor Brede Welvaart van het CBS het licht zien en aan de kamer worden aangeboden. De wetenschap heeft nog geen overeenstemming over een eenduidige welvaartsindicator en leidt ook in de publieke opinie tot discussie. Recent is door Kate Raworth een model gepresenteerd dat uitgaat van een eindige economische groei, wat een mooie basis geeft voor gesprek. Provinciale Staten heeft ons verzocht om het gedachtegoed achter dit model te gebruiken in de perspectiefnota. Het model laat zien dat economische ontwikkelingen ingekaderd worden door een sociaal fundament en een ecologisch plafond. Economische ontwikkeling draagt bij aan de invulling van de sociale basisbehoeften van ieder mens. Tegelijkertijd is de economie in potentie bedreigend voor het ecologische systeem. Daarmee ontstaat in het beste geval een economisch systeem dat inclusief is en tegelijkertijd duurzaam en daardoor bijdraagt aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. En omdat deze twee eisen elkaar niet vanzelfsprekend versterken, kan er een spanning ontstaan waarin keuzes gemaakt zullen moeten worden. Keuzes die wellicht te vermijden zijn, wanneer knelpunten op een andere, innovatieve, manier worden benaderd. Het is noodzakelijk om voortdurend zicht te houden op ontwikkelingen die autonoom op ons af komen en daarnaast creatief in te spelen op wat zich dagelijks voordoet. In deze perspectiefnota schetsen we een aantal autonome ontwikkelingen en trends die naar verwachting een effect hebben op Brabant. We beperken ons daarbij tot die ontwikkelingen die grote gevolgen kunnen hebben voor de ontwikkeling van Brabant. Dit wil overigens niet zeggen dat ontwikkelingen met kleine gevolgen buiten beschouwing blijven. Deze nemen we mee in de dagelijkse beleidsuitvoering en vragen geen grote aanpassingen van beleid en blijven binnen het door PS gegeven kader.

Pagina 3 van 30

Opbouw Deze bijlage ‘Inspelen op ontwikkelingen’ is opgebouwd langs de door het college eerder vastgestelde maatschappelijke opgaven. We geven onze ambitie aan, we analyseren de trends en ontwikkelingen en beschrijven onze aanpak waartoe al besloten is of waar extra inzet noodzakelijk is. We beginnen met de ontwikkelingen van de binnenring, de sociale basis (Social Foundation). De aantrekkende economie heeft positieve effecten op de sociale basis. De gemiddelde levensstandaard is hoog en in de meeste basisbehoeften kan worden voorzien. De vraagstukken waar Brabanders mee kampen op het sociale domein (zoals dit door Raworth gedefinieerd is) zijn dus relatief. Brabanders voelen zich dan ook gelukkig, zo blijkt uit een recent onderzoek onder het BrabantPanel. Zij beoordelen hun dagelijks geluk in januari met een 8,1 en hun mate van geluk van de maand daarvoor met een 8,2. In 2017 was deze respectievelijk 8,3 en 8,1. Volgens de respondenten zijn de grootste uitdagingen voor Nederland respectievelijk: 1. (gezondheid)zorg, 2. milieuproblemen en klimaatverandering en 3. onderwijs. In 2017 was de top drie van terreinen: 1. (gezondheid)zorg, 2. integratie van minderheden (vluchtelingen en migranten) en 3. milieuproblemen en klimaatverandering. Hoewel qua onderzoeksaanpak niet helemaal vergelijkbaar zien we de volgende landelijke top 3: op de eerste plaats Samenleven ( normen en waarden/tolerantie), vervolgens Immigratie/integratie en op de derde plaats Gezondheids-/ouderenzorg (SCP Burgerperspectieven). Generaliserend gesproken: gemiddeld genomen gaat het goed, al zijn we met elkaar van mening dat niet iedereen - op alle fronten - boven het algemeen geaccepteerde minimum zit. Dankzij de groeiende werkgelegenheid daalt de werkloosheid in Brabant. Maar niet iedereen heeft hier baat bij. Een kleine groep werkzoekenden is nog niet in staat om (betaald) werk te vinden. Hun afstand tot de arbeidsmarkt blijft onverminderd groot. Vanuit zowel de opgave van sociale veerkracht als het programma arbeidsmarkt, werken we hieraan. De economische vooruitgang maakt het mogelijk om maatregelen te nemen die het ecologische plafond (Ecological Ceiling) verbeteren. Het werken aan opgaven als slimme en duurzame mobiliteit, versnellen energietransitie, vitale natuur en (stedelijke) landschappen en verduurzamen landbouw zijn daarop gericht. In het gedachtegoed van Kay Raworth is de circulaire economie een ideaalbeeld. Nu, maar zeker in de toekomst spelen digitale technologieën een sleutelrol bij het verbeteren van het dagelijks leven van mensen en bij het aanpakken van maatschappelijke opgaven. Hiervoor is in de vorige perspectiefnota de bestuursopdracht digitalisering geformuleerd en benoemen we deze maatschappelijke opgave apart. Het lijkt soms een onmogelijke opgave om zowel bij te dragen aan de sociale als aan de ruimtelijke én economische agenda binnen de door Kate Raworth beschreven grenzen. Toch zijn er voorbeelden die laten zien dat het wel degelijk kan, zij maken deel uit van de Betekeniseconomie: een groeiende beweging van ondernemingen waarbij zakelijke, ecologische en maatschappelijke doelstellingen onlosmakelijk zijn verweven in de hele bedrijfsvoering. Verantwoording In deze bijlage “Inspelen op ontwikkelingen” werken we de verschillende ontwikkelingen verder uit, waarbij we deze illustreren met enige figuren en gegevens. We hebben ons gebaseerd op actuele rapporten en publicaties van onder meer de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), het Centraal Planbureau (CPB), het Sociaal en Cultureel Planbureau(SCP), Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), onderzoeken en adviezen van PON, Telos, BrabantKennis en BrabantAdvies en evaluaties die in opdracht van de provincie zijn uitgevoerd. We zijn ons ervan bewust dat we hiermee geen volledigheid kunnen bieden gezien de

Pagina 4 van 30

omvang en snelheid waarmee publicaties verschijnen en nieuwe ontwikkelingen zich voordoen. Wij menen echter hiermee wel een adequate onderbouwing te geven van de grote lijn en rode draden in ontwikkelingen die relevant zijn en de meeste impact hebben voor ons beleid.

Arbeidsmarkt en economische ontwikkeling Ambitie Het is onze ambitie om tot de Europese top van (industriële) kennis- en innovatieregio’s te behoren. Zo kunnen we welvaart en welzijn in Brabant duurzaam garanderen en een duurzame regionale ontwikkeling stimuleren. Analyse Brabant doet het in dat opzicht goed: de provincie staat ook in 2017 hoog in het rijtje van innovation leaders. Utrecht en Noord-Brabant zijn in Nederland de enige twee provincies met het predicaat Innovation Leader. Figuur 1 Regional Innovation Scoreboard 2017

Bron: ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/regional Tevens hebben we een concurrerende economie. Mede dankzij Brabant heeft Nederland voor het tweede jaar achter elkaar een topnotering weten te behouden met een vierde positie in de ranking van meest concurrerende economieën. Dat staat in het recent gepubliceerde ‘The Global Competitiveness Report 2017-2018’ van het World Economic Forum. Hierdoor is Nederland opnieuw het meest concurrerende land van de Europese Unie. Een van de redenen voor deze uitzonderlijke positionering is volgens het rapport ‘de sterke ontwikkeling van regionale innovatie hotspots in

Pagina 5 van 30

Nederland (Brainport Eindhoven, Twente en Amsterdam) die heeft bijgedragen aan een uitzonderlijk innovatief ecosysteem’. Illustratief is ook de beoordeling van de Financial Times van het vestigingsklimaat van Europese steden en regio's, waarbij Brabant als zevende in de categorie middelgrote regio’s uit de bus komt en goed scoort op strategie voor aantrekken van buitenlandse bedrijven (tweede plaats). Zoals het World Economic Forum aangeeft is Brainport/Eindhoven de groeimotor van Brabant. De economie van Brainport Eindhoven is over de periode 2006-2016 gemiddeld met 2,5% per jaar gegroeid, tegenover een gemiddelde jaarlijkse nationale groei van 1,1%. In 2016 groeit de economie van Brainport Eindhoven met 2,8%. Dat is aanzienlijk hoger dan gemiddeld in Nederland (2,2%). Brainport Eindhoven behoort daarmee tot de snelst groeiende regio’s van Nederland. Brabant staat er dan ook in economisch opzicht goed voor. Met goede vooruitzichten voor de hoogwaardige maakindustrie, groeiende buitenlandse export, aantrekkende groothandel en toenemend consumentenvertrouwen. Ook in Brabant was vorig jaar sprake van een forse economische groei, de laatste cijfers van het CBS en CPB laten zien dat hieraan voorlopig nog geen eind komt, al vlakt de groei wel wat af. Brabant ligt boven het landelijke gemiddelde met een verwacht groeipercentage van 3,1% in 2018. Het gebrek aan arbeidskrachten is mogelijk een verklarende factor van deze afvlakkende groei. Figuur 2 Volumemutatie BBP (in % verandering ten opzichte van het voorgaande jaar)

Bron: CBS Ook buitenlandse bedrijven zien potentie in Brabant en dragen bij aan de economische groei. Zij hebben in 2016 een recordbedrag van €620 miljoen geïnvesteerd in de Brabantse economie en creëerden 2151 nieuwe banen ( bijna 400 meer dan het jaar daarvoor). Innovatie is een belangrijke factor voor zowel de groei van onze economie alsook om het hoofd te kunnen bieden aan de maatschappelijke opgaven van deze tijd. Voor het bedrijfsleven is een fiscale regeling in het leven geroepen, genaamd de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk (WBSO). In 2015 namen Brabantse bedrijven meer dan een kwart van de Nederlandse investeringen in R&D voor hun rekening. Samen met de bijdrage van grote bedrijven als ASML, Philips en VDL, zorgt dit in 2015 voor forse investeringen in de producten en diensten van de toekomst. In vergelijking met de

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

2011 2012 2013 2014 2015 2016

West-Brabant

Midden-BrabantNoordoost-BrabantZuidoost-BrabantBrabant

Pagina 6 van 30

andere provincies scoort Brabant hoog op het terrein van R&D, Brabantse bedrijven ontvangen het hoogste aandeel WBSO-middelen. De werkgelegenheid in Brabant groeit jaarlijks met ruim 56.000 banen. Dat leidt tot een afname van de werkloosheid, maar ook tot toenemende spanning op de arbeidsmarkt. We zien dit terug in de groei van het aantal openstaande vacatures: in Brabant is een forse toename te zien in 2017 ten opzichte van 2015. Onderstaande figuur laat zien dat er eind 2017 per werkzoekende 0,65 vacature beschikbaar is; begin 2015 was dat slechts 0,2. Figuur 3 Krapte op de arbeidsmarkt: verhouding vacatures/werkloze beroepsbevolking 1

Bron: CBS Veel werkgevers kampen met tekorten aan goed opgeleide arbeidskrachten, niet alleen academici maar ook technische mbo’ers. Nu al is grote concurrentie zichtbaar tussen regio’s en landen om talent te verleiden en te binden (Battle for talent). Tijdens deze hoogconjunctuur neemt de concurrentie verder toe. Naast grote personeelstekorten in de techniek en ICT zorgen technologische ontwikkelingen en digitalisering vooral in de financieel-administratieve beroepen voor een grote banenkrimp (mismatch). Technologische ontwikkelingen vragen bovendien om nieuwe vaardigheden van werknemers. Werkgevers moeten daardoor fors investeren in bij- en omscholing en in het aannemen en behouden van geschikte werknemers. Iedereen mee laten doen en alle talenten aan het werk zijn uitdagingen die we ook oppakken bij de opgave Sociale Veerkracht (zie de volgende paragraaf). In 2018 groeit de Brabantse economie volgens de ING voor het vijfde jaar op rij sterker dan landelijk. Het economische succes kent een brede sectorale basis. Met een productiegroei van ruim 10% in 2017 is de technologische industrie de absolute uitblinker. Ook in 2018 zijn machinebouwers en toeleveranciers aan de auto-industrie belangrijke aanjagers. Tegelijkertijd laten grote sectoren zoals bouw, zakelijke dienstverlening en zorg ook flinke groei zien. Binnen de zorg is er vooral extra geld voor de ouderenzorg.

1 NB: wanneer de waarde van de indicator > 1, is er in absolute zin sprake van krapte, waarde < 1, er kan sprake zijn van kwalitatieve krapte.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

Nederland

Noord-Brabant

Pagina 7 van 30

Een van de sectoren waar robotisering en digitalisering veel impact gaat hebben is de logistieke sector. De logistieke sector is van groot belang voor de Brabantse economie. De logistieke sector in Brabant is in de afgelopen jaren uitgegroeid tot een van de best presterende van Nederland. Eén op de negen werkende Brabanders heeft een logistieke functie. De sector is goed voor 160 duizend banen en voegt jaarlijks € 12,6 miljard toe. Internetbedrijven zorgen voor veel dynamiek in de logistiek. Bedrijven als Coolblue en Bol.com zorgen voor veel in banen in Brabant maar kosten ook banen bij bedrijven als It’s Electronics en de V&D. Verdere toetreding van mondiale spelers als Amazon.com op de Nederlandse markt, zullen wederom tot grote verschuivingen in de Brabantse logistieke sector kunnen leiden. Een andere snel groeiende sector is de vrijetijdssector. De Brabantse vrijetijdssector groeit twee keer sneller dan verwacht (link naar monitor en evaluatie Vrijetijdseconomie) en heeft nog de potentie om verder te groeien omdat de Brabantse aanpak werkt en we de kansen weten te benutten. De komst van meer bezoekers leidt tot meer bestedingen en tot meer banen. Aanpak De Brabantse economie kent in 2017 een groei van 3,9%. Daar zijn we als college blij mee. Onze inspanningen hebben bijgedragen aan het stimuleren en vernieuwen van economische ontwikkeling. Veel ambities op gebied van economie en innovatie uit het Bestuursakkoord zijn opgepakt of momenteel in voorbereiding voor politiek-bestuurlijke besluitvorming. Met ‘Brabant Vernieuwt’ hebben we begin 2016 een Investeringsstrategie gepresenteerd om in te spelen op de dynamische economische ontwikkelingen als onderdeel van de maatschappelijke uitdagingen. De strategie legt accenten op de clusters high tech en agrofood en de cross overs tussen deze en overige clusters, vanwege hun economische belang en toekomstpotentie. Grofweg 100 miljoen euro is al geïnvesteerd in: • economische structuurversterking, • de thema’s kennis en onderwijs (Jheronimus Academy of Data Science en Logistics Community

Brabant), • de clusters biobased economy en High Tech systemen en materialen, • Europese programma’s (veel maakindustrie/high tech) en • de komst van de MKBplus faciliteit en de MIT-Zuid regeling. Deze laatsten in nauwe samenwerking met het Rijk. Met het Rijk worden afspraken gemaakt in de context van de MKB-actieagenda, Innovatie, Energie en Circulaire economie. Voor komend jaar voorzien we investeringsvoorstellen op het thema High Tech systemen en materialen (o.a. fotonica en smart data), de crossover high tech met agrofood, het uitvoeringsprogramma lifetec & medtec Brabant en op gebied van maintenance en services. In 2018 zullen we een verkenning uitvoeren naar de samenwerking tussen de haven Rotterdam en de haven Moerdijk. Daarmee verbinden we de mainport Rotterdam met de Brainport, en alles wat daar tussen ligt. Om in te spelen op de krapte en mismatch op de arbeidsmarkt hebben wij in 2017 verschillende activiteiten ondernomen. Zo werken we binnen PACT Brabant samen met onderwijsinstellingen, gemeenten en werkgevers om de aansluiting tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt te verbeteren. Daarbij hebben we specifiek aandacht voor die groepen die, ondanks de groei van de werkgelegenheid, structureel moeite hebben met het vinden van werk en daardoor aan de kant blijven staan. Robotisering, permanent leren en alle talenten aan het werk zijn de centrale thema's voor het komende jaar binnen PACT Brabant. In het verlengde hiervan ondersteunen wij het Kennispact 3.0, waarin de gezamenlijke Brabantse MBO’s de handen ineen geslagen hebben om te komen tot verdere modernisering van het MBO, waarin – samen met werkgevers – gewerkt wordt aan een

Pagina 8 van 30

toekomstbestendig MBO. Macrodoelmatigheid, een leven lang leren en voorbereiding op beroepen van de toekomst zijn daarin sleutelbegrippen. Verder hebben vorig jaar 20 initiatiefnemers de kans gekregen om hun vernieuwende plannen uit te voeren met als doel kennis en ervaring uit de samenleving te benutten om meer mensen aan het werk te helpen en te houden. De krapte op de arbeidsmarkt – vooral zichtbaar in techniek – noopt ons tot het zijn en blijven van een aantrekkelijke regio voor buitenlandse studenten en expats. Met Brainport wordt nauw samengewerkt om talent naar Brabant te trekken en hier te behouden. Innovatie in alle sectoren is noodzakelijk om te werken aan de opgaven van Brabant. We stimuleren dan ook innovatie in alle sectoren: van fiets tot agrofood, van zorg tot sport, van de logistieke sector tot de energietransitie. We investeren samen met onze partners in de veelbelovende technieken van de toekomst zoals fotonica maar ook in sociale innovatie. BrabantAdvies heeft recent een advies uitgebracht over NextSteps in Innovatie beleid waarin zij het belang van het betrekken van burgers bij innovatie benadrukken. Een oproep die wij onderschrijven. Fotonica is één van de meest veelbelovende technieken van de toekomst. In Brabant wordt dan ook flink geïnvesteerd in deze nieuwe technologie. Jarenlang is geïnvesteerd in de onderzoeksfaciliteiten van de Technische Universiteit Eindhoven. Resultaat van deze inspanningen is het unieke kenniscluster Photon Delta. De provincie ondersteunt en helpt het midden- en kleinbedrijf bij het verkrijgen van voldoende financiering en het vinden van partners in binnen- en buitenland. De Brainport Nationale Actieagenda zet in op een blijvende groei. Om ook op langere termijn studenten, kenniswerkers en bedrijven aan Brainport te kunnen binden, is een aantrekkelijk vestigingsklimaat essentieel. De propositie van Brainport is een belangrijke bouwsteen van de actieagenda en richt zich dan ook op het versterken van een onderscheidend voorzieningenniveau, het aantrekken, opleiden en behouden van technisch talent op alle onderwijsniveaus en het realiseren van innovaties met maatschappelijke impact. De propositie past in het grotere verband van de Brainport Actieagenda, waarmee Rijk en regio de mainportstatus van deze regio nader uitwerken en samenwerken aan de opgaven van deze regio. Voor eind maart wordt de omvang van de bijdrage, na verder overleg met de regio, vastgesteld. Over de inzet en uitwerking van de opgave vindt overleg plaats in de periode tot het zomerreces tussen de betrokken regionale partijen en het Rijk. In 2018 zullen we het Economisch Programma Brabant 2020 evalueren en herijken, net als de Europese RIS strategie die de basis vormt voor de Europese programma’s. Het economisch beleid is de afgelopen jaren voornamelijk gefinancierd met middelen uit het Bestuursakkoord en de Investeringsagenda. Structurele financiering van het regionaal economisch beleid is een aandachtspunt. In de evaluatie van het Economische programma zullen ook de uitvoeringsaspecten worden meegenomen.

Versterken sociale veerkracht Ambitie Sociale veerkracht gaat over het vermogen van mensen, gemeenschappen en organisaties om met veranderingen om te gaan en is een randvoorwaarde voor een energieke en aantrekkelijke samenleving die in staat is een bijdrage te leveren aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Er is grote behoefte aan meer kennis over sociale veerkracht en effectieve interventies. Daarom hebben we gekozen voor een ontwerpende, lerende aanpak in het versterken van sociale veerkracht.

Pagina 9 van 30

Analyse Om te leren over (het versterken van) sociale veerkracht hebben we in 2017 een nieuwe monitor sociale veerkracht2 laten uitvoeren (PON/Telos) en mede opdracht gegeven aan de inventarisatie naar de Brabantse betekeniseconomie (Social Enterprise). Overall gaat het goed in Brabant maar er zijn grote verschillen, het gaat niet overal goed. Uit de nieuwe monitor sociale veerkracht blijkt dat 57% van de Brabanders zichzelf ziet als veerkrachtig, 31% van de Brabanders ziet zichzelf als deels veerkrachtig en 12% van de Brabanders ziet zichzelf als niet veerkrachtig. Dit beeld komt in grote mate overeen met dat van de vorige monitor. De veerkrachtige Brabander is onder andere vaker hoogopgeleid, heeft een hoger inkomen, heeft meer sociale contacten en is meer veranderingsbereid. Figuur 4 Sociale veerkracht in Brabant, per gemeente, 2017

Bron: Monitor Sociale Veerkracht 2018 In de nieuwe monitor ontstaat een gedetailleerder beeld van sociale veerkracht in Brabant onder andere doordat meer en nieuwe data zijn meegenomen en een verdieping heeft plaatsgevonden in de analyse. Noordoost-Brabant scoort hoger dan het Brabantse gemiddelde. West-Brabant blijft nog steeds wat achter op het gemiddelde: juist de kleinere gemeenten scoren hoog op het percentage niet-veerkrachtige mensen terwijl de stad Breda bovengemiddeld hoog scoort op het percentage veerkrachtige mensen. De middelgrote steden springen er als groep minder expliciet uit. De aanvullende data en indicatoren geven meer inzicht in verschillen binnen steden en gemeenten dus op het niveau van wijken en kernen. De (middel)grote steden Helmond, Bergen op Zoom, Roosendaal, Waalwijk, Oosterhout en Oss staan in de top tien van gemeenten met de meeste achterstanden. Tegelijk staan Waalwijk en Oss óók in de top tien van gemeenten met het hoogste percentage veerkrachtige Brabanders. Daarmee wordt een sterke tweedeling in deze steden zichtbaar. De focus die in het programma Versterken Sociale Veerkracht is gelegd op de regio West-Brabant en de middelgrote steden wordt dus bevestigd in de nieuwe monitor. Tegelijk geven de gedetailleerde analyses uit de monitor input voor een bredere dialoog over sociale veerkracht in heel Brabant en de noodzaak voor het vinden van maatwerkoplossingen.

2 De link van de monitor Sociale Veerkracht 2018 vindt u in de dagmail van 23 maart 2018

Pagina 10 van 30

Wij zullen uitkomsten van de nieuwe monitor via een Statenmededeling nader aan u duiden voorafgaand aan de behandeling van de Perspectiefnota. In de betekeniseconomie worden maatschappelijke en zakelijke doelstellingen geïntegreerd: betekenisvolle ondernemers streven naar een combinatie van maatschappelijke impact en financieel rendement. Uit de inventarisatie naar de Brabantse Betekeniseconomie blijkt dat ondernemingen die opereren binnen de betekeniseconomie (naast dat ze werkzaam zijn binnen onder meer de bouw, facilitaire dienstverlening, horeca, onderwijs, energie en voedselproductie) op veel verschillende maatschappelijke vraagstukken actief zijn. Meest genoemd: verbeteren van de zorg en/of vergroten sociale cohesie in combinatie met doelstellingen zoals het vergroten van arbeidsmarktparticipatie en/of ecologisch verantwoord ondernemen. Opvallend is ook de grote inzet van vrijwilligers bij deze ondernemingen. Betekenisvolle ondernemingen spelen daarmee een belangrijke rol bij het versterken van de sociale veerkracht en het benutten van deze veerkracht om andere opgaven te realiseren. Aanpak In 2017 heeft de lerende, ontwerpende aanpak Versterken Sociale Veerkracht zich allereerst gericht op het leren in en versterken van concrete initiatieven. We versterken initiatieven bijvoorbeeld op het punt van (sociaal) ondernemerschap, co-creatie, samenwerking, zichtbaarheid en impact. We werken samen met publieke en private partners in Stérk.Brabant: matchpoint voor sociale veerkracht. Via Stérk.Brabant worden nu al bijna 100 initiatieven bereikt op diverse uiteenlopende terreinen, zoals arbeidsmarkt (Verspild talent), energie (Dorpsmolen) en zorg (Slowcare).Deze initiatieven en partners vormen de basis voor een Brabantbreed lerend netwerk. Om sneller kennis te ontwikkelen werken we samen in Europese programma’s, organiseren we netwerkbijeenkomsten, delen we inzichten en verhalen via social media, geven we uitvoering aan de monitor sociale veerkracht, doen we onderzoek naar nieuwe ontwikkelingen (zoals de inventarisatie naar de Brabantse Betekeniseconomie) en investeren we in impactmonitoring. Nu Stérk.Brabant op volle kracht draait en we de nieuwste inzichten met betrekking tot (het versterken van) sociale veerkracht in handen hebben gaan we in de rest van deze bestuursperiode een versnelling maken in het programma Versterken Sociale Veerkracht. We bereiken meer initiatieven, zijn in staat om sneller te matchen tussen vraag en aanbod en maken het Brabantbrede lerende netwerk zichtbaar zodat meer initiatieven en partners kunnen aansluiten. Verder organiseren we een brede dialoog om tot focus en agendering te komen van de belangrijkste aandachtspunten met betrekking tot (het versterken van) sociale veerkracht voor de komende periode. Daarnaast gaan we concreet aan de slag met de aanbevelingen uit de inventarisatie Betekeniseconomie. We starten een pilot om (groei)kapitaal beschikbaar te maken voor betekenisvolle ondernemingen die aan opschaling en implementatie toe zijn. Een eerste verkenning naar innovatieve verdienmodellen is al gedaan naar aanleiding van motie 33 rondom het vraagstuk Langer gezond thuiswonen. We pakken de follow-up op: op basis van de vijf concrete initiatieven die in de verkenning zijn meegenomen ontwikkelen we een duurzaam financieel model. Via het Interreg project ITHACA leren we samen met Europese partners hoe regionaal beleid ondersteunend kan zijn aan de opschaling en implementatie van ondersteunende oplossingen bij het langer gezond thuiswonen. De vastgestelde oplossingsrichtingen sluiten aan bij de beweging van de Betekeniseconomie, door met nieuw beleid de opschaling en implementatie van integrale oplossingen te stimuleren die bijdragen aan zowel de economische, ruimtelijke als sociale agenda. Het gaat hierbij

Pagina 11 van 30

dus om oplossingen die bijdragen aan het opvullen van het gat van het Donutmodel van Kate Raworth.

Culturele identiteit Ambitie Het is onze ambitie om de onderscheidende identiteit van de Brabantse Cultuur te laten bloeien en groeien. Juist die eigenheid en openheid is kenmerkend voor Brabant. Cultuur stimuleert verbeeldingskracht en daarmee innovatie. We willen daarom cultuur een stevige positie geven en het cultuuraanbod voor iedereen bereikbaar maken. Zo draagt cultuur bij aan een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat in Brabant en aan een veerkrachtige samenleving. Analyse Cultuur geeft mensen ontplooiingskansen en creativiteit en zou in de binnencirkel van Kay Raworths Donut kunnen staan. Cultuur is daarom ook van groot belang als kritische vestigingsplaatsfactor, vooral waar het gaat om de concurrentie met andere steden om meer mobiele, hoger opgeleide kenniswerkers. Ook landelijk wordt de sleutelrol van Cultuur in de (regionale) kenniseconomie erkend (Cultuur in Beeld, Min. OC&W) ( Pas de Deux). Cultuur blijkt voor hoogopgeleiden een belangrijke factor te zijn bij de keuze voor een woonplaats en heeft daardoor een indirecte rol bij de totstandkoming van broedplaatsen voor het delen van kennis en vaardigheden. In de ‘Agenda Cultuur’ van de Raad voor Cultuur in 2015 wees de raad op de belangrijke rol van steden als brandpunten van cultureel aanbod. Mede naar aanleiding daarvan is in opdracht van OCW onderzoek uitgevoerd naar de relatie tussen ruimtelijke patronen, cultureel aanbod en concurrentiekracht ( Pas de Deux). Dat onderzoek wees uit dat er overlap zit tussen economisch presteren (woon- en werkplekken kenniseconomie) en het aanbod van culturele voorzieningen. Voor Brabant is de constatering relevant dat een poly centrische groep van nabijgelegen kleinere steden door onderlinge afstemming en specialisatie in principe de culturele aantrekkingskracht van een grote stad kan ontwikkelen. Brabant was één van de onderzochte regio’s. Naast voorzieningen in Cultuur en Sport, zijn steden met veel monumenten gewild. Mensen wonen graag in monumentale steden, waardoor de bevolking er een stuk harder groeit dan in 'nieuwere' steden. (Atlas voor gemeenten). Met de aantrekkende markt en de meerwaarde die aan monumenten wordt ontleend zijn de condities voor monumenten afgelopen jaar verbeterd. Wel is dit regio-afhankelijk: in stedelijke omgeving zijn de kansen op goede (her)bestemming groter, in landelijk gebied met krimp worden deze kansen juist kleiner. Dit blijkt ook uit de evaluatie van de bestaande onderhouds- en restauratie-inzet, (Erfgoed telt). Deze ontwikkeling is in Brabant vooral voelbaar binnen het religieuze erfgoed, juist vanwege de autonome ontwikkeling van leegkomende kloosters en kerken door verlies van de religieuze functie en ontwikkelingen in het zorgvastgoed. Voor kerken verwachten we een leegstand van 50-80% op een huidig aantal van 563 bestaande kerken, waarvan ruim de helft ook rijksmonumentaal is. De Raad voor Cultuur en Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur hebben onlangs geadviseerd over gewenste ontwikkelingen in het onroerend erfgoedbeleid (briefadvies Brede blik op erfgoed). Men pleit voor een dynamische kijk op erfgoed. Daarin wordt aanbevolen om, in het licht van de toekomstige ruimtelijke transities, aandacht te hebben voor de kwaliteit van gebieden. De verbinding

Pagina 12 van 30

wordt gemaakt met de omgevingsvisie, waarbij verhalen dienen als inspiratiebron. Er mag meer oog komen voor de gebruiker (dit vraagt een explicietere makel- en schakelrol ook in de sector), en aandacht voor doelgroepen, zoals jongeren en migranten. De economische waarde van kunst en cultuur is het deel van de waarde die de sector toevoegt aan de Nederlandse economie dat weg zou vallen als die er niet meer zou zijn. Een belangrijke indicator voor de economische waarde is de omvang van de werkgelegenheid in de culturele sector. Uit onderstaande figuur blijkt dat sprake is van een daling in 2016 ten opzichte van 2015 (vooral in Zuid-Oost Brabant), maar het overallbeeld laat zien dat de sector zich ondanks de bezuinigingen redelijk staande heeft weten te houden. Figuur 5 Ontwikkeling culturele werkgelegenheid in regio’s (indeling in COROP-gebieden)

Bron: CBS/Telos Aanpak Ter versterking en ontwikkeling van het cultuursysteem in Brabant en daarmee ook van de regio, hebben we onze culturele basisinfrastructuur versterkt door extra meerjarige inzet op cultuureducatie en professionele en amateurkunstbeoefening. Doel hierbij is dat in Brabant de culturele voorzieningen op een zodanig niveau dienen te zijn dat ze passen bij onze ambitie om de vijfde kennis- en innovatieregio van Europa te zijn. Hiertoe is in 2015 het Brabant C Fonds opgericht. Het fonds moet in Brabant kunst en cultuur van (inter)nationaal niveau mogelijk maken, het cultuursysteem versterken en financiering van kunst en cultuur innoveren. Het Brabant C Fonds is, zo blijkt uit inhoudelijke evaluatie een efficiënt en effectief instrument om de beoogde maatschappelijke doelen te realiseren. Het heeft een belangrijke en unieke aanjaag- en vliegwielfunctie. Het fonds is daarin landelijk onderscheidend en van toegevoegde waarde in het verdere instrumentarium in de provincie en Nederland. Geconcludeerd wordt dat Brabant C een uitstekend voorbeeld is van innovatieve profilering. Voor de voortzetting van Brabant C is een voorstel voor de begroting opgenomen. Onze huidige inzet van erfgoed op basis van het Erfgoedkader sluit al goed aan bij de aanbevelingen van de Raad voor Cultuur en het Planbureau voor de Leefomgeving (Brede blik op

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

2011 2012 2013 2014 2015 2016

West-Brabant

Midden-Brabant

Noordoost-Brabant

Zuidoost-Brabant

Pagina 13 van 30

erfgoed). De verhaallijnen Religieus, Bevochten, Innovatief en Bestuurlijk Brabant worden ingezet als inspiratiebron, en zijn richtinggevend en prioriterend voor onze beleidsinzet. Denk aan de inzet van onder andere de Erfgoedfabriek, waarin juist behoud van complexen door ontwikkeling centraal staat, en erfgoedwaarden gekoppeld worden aan toekomstig gebruik, verduurzaming etc. Zoals voor de Zuiderwaterlinie, waarbij we in partnerschap met gemeenten en waterschappen werken aan verdere belevingswaarde en de verbinding leggen met toekomstige opgaven op het gebied van water en natuur. Met het aflopen van de onrendabele inzet vanuit de Erfgoedfabriek voor herbestemming en de incidentele inzet voor het bredere erfgoedbeleid vragen de voor erfgoed specifieke opgaven expliciet aandacht, ook in het licht van de door ons gestelde prioriteiten binnen de verhaallijnen. In dit verband is ook de brief van het Kabinet van belang waarbij in februari de Rijksinzet voor cultuur en erfgoed op hoofdlijnen wordt toegelicht, en in april de definitieve invulling voor onderhoud en restauratie-inzet bekend wordt. Naar verwachting zullen daarin het religieuze erfgoed en de noodzakelijke grote restauraties bij Kanjermonumenten (monumenten met een restauratiebehoefte groter dan € 2 miljoen) extra aandacht krijgen. Het Rijk heeft een bestelwijziging cultuur aangekondigd waarbij stedelijke regio’s een prominentere rol krijgen. Om hierop te anticiperen is in 2017 in BrabantStad een Taskforce Stedelijke regio opgericht: samen met de B5 wordt een gemeenschappelijke visie ontwikkeld.

Slimme en duurzame mobiliteit Ambitie We werken samen met onze partners aan een veilig, slim en duurzaam mobiliteitsnetwerk voor bewoners, bedrijven en bezoekers. Een mobiliteitsnetwerk dat bijdraagt aan de concurrentie- en agglomeratiekracht van Brabant en dat keuzes biedt aan mensen en bedrijven om hun mobiliteitsbehoeften optimaal in te vullen. Analyse De omvang van de automobiliteit en de congestie zijn sterk afhankelijk van de economische groei. Dat laat ook onderstaande figuur zien met de maatschappelijke kosten van files en vertragingen in Nederland. De vorig jaar geconstateerde trendbreuk heeft zich in 2016 verder door gezet. De totale maatschappelijke kosten door files en vertragingen op het Nederlandse hoofdwegennet zijn in 2016 met ongeveer 11% toegenomen (ten opzichte van 2015).

Pagina 14 van 30

Figuur 6 Ontwikkeling maatschappelijke kosten door files en vertragingen (in miljarden euro’s) op hoofdwegen in Nederland (prijspeil 2010)

Bron: Kennisinstituut Mobiliteit (KIM) Het aantal busreizigers neemt gestaag toe, evenals het gebruik van trein en fiets. Het aantal reizigerskilometers per trein in heel Nederland nam toe van 15,2 miljard in 2005 tot 18,9 miljard in 2016, een toename van 24 procent. Dit betekent een gemiddelde jaarlijkse groei over die periode van bijna 2 procent. Ook in 2016 nam het treingebruik in Nederland met bijna 2 procent toe ten opzichte van 2015 (Bron: Kennisinstituut voor Mobiliteit. Mobiliteitsbeeld 2017). Aanpak Voor het verbeteren van de bereikbaarheid in Brabant en het terugdringen van de files kiezen we voor een meersporenaanpak gericht op technologie, innovatie en infrastructurele maatregelen. Het afgelopen jaar hebben we in dialoog met de samenleving gekeken naar de toekomst van mobiliteit in Brabant. Uit de dialoog blijkt dat Brabanders over het algemeen open staan voor vernieuwende concepten maar vaak onbekend zijn met de mogelijkheden. Over het resultaat van dit traject bent u geïnformeerd door de Statenmededeling ‘Aanbieding digitaal magazine ‘De toekomst begint nu’’. Met het experimenteren in de praktijk maken we inwoners en gebruikers bekend met nieuwe concepten, waaronder nieuwe mobiliteitsdiensten. Eén van de speerpunten uit de toekomst van mobiliteit is dat de provincie het openbaar vervoer toekomstbestendig maakt en klaar voor mobiliteit als dienst. Recent hebt u daarover een speelveldnotitie ontvangen. Op verschillende manieren proberen we de bereikbaarheid te verbeteren zoals door nieuwe technologische ontwikkelingen als de zelfrijdende auto/coöperatief rijden, slimme logistiek/stedelijke distributie en het stimuleren van het gebruik van de fiets en het openbaar vervoer. Deze inspanningen zullen niet voldoende zijn om de files op het wegennet volledig te voorkomen. Daarom hebben het Rijk en de provincie concrete afspraken gemaakt binnen Smartwayz.nl over de aanpak van een aantal infrastructurele knelpunten in Noord-Brabant. Zo start het Rijk het proces voor de verbreding van de A58 tussen Breda en Tilburg naar 2x3 rijstroken en wordt ook voor de A2 tussen Deil en ’s-Hertogenbosch een MIRT-verkenning uitgevoerd voor een verbreding van de A2 als oplossing voor de lange termijn.

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Directe + indirecte kosten

Directe kosten

Pagina 15 van 30

Om de bereikbaarheid van de regio Eindhoven te verbeteren hebben het Rijk en de regio afgesproken om het bestaande station Eindhoven Centraal om te vormen tot een internationaal knooppunt. In totaal investeren Rijk en regio ruim € 550 miljoen in het bereikbaar houden van Zuid-Nederland, een essentiële randvoorwaarde wil deze regio internationaal aantrekkelijk en concurrerend blijven voor bedrijven en medewerkers. Al een aantal jaren stimuleren wij het gebruik van de fiets. Het Rijk wil ook een impuls geven aan het gebruik (€100 miljoen eenmalig). Dit brengt kansen met zich mee voor samenwerking op projecten als B-riders, wayfinding, fietsenstalling en snelfietsroutes. In afstemming met het Rijk worden de kansen verkend voor cofinanciering door het Rijk van onderdelen van ons programma snelfietsroutes tussen de Brabantse steden en voor cofinanciering van het uitbreiden van stallingsvoorzieningen. Met de ondertekening van de eerste twee bestuursovereenkomsten is een belangrijke stap gezet in het realiseren van het netwerk van snelfietsroutes uit het bestuursakkoord. Met de B5-steden zijn in de Stedelijke Agenda BrabantStad afspraken gemaakt om de komende jaren te gaan werken aan Intelligente Transportsystemen (onderdeel van SmartwayZ), toekomstbestendig openbaar vervoer, snelle fietsverbindingen en de stedelijke logistiek. Recent is de beleidsnota Kwaliteit Provinciale Infrastructuur door het college vastgesteld en zijn de Staten hierover geïnformeerd. Hierbij is melding gemaakt dat op termijn mogelijk meer middelen (investeringskrediet) nodig zijn voor de onderhoudstaak van provinciale wegen. Of, hoeveel én wanneer deze extra middelen nodig zijn zal de komende jaren verder worden geconcretiseerd. Het extra investeringskrediet dat hiervoor nodig is, zal leiden tot hogere afschrijvingslasten en een beroep op algemene middelen.

Versnellen energietransitie Ambitie In de Brabantse samenleving van 2050 zijn er geen fossiele brandstoffen meer. We hebben alleen duurzame energie. Woningen, kantoren en fabrieken kunnen hun eigen (duurzame) energie opwekken. Op de weg rijden alleen nog maar 100% schone voertuigen. Dit is ons ideaalbeeld voor 2050. Dit beeld hebben we vertaald naar een provinciale ambitie voor het jaar 2020. De energieopgave is voor ons tweeledig: 14% duurzame energieopwekking in 2020 en de energie-innovatie stimuleren zodat het tempo van de verduurzaming na 2020 sterk toeneemt. Analyse We staan aan de vooravond van een exponentiele groei in technologische en sociale ontwikkeling als het gaat om duurzame energie. De opgave is groot. De toekomst tekent zich steeds helderder af: globaal, Europees, landelijk, provinciaal, regionaal en lokaal werken steeds meer partijen steeds intensiever samen om de energietransitie te versnellen. Dat Nederland minder afhankelijk wil zijn van het Groningse gas, en de geopolitieke verhoudingen rond fossiele brandstoffen zijn kenmerkende voorbeelden voor dit gevoel van urgentie. Uit de midterm review van ons uitvoeringsprogramma Energie blijkt dat we het gestelde doel voor 2020 voor de opwekking van duurzame energie gaan halen (doelstelling 14%, verwachte realisatie 16,5%) en dat we op besparing van energie achterblijven (doelstelling gecorrigeerd voor economische groei 4,3%, verwachte realisatie 2,2%).

Energie komt steeds dichter en dichter bij de Brabander, zowel letterlijk als figuurlijk. Het belang van een eerlijke verdeling van lusten en lasten van de energietransitie krijgt terecht al steeds meer

Pagina 16 van 30

aandacht. Hiervoor worden vormen gezocht en gevonden, bijvoorbeeld door het eigenaarschap van duurzame energie. De opgave is om het nuttige en het aangename te combineren. Dat de Brabander zich thuis blijft voelen in een omgeving waar zijn of haar energie opgewekt wordt. Daarnaast biedt duurzame energie veel economische kansen, en is daarom een gewild onderwerp voor investeerders. Als slimste regio van de wereld komen we met deze ingrediënten in Brabant tot een succesvolle aanpak. Aanpak De Brabantse tactiek die wij blijven hanteren is inzetten op meerdere paden, want deze zijn allen hard nodig voor het behalen van onze doelstellingen. Momentum is er dit jaar vanuit de vorming van een Klimaat- en Energieakkoord, waarin het Rijk sterk de regionale verbinding zoekt op vijf thema’s rond energie. Daarom stellen wij u voor een bestuursopdracht te formuleren om zo het Brabantse aandeel in deze ontwikkelingen op te nemen in de Energieagenda 2018-2030. Onze inzet op elektrisch vervoer draagt op dit moment al bij aan een koploperspositie in Nederland, en wij zetten ons in om deze positie te behouden, aan de hand van ons 100.000 voertuigenplan. Denk bijvoorbeeld aan ons zero-emissie busvervoer, en de samenwerking met het programma mobiliteit, de B5-steden en Enexis om tot de uitrol van innovatieve en onderscheidende laadinfrastructuur te komen. Bijna een kwart van de landelijke laadpalen staat al in Brabant. Figuur 7 Ontwikkeling elektrische voertuigen in Noord-Brabant en Nederland (aantal elektrische personenauto’s per 100.000 personenauto’s)

Bron: Klimaatmonitor

Een ander belangrijk thema is voor ons de komst van aardgasvrije wijken. Aankomende jaren werken we met een sterke, gezamenlijke ambitie aan dit doel. In de Stedelijke agenda Brabantstad zetten wij met de B5 in op 5000 woningen die van het aardgas afgaan, waarbij we verbindingen leggen met de lopende OP-zuid projecten voor nul-op-de-meter-woningen. Daarnaast werken we ook aan vermindering van het gasgebruik door energiebesparing. Dat deze benadering succesvol is, blijkt uit de gestage daling van het gasgebruik (gecorrigeerd voor temperatuur) per woning. In ongeveer tien jaar tijd is het gebruik met 20% afgenomen.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2014 2015 2016

Noord-Brabant

Nederland

Pagina 17 van 30

Figuur 8 Ontwikkeling gebruik aardgas (temperatuur gecorrigeerd) en elektriciteit woningen (Geïndexeerd, 2008=100).

Bron: Klimaatmonitor Vanwege de uitdaging om innovaties betaalbaar en opschaalbaar te maken in Brabant, is het voor de provincie essentieel om in te zetten op doorontwikkeling van disruptieve innovaties. Dat doen we bijvoorbeeld met onze inzet op Fuelliance (opslag van energie) en rond zonnecellen die in materiaal geïntegreerd zijn (BIPV), waarbij wij onderzoeksclusters ondersteunen (met onder andere Solliance en Tu/e). De aanwezigheid van deze onderzoeksclusters en de bereidheid van bedrijven en particulieren om op grote schaal te investeren in duurzame energieopwekking, zoals zonne-energie, maken Noord-Brabant bij uitstek geschikt voor disruptieve ontwikkelingen. De ontwikkeling van opgewekte zonne-energie is explosief. Het opgewekte vermogen is in vijf jaar tijd met een factor 30 gegroeid. Figuur 9 Geïndexeerde ontwikkeling opgewekte zonne-energie in Nederland en Noord-Brabant (Geïndexeerd 2010=100)

Bron: Klimaatmonitor

70

80

90

100

110

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

gasgebruik woningenBrabant

gasgebruik woningenNederland

elektriciteitsgebruikwoningen Brabant

elektriciteitsgebruikwoningen Nederland

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Nederland

Noord-Brabant

Pagina 18 van 30

Wij zijn ook launching customer. De ambitie is dat ons provinciehuis een voorbeeldfunctie gaat vervullen in overheidsland (e-catcher). We zetten ons dit jaar extra in om innovaties sneller naar de markt te brengen. Daarnaast zetten wij extra in op besparing bij de industriële grootverbruikers. Dat doen wij door specifieke afspraken te maken met de grootste energieverbruikers. Via het VTH beleid zetten we in op de aanpassing van bestaande vergunningen, delen van kennis en leveren van expertise.

De energietransitie is ook een transitie van onderop. In partnerschap met andere organisaties breiden we onze communicatie naar inwoners en bedrijven verder uit. En we investeren in de totstandkoming en uitvoering van regionale energiestrategieën. Sociale innovatie/participatie staat voor ons hoog in het vaandel, waarbij we samen met het programma sociale veerkracht en gemeenten ook inzetten op projecten gericht op betaalbaarheid van energie voor iedereen. Ook de sociale participatie rond Windmolens langs de A16, is voor ons een ambitie die we bij andere windprojecten gaan vasthouden.

Het instrument ‘Develop to invest’ dat we bij de BOM hebben ondergebracht, blijkt succesvol in de ontwikkeling van projecten. De energieopgave is een opgave met grote financiële impact, waarbij veel - maar niet alle - investeringen revolveren. Daarom zullen we onderzoeken of we met de netwerkbegroting en andere instrumenten zoals het Energiefonds, de immunisatieportefeuille, en vanuit het ontwikkelbedrijf nieuwe financiële arrangementen kunnen inrichten.

Eind van dit jaar ontvangt u de Energieagenda 2018-2030, die wij samen met partners, met betrokkenheid van PS, en in samenhang met de omgevingsvisie hebben vorm gegeven.

Vitaliteit natuur en (stedelijke) landschappen De opgaven uit het bestuursakkoord ‘Beweging in Brabant’ richten zich op de ingrijpende transities die zowel in Brabant als daarbuiten gaande zijn, zoals energietransitie, voedsel, klimaatverandering, krimp en groei en de daaraan gerelateerde leegstand. Deze transities hechten zich niet op een blanco vel: het Brabantse landschap met zijn enorme kracht én kwetsbaarheid is vertrek- en landingsbaan tegelijk. Landschap, ook het stedelijk landschap, definiëren we als ‘het grootste integratiekader waar belangen en verlangens samenkomen’. De kwaliteit van het landschap van Brabant maakt Brabant tot een fantastische regio om te wonen, te werken, te bezoeken en te verblijven. Een top vestigings- én leefklimaat, waaraan elke opgave bijdraagt. De intensieve veranderingen die nu in hoog tempo gaande zijn vragen om een nieuwe blik op het landschap. Een gesprek dat wij graag met u willen voeren in het kader van de Omgevingsvisie. En niet meer als een apart ‘groen beleidsveld’, maar ook verweven met het stedelijke verhaal. Voor de ondersteuning van het verdere proces rondom de omgevingsvisie is een voorstel voor de begroting opgenomen. Binnen deze maatschappelijke opgaven zijn verschillende ontwikkelingen die hun weerslag hebben in het landschap en die we kort langs willen lopen. Ambitie Onze ambitie is dat alle mensen in Brabant in een natuurrijke, gezonde en veilige omgeving kunnen leven. Daarnaast wil de provincie natuur en landschap vanuit hun intrinsieke waarde beschermen en een plek geven in de samenleving zodat ze ten goede komen aan alle Brabanders. Een slimme netwerkstad, een aantrekkelijk landschap en een vitaal natuursysteem vormen de basis voor een goed

Pagina 19 van 30

leef- en vestigingsklimaat. We koppelen dit aan drie factoren die op een goed leef- en vestigingsklimaat van invloed zijn: transformatie steden en dorpen, klimaatadaptatie en vitale natuur. Transformatie steden en dorpen Ambitie De samenstelling van de Brabantse bevolking verandert de komende tijd sterk en nieuwe woonvormen en -concepten dienen zich aan. Tegelijkertijd liggen er binnen onze steden en dorpen grote opgaven op inbreidings-, herstructurerings- en transformatielocaties, vaak in combinatie met het herbestemmen van leegstaand en leeg komend vastgoed. Het is onze ambitie de komende jaren stevig in te zetten op deze opgaven en – samen met betrokken partijen – bij te dragen aan het (her)ontwikkelen van binnenstedelijke (transformatie)locaties en het herbestemmen van leegstaand vastgoed. Analyse Zoals uit onze bevolkings- en woningbehoefteprognose blijkt, springen bij alle demografische ontwikkelingen vooral de vergrijzing en sterke toename van het aantal eenpersoonshuishoudens in het oog. Samenhangend met de nog altijd flinke groei van het aantal (kleine) huishoudens zal de Brabantse woningvoorraad tot 2050 nog met ca. 160.000 woningen moeten toenemen. Liefst driekwart, ongeveer 120.000 woningen, is in de komende tien tot vijftien jaar al nodig. Met de veranderende bevolkingssamenstelling verschuift het accent van gezinshuishoudens naar een meer gedifferentieerde woningbehoefte. Andere groepen – ouderen, alleenstaanden en een breed palet aan specifieke doelgroepen – gaan het beeld bepalen en de vraag richt zich meer op stadscentra en dorpskernen. De komende jaren is het zaak dit ‘demografisch momentum’ te verbinden met binnenstedelijke transformatieopgaven en de aanpak van leegstandsvraagstukken. We zetten hiertoe het woningbouwprogramma – nu het nog kan en er de eerstkomende tijd nog een flinke bouwopgave ligt – optimaal in. Deze lijn van duurzame verstedelijking is een van de kernpunten uit onze Brabantse Agenda Wonen. Omdat er in veel andere vastgoedmarkten (per saldo) niet veel meer hoeft te worden toegevoegd aan vierkante meters of zelfs sprake is van krimp en (toenemende) leegstand, wordt in het licht van de transformatieopgaven immers vaak gekeken naar wonen als nieuwe bestemming. Figuur 10 Leegstand naar type gebouwen, per regio

Bron: Provincie Noord-Brabant

Pagina 20 van 30

Bovenstaand figuur geeft per regio en per type vastgoed aan welk percentage van de bestaande oppervlakte van deze gebouwen momenteel leeg staat. CBS-gegevens laten zien dat in Brabant ten opzichte van andere provincies al veel nieuwe woonruimte wordt gecreëerd door transformaties. Aanpak Om de kwaliteiten van Brabant te behouden en te versterken zal het accent de komende jaren steeds meer komen te liggen op het vernieuwen en verduurzamen van bestaand (binnen)stedelijk gebied. De urgentie en opgaven zijn groot, zoals ook is aangegeven in het voorontwerp van de Brabantse Omgevingsvisie. Veelal gaat het om integrale gebiedstransformaties waarin tal van sociaal-maatschappelijke en ruimtelijk-kwalitatieve (transitie)opgaven samenkomen en waarbij een stevige verbinding ligt met thema’s als economische structuurverbetering, mobiliteit en bereikbaarheid, duurzaamheid en energie, klimaatadaptatie, sociale veerkracht en erfgoed. In lijn met deze opgaven richten wij – op het snijvlak van de programma’s Wonen, Werklocaties, Brabantse Aanpak Leegstand en Erfgoed, en in nauwe samenhang met ons provinciale Ontwikkelbedrijf – momenteel een ‘transformatietafel’ in. Naast meer beleidsmatige aspecten rond duurzame verstedelijking (transformatiepotenties in beeld) richt deze tafel zich vooral op de provinciale rol en deelname aan concrete gebiedstransformaties (kennis en kunde, verbinden en aanjagen, financiën en fte’s). Dit sluit nauw aan op onze lijn om als provincie meer gebieds- en ontwikkelingsgericht te (willen) werken. Het sluit ook aan bij de verkenning die we met BrabantStad en partners gaan doen naar het economisch vestigingsklimaat en de mogelijkheden voor een Stedelijk transformatieprogramma. Uiteraard zullen wij – afhankelijk van de specifieke casussen – ook andere provinciale programma’s en thema’s met deze integrale gebiedsopgaven verbinden. Concrete keuzes rond onze inzet bij (complexe) gebiedstransformaties worden in de loop van 2018 gemaakt waarbij er een accent ligt op binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen in de middelgrote steden in Brabant (M7). De Voortgangsrapportage Brabantse Aanpak Leegstand laat zien dat in Brabant veel beweging gaande is in de aanpak van leegstand. De gecombineerde aanpak van enerzijds ‘de kraan dicht draaien’ en anderzijds ‘innovatieve transformaties stimuleren’ slaat aan. In RRO-verband actualiseren wij daarom afspraken over deprogrammeren en het voorkomen van nieuwe leegstand met gebruikmaking van de (herziene) Ladder Duurzame Verstedelijking. Ook benutten we externe expertise, zoals die van de Retailadviescommissie. Daarnaast zullen wij ook onze provinciale kennisfunctie verder versterken. Klimaatadaptatie/Brabant klimaatproof Ambitie We hebben de ambitie om in Brabant in 2020 klimaatproof te handelen en te zijn in 2050. Dit houdt in dat we pieken van grote hoeveelheden neerslag kunnen opvangen in het water- en bodemsysteem zodat schade en overlast beperkt worden. Het Brabantse beeklandschap kan hierin een belangrijke rol spelen, ook om overlast in het bebouwd gebied te voorkomen. Tegelijkertijd houden we water zo veel mogelijk vast om het in tijden van droogte te kunnen benutten. Slimme oplossingen zorgen in steden voor voldoende afkoeling. We zorgen dat de grote rivieren voldoende ruimte hebben zodat de veiligheid niet in het geding is. Analyse De urgentie en noodzaak om ons aan te passen aan het veranderende klimaat zijn groot en nemen de komende jaren alleen maar toe. We ervaren de gevolgen van klimaatverandering nu al en in

Pagina 21 van 30

grotere hevigheid dan aanvankelijk gedacht. De hetere en drogere zomers, de heftige zomerbuien en nattere winters hebben effecten op een groot aantal terreinen, waarvan sommige effecten voor de hand liggen (zoals frequentere schade in land- en tuinbouw, verschuiving klimaatzones en hittestress) en andere op het eerste gezicht misschien onverwachter zijn (zoals de stijging van het aantal allergiedagen, verminderde productiviteit van werknemers, veranderingen in ziekten en plagen en toename van de kans op natuurbranden en uitval IT-voorzieningen). We krijgen vaker te maken met zware neerslag en de rivieren moeten meer water kunnen afvoeren. Om hierop voorbereid te zijn, zijn flinke aanpassingen nodig, zowel in de stedelijke omgeving als in het landelijk gebied, waaronder de natuur. Maar ook van ons menselijk gedrag zoals BrabantKennis recent tijdens de trendnacht besprak. BrabantKennis heeft ook recent een longread uitgebracht waarin besproken wordt of we klimaatverandering en klimaatbeleid ook ten goede laten komen aan de natuur. Aanpak Brabant heeft in een brede overheidscoalitie samen met de provincie Limburg, waterschappen en gemeenten de ambitie uitgesproken om als koploper versneld aan de slag te gaan met klimaatadaptatie. Over de aanpak ‘Naar een klimaatbestendig Brabant’ hebben wij u geïnformeerd. Ook in het voorontwerp omgevingsvisie hebben we onze lijnen voor de aanpak van Brabant Klimaatproof beschreven. Veel maatregelen zullen worden genomen door gemeenten en waterschappen en als provincie kunnen we een deel faciliteren. Maar we maken ons er sterk voor dat de nationale aanpak via het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie ook financiering vanuit het Rijk kent. Naast klimaatadaptatie zien we in het regeerakkoord van kabinet Rutte III aanknopingspunten voor mogelijke besluitvorming over Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer. In het kader van de bestuursopdracht 'Connecting Delta' blijven we hierop alert, samen met de provincies Zeeland en Zuid-Holland. De bescherming tegen overstromingen vanuit de rivieren doen we door een combinatie van dijkversterking en rivierverruiming. Rivierverruiming leidt tot lagere hoogwaterstanden, leent zich voor een kwaliteitsimpuls van het rivierengebied en voor een combinatie met realisering van andere opgaven en ambities (natuur, recreatie, economie). Dit bevordert de omgevingskwaliteit als belangrijke randvoorwaarde voor het vestigingsklimaat. In 2018 gaan we bestuurlijke afspraken maken over een tweede tranche rivierverruimingsmaatregelen. Vitale natuur Ambitie We streven naar het realiseren van een robuust netwerk van natuurgebieden. Door groene verbindingen te leggen tussen de natuurgebieden zorgen wij ervoor dat dieren en planten niet geïsoleerd raken en voor behoud van vitale, levensvatbare populaties van soorten. Analyse Het Planbureau voor de Leefomgeving constateert in de (tussen)balans Leefomgeving 2017 dat biodiversiteitsdoelen nog niet binnen bereik zijn, maar dat de biodiversiteit in Nederland na een lange tijd van afname enigszins herstelt. Zo neemt de gemiddelde kwaliteit van de Nederlandse landnatuur recent weer iets toe, na een lange periode van daling. Positief is ook dat het sinds 2005 wat beter gaat met bedreigde soorten: de Rode Lijsten worden niet meer langer en de mate van bedreiging is gemiddeld wat afgenomen. Het herstel is echter nog beperkt en niet overal zichtbaar. Voor Brabant is het beeld iets negatiever dan de landelijke trend. De afname van de biodiversiteit en van de populaties van verschillende diersoorten is nog niet overal gestopt. Natuurherstelmaatregelen en

Pagina 22 van 30

systeemmaatregelen die worden genomen in het kader van het leefgebiedenbeleid (en Natura 2000/PAS) hebben lokaal positief effect. Daarom is het van groot belang in te zetten op een uitvoering van de voorgenomen maatregelen en het realiseren van het Natuur Netwerk Brabant. Ondanks een daling in de uitstoot van ammoniak door veehouderijen en een daling in de uitstoot van stikstofoxides door verkeer en industrie, is de stikstofdepositie voor de natuur en waterkwaliteit onverminderd hoog. Bij hogere concentraties stikstof en fosfor kunnen veel plant- en diersoorten die oorspronkelijk in en rond het water voorkomen, niet meer gedijen. Brabant is een provincie met veel vee, verkeer en industrie. Hierdoor komen er veel stoffen in de lucht, zoals onder andere (ultra)fijnstof en stikstofdioxide. Luchtkwaliteit is belangrijk voor een gezonde leefomgeving. In het Provinciaal Milieu- en Water Plan 2016-2021sluiten we hierbij aan door de WHO-norm (20 ug/m3 voor fijnstof PM10) als streefwaarde te hanteren, die de helft bedraagt van de wettelijke Europese en Nederlandse norm. In voornamelijk de grote steden en in een aantal gebieden met intensieve veehouderij wordt de EU-grenswaarde nog overschreden. Maar zelfs onder de WHO streefwaarde treedt nog gezondheidsschade op. Het tegengaan van de verdroging van de natte natuur heeft onverminderd onze aandacht, omdat dit vaak een belangrijke voorwaarde is voor het realiseren van biodiversiteitsdoelen. Figuur 11 Biodiversiteit (Geïndexeerd 1995-1996 = 100)

Bron: Provincie Noord-Brabant Het tempo van verwerving en inrichting van nieuwe natuur verloopt gestaag, blijkt uit de evaluatie van het BrUG. Met het instellen van het Groen Ontwikkelfonds Brabant is er nog geen versnelling bereikt in de geplande aanleg en inrichting van nieuwe natuur. Het huidige tempo wordt vooral bepaald door de mogelijkheid agrarische grond aan te kopen om deze vervolgens om te zetten naar nieuwe natuur. Daarnaast zijn gemeenten en terreinbeheerders terughoudend met initiatieven omdat ze met de invoering van Brabant Uitnodigend Groen (BrUG) zelf een deel van de kosten dragen.

50

60

70

80

90

100

110

120

Brabantsenatuur

heide

bossen

graslanden

moerassen

Pagina 23 van 30

Figuur 12 Verwerving en Inrichting nieuwe natuur (in hectare)

Bron: Provincie Noord-Brabant Voor natte natuurgebieden is de kwaliteit van het water van groot belang. Zonder meer moeten in 2027 alle wateren voldoen aan de eisen van de Kaderrichtlijn Water. De inspanningen om via natuurlijke inrichting van waterlopen de condities voor waterkwaliteit te verbeteren leveren positief resultaat op. Niettemin worden in de meeste oppervlaktewateren de normen overschreden, vooral voor de meststoffen nitraat en fosfaat. Gemiddeld is de overschrijding bijna een factor 2. Dit betekent dat vooral deze meststoffen in grote delen van Brabant beperkend zijn voor het halen van de waterkwaliteitsdoelen. Figuren 13 Kwaliteit oppervlaktewater op locaties waar het water de provincie Noord-Brabant verlaat.

a) Gemiddelde totaal stikstof [mg/l] in 9 Brabantse stromende wateren

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

Opgaveverwerving2011-2028

conform BrUG

Realisatieverwerving2011-2017

conformVRN2017

Opgaveinrichting 2011-2028 conform

BrUG

Realisatieinrichting 2011-2017 conform

VRN2017

Provinciale NNB (ha)

Rijks NNB (ha)

0123456

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

norm

Pagina 24 van 30

b) Gemiddelde totaal fosfor [mg/l] in 9 Brabantse stromende wateren

Bron: Oppervlaktewaterkwaliteitsmeetnetten van de waterschappen. Als provincie hebben we een belangrijke rol als grondwaterbeheerder. De provincie verstrekt vergunningen voor grondwateronttrekkingen voor de drinkwatervoorziening en industrie (groter dan 150.000 m3/jaar) en open bodemenergiesystemen. De benutting van het grondwater in Brabant verdient aandacht, ook met het oog op een robuuste drinkwatervoorziening voor de toekomst. Aanpak De tussentijdse evaluatie van de beleidsvisie Brabant Uitnodigend Groen (BrUG) heeft geleid tot een actualisatie van het natuurbeleid (zie statenvoorstel beleidsactualisatie BrUG). Daarbij hebt u twee belangrijke deelprogramma’s van dit beleid (Biodiversiteit & Leefgebieden en Natuur & Samenleving) gecontinueerd en via aanpassing van de grondnota (via een addendum) een versnelling van de grondverwerving mogelijk gemaakt zodat het Natuurnetwerk Brabant (NNB) tijdig kan worden gerealiseerd. Naar aanleiding van uw motie over de mogelijkheden voor nieuwe natuur door het Brabants bedrijfsleven ontwikkelen we nieuwe instrumenten om ondernemers te helpen bij financieringsconstructies, willen we meer pachtvormen mogelijk maken en stimuleren we bedrijven bij vrijwillige CO2-compensatie door bosaanleg (aantrekkelijk systeem; beprijzen, keurmerk). Wat betreft het verbeteren van de luchtkwaliteit hebben we volgens de EU-richtlijnen voldoende meetstations, maar om op lokaal niveau de WHO norm beter te kunnen volgen is een intensivering van metingen aan te bevelen, een intensivering van gedragsbeïnvloeding (meer fietsgebruik en elektrisch rijden). Daarnaast wordt bezien of we vanuit onze rol als bevoegd gezag vergunningen kunnen aanscherpen voor emissies. Dit gaat uit vier miljoen voor een periode van vijf jaar, waarvan een verdeelsleutel wordt voorgesteld: 1/3 Rijk, 1/3 provincie, 1/3 gemeenten. Er zijn geen toezeggingen gedaan en er dient nader uitgewerkt te worden wat voor subsidies benut kunnen worden en of/hoe het ministerie aanhaakt. Voor het verbeteren van de waterkwaliteit zijn vooral aanpassingen in het huidige landbouwkundige gebruik essentieel (zie verduurzamen landbouw), inclusief de aanpak van mestfraude. Provincie, waterschappen en (agrarische) grondgebruikers brengen de problematiek steeds scherper in beeld en stellen hiervoor gebiedsgerichte oplossingen voor. In 2018 wordt nieuw grondwateronttrekkingsbeleid opgesteld, conform de uitgangspunten van het Provinciaal Milieu- en Water Plan 2016-2021 en afgestemd op de draagkracht van het grondwatersysteem.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

norm

Pagina 25 van 30

Ook het VTH-instrumentarium is hiervoor van belang. Voor het zomerreces van 2018 zal een nieuw Instrumenteel VTH-kader ter vaststelling aan PS worden voorgelegd. De financiële gevolgen van dit nieuwe kader zullen in beeld worden gebracht. Het vast te stellen VTH-kader wordt opgenomen in de provinciale begroting 2019. Eerder (najaar 2017) werd aan PS al een VTH-taakanalyse aangeboden. Hiervoor is een stelpost opgenomen in de begroting. Op dit moment is nog niet duidelijk of deze bijgesteld dient te worden.

Verduurzamen landbouw Ambitie Agrofood is een belangrijke sector voor Brabant. Binnen de gehele keten, van toeleverancier, primaire sector tot de verwerkende industrie wordt veel waarde toegevoegd. Als provincie hebben we in het bestuursakkoord 2015-2019 de volgende ambitie geformuleerd: toewerken naar een maatschappelijk geaccepteerde en gewaardeerde sector die diervriendelijk produceert, past in zijn natuurlijke omgeving en geen onaanvaardbare gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Daarnaast is in de Uitvoeringsagenda Brabantse Agrofood (UBA) de doelstelling geformuleerd om in 2020 tot één van de meeste slimme en duurzame agrofoodregio’s van Europa te behoren. Analyse De eerder beschreven transitie in de agrofoodsector is nog niet afgerond. Daarnaast zijn er verschillende (nieuwe) trends binnen de sector waarneembaar die aandacht vragen. Deze trends zijn soms een intensivering van een al bekende ontwikkeling en soms een nieuwere ontwikkeling: • Klimaatverandering, zowel de invloed van het klimaat op de sector als de invloed van de sector

op het klimaat. Voedsel en natuur is één van vijf sectortafels ten behoeve van het Klimaat en Energie Akkoord dat het rijk en de koepels voor de zomer met elkaar sluiten.

• Hogere mate van omgevingsbewustzijn vooral op het gebied van gezondheid. • Toenemende aandacht voor het sluiten van kringlopen (eindigheid grondstoffen/circulariteit). • Toenemende vraag naar plantaardige eiwitten voor menselijke consumptie. • Invloed van de keten en beïnvloedingsmogelijkheden via de ketens en de invloed van dataficatie. • De mogelijkheden voor verbinding met de high tech-sectoren. • De sterk afgenomen biodiversiteit op boerenland. Verder zijn er ontwikkelingen die de agrofoodsector bedreigen en die vragen om een reactie als provinciale overheid, zoals fraude en ondermijnende criminaliteit. Tot slot is het wenselijk om gezien enkele ontwikkelingen binnen de glastuinbouwsector (waaronder de noodzakelijke energietransitie) ons ruimtelijk beleid op het gebied van glastuinbouw tegen het licht te houden. U ontvangt conform eerdere toezegging een notitie over de toekomstige kaderstelling glastuinbouw. Aanpak 2017 was het jaar van de veranderingen in de veehouderij. Na lange en intensieve voorbereidingen, onder meer via de mestdialogen, stelden Provinciale Staten op 7 juli nieuw beleid vast voor agrofood en de natuur. Op 10 november volgde het pakket ondersteunende maatregelen. Vanwege de mestfraude bleef 2017 in het teken van de veehouderij staan.

Pagina 26 van 30

Er zijn 12 ondernemers beloond met een agrofoodpluim. In 2017 werd vijf jaar Agri Meets Design gevierd. De landbouwinnovatiecampus, tot stand gekomen via design thinking, staat verfrissend en stevig op zijn benen. We joegen mooie innovaties aan via onder andere POP3, Translab en LIB. En er werd bijvoorbeeld gestart met de samenwerking met de horeca opleiding van KW1C rondom Dutch Cuisine en mannenvlees. Er is in 2017 een start gemaakt met een ambitieus project om voor alle diercategorieën in de varkenshouderij voor zowel verbouw als nieuwbouw een stal te testen die zonder luchtwasser kan werken en een beter stalklimaat en waarschijnlijk betere resultaten geeft. Oogmerk van dit staltype is dat mest vrijwel meteen gescheiden wordt zodat er nagenoeg geen geur, ammoniak en fijn stof ontstaan. Gezien bovenstaande trends is er in de komende periode continuering van de inzet van de provincie Noord-Brabant –in nadrukkelijke samenwerking met andere partijen- noodzakelijk. Instrumenten, de landbouwinnovatiecampus, het uitreiken van de Agrofoodpluim en programma’s als Food up! passen in dat beeld. Ook de in het regeerakkoord benoemde “warme sanering van de varkenshouderij” vereist actie van de provincie. In 2018 en 2019 krijgen de ondersteunende maatregelen verder vorm, wordt het programma plantaardig ter uitvoering gebracht en wordt er intensief verder gewerkt aan het bevorderen van innovatie. Vanuit het Innovatieprogramma Agrofood ligt de focus op de cross-over Agrofood en Hightech. Bedoeling is om de Brabantse agrofood verder te vernieuwen, gebruikmakend van geavanceerde technologiekennis en -toepassingen. Hiermee willen we nieuwe businesskansen creëren voor zowel agrofood als Hightech. Verder zal in een nieuwe periode de effectuering van de genomen besluiten op 7 juli 2017 extra aandacht vragen. Zowel de (nasleep van de) rechtsgang door andere partijen alsook het extra toezicht en handhaving. Op dit moment is er geen capaciteit en zijn geen middelen geraamd voor stimulerend beleid in de volgende bestuursperiode. De huidige inschatting is dat het gaat om een soortgelijke inzet als op dit moment waarbij zowel de rollen van de rechtmatige overheid, de samenwerkende en de responsieve overheid –in samenhang- zullen moeten worden belegd. Op een aantal punten ontstaat voor of rond de zomer zicht op de benodigde inzet, zoals het Klimaat en Energie Akkoord tussen de koepels en de warme sanering van de varkenshouderij uit het regeerakkoord. Ook op de punten van fraude en ondermijning neemt het inzicht toe. In 2018 wordt de evaluatie van de Uitvoeringsagenda Brabantse Agrofood (UBA) uitgevoerd. Daarnaast is BrabantAdvies momenteel bezig met het opstellen van een advies over het toekomstperspectief voor de landbouw in Brabant. Dit advies zal zich richten op hoe de landbouw er in bijvoorbeeld 2030 uit zou moeten zien, waarbij verdienmodellen, maatschappelijke acceptatie en milieu een belangrijke rol spelen. Mede op basis van de uitkomsten van de evaluatie van de huidige Uitvoeringsagenda Brabantse Agrofood en het advies van Brabant Advies over de toekomst van de Brabantse Agrofood (beiden najaar 2018) zal de benodigde inzet nader worden ingevuld.

Circulaire economie Ambitie In 2050 is Brabant top kennis- en innovatieregio in Europa. Herbruikbaarheid van producten, materialen en grondstoffen en het behoud van natuurlijke hulpbronnen zijn in de gehele Brabantse economie uitgangspunt. Het streven naar waardecreatie voor mens, natuur en economie gaan hand in hand. De Brabantse economie is vergaand circulair. In 2030 verminderen we samen met

Pagina 27 van 30

maatschappelijke partners het gebruik van niet vernieuwbare grondstoffen (mineraal, fossiel en metalen) met 50 %. Figuur 14 Wat levert circulaire economie Nederland op?

Bron: Referentie TNO, bewerking PLB. Analyse Zoals aangegeven in de inleiding is er mondiaal, nationaal en ook regionaal een groeiend besef dat onze huidige economische koers niet is vol te houden en leidt tot uitputting van niet-hernieuwbare grondstoffen en energiebronnen. De Circulaire economie biedt een kansrijk perspectief op een sterke gezonde economie zonder dat dit ten koste gaat van mens en milieu. Circulaire economie kan een wezenlijk bijdrage leveren aan de klimaatopgave: het voorkomen van verdere opwarming van de aarde. Afgelopen jaar is er een Strategische Verkenning uitgevoerd naar de transitie naar een Circulaire Economie (CE) in Brabant. De vraag die hierin centraal stond was of de wijze waarop CE belegd is in de provinciale programma’s voldoende is om die transitie vorm te geven en welke rol de provincie kan spelen om hierin een versnelling aan te brengen. Het rapport dat in maart 2017 is opgeleverd beschrijft de urgentie en kansen van een circulaire economie. U bent hierover geïnformeerd via de statenmededeling Verkenning Circulaire Economie (april 2017). Uit de verkenning blijkt dat er op het gebied van CE al diverse initiatieven lopen binnen de bestaande programmalijnen. Ook in het traject van de Omgevingsvisie is circulaire economie één van de vier hoofdopgaven. Tegelijkertijd concludeert het rapport dat de huidige aanpak versnipperd is. Door het ontbreken van een heldere gezamenlijke definitie, strategie en focus ontbreekt het aan handelingsperspectief. Aanpak Conform de aanbevelingen van de verkenning stellen wij een Agenda Circulaire economie op. Wij sluiten hierbij aan op de definitie en strategische doelstellingen uit het Rijks brede programma Circulaire economie en de bijbehorende prioritaire thema’s. Uitgangspunt is dat de uitvoering plaatsvindt door de bestaande provinciale programma’s, zodat CE stevig verinnerlijkt is in deze programma’s.

Pagina 28 van 30

Het doel van de agenda is om focus aan te brengen door middel van een heldere ambitie en strategie. Daarbij is aandacht voor de korte termijn en een doorkijk naar de langere termijn, c.q. de nieuwe bestuursperiode. Hierdoor ontstaat een gezamenlijk handelingsperspectief als basis voor nieuwe initiatieven binnen de bestaande programma’s. Circulaire economie wordt daarmee een vast onderdeel van de opgaven binnen de programma’s en één van de richtinggevende principes bij inkoop en aanbestedingen. De ontwikkelingen op het gebied van de circulaire economie zijn sterk in beweging. Circulaire Economie is ook onderwerp op de Interbestuurlijke Agenda van Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen. Omdat het kabinet circulaire economie koppelt aan de klimaatopgave liggen de grootste kansen in het afsluiten van het nationale Klimaat- en Energieakkoord (zie Energietransitie). De afspraken die in dit verband worden gemaakt met medeoverheden, bedrijfsleven en maatschappelijke partijen worden in de zomer van dit jaar op hoofdlijnen gemaakt en vervolgens in de tweede helft van het jaar uitgewerkt. Belangrijke invalshoek hierbij is welke initiatieven kansrijk en opschaalbaar zijn en waarbij een gezamenlijke inspanning van regio en Rijk nodig is. Hierbij zoeken de overheden samen naar mogelijkheden om circulaire initiatieven financieel aantrekkelijker te maken. De agenda sluit zoveel mogelijk aan bij deze ontwikkelingen.

Digitalisering Ambitie Nederland wil gidsland zijn in digitalisering: als slimme regio loopt Brabant voorop. We willen in samenhang kansen oppakken van digitalisering, omgaan met bedreigingen en effectief meebewegen met veranderingen. Analyse Wereldwijd, ook in Brabant, voltrekt zich een ingrijpend transitieproces naar een nieuwe economische en maatschappelijke werkelijkheid die voortkomt uit ontwikkelingen in de digitale wereld. Het internet en de daarmee verbonden technologische ontwikkelingen zoals social media, kunstmatige intelligentie, internet of things, robots, drones, blockchain en big data zijn volwassen geworden. Dit leidt in Brabant tot tal van initiatieven waarbij deze technologieën worden ingezet ten behoeve van maatschappelijke vraagstukken, maar ook in de optimalisatie van bestaande, of de creatie van nieuwe business modellen. Aanpak Vanuit de ambitie sneller en adequater in te springen op deze ontwikkelingen hebben Provinciale Staten aan Gedeputeerde Staten gevraagd via de Perspectiefnota 2017 een strategische verkenning uit te voeren naar het onderwerp Digitalisering. Het resultaat van deze verkenning is de Visie Digitalisering, die in het voorjaar wordt aangeboden aan PS. Onze inzet rondom Digitalisering concentreert zich op drie externe speerpunten: Brabant Smart Regio, Ruim baan voor de dataeconomie, Heel Brabant Digitaal Verbonden en één interne: de provinciale organisatie ‘fit for future’ (zie statenmededeling Digitalisering).

Pagina 29 van 30

I Brabant Smart Region

In Brabant willen we – als innovatieve kennisregio - voorop lopen met het inzetten van digitale technologieën om de samenleving van de toekomst te creëren. In onze regio komen de technologische kennis én de sociale daad- en draadkracht bijeen om deze complexe, meervoudige en onderling verweven vraagstukken voortvarend ter hand te nemen. Daarbij gaat het om meer dan alleen techniek: juist in Brabant zetten we in op het oplossen van maatschappelijke vraagstukken, op experimenteren en leren, en mag iedereen meedoen. De inzet van digitale technologieën ten behoeve van maatschappelijke vraagstukken kan een veelheid van provinciale thema’s betreffen, uiteenlopend van veiligheid, sociale inclusie, waterbeheer, slimme mobiliteit, agrofood transitie, duurzaamheid tot slimme zorg. Met deze visie sluiten we vanuit een regionaal perspectief aan op de smart city ontwikkelingen waaraan landelijk, en bij diverse Brabantse steden, volop mee wordt gedaan. Een Brabantse Smart Region strategie kan de krachten bundelen van de Smart City-inzet van individuele steden en dorpen, en schaalvoordelen organiseren, bijvoorbeeld via BrabantStad. Het organiseren van kennisuitwisseling, samenwerking en schaalvoordelen rondom de inzet van (open) data en de toepassingen op het gebied van de internet of things helpt de Brabantse overheden en institutionele partners in de doorontwikkeling naar één overheid. Als provincie dragen we daarbij een buitengebied perspectief aan: wij hechten belang aan de verbinding tussen het stedelijk gebied en het landelijk gebied in Brabant en identificeren mogelijkheden tot samenwerking rondom ‘buitengebied’ vraagstukken als agrofood, toerisme, waterbeheer en digitale verbindingen. Hierbij gaan we het liefst integraal en gebiedsgericht te werk. II Ruim baan voor de data economie

Dataficering is een mondiaal technologische trend die gaat over het verkrijgen van digitale data uit de omgeving, van mens en machine, en het vertalen van deze data in informatie en daarmee toegevoegde waarde. De economische impact van dataficatie is op Europees niveau becijferd: In 2015 werkten in Europa 6 miljoen mensen in data gedreven banen. Studies laten zien dat in 2020 dit aantal is toegenomen tot 10,43 miljoen data werkers, een stijging van ruim 14%. In de EU zijn er in 2016 255.000 data bedrijfjes – dit aantal zal toenemen tot 359.050, een stijging van 8,9%. In de zelfde tijdsperiode zal de waarde van de data economie stijgen van 300 miljard in 2016 naar 739 miljard in 2020, waarbij het aandeel in het bruto Europees product stijgt van 2% naar 4% in het totaal. In de komende jaren wordt de samenwerking met de Jheronimus Academy of Data Science geïntensiveerd, onder andere via de oprichting van een JADS Associatie. Ook zet de provincie samen met onder andere EZK, TNO, Brainport Development en FME in op de oprichting van een Smart Data hub en een Smart Data Value Association. Gezien de vele initiatieven die ontstaan rondom de oprichting van data hubs, data coöperaties en data platformen gaan we nieuw beleid ontwikkelen over de provinciale rol hierbij, en de manieren waarop we startende data bedrijven het beste kunnen ondersteunen. Via een traject Data Competentie zoeken we uit hoe we MKB bedrijven beter kunnen ondersteunen bij de digitale transitie en hun data kennis en kunde. III Heel Brabant digitaal verbonden

Digitale infrastructuren blijven van vitaal belang om in deze Brainport regio op digitaal vlak de koploperpositie vast te houden. De markt is aan zet, maar realiseert niet vanzelf de nieuwste typen verbindingen (zoals een 5G lab, Internet of Things verbindingen of glasvezel in stedelijke centra) zonder dat overheden hierbij een actief stimulerende rol vervullen. Ook worden openheid en privacy veiligheid niet bij alle type verbindingen in voldoende mate gegarandeerd. Om deze reden herijken wij komend jaar onze inzet in digitale infrastructuren.

Pagina 30 van 30

De inzet van het Breedbandfonds Brabant willen we geschikt gaan maken voor inzet van digitalisering voor maatschappelijke opgaven, de provinciale inzet ten behoeve van de nieuwe data economie en onze gewijzigde inzet rondom digitale infrastructuren. IV Fit for future

De digitalisering van de Brabantse samenleving vraagt ook om een verandering binnen onze provinciale organisatie en in de wijze waarop deze met de omgeving interacteert: sneller, digitaler en meer als een overheid samen met partners. Hierbij wordt gewerkt zowel vanuit kansen van nieuwe en technologische mogelijkheden, als vanuit toenemende wettelijke plichten. Binnen de bestuurlijke opdracht Digitalisering worden op dit vlak specifieke zaken onder de aandacht gebracht die onze interne organisatie “fit for future” moeten houden en waarvoor extra voorzieningen nodig zijn. Het gaat dan om informatieveiligheid, data privacy, data management, elektronische dienstverlening en de ontwikkeling van een nieuw werkplekconcept. Ook wordt het informatiebeleid herijkt. Hieruit komen voorstellen voor activiteiten en projecten voort, die een impuls bieden voor de provinciale organisatie, een versnelling teweeg brengen of het gevolg zijn van recente of komende wetgeving. Denk hierbij aan kansen op het gebied van samenwerking met interne en externe partners of verbetering van benutting van data.

B-1/5

Bijlage B Financieel beeld Ter ondersteuning van de integrale afweging door Provinciale Staten in het kader van de Perspectiefnota, wordt inzicht verschaft in de actuele vrije begrotingsruimte. De vrije begrotingsruimte, zoals die resulteert na verwerking van besluitvorming over de begroting en slotwijziging, vormt hiervoor het uitgangspunt. Ook worden de ramingen van de provinciale inkomsten geactualiseerd op basis van de meest recente realisatie en ontwikkelingen. Tenslotte hebben wij ieder jaar de intentie om bij de Perspectiefnota een voorlopige indicatie van het netto besteedbaar rekeningresultaat te geven. Op dit moment kunnen wij hiervoor echter nog geen indicatie afgeven binnen redelijke marges van waarschijnlijkheid (+10%/-10%). Daarom hebben wij de voorlopige indicatie als pm opgenomen. Uiterlijk begin april ruimschoots voor de behandeling van de Perspectiefnota in Provinciale Staten staat het netto besteedbaar rekeningresultaat vast. Op 6 april zullen wij het platform P&C hierover bij behandeling van de Perspectiefnota in het platform informeren. Totaal financieel kader Vrije begrotingsruimte In mln. €

2018 2019 2018 -

2019

2020 2021 2022 Struct.

Saldo na bestuursrapportage

37,7 37,6 75,3 37,3 9,8 17,8* 17,6

Slotwijziging, incl. definitieve verwerking bestuursopdrachten bij begroting

-17,3 -4,9 -22,2 -7,0 -6,5 -0,2

Financieel effect provinciale inkomsten

+11,7 +13,5 +25,2 +1,2*** +1,2 +1,2 + 1,2

Voorlopige indicatie financieel effect jaarrekening

PM - PM - - -

Resterende vrije begrotingsruimte

32,1 46,3** 78,3** 31,5 4,5 18,8 18,8

* bij financieel kader bij de begroting was 2022 de structurele jaarschrijf. Bedrag is incl. structurele doorwerking afschrijvingslasten, die bij de begroting buiten beschouwing was gelaten

** incl. afrondingseffect *** bijdrage Zeeland 2020 wordt gedekt uit het nog niet geraamde accres Toelichting op financieel effect provinciale inkomsten De actualisatie van de algemene provinciale inkomsten vindt plaats voor provinciefonds, opcenten MRB, indexatie en treasury. In mln. € 2018 2019 2020 2021 2022 Structureel a provinciefonds (accres) +10,5 +12,3 PM* PM PM PM

b opcenten MRB +1,2 +1,2 +1,2 +1,2 +1,2 +1,2

c indexatie 0 0 0 0 0 PM

d treasury 0 0 0 0 0 0 Totaal financieel effect provinciale inkomsten

+11,7 +13,5 +1,2 +1,2 +1,2 +1,2

* bijdrage aan Zeeland wordt in 2019 financieel verwerkt gelijktijdig met het accres

B-2/5

Ad a Provinciefonds

Ontwikkeling accres: De jaarlijkse ontwikkeling van de omvang van de algemene uitkering uit het provinciefonds wordt grotendeels bepaald door de normeringssystematiek van het Rijk. Het provinciefonds is gekoppeld aan ontwikkelingen van de uitgaven van het Rijk. De jaarlijkse toe en afname van het provinciefonds, dat voortvloeit uit de koppeling aan de rijksuitgaven, wordt het accres genoemd. Met dit accres gaat het provinciefonds via de methode van trap op en trap af mee met de rijksuitgaven. De raming 2018 (e.v.) van het accres is uit voorzichtigheidsoogpunt, niet geraamd, volgens de financiële grondslagen van de begroting 2018. De meicirculaire 2018 bevat een nieuwe doorkijk van het accres 2018 en verder. Naast het accres 2018 zal er een afrekening plaatsvinden van het accres 2017 en het BCF (Btw Compensatie Fonds) 2017. Het is niet te voorspellen welk effect de afrekeningen hebben op de hoogte van de algemene uitkering 2018. Op basis van de meest recente circulaire zou het accres op ca. € 15 mln. uitkomen voor 2018 en een globale inschatting € 23 mln. voor 2019. Voorgesteld wordt om nu alvast een financiële ruimte te ramen van €12 mln. (raming 80% van het accres 2018) voor 2018 en € 13,8 mln. (raming 60% van het accres 2019) voor 2019, vooruitlopend op de meicirculaire 2018. Eventuele tegenvallers in het accres en afrekeningen uit 2017 kunnen worden opgevangen binnen het niet geraamde accres en zullen niet gelijk tot bijstelling van de financiële ruimte leiden. Het uiteindelijke definitieve accres 2018 en 2019, inclusief toekomstige bijstellingen, heeft een structurele doorwerking vanaf 2020. Voorzichtigheidshalve wordt de doorwerking vanaf 2020 slechts als stelpost geraamd en louter voor de benodigde dekking (hoogte) in relatie tot de indexering van de begroting vanaf 2020. De ontwikkelingen in het accres als gevolg van het regeerakkoord van het Rijk en de afspraken voor de inzet hiervan via een interbestuurlijk programma, zijn op dit moment onvoldoende concreet om de effecten hiervan mee te nemen in de raming van het provinciefonds. Tijdelijke bijdrage aan Zeeland: Het IPO heeft in 2017 een tijdelijke commissie onder leiding van de heer G.J. Jansen gevraagd een onderzoek te doen naar de financiële problematiek van Zeeland. De aanleiding hiervoor was de "weeffout" in het verdeelmodel (dat per 1 januari 2017 in werking is getreden) over de wijze waarop de Overige Eigen Middelen (OEM) voor de provincie Zeeland hierin vertaald zijn. Om de snelheid in het proces van wetsvaststelling van het nieuwe (huidige) verdeelmodel te houden is in 2016 besloten dat dit geen aanleiding vormde de unanimiteit te verbreken, mits in de navolgende periode een (tijdelijke) oplossing hiervoor kan worden gevonden. In januari 2018 is het rapport van de commissie “Financiële Problematiek Provincie Zeeland” aan de provinciebesturen aangeboden. In afwachting van de volgende herijking van de systematiek heeft de commissie-Jansen II een (tijdelijke) oplossing gevonden voor de hierboven genoemde weeffout in het huidige verdeelmodel voor het Provinciefonds.

B-3/5

De financiële consequentie betreft bijdrage van € 4,5 mln. aan provincie Zeeland, als correctie op de weeffout in het verdeelmodel van het provinciefonds, over een periode van 3 jaar. Ad b Opcenten MRB

Gelet op de autonome ontwikkelingen van het wagenpark stijgt de geraamde opbrengst van € 249,5 naar € 250,7 mln. De raming is gebaseerd op een stabiele omvang van het wagenpark per 1-1-2018 en een gelijkblijvend opcententarief van 76,1. Het betreft een structurele stijging wat structurele financiële ruimte geeft. Eventuele bijstelling voor ontwikkelingen van het wagenpark gedurende het jaar, zal bij de bestuursrapportage worden meegenomen. Ad c Indexatie

De stelpost indexatie is beschikbaar voor de dekking van de indexatie van de begroting vanaf 2020. Bij het besluit van het BA 2015-2019 structureel ca. € 4 mln. voor indexatieknelpunten gereserveerd. Dit bedrag is structureel om in de periode vanaf 2020 indexatie te kunnen dekken. Het is uiteindelijk aan een volgend bestuur om over het indexeren van de begroting een besluit te nemen. Om het volgend bestuur hiertoe een besluit te laten nemen zijn de volgende maatregelen en uitgangspunten bepaald. Bij het verlaten van de geïndexeerde begroting in 2016 werd een volume van ca € 200 mln. aan de uitgavenkant geïndexeerd. Uitgaven gedekt door reserves en uitgaven gekoppeld aan overige inkomsten werden niet geïndexeerd. De begroting van uitgaven en inkomsten is vanaf 2016 is veranderd. Het te indexeren volume moet hierdoor opnieuw worden bezien. Aan de uitgavenkant van de begroting zijn een aantal tijdelijke middelen, die niet werden geïndexeerd, structureel vanaf 2016 in de begroting geraamd. Dit betroffen structurele taken en uitgaven gedekt uit algemene middelen en daardoor lopen deze bedragen met ingang van een nieuwe bestuursakkoordperiode mee in het te indexeren volume. Aan de inkomstenkant van de begroting zijn eerdere grote specifieke uitkeringen met een eigen dekking voor indexatie ondergebracht in het provinciefonds. De indexering van deze uitkeringen lopen nu mee in het accres van het provinciefonds en worden niet meer afzonderlijk geïndexeerd. De uitgaven die gekoppeld zijn aan deze voormalige uitkering lopen daardoor nu ook mee in het geïndexeerde volume. Het totale volume wat in aanmerking zou moeten komen voor indexatie bedraagt nu ca. € 400 mln. Bij een gemiddeld indexatiepercentage van 1,6%, zou de indexatielasten uitkomen op ca. € 6,4 mln. voor 2020 met een cumulatieve doorwerken van € 12,9 voor 2021. Voor de dekking van indexatielasten zijn de volgende mogelijkheden beschikbaar • Stelpost indexatie • Indexatie opbrengst MRB • Accres Provinciefonds (stelpost vanaf 2020) • Bezuinigingen • (Algemene middelen) Het volume en het verwachte indexatiepercentage worden periodiek bijgesteld bij elk afweegmoment tot aan de verkiezingen van Provinciale Staten in 2019. Als onderdeel van het nieuwe bestuursakkoord worden de financiële consequenties van de indexatie in beeld gebracht. De keuze om wel of niet te indexeren, zowel van de inkomsten als van de uitgaven, wordt overgelaten aan het nieuwe college. Deze keuze wordt betrokken bij het opstellen van de begroting 2020. Indien de hierboven genoemde dekkingsmogelijkheden onvoldoende middelen bevat komen de financiële effecten ten laste van de begrotingsvrije ruimte (algemene middelen).

B-4/5

De volgende uitgangspunten zijn van toepassing. • Indexatie van de uitgaven en opcenten MRB tegen hetzelfde indexatiepercentage van 1,6%. • Een volume van € 400 mln. indexeren aan de uitgavenkant van de begroting, vanaf 2020. • Een volume van € 250 mln. aan de inkomstenkant (opcenten MRB), vanaf 2020. • Ambtelijke Loonkosten zitten begrepen in het volume van 400 mln. • Cao-effecten op de loonkosten worden ook gedekt uit de beschikbare middelen voor indexatie. • Afwijkende externe afspraken worden ook gedekt uit de beschikbare middelen voor indexatie.

In mln. € 2020 2021 2022 2023 Lasten

Indexatie van de lasten 6,4 12,9 19,5 26,2 Dekkingsmogelijkheden

Indexatie opcenten MRB 4,0 8,06 12,2 16,4

Stelpost indexatie (vanaf 2021 vast bedrag) 3,9 4,0 4,0 4,0

Accres provinciefonds (stelpost)* 0 0,8 3,3 5,8

Financieel effect op algemene middelen 0 0 0 0 * Op dit moment is het niet nodig om de totale structurele doorwerking van het accres 2019 (€ 13,8

mln.) te ramen (als stelpost) ter dekking van de indexatielasten. Ad d Treasury

Overzicht van de geplande rente– en dividendinkomsten 2018 t/m 2022:

Wij verwachten dat vanaf 2020 de inkomsten lager zijn dan het doelrendement van € 122,5 miljoen (excl. De niet gemaakte rentekosten). Dit tekort loopt op van €3 mln. in 2020 naar € 10,6 in 2021 en € 15,6 in 2022. Het tekort wordt gedekt door de rente– en dividendreserve. Deze reserve bedraagt per ultimo 2019 naar verwachting € 185 miljoen. Het tekort wordt o.a. veroorzaakt door de in 2019 afgeloste aandeelhouderslening aan Enexis. In 2017 zijn maatregelen genomen om het rendement te verhogen, maar door de lage rentestand zijn deze maatregelen onvoldoende om structureel het doelrendement te halen.

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

2018 2019 2020 2021 2022

Nog te realiserenherbeleggingen (1,5%)

Leningen in het kader vanpublieke taak

toegerekende en nietgemaakte rentekosten

Verwachte dividendinkomstenEnexis

"zekere" inkomsten uitbeleggingen +aandeelhouderslening

B-5/5

In de toekomst kunnen eventueel andere maatregelen genomen worden om de begroting structureel dekkend te houden, zoals bezuinigen op de kosten of verhogen van de opbrengsten (MRB). Op basis van het bestaand beleid (dekking van het tekort uit de rente en dividendreserve) heeft het geen invloed op de financiële ruimte 2018-2022.

1

MIPP Sleutelprojecten

Meerjaren Integrale Planning Projectbijdragen

Bij lage C bij Perspectiefnota 2018

De samenleving verandert en de provincie beweegt mee. Als gevolg van de veranderingen in de samenleving worden wij steeds vaker benaderd door

maatschappelijke partners met de vraag of de provincie in initiatieven en projecten kan en wil participeren. Dit betreft vaak projecten geïnitieerd

vanuit de samenleving, waarbij de betrokken partijen nadrukkelijk ook zelf willen investeren. Het blijkt voor ons nog dikwijls lastig dergelijke

projecten te faciliteren. We vullen onze ‘netwerkende rol’ nog vaak in vanuit sectoraal ingevulde en belegde beleidsprogramma’s. Om echter goed

mee te kunnen bewegen met de veranderingen in de samenleving en om unieke kansen te verzilveren zullen wij ook ruimte moeten inbouwen in

onze beleidsprogramma’s om daarop te kunnen inspelen.

Door het Meerjaren Integrale Planning Projectbijdragen (MIPP) voor sleutelprojecten verrijken wij ons instrumentarium om sleutelprojecten te

kunnen realiseren en kansen te verzilveren. Dat doen we door gelijke tred te houden met het ritme en de dynamiek van initiatiefnemers en partners

binnen sleutelprojecten vanuit onze eigen ambities en met het oog op maatschappelijke meerwaarde.

Voordat de concrete sleutelprojecten de revue passeren, is er ter vaststelling door Provinciale Staten de werkwijze aangescherpt voor

sleutelprojecten waarvoor besluitvorming is gewenst vóór de volgende actualisering van het MIPP .

1

Introductie

Bij de begroting 2018 hebben uw Staten besloten tien sleutelprojecten in de verkenningsfase op te nemen. Wij hebben daarbij de opdracht gekregen

verkenningen uit te voeren naar deze tien sleutelprojecten. Deze verkenningen hebben geleid tot het volgende:

• drie projecten kunnen naar de besluitvormingsfase:

• Schoolpleinen van de toekomst;

• Mozaïek Dommelvallei en

• Robuuste beekdalpassages A58 en N65;

• één project is niet langer als sleutelproject aangemerkt (Stedelijke agenda Brabantstad);

• zes projecten blijven in de verkenningsfase: in dit MIPP staat de actualisatie met de huidige stand van zaken.

Via het nu voorliggende MIPP stellen wij u voor vijf potentiële sleutelprojecten op te nemen:

• Talent in Brabant;

• Van Gogh Brabant;

• MindLabs;

• Energyweb XL en

• SOLARGE.

2

Samenvatting

Inhoudsopgave

Introductie De sleutelprojecten: verkenningsfase

Samenvatting Metalot 11

Inhoudsopgave Delta zichtbaar in beweging 16

Brainportcity – EIK XL 20

MIPP Sleutelprojecten Gebiedsopgave N261/N269 26

Kaders en principes 4 Biomakerij 29

Gefaseerde werkwijze 6 Zuiderwaterlinie 32

Maatschappelijke meerwaarde in beeld 9

Talent in Brabant 38

Van Gogh Brabant 42

MindLabs 45

Energyweb XL 48

SOLARGE 51

De sleutelprojecten: besluitvormingsfase

Schoolpleinen van de toekomst 55

Mozaïek Dommelvallei 61

Robuuste beekdalpassages A58 en N65 65

In het ‘MIPP Sleutelprojecten’ wordt invulling gegeven aan flexibel

financieren in een netwerk georiënteerde werkwijze. Deze werkwijze

is ingericht volgens onderstaande principes:

Eigen ambities centraal

Dit eerste principe lijkt wellicht paradoxaal. Een gedachte die op het

oog mogelijk meer voor de hand ligt is dat in deze werkwijze juist de

ambities van anderen centraal worden gesteld. Netwerk georiënteerd

werken betekent echter niet dat de provincie met alle winden mee moet

waaien.

Netwerk georiënteerd werken vraagt juist scherpte in de eigen

ambities. Dit echter wel op een wijze die ruimte biedt aan de dynamiek

van onze omgeving. Dit vraagt op termijn bijvoorbeeld om

beleidsprogramma’s die zijn geformuleerd vanuit de ‘bedoeling’ en

minder vanuit een vooraf gedefinieerde instrumentele invulling. Bij

dergelijke beleidsprogramma’s wordt het beoogde doelbereik

vastgelegd, maar de nadere invulling kan gedurende de looptijd

veranderen of nog worden vormgegeven. Met het MIPP

Sleutelprojecten wordt deze werkwijze geïnitieerd. Toekomstige

sleutelprojecten worden ook altijd gefinancierd vanuit lopende

beleidsprogramma’s.

Sturing en verantwoording

Er is gekozen voor een sturings- en verantwoordingsfilosofie

die is gebaseerd op een kwalitatieve en ontwikkelgerichte aanpak.

Zorgvuldige kaderstelling en verantwoording bij sleutelprojecten met

daarin een heldere rolverdeling tussen Provinciale Staten en

Gedeputeerde Staten is daarin cruciaal.

In de werkwijze worden twee fases gehanteerd (verkenning en

besluitvorming). Via de P&C-cyclus wordt twee keer per jaar

inzicht in de sleutelprojecten gegeven.

Gelet op de opgedane ervaringen bij het Ontwikkelbedrijf en de

Erfgoedfabriek én de kaderstellende rol stuurt Provinciale

Staten op de doelen, voortgang en realisatie van (het totaal van)

sleutelprojecten. De Staten vervullen ook de opdrachtgevende rol ten

behoeve van de verkenningsfase.

Besluitvorming over de uitvoering binnen de individuele projecten ligt

bij Gedeputeerde Staten, zodat kan worden ingespeeld op de

dynamiek en het ritme van de buitenwereld door snel te kunnen

schakelen op projectenniveau. De keuzes die op projectenniveau

worden gemaakt worden zorgvuldig vastgelegd en verantwoord aan

Provinciale Staten.

4

MIPP SLEUTELPROJECTEN: KADERS EN PRINCIPES

Afwegen: maatschappelijke en financieel

In de systematiek worden projecten vanuit twee perspectieven

gewogen; maatschappelijk én financieel.

Bij sleutelprojecten wordt de balans tussen financiële en

maatschappelijke meerwaarde inzichtelijk gemaakt en wordt

geprobeerd deze te optimaliseren. Met betrekking tot het definiëren

van maatschappelijke meerwaarde worden naast de provinciale

ambities de ‘functionele waarde’, ‘belevingswaarde’ en

‘toekomstwaarde’ centraal gesteld.

Deze waarden zijn uitgewerkt op pagina 10.

Naast deze maatschappelijk georiënteerde kaders, moeten

projecten ook financieel haalbaar zijn. Vanuit financieel

perspectief worden onze arrangementen vanuit de

onderstaande principes ingevuld:

• Uitgangspunt is dat sleutelprojecten zo maximaal mogelijk

en minimaal voor 50% vanuit bestaande provinciale

programma’s worden gefinancierd. Het maatschappelijk

rendement dat met sleutelprojecten wordt gerealiseerd

rechtvaardigt dit ook. De sleutelprojecten dragen immers bij

aan doelstellingen van reeds vastgestelde programma’s.

Daarbij geldt dat, indien financiering vanuit bestaande

programma’s onvoldoende is om het sleutelproject tot

uitvoering te brengen, de vrije begrotingsruimte als sluitsteen

in beeld komt.

• De financiële inspanning bij sleutelprojecten is afhankelijk van en

gerelateerd aan de context waarbinnen de ambities kunnen

worden gerealiseerd. Dat betekent dat we bijvoorbeeld soms

alleen kiezen voor impulsen in onrendabele (investering)gedeelten,

soms kiezen voor een bijdrage in een (langdurigere) exploitatie of

op een andere manier projecten meefinancieren.

• Er is sprake van een evenwichtige bijdrage van derden aan het

sleutelproject.

5

MIPP SLEUTELPROJECTEN: KADERS EN PRINCIPES

Om ons te kunnen positioneren ten opzichte van initiatieven en

projecten moeten de provinciale ambities helder zijn. Door een

gefaseerde werkwijze zorgen we ervoor dat Provinciale Staten vanuit

het portfolio van sleutelprojecten de totstandkoming van projecten

kunnen initiëren, volgen, accenten kunnen leggen en kunnen bijsturen.

In de P&C-cyclus wordt de voortgang van de sleutelprojecten

inzichtelijk gemaakt. Dit wordt gedaan aan de hand van ‘facts en

figures’ en in elke fase vier vragen te beantwoorden:

• Wat betekent dit sleutelproject voor Brabant?

• Waar staan we nu?

• Waar willen we naar toe?

• Wat is de maatschappelijke meerwaarde? (‘functionele waarde’,

‘belevingswaarde’ en ‘toekomstwaarde’)

Twee fases

In het MIPP worden sleutelprojecten opgenomen die GS aan PS

voorleggen. Deze projecten kunnen in de basis in twee fases zitten:

• de verkenningsfase;

• de besluitvormingsfase.

Verkenningsfase

Provinciale Staten geven opdracht aan GS om verkenningen van

sleutelprojecten uit te voeren.

In deze fase worden projecten geselecteerd die mogelijk als

sleutelproject worden uitgewerkt. De richting en de scope van het

project worden in deze fase -met initiatiefnemers en andere

betrokkenen- gedefinieerd.

De volgende elementen worden in deze fase tenminste uitgewerkt:

• Aan welke provinciale ambitie(s) draagt het project bij?

• Wat is de maatschappelijke meerwaarde van het project? (o.b.v.

gebruikerswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde)

• Wat zijn de financiële implicaties van het project en hoe kan het

worden gefinancierd?

In deze fase worden projecten kortom nader getoetst op de beweging

en haalbaarheid. Ook worden de rollen en verantwoordelijkheden van

de betrokken partijen in deze fase vastgelegd.

6

MIPP SLEUTELPROJECTEN: GEFASEERDE WERKWIJZE

Rol Provinciale Staten:

• Opdrachtgever voor de verkenningen van projecten.

• Kennisnemen van de status van verkenningen via de P&C-cyclus.

Deze rapportage biedt de gelegenheid om bij te sturen.

Rol Gedeputeerde Staten:

• Voorstellen doen voor projecten t.b.v. de verkenningsfase.

• Verkennen, op basis van de opdrachtverlening door PS, van de

projecten.

Besluitvorming

Voor projecten die zijn opgenomen in de besluitvormingsfase stemmen

PS bij de vaststelling van het MIPP in met de definitieve scope en stellen

ze de maximale aanvullende provinciale bijdrage uit algemene middelen

daarvoor beschikbaar.

Het resultaat van de vorige fase is dat de scope voor de projecten is

vastgelegd, de maatschappelijke meerwaarde in beeld is gebracht en

voor realisatie van het project is een participerende of stimulerende rol

van de provincie noodzakelijk. Daarover vindt in deze fase

besluitvorming plaats.

• Stimuleren

De provincie is één van de partners die het initiatief verder wil helpen.

De positie van de provincie in deze rol is niet die van investeerder. We

kunnen bij deze strategie wel beperkt procesmiddelen inzetten (geld,

menskracht of specifieke expertise).

• Financieel participeren

Als een financiële bijdrage van de provincie noodzakelijk is construeren

we een financieel arrangement conform de principes en

uitgangspunten zoals eerder beschreven in ‘afwegen: maatschappelijk

en financieel’.

Rol Provinciale Staten:

• Via de P&C-cyclus kennisnemen van de uitgewerkte verkenningen

en richting geven aan de sleutelprojecten ten behoeve van de

verder besluitvorming en realisatie.

• De voortgang van de realisatie bewaken.

• De rapportage biedt de gelegenheid om bij te sturen.

Rol Gedeputeerde Staten:

• Op basis van verkenningen besluiten over provinciale rolneming.

• Rapporteren en verantwoorden over besluitvorming en realisatie

via de P&C-cyclus .

Het MIPP wordt tweemaal per jaar ter besluitvorming aan PS

voorgelegd. Namelijk bij de Perspectiefnota (in april) en bij de begroting

(in november).

7

MIPP SLEUTELPROJECTEN: GEFASEERDE WERKWIJZE

Aangescherpte werkwijze

Tussentijdse besluitvorming

Het kan voorkomen dat in de periode tussen twee MIPP’s over een

sleutelproject dat in de verkenningsfase zit, voordat over een volgend

MIPP besloten wordt, al besluitvorming moet plaatsvinden,

bijvoorbeeld om een bestuurlijke of wettelijke deadline te halen.

GS zijn in dat geval niet gemandateerd om hierover te besluiten.

Voor projecten, waarbij de verwachting is dat deze

uitzonderingssituatie zich zal voordoen, kan in het MIPP bij het

betreffende sleutelproject een voorstel voor een mandaat aan GS

worden opgenomen. Voorwaarde is daarbij wel dat de projectscope

vaststaat, maar dat er nog laatste elementen moeten worden ingevuld,

voordat het project daadwerkelijk besluitvormings- en

uitvoeringsgereed is, bijvoorbeeld dat (een) externe partij(en) nog

moet(en) instemmen project.

Dat wil zeggen dat in ieder geval:

• de provinciale doelstellingen waaraan het project bijdraagt, duidelijk

zijn en dat de meerwaarde van het sleutelproject is onderbouwd;

• de maximale bijdrage van de provincie aan het project vaststaat en

tevens is aangegeven hoe minimaal 50% hiervan wordt afgedekt uit

bestaande middelen.

Instrument in ontwikkeling

Het MIPP is een relatief nieuw instrument, een instrument in

ontwikkeling. Bij de totstandkoming van een nieuw MIPP evalueren wij

het proces van de totstandkoming daarvan en betrekken wij de

ervaringen en leerpunten bij de voorbereiding van een volgend MIPP.

Samenvattende opdracht:

Aan Provinciale Staten worden gevraagd om:

1. in te stemmen met het beschikbaar stellen van een bijdrage uit

algemene middelen voor de uitvoering van:

a. Schoolpleinen van de toekomst;

b. Mozaïek Dommelvallei;

c. Robuuste beekdalpassages A58 en N65;

2. kennis te nemen van de geactualiseerde stand van zaken van de

projecten in de verkenningsfase van het MIPP en van het afvoeren

van het project Stedelijke agenda Brabantstad;

3. in te stemmen met het opnemen van de volgende projecten in de

verkenningsfase van het MIPP:

a. Talent in Brabant;

b. Van Gogh Brabant;

c. MindLabs;

d. Energyweb XL;

e. SOLARGE;

4. Gedeputeerde Staten de opdracht te geven om de projecten die in

dit document in de verkenningsfase zijn opgenomen nader te

verkennen en uit te werken;

5. in te stemmen met de hiervoor beschreven aangepaste werkwijze

MIPP voor tussentijdse besluitvorming.

8

MIPP SLEUTELPROJECTEN: GEFASEERDE WERKWIJZE

De maatschappelijke meerwaarde wordt gedefinieerd vanuit de provinciale ambities en de ‘functionele waarde’, ‘belevingswaarde’ en

‘toekomstwaarde’. Genoemde waarden dwingen ons om de maatschappelijke waarde vanuit verschillende invalshoeken te definiëren.

De vergelijkbaarheid van projecten wordt daarmee verbeterd en we leggen de basis voor een gemeenschappelijke taal.

De waarden vormen daarmee een startpunt en geen eindpunt. Het is geenszins de bedoeling om de waarden als dwingend keurslijf te gebruiken. Door

de eigenheid van projecten krijgen de genoemde waarden wisselende invullingen. Sleutelprojecten worden dus ook vanuit de eigenheid gewogen. De

begrippen tonen aan dat maatschappelijk waarde een balans van economische, ecologische, sociale en culturele aspecten kent. In de navolgende

uitwerkingen van sleutelprojecten in de verkenningsfase is een eerste oriëntatie op het toepassen van het waarderingskader opgenomen. Vanuit het

adagium: ‘al doende leert men’, moet dit worden beschouwd als een eerste (verkennende) oefening.

Functionele waarde

• Het project draagt bij aan de Brabantse doelen

• Het project is welvaart bevorderend

• Het project is risico beperkend

• Het project kent een multiplier (in- en extern)

Toekomstwaarde

• Het project is duurzaam / draagt bij aan verduurzaming

• Het project is sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie

• Het project is financieel exploitabel

• Het project is rolvast / -versterkend (in- en extern)

Belevingswaarde

• Het project vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant

• Het project benut historische waarde

• Het project is iconisch of kan dat worden

• Het project heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

9

MIPP SLEUTELPROJECTEN:

MAATSCHAPPELIJKE MEERWAARDE IN BEELD

3

Verkenningsfase

Metalot 11

Delta zichtbaar in beweging 16

Brainportcity - EIK XL 20

Gebiedsopgave N261/N269 26

Biomakerij 29

Zuiderwaterlinie 32

Nieuwe sleutelprojecten v.a. 37

Besluitvormingsfase v.a. 54

10

DE SLEUTELPROJECTEN

Metalot

Wat betekent het voor Brabant?

De missie is het terrein te ontwikkelen tot het meest duurzame en innovatieve industriepark van Nederland, op het gebied van circulaire economie. De ontwikkeling van Metalot en activiteiten gekoppeld aan het bedrijf Nyrstar en Budel-Dorplein kennen meerdere deelopgaven, die verschillende provinciale en maatschappelijke opgaven aangaan. Bijvoorbeeld als proeftuin voor energietransitie; de aanleg van een zonnepark en het bedenken van oplossingen voor het opslaan van elektriciteit raakt aan de provinciale energieopgave. De natuurontwikkeling die gepaard gaat met de ontwikkeling van het terrein is daarnaast belangrijk voor de provinciale natuuropgave. Voor de economische concurrentiekracht en werkgelegenheid is de ontwikkeling van Metalot ook van groot belang.

Het project is integraal/cross sectoraal van aard en is voor verschillende provinciale domeinen een belangrijk (sleutel)project.

11

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b.

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Partners

Nyrstar, Gemeente Cranendonck,

Technische Universiteit Eindhoven, TELOS, BOM

Waar staan we nu?

Stand van zaken integrale campusontwikkeling Metalot Momenteel doorlopen de samenwerkende partijen, Nyrstar, TU/e, gemeente en provincie onder leiding van de kwartiermaker de verkennings- en haalbaarheidsfase. Deze fase dient te resulteren in een Ontwikkelkader, met daarin een beschrijving van het ontwikkelconcept. D.w.z. inclusief scope, een structuur waarin helder is welke partijen wat doen, in welk tempo, wat de financiële haalbaarheid is, hoe financiën en risico’s zijn verdeeld en hoe partijen de werkzaamheden onderling afstemmen om te komen tot de gezamenlijke ambitie: een integrale ontwikkeling van Metalot.

De belangrijkste vragen, waarvoor de genoemde partijen werken aan de beantwoording, zijn:

1. Hoe ziet een succesvol onderzoeks- en innovatieprogramma (schaarser worden en recyclebare metalen, energie en energieopslag (solar en meettafels) dat kan ‘landen’ op Metalot. En ook, welke middelen zijn daarvoor beschikbaar?

2. Hoe kan een de organisatie van een langjarig onderzoeks- en innovatieprogramma gefinancierd worden?

3. Welke partijen willen en kunnen participeren in een grond- en/of vastgoedexploitatie-maatschappij, een maatschappij die de vestiging van bedrijven, onderzoeks- en onderwijsinstellingen (het ecosysteem) faciliteert?

Planning De verwachting is dat de verkennings- en haalbarheidsfase voor de zomer (juni/juli 2018) afgerond gaan worden. Over het op te leveren product, een Ontwikkelkader, kan in dat geval bij alle partners besluitvorming plaatsvinden eind augustus / begin september. Het opzetten van een onderzoeks- en onderwijsprogramma door de TU/e en haar partners loopt al en zal onderdeel uit gaan maken van het op te leveren Ontwikkelkader.

12

Uitdagingen en urgentie

Het initiatief Metalot kent momenteel een zogenaamd ‘positief momentum’. De TU/e ziet goede kansen voor het koppelen van onderzoek aan de vestiging van bedrijven op Metalot Site. Dit in combinatie met de aanwezigheid van Nyrstar. Het bestemmingsplan is vastgesteld en naar verwachting binnenkort onherroepelijk. Metalot kan een zeer belangrijke rol gaan spelen in de energietransitie van Nederland. Er is ruimte, er is visie, er is ambitie. Dat betekent dat partijen het momentum willen gebruiken om nu de basis te leggen voor een succesvolle ontwikkeling van Metalot.

Het ontbreekt echter nog aan belangrijke voorwaarden om te komen tot de ontwikkeling van een goed ecosysteem gebaseerd op de triple helix (ondernemers, onderwijs en overheid). Er is nog geen definitief research & development / innovatieprogramma (energieopslag, metal/solar fuels, nieuwe materialen, waterstof bijv.) waar middelen aan gekoppeld zijn. Bij de provincie zijn hier bijvoorbeeld nog geen middelen direct voor beschikbaar.

Dit heeft te maken met het feit dit project niet direct onder een provinciaal innovatie topsector valt. Desalniettemin zijn deze middelen zeer gewenst om nu niet het momentum te verliezen en de kansen die er zijn te pakken.

13

Waar willen we naar toe?

Icoonproject De potentie voor een icoonproject van de circulaire economie benutten. Al meer dan een eeuw wordt in de enige zinkfabriek van Nederland, in de zuidpunt van de gemeente Cranendonck, zink geproduceerd. Belangrijke sectoren als elektronica, metaalindustrie, machinebouw, automotive, chemie en medische technologie zijn sterk van deze fabriek afhankelijk.

Het doel is het creëren van een (campus)werklocatie van de toekomst waar, naast vestiging van grote en duurzame bedrijven, wordt gewerkt aan de innovatieve oplossingen van de globale uitdagingen op het gebied van (steeds schaarser wordende) metalen en nieuwe vormen van energie (o.a.. Solar- en Metalfuels).

Living Lab Metalot zal gaan fungeren als proeftuin van circulaire

economie waar onderzoekers en ondernemers samen

innovatieve oplossingen bedenken die de markt op kunnen.

Verhaal van Brabant Bij het realiseren van dit project krijgt de natuurontwikkeling en het verhaal van de zinkfabriek in Budel-Dorplein een prominente plek. Het herbergt ook een prachtig Brabants verhaal van een Company Town die eind 19de eeuw is ontstaan.

Werklocatie van de toekomst Metalot wordt de (intern)nationale hotspot voor innovatie en circulair gebruik van metalen en energie.

Door het combineren van de geavanceerde kennis en

ervaring van bedrijven, wetenschappers, overheid, studenten en start-up's, versnelt Metalot de revolutionaire, duurzame, circulaire ontwikkelingen op het gebied van metalen en energie.

14

Toelichting op functionele waarde De bijdrage aan verschillende Brabantse doelen is toegelicht op eerdere pagina’s. Door een goede positionering/aansluiting van Metalot in Rijks- en EU programma’s (zoals bijv. Fuelliance en Solarfuels) kan het DE locatie worden voor toekomstige (proef)ontwikkelingen op o.a.. duurzame energie en fuels waardoor de investeringen een grote multiplier kunnen realiseren.

Toelichting op toekomstwaarde Metalot zal een belangrijke bijdrage leveren aan de versnelling van de energietransitie in Brabant /Nederland. Door het combineren van de geavanceerde kennis en ervaring van bedrijven, wetenschappers, overheid, studenten en start-up’s, versnelt Metalot de revolutionaire, duurzame, circulaire ontwikkelingen op het gebied van metalen en energie.

Toelichting op belevingswaarde Metalot staat in het dorp Budel-Dorplein. Dor is de achternaam van twee Waalse broers die in 1893 de zinkfabriek in Budel hebben gesticht. Er werd niet alleen een fabriek gebouwd, maar er kwamen ook o.a.. huizen, een school, een kerk en een klooster. Zo ontstond er een echte ‘company town’. De ontwikkeling tot een company town en de industrialisatie van dit stukje Brabant herbergt een prachtig verhaal dat nog te onbekend is.

15

Maatschappelijke meerwaarde Metalot

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

Delta zichtbaar in beweging

Wat betekent het voor Brabant?

De Delta is het gebied waar de rivieren, de zee en het Brabantse land elkaar ontmoeten. Uniek in de wereld vanwege de eeuwenlange strijd tussen land en zee en menselijk handelen. Onlangs uitgeroepen tot een van de vier mooiste gebieden van Nederland. En inmiddels ook in beeld in de (voorontwerp) provinciale en nationale omgevingsvisie.

Een gebied met een onwaarschijnlijke potentie, maar tegelijkertijd met veel bestuurlijke grenzen en complexe uitdagingen. Dat (daardoor) teveel in de wachtstand blijft, waardoor óók de uitvoering van (provinciale) doelen stokt.

Door de Delta te zien als een adaptief programma à la Brainport City kunnen we dit gebied strategisch op de kaart zetten én de samenhang én noodzakelijke samenwerking versterken. Daarbinnen willen we met dit sleutelproject investeren in enkele iconische projecten die de Delta zichtbaar maakt en daarmee letterlijk en figuurlijk in beweging zet.

Het geeft daarmee een multidisciplinaire impuls aan onze opgaven rondom water en (vrijetijd)economie en draagt bij aan de realisatie van onze ambities op het vlak van natuur, Zuiderwaterlinie, innovatie agrofood en sociale veerkracht in dit gebied.

16

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning 2019-2021

Provinciale raming

Totaal investering: 2019-2021: € 1 mln, waarvan provinciale bijdrage ca € 300.000 – €400.000

Dekking

n.t.b. (mogelijk programma Natuur, Water, Vitale Bodem, VTE, cultuurhistorie)

Partners

Overheden (Gemeenten, provincie Zuid-Holland en Zeeland, RWB)

Ondernemers (Waterbus, Mauritshuis, Visit Brabant , NBTC)

Maatschappelijke organisaties (Droomfonds/WNF, Natuurmonumenten, SBB, ZLTO).

Waar staan we nu?

Momentum: kansen en concrete plannen Er ligt een groot aantal kansen en aanknopingspunten voor een samenhangende strategische aanpak van de Delta.

Het gebied is als belangrijke gebiedsdrager in onze voorontwerp omgevingsvisie opgenomen. Een groep van 40 hoogleraren pleit ervoor de Delta als pilot op te nemen in de nationale omgevingsvisie (http://www.nrch.nl/68x4). De provincie Zuid-Holland wil intensiever met ons samenwerken in de Delta.

De recente studie Brabant aan Zee (http://bit.ly/2DBgoni) wijst op de kracht van dit gebied als belangrijke economische (vestigings)factor. Het ministerie van EZ en NBTC promoten de Delta op internationale (vakantie)beurzen. En vanwege het regeerakkoord zijn er nieuwe kansen om stappen te zetten in de besluitvorming voor de rijkswateren in de ZW-Delta (o.a.. Grevelingen en Volkerak-Zoommeer).

Tegelijkertijd staan concrete projecten in de startblokken. Na een succesvolle pilot werken partners aan een continuering en uitbreiding van de Waterbus. De riviercruise-markt zoekt interessante aanmeerlocaties in de Delta.

In Willemstad ligt een unieke kans voor de ontwikkeling van een poort tussen de Delta en de Zuiderwaterlinie. Partners rondom de Delta onderzoeken de mogelijkheid voor 2021 als Delta-themajaar met een (inter)nationale exposure. Een intentieovereenkomst GeoPark wordt voorbereid. Brabant aan Zee is een interessant langere termijn handelingsperspectief.

Twee belangrijke stappen Dit momentum vraagt om twee belangrijke stappen:

1. Bevestiging van het belang van een gezamenlijke strategische aanpak en agenda voor het gebied. Bevestiging van de status van dit sleutelproject door GS en door PS in dit MIPP is een belangrijk signaal daarvoor.

2. Een aantal projecten in uitvoering brengen die de identiteit van de innovatieve en unieke Delta zichtbaar maken vanuit de ontstaansgeschiedenis en de (minder) direct herkenbare kwaliteiten van het gebied en het gebied met zijn unieke waarden (landschap, natuur, economie, cultuur) (inter)nationaal op de kaart zet. We gaan concreet met partners in gesprek gericht op een financieringsvoorstel voor de begrotingsbehandeling dit najaar. 17

Waar willen we naar toe?

Ad 1: Samenhangende agenda en aanpak Met een duidelijke strategische positionering en gezamenlijke agenda en aanpak richten we ons op verankering van de Delta als een belangrijk gebied tussen Rotterdam en Antwerpen (noord-zuid) en het Brabantse Mozaïek en de Zeeuwse Delta (oost-west).

Een gebied met een eigen identiteit en kansen, maar ook met belangrijke transformatieopgaven (energie, klimaat, sociale veerkracht).

Via onze omgevingsvisie, de wateragenda via de ZW-Delta-samenwerking en het Vlaams-Nederlandse Delta-overleg proberen we dit sterker te verankeren. Vanuit dat belang en die samenhang proberen we ook het Rijk te verleiden tot een positief besluit over een gezond Volkerak-Zoommeer.

Deze agendering en aanpak is niet voorwaardenstellend of vormt geen onderdeel van dit sleutelproject, maar is daar wel ondersteunend aan (beleidsmatig, financieel).

Ad 2: Uitvoering concrete iconische projecten Via het Sleutelproject richten we ons op investeringen die heel letterlijk en concreet die samenhang, betekenis en potentie van dit gebied zichtbaar maken.

Het themajaar Delta (Biesbosch) 2021, waarin de betekenis van water 600 jaar na de St Elisabethvloed (1421) in verleden, heden en toekomst centraal staat en wat veel kansen biedt voor beleven, verbinden en benutten van de Delta-identiteit en – kwaliteit (economisch, ecologisch, sociaal-cultureel) is daarvoor een iconisch project.

Mogelijk kunnen we daarmee ook een link leggen met Waterpoort en Unesco GeoPark Schelde Delta, waarin het ook gaat om het zichtbaar en beleefbaar maken van de samenhang van landschap, economie en sociale veerkracht van dit deel van de Delta.

Samen met de partners werken we dit project de komende maanden verder uit gericht op een concrete investeringsvraag voor de begroting 2019.

18

Toelichting op functionele waarde ‘Delta zichtbaar in beweging’ draagt bij aan provinciale doelen m.n. Water/Connecting Delta, (vrijetijds)economie , innovatie agrofood (Plantaardig), natuur. Dit geeft een impuls aan sociale veerkracht (o.a. vertrouwen in overheid) en versterking bestuurskracht. Het biedt tevens input voor klimaatadaptatie en energietransitie. Een duurzaam robuust en gezond watersysteem met goede verbindingen genereert extra bezoekers, vergroot de potentie als voedselschuur voor een grote regio en leidt tot een aantrekkelijk woon- en werkgebied. De economische impuls en investeringen bevorderen de welvaart en genereren een nadrukkelijke multiplier. Het duurzame watersysteem beperkt risico’s van klimaatverandering.

Toelichting op toekomstwaarde De sleutelinvesteringen worden zodanig gekozen dat deze leiden tot een zichtbare verankering, beleving en benutting van de Delta. Delta Zichtbaar in Beweging stimuleert samenwerking op alle niveaus binnen de verschillende initiatieven in het gebied en versterkt daarmee de rol van de provincie als betekenisvol middenbestuur. Dit draagt bij aan de sociale cohesie en binding/identiteit van bewoners met hun Delta. De realisatie en financiële exploitatie is in handen van actieve krachtige stakeholders . Provincie investeert op basis van degelijk onderbouwde business cases/investeringsplannen.

Toelichting op belevingswaarde De geologische, landschappelijke, natuurlijke, cultuurhistorische en economische waarden en ontwikkelingen vertellen het verhaal van deze iconische hoog dynamische delta en de betekenis voor Brabant en Nederland. Het heeft een direct bereik voor de (West)-Brabantse inwoners en (inter)nationale bezoekers en bedrijven.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

19

Maatschappelijke meerwaarde Delta zichtbaar in beweging

Brainportcity – EIK XL

Wat betekent het voor Brabant?

Rijk en regio werken samen aan de realisatie van de gebiedsvisie Brainport City (2014). Deze visie geeft een toekomstperspectief waarmee Brainport Eindhoven internationaal kan blijven opereren. Brainport moet een schaalsprong maken qua stedelijkheid om toekomstbestendig te blijven en aantrekkelijker te worden voor talent. Doelen zijn verbetering van agglomeratiekracht, bereikbaarheid (van o.a.. Eindhoven Airport ) en vestigingsklimaat van Brainport Eindhoven als nationale Mainport en daarmee aan een Versterkt Stedelijk Netwerk in Noord-Brabant.

Eindhoven Internationale knoop XL (EIK XL) is hierin het belangrijkste project. Dit moet het visitekaartje worden van Brainport Eindhoven . Een stuk stad van de toekomst met een internationale stedelijke omgeving voor de nieuwe kennis-en diensteneconomie. Een hoog stedelijke omgeving met ruimte voor wonen, werken, recreëren , en interactie waarbij de energie- en klimaatdoelstellingen aan de voorkant worden meegenomen. Daarbij hoort een efficiënte overstapmachine van internationale, nationale en regionale treinen, HOV, auto tot (snelle) fiets- en wandelroutes.

20

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning tot 2030

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Partners

Gemeente Eindhoven, Brainport Development, ministeries van Infrastructuur & Waterstaat (I&W) Binnenlandse Zaken (BZK) en Economische Zaken en Klimaat (EZK), ProRail, gemeenten rond Eindhoven (Stedelijk gebied), NS, Eindhoven Airport

Waar staan we nu?

Tijdens het BO MIRT 2017 is afgesproken om de propositie Eindhoven Internationale Knoop XL (EIK XL) als basis voor verdere uitwerking te nemen. Voor EIK XL gaan we adaptief en programmatisch in tranches werken vanuit een gedeelde visie voor de lange termijn. Momenteel zijn er drie tranches in beeld. Inclusief kosten voor de spoorsprong Brabant kan het tot 2040 oplopen tot een orde van grootte van >2 miljard . Zowel te dragen door private als publieke partijen.

Een bijdrage in het kader van de sleutelprojecten is nu niet opportuun; Momenteel loopt het overleg over de kostenverdeling met o.a.. Eindhoven en het Rijk over de 1ste tranche (ordegrootte 55 miljoen). In mei worden met het Rijk en Eindhoven nadere afspraken hierover gemaakt. De in de eerste tranche genoemde maatregelen bevatten drie infrastructurele maatregelen (HOV3, fietsenkelder Zuid, Eindhoven Düsseldorf) die samen met ministerie I&W en de gemeente Eindhoven binnen de portefeuille mobiliteit kunnen worden aangepakt. Momenteel wordt het gehele programma EIK XL verkent. Bedragen en onderdelen worden momenteel verder uitgewerkt. Dan hebben we het over diverse verkeers-vervoerskundige en stedenbouwkundige onderzoeken die gestart zijn. Bij deze verkenning zal ook het “Dedicated Conference Center” worden meegenomen welke is opgenomen in de propositie Brainport Eindhoven

voor de regio-envelop van het Rijk die begin 2018 aan het Rijk is aangeboden. Hierbij wordt gedacht aan de ontwikkeling van een congrescentrum in het Centrumgebied van Eindhoven . Op dit moment zijn daarmee geen aanvullende (algemene) middelen noodzakelijk.

Naast de lopende programma’s (met name HOV, spoor en fiets) is er voor Brainport City – EIK XL geen aparte ruimte op de provinciale begroting. Verwachting is dat de gevraagde projectbijdragen bijdragen aan realisatie van beleidsdoelstellingen uit meerdere programma’s (ruimte, mobiliteit en infra, economie (Brainport Nationale actieagenda), energie en klimaatadaptatie, en Brabantstad/stedelijk netwerk) en kunnen zodoende niet alleen aangepakt te worden vanuit mobiliteit. De noodzakelijke investeringen zijn hoog, maar faciliteren een veelvoud aan economische groeimogelijkheden, verbeterde bereikbaarheid, klimaat-/CO2-verbetering, en directe werkgelegenheid. Vandaar zullen we richting een volgende P&C moment werken aan een nadere verkenning van dit sleutelproject inclusief een eventuele rol van het provinciale ontwikkelbedrijf.

Planning Mei- juni 2018; werkbezoek MIRT

Oktober-November 2018 ; BO MIRT

Begroting 2019 (MIPP) 21

Waar willen we naar toe?

-Sommige onderdelen worden onderzocht op haalbaarheid, effectiviteit en kostenplaatje-

• Ontwikkelen van station Eindhoven en omgeving tot internationaal XL-knooppunt door

• het verbeteren van de (inter-)nationale verbindingen, verbindingen met economische top- en productielocaties, zoals BIC en Eindhoven Airport (direct, frequent en snel).

• internationale Kwaliteitsverbetering van het knooppunt, onder meer door verdichting met woningen, kantoren en voorzieningen.

De infrastructuur moet op orde zijn om verwachte groei van Brainport aan te kunnen. Daarnaast draagt een hoge kwaliteit van het knooppunt bij aan een grotere vervoerwaarde op de verbindingen van en naar Eindhoven Centraal. Dit maakt investeringen in infrastructuur effectiever.

Verder:

• Is het station en spoor geëquipeerd voor de groei van het (inter)nationale treinverkeer; de perrons zijn verlengd, de spoorinfrastructuur is aangepast. De

tweede volwaardige entree aan de Dommelzijde is gerealiseerd

• Wordt Fellenoord een nieuw internationaal hoogstedelijk gebied met een mix van wonen, werken, ontmoeten en ontspannen. Een hoogwaardig duurzaam verblijfsgebied met groene verblijfskwaliteit.

• Is het gebied klaar voor de toekomst; klimaatadaptief en ruimte voor de energietransitie

• Wordt het busstation Neckerspoel herontwikkeld en geïntegreerd met het station tot een OV-terminal (als onderdeel integrale gebiedsontwikkeling). Het wordt daarmee een hoogwaardige OV-overstapmachine, waar de transfer georganiseerd wordt van en naar de trein, de dedicated shuttle naar het vliegveld, de HOV-bus, de “gewone” stadsbus en de fiets.

• Verbeteren we ons hoogwaardig vervoerssysteem ten behoeve van ov-ontsluiting van economische top- en productielocaties, zoals HTCE en Eindhoven Airport

• Realiseren we een groene zone vanaf de Dommel, via de ‘nieuwe’ Gender en Lichthoven tot aan het Stationsplein en herontwikkeling onderdoorgang Dommeltunnel (inc. oostelijke perronopgang).

• District E (stationsplein Zuid) 22

Bron: propositie van gemeente Eindhoven BO MIRT 2017. illustratie van bureau Urhahn

23

Concept en niet vastgestelde Raamwerk Gebiedsontwikkeling KCAP

24

Toelichting op functionele waarde De ontwikkeling van het centrumgebied en stationsknoop Eindhoven tot internationaal knooppunt en visitekaartje van Brabant en Brainport is een opgave van nationaal belang die Eindhoven onmogelijk alleen kan oppakken. De ontwikkeling is cruciaal voor het toekomstig verdienvermogen van Nederland en houdt direct verband met ontwikkeling andere kerngebieden NL (Noordvleugel Randstad, Zuidvleugel Randstad) en BrabantStad. De ontwikkeling past naadloos in eerder overeengekomen visies en agenda’s (Brainport City [2014], REOS [2016] en Brainport Nationale Actieagenda [2017]). Tevens wordt dit stuk stad vormgegeven als ‘de stad van de toekomst’. Hierdoor is er nadrukkelijk veel aandacht voor thema’s als transformatie, energie , gezondheid en klimaat.

Toelichting op toekomstwaarde Ontwikkeling van het gebied draagt bij aan duurzaamheid op meerdere fronten. Een betere OV bereikbaarheid en verdichting draagt bijvoorbeeld bij aan minder Co2 uitstoot. Groen en klimaatadaptatie wordt ook meegenomen. Het draagt ook bij aan de bereikbaarheid van andere locaties zoals Eindhoven Airport en de Brainport top werklocaties. Bereikbaarheid is een belangrijke onderdeel van de economische duurzaamheid van deze toplocaties. Een betere bereikbaarheid betekent ook dat voorzieningen beter bereikbaar worden.

Toelichting op belevingswaarde Het moet laten zien dat economisch gezien Eindhoven internationaal een schaalsprong heeft gemaakt. Wordt dus een nieuw icoon van (Brainport) Eindhoven en Brabant. Tevens moet het een icoon worden als ‘stad van de toekomst’. Oplossingen voor de grote maatschappelijke opgaven dienen op een slimme manier vormgegeven te worden in dit gebied.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

25

Maatschappelijke meerwaarde Brainportcity – EIK XL

Gebiedsopgave N261/N269

Wat betekent het voor Brabant?

Door de N261/N269 als gebiedsopgave te benaderen wil de regio vraagstukken in samenhang vormgeven. Het investeren in het samenbrengen van alle ontwikkelingen in het gebied moet leiden tot slimme oplossingen en meekoppelkansen.

Dit in relatie met de Leisure ambitie en de hierop gebaseerde Leisure kansenkaart en de logistieke agenda voor de regio en de aanwezige ecologische en landschappelijke belangen.

De vraagstukken zijn o.a.. Planvorming Efteling 2030, uitbreidingsplannen Beekse Bergen, logistieke ontwikkelingen, Leisure ambitie, natuurpoorten, landschappelijke opgaven, energietransitie.

26

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b. Vaststelling toekomstagenda

eind 2018

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Partners

De stakeholders moeten nog worden bepaald, evenals wanneer en op welke wijze ze betrokken worden in het proces. Gedacht wordt aan: regio Hart van Brabant, PNB, Midpoint, House of leisure, omgevingspartners zoals Efteling en Beekse Bergen, ZLTO, Waterschap, Natuurmonumenten

Waar staan we nu?

Op de Ontwikkeldag Ruimte en Mobiliteit van 21 december 2017, is het Plan van Aanpak Verkenningsfase van de gebiedsopgave vastgesteld, inclusief de bijbehorende financiering voor 2018:

- vanuit de regio Hart van Brabant € 30.000

- vanuit provincie Noord-Brabant € 30.000

Tevens is afgesproken dat er vanuit de regiogemeenten en de provincie voldoende capaciteit wordt vrijgemaakt om deze verkenning te realiseren.

Voor het uitvoeren van de eerste fasen van het proces zal een externe partij worden ingehuurd.

Het streven is om op de vierde Ontwikkeldag d.d.

19 december 2018 de Toekomstagenda vast te stellen.

Waar willen we naar toe?

De doelstellingen van de gebiedsopgave N261/N269 zijn onder andere:

• Faciliteren van de Leisure

• Faciliteren van de (groei van) de mobiliteit rondom de N261/N269

• Faciliteren van de energie opgave

• Faciliteren van de groei van logistiek

• Versterken en ontwikkelen van het landschap

• Afstemming met Gebiedsopgaven zoals Westelijke Langstraat, Loons en Drunense Duinen en Landschapspark Pauwels.

27

Toelichting op functionele waarde Deze gebiedsopgave draagt bij aan diverse provinciale doelen. De groei van de Efteling en andere kleine leisure ondernemingen en een mogelijke derde grote speler op Leisuregebied dragen bij aan de ambitie van ons programma Vrijetijdseconomie, namelijk meer banen en meer bestedingen. Het faciliteren van de groei van de logistiek, de energieopgave en de mobiliteit draagt bij aan de provinciale ambitie “Brabant energieneutraal in 2050”. Door de leefbaarheid van het gebied te versterken en natuurontwikkeling te stimuleren wordt bijgedragen aan het Natuurnetwerk Brabant en de PAS (westelijke Langstraat, Loonse en Drunense Duinen en landschap Pauwels). Deze gebiedsopgave heeft een grote multiplier en kan risico beperkend zijn indien multiple-helix partners worden betrokken.

Toelichting op toekomstwaarde De gebiedsopgave draagt bij aan verduurzaming. Door in beeld te brengen welke sectorale ontwikkelingen welke effecten met zich meebrengen en deze integraal te benaderen worden koppelkansen, oplossingen en investeringen in beeld gebracht wat moet leiden tot slimme oplossingen en meer regionale slag- en daadkracht. Te denken valt aan alternatieve vervoerssystemen, innovatieve concepten, smart mobility, duurzame energie etc. Door de aanpak wordt de samenwerking op alle schaalniveaus gestimuleerd. Het project draagt bij aan sociale cohesie (leefbaarheid betrekken partners).

Toelichting op belevingswaarde De N261/N269 is dé centrale noord-zuid verbinding in de regio. De N261 heeft een belangrijke functie in de regionale afwikkeling van het (auto)verkeer en in de ontsluiting van regionale bedrijventerreinen en andere werklocaties en Leisure bestemmingen als de Efteling en Beekse Bergen. Als Leisureboulevard bereikt het gebied heel Brabant en een groot gebied daarbuiten en vertelt daarmee een belangrijk verhaal van Brabant. Met de aanwezigheid van de Efteling en Beekse Bergen en mogelijk een nieuw groot Leisureproject, krijgt het mogelijk internationaal bereik.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

28

Maatschappelijke meerwaarde Gebiedsopgave N261/N269

Biomakerij Smart Water in een Smart City

Wat betekent het voor Brabant?

Strijp-S in Eindhoven is een innovatieve plek waar experimenten in stadsontwikkeling, technologie, de kracht van natuur, design en kennis

samenkomen. Afgelopen jaar hebben Park Strijp-S Beheer en Waterschap de Dommel samen met de provincie Noord-Brabant en gemeente Eindhoven de

mogelijkheden voor een nieuw concept voor zuivering van huishoudelijk afvalwater en vervuild grondwater verkend.

Micro-organismen en waterplanten vormen het hart van de zuivering; slimme technologieën zorgen voor een maximaal zuiveringseffect. De biomakerij ziet er uit als een botanische tuin die prima past in een stedelijke omgeving. De biomakerij speelt in op de specifieke eigenschappen van de hoeveelheden te zuiveren afvalwater en kan bij de bron worden aangelegd en is in staat het ter plaatse vervuilde grondwater te zuiveren. Het gezuiverde water kan voor meerdere functies worden benut.

29

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b.

Provinciale raming

€1,3 mln o.b.v. voorkeursalternatief

Dekking

n.t.b.

Partners

Park Strijp-S Beheer, Waterschap de Dommel,

gemeente Eindhoven

Waar staan we nu?

Er dienen zich nu op Strijp S meerdere locaties aan waar de biomakerij realiseerbaar is, rekening houdend met de

belevingswaarde en toegankelijkheid voor inwoners en praktische zaken, zoals beschikbare ruimte en ligging ten

opzichte van het rioleringsstelsel.

De businesscases en financiering ervan zijn besproken met betrokken partijen. Er is, gezien de veelzijdige positieve aspecten, commitment over de realisatie van de biomakerij. De voorkeur gaat uit naar een combinatie met nieuwbouw.

Voorstel is een publiek-publieke samenwerking aan te gaan om de innovatie-aspecten te borgen.

De vervolgstap is het toewijzen van de financiering bij elk van deze drie overheden. De mogelijkheden voor Europese subsidiëring worden verkend.

Waar willen we naar toe?

Met de biomakerij kan worden ingespeeld op de groei en trends van decentrale verwerking van afvalwater. Dit

bespaart op infrastructuur om het afvalwater over grote afstanden te transporteren. De wens om flexibel te kunnen zijn en te kunnen inspelen op ontwikkelingen en specifieke zuivering leeft ook op andere plaatsen in de regio Eindhoven.

Wanneer de biomakerij succesvol wordt uitgevoerd, is opschaling naar andere regio’s/steden kansrijk. Bovendien zijn er mogelijkheden voor de export van opgedane kennis en ontwikkelde technologie.

De biomakerij smart water heeft als beoogd resultaat:

• nieuwe vormen van waterzuivering te ontwikkelen die goed inpasbaar zijn in de stedelijke woonomgeving

• inwoners zo meer bewust te maken van de waarde van schoon water en de inspanningen die nodig zijn om huishoudelijk afvalwater weer bruikbaar te maken

• vliegwiel voor de circulaire economie en technologische innovaties

• meer groen en ecologie in de woonomgeving

• versnelde en definitieve grondwaterzuivering ter plaatse van Strijp S

30

Toelichting op functionele waarde Waterzuivering zonder voor stankoverlast, herbestemming van gezuiverd water in de stedelijke omgeving (openbaar groen, tegengaan hittestress), stedelijk groen, beleving van natuur, technologische innovaties,

Toelichting op toekomstwaarde Bewustwording van burgers van waarde van schoon water, hergebruik van water en van reststoffen (circulaire waterzuivering), living lab, besparing van energie en grondstoffen, zuivering grondwatervervuiling, financieel exploitabel

Toelichting op belevingswaarde Combinaties van de kracht van natuur, beleving van natuurlijke waterzuivering en educatieve aspecten, technologie en innovatie geeft de biomakerij een iconisch karakter. Toegankelijk voor alle Brabanders, door kennisontwikkeling van zuiveringsprocessen en technologische innovaties (met name sensortechnieken en ICT) dient zich een nieuwe exportmarkt aan. Biomakerij geeft inhoud aan het imago van Brainport (regio van kennis en innovatie)

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

31

Maatschappelijke meerwaarde Biomakerij

Zuiderwaterlinie

Wat betekent het voor Brabant?

De geschiedenis van Nederland en het water is een uniek cultuurhistorisch verhaal. Al eeuwenlang verdedigen we ons niet alleen tégen het water maar gebruiken we het water ook om ons te verdedigen. Dat zien we terug in een ingenieus stelsel van waterlinies dat dwars door ons land heen loopt. De Zuiderwaterlinie is daarvan de oudste, langste en meest benutte linie. De linie loopt in Brabant van Bergen op Zoom in het westen tot Grave in het meest oostelijke puntje, en verbindt elf historische Brabantse vestingsteden met elkaar.

Het is een samenhangend stelsel van waterstaatkundige werken, landschap en militaire werken. De linie is niet alleen belangrijk militair erfgoed maar ook een culturele grens: tussen noord en zuid, rooms-katholiek en protestant, zand en klei, de harde en de zachte ‘g’. De Zuiderwaterlinie vertelt ruim 350 jaar Brabantse militaire historie, van het eind van de middeleeuwen tot en met de Koude Oorlog en de bijzondere positie die Brabant heeft gehad als buffer voor Holland. Het is daarmee een belangrijk icoon voor de verhaallijn ‘Bevochten Brabant’ uit het Kader Erfgoed 2016-2020.

32

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning 2017-2029

Provinciale raming

Totale projectkosten

- Linieplanner/overhead: € 2,5 mln (PNB 1,5 mln)

- ZWL-events: € 0,75 mln + n.t.b. (PNB 0,75 mln)

- Deelprojecten (circa X): € n.t.b.

Dekking

Linieplanner + events: € 2,25 mln: 06.02 Erfgoed

Deelprojecten: algemene middelen

Partners

Cofinanciers: alle 15 gemeenten aan de linie en de verenigde Brabantse waterschappen (totaal €1 mln voor Linieplanner, €n.t.b. voor deelprojecten)

Overige partners (IOK) op projectbasis: BKKC, Erfgoed Brabant, VisitBrabant, Kunstbalie, Brabants Landschap, Staatsbosbeheer, ANWB, Nederlandse Vereniging van Vestingsteden

Waar staan we nu?

25 Brabantse partijen dragen op basis van eigen rol, taak en mogelijkheden bij aan de ontwikkeling van de Zuiderwaterlinie als samenhangend geheel en als ‘vector’ (richtinggevend thema) voor (vrijetijds-)economie, ruimtelijke opgaven (natuur, water, landschap, infrastructuur en stedenbouw) en andere vormen van gebiedsontwikkeling.

Met de partners is in 2017 een korte termijn uitvoeringsprogramma ontwikkeld (de ‘Linieplanner’), om de Zuiderwaterlinie in de periode 2017-2019 nationaal en internationaal te positioneren als totaalproduct in aanbod voor bezoekers.

In 2018 zetten we tijdens het Europees Jaar van het Erfgoed de Zuiderwaterlinie extra in de schijnwerpers. Dit doen we door een tweetal events in juni en september.

De Linieplanner is ook een vliegwiel voor lange termijn ontwikkeling. In de afgelopen 2-3 maanden voerden we met de vijf deelgebieden (‘Stellingen’) van de Zuiderwaterlinie verkennende gesprekken over het lange termijn perspectief.

In al die gesprekken kwamen 3 belangrijke aandachtspunten naar voren:

1. belang voor lange termijn visie en programmering wordt unaniem gezien Alle stellingen willen hier tijd en energie in steken, en zien voor Stuurgroep en Programmateam Zuiderwaterlinie een coördinerende rol

2. Er zijn tussen de diverse stellingen verschillen in tempo en niveau visievorming Partijen onderkennen dit maar spreken commitment naar elkaar uit en willen elkaar hierin helpen.

3. verschillen in opgave Niet alle grote opgaven spelen in elke stelling in dezelfde mate. Breng ze voor de Zuiderwaterlinie als geheel in beeld, maar werk het per Stelling verder uit.

33

Waar willen we naar toe?

In relatie tot het Sleutelproject Zuiderwaterlinie werken we visie en meerjaren-programmering voor de Zuiderwaterlinie en de vijf deelgebieden dit jaar verder uit. Waar de korte-termijn Linieplanner zich voornamelijk richt op het ‘in de markt zetten’ van de Zuiderwaterlinie, richten we ons hiermee op de Zuiderwaterlinie als ‘vector’ voor ontwikkeling in relatie tot (ruimtelijke-) opgaven van de toekomst, zoals waterveiligheid (o.a.. Deltaprogramma, Bedijkte Maas en MIRT project Meanderende Maas), klimaatadaptatie en energietransitie. En leggen we ook nadrukkelijk de relatie met de Omgevingsvisie. Dit doen we op basis van de hiernaast afgebeelde matrix (nog in ontwikkeling). Het Programmateam Zuiderwaterlinie heeft hier een coördinerende rol in.

Het gaat bij de Zuiderwaterlinie om een totaalproject (Linieplanner) met diverse deelprojecten, die soms parallel en soms opeenvolgend in uitvoering gebracht kunnen worden. Dit vraagt om maatwerk. Bij het eerstvolgende actualisatiemoment MIPP (Begroting 2019) kan een eerste deelproject (bezoekerscentra i.r.t. erfgoed, vrijetijdseconomie en water) in uitvoering worden gebracht.

34

Thema Koppeling Kort Middellang Lang

Erfgoed Kader Erfgoed

Erfgoedfabriek

Restauratie

Water Deltaprogramma

Bedijkte Maas

Zuidwestelijke

Delta

Natuur Natuurnetwerk

Natuur en

Samenleving

Ruimte Omgevingsvisie

Ruimtelijke

kwaliteit

Vrijetijdseconomie VisitBrabant

ConnectBrabant

Sport Evenementen

(Vuelta)

Cultuur &

Samenleving

Sociale

Veerkracht

35

Zuiderwaterlinie

Toelichting op functionele waarde De Zuiderwaterlinie vertrekt vanuit het erfgoedbeleid, maar verbindt het verhaal aan andere Brabantse doelen: inundatiegebieden in relatie tot klimaatadaptatie en waterveiligheid, het Brabants natuurnetwerk, ruimtelijke kwaliteit en landschapsontwerp, vrijetijdseconomie en mobiliteit. Erfgoed is een meerwaarde voor het omliggende (ruimtelijke- en vastgoed-) ontwikkelingen en het kan de toeristisch-recreatieve aantrekkingskracht van steden en regio’s vergroten. Erfgoed is een belangrijke vestigingsplaatsfactor in de hedendaagse betekeniseconomie, waarin steden en regio’s met elkaar concurreren om bezoekers, bedrijven en bewoners.

Toelichting op toekomstwaarde Met de Zuiderwaterlinie creëren we met partners een cultuur-toeristische bestemming van formaat. Daarmee delen partners in een gezamenlijk, toonaangevend cultuur-toeristisch aanbod en krachtige promotie voor de (inter)nationale markt. Met het vermarkten van de Zuiderwaterlinie wordt de toeristische potentie in de stellingen en op de verschillende locaties substantieel versterkt en wordt ook bijgedragen aan meerdaags verblijf en herhaalbezoek in Brabant. Met samenwerking binnen het Zuiderwaterlinienetwerk creëren we eveneens (cultuurhistorische) massa.

Toelichting op belevingswaarde De Zuiderwaterlinie vertelt het verhaal van ‘Bevochten Brabant’: ruim 350 jaar Brabantse militaire historie (en militaire en waterstaatkundige ingenieurskunst), van het eind van de middeleeuwen tot en met de Koude Oorlog. Daarmee is het een icoon voor het verhaal ‘Bevochten Brabant’. De potentie van de belevingswaarde van de Zuiderwaterlinie als totaal hangt in belangrijke mate samen met de wijze waarop de Zuiderwaterlinie binnen de stellingen verder vorm krijgt. De vestingsteden aan de Zuiderwaterlinie ontvangen nu gezamenlijk reeds 4 à 5 miljoen bezoekers per jaar. Een enorm potentieel voor meerdaags (herhaling-s)bezoek en voor onderlinge verwijzing.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

36

Maatschappelijke meerwaarde Zuiderwaterlinie

3

Verkenningsfase

Talent in Brabant 38

Van Gogh Brabant 42

MindLabs 45

Energyweb XL 48

SOLARGE 51

37

NIEUWE SLEUTELPROJECTEN

Talent in Brabant

Wat betekent het voor Brabant?

Onze ambitie is Brabant aantrekkelijk(er) maken voor nationaal en internationaal talent om te kunnen blijven behoren tot de Europese top van kennis- en innovatieregio’s en om de concurrentiekracht van Brabant in Europees perspectief te verbeteren.

Aanleiding tot het geven van een extra impuls voor het aantrekken, behouden en ontwikkelen van talent is dat binnen verschillende sectoren (techniek, ICT, onderwijs en zorg) tekorten aan personeel ontstaan. Dit als gevolg van de opbloeiende economie, maar ook doordat we bestaande talenten onvoldoende erkennen en benutten. Daarnaast constateren we dat veel jong talent Brabant verlaat (met name WO-afgestudeerden), wat slechts deels wordt gecompenseerd door aanwas van talent van andere provincies, met name Limburg en Zeeland. Alle talenten (MBO , HBO, WO en internationaal) zijn echter nodig om in de toekomst de gevolgen van vergrijzing en ontgroening te verzachten en de (internationale) positie van Brabant te versterken en te behouden. Buitenlands talent is daarnaast niet alleen van belang voor het versterken van de slagkracht van Nederlandse bedrijven en onderzoeksinstellingen, het speelt ook een steeds grotere rol in de vestigingsplaatskeuze van buitenlandse bedrijven.

38

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b.

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Partners

n.t.b.

Waar staan we nu?

Nederland behoort nog steeds tot de meest concurrerende economieën ter wereld. In vergelijking met de rest van Nederland doet Brabant het economisch goed. Het werkeloosheidspercentage was het laatste kwartaal van 2017 historisch laag met 4,1%.

Voor het goed functioneren van onze regionale economie is menselijk kapitaal de sleutel. En ook op dat gebied doet Brabant het goed. Zo klimmen steeds meer Brabantse jongeren op naar een hoger onderwijsniveau. Dat zien we aan het aantal hbo'ers dat groeit en aan het toenemende aantal jongeren dat mbo4 volgt binnen het MBO. De bestaande braindrain van met name WO-afgestudeerden (44%) en de steeds groter wordende mismatch tussen vraag en aanbod van personeel, zorgen echter voor dat we talent verliezen. Daarbij komt dat Nederland de strijd om internationaal talent dreigt te verliezen (Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie (AWTI)

Waar willen we naar toe?

Om tot de Europese top van kennis- en innovatieregio’s te kunnen blijven behoren en om de concurrentiekracht van Brabant in Europees perspectief te verbeteren, moet Brabant

blijven investeren in het ontwikkelen, aantrekken en behouden van (internationaal) talent. Een belangrijke voorwaarde hierbij is dat Brabant een aantrekkelijke provincie is en blijft waar het goed wonen, werken (leren) en recreëren is. Binnen het programma ‘Talent in Brabant’ willen we in nauwe afstemming met de B5, onderwijsinstellingen en werkgevers komen tot een (aanvullende) integrale ‘talentenagenda 2025’. De focus komt hierbij te liggen op het behouden en creëren van een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor studenten, pas afgestudeerden en (internationale) werknemers. Tevens zal een campagne (in aansluiting op bestaande initiatieven) worden ontwikkeld voor een (betere) profilering van Brabant.

Een aantrekkelijk vestigingsklimaat wordt bepaald door een veelheid aan factoren. Binnen de ‘talentenagenda 2025’ wordt prioriteit gegeven aan huisvesting, onderwijs-arbeidsmarkt en infrastructuur.

39

Nederland is voor het tweede jaar op een rij de meest concurrerende economie van de Europese Unie. Dat blijkt uit onderzoek van het World Economic Forum (WEF). (september 2017)

Huisvesting Het aantrekken van meer talent, betekent ook een toenemende vraag naar huisvesting. Projecten die zorgen voor een uitbreiding van de kennisinfrastructuur, zoals JADS in ‘s-Hertogenbosch, TU/ Eindhoven en internationaal MBO in Eindhoven, zorgen voor een toenemende populatie van studenten in de steden. Dit vraagt creatieve oplossingen voor de huisvesting, zoals het hergebruik van leegstaande complexen.

Voorstel: In samenspraak met de B5-steden een actieplan 2019-2022 opstellen (als aanvulling op bestaande acties, zoals genoemd in de summits ‘Kennis en Onderwijs en ‘Economisch Vestigingsklimaat)

Onderwijs en arbeidsmarkt Het binden van nationaal en internationaal talent wordt hoofdzakelijk bepaald door de aantrekkelijkheid van het onderwijs en de arbeidsmarkt. Aspecten als aantrekkelijke opleidingen, goede salariëring, doorgroeimogelijkheden en een optimale aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt zijn hierbij bepalend. Brabant moet hierop investeren en tijdig anticiperen. Mogelijke acties worden verkend, als een gericht acquisitieprogramma om jonge top studenten te werven en pas afgestudeerden een werkgarantie aan te bieden voor een periode van 5 jaar.

Voorstel: In samenspraak met de B5-steden, werkgevers en onderwijsinstellingen een actieplan 2019-2022 opstellen (als aanvulling op bestaande acties).

Infrastructuur Sterke regionale voorzieningen zijn van groot belang bij het aantrekken en behouden van nationaal en internationaal talent. Een belangrijke voorziening in deze is de verkeersinfrastructuur. Inspelen op de wensen van de gebruiker is een must. Zo zie je dat jonge Brabanders zich minder (en later) oriënteren op de auto en meer op het OV. Middels het project Eindhoven XL wordt momenteel extra geïnvesteerd in het openbaar vervoer.

Voorstel: In samenspraak met de B5 zal verkend worden welke acties een intensivering vragen.

Profilering Brabant Om er voor te zorgen dat hetgeen we te bieden hebben aan nationaal en internationaal talent, ook goed wordt overgebracht, moet aandacht besteed worden aan de profilering van Brabant als aantrekkelijk vestigingsklimaat. Het team ‘Brabant Branding’, zal hiervoor Branding gebruiken als instrument aan wat de Provincie en andere partijen in de regio doen. Aansluiting zal gezocht worden bij activiteiten of initiatieven die bij de Provincie of elders ontstaan (zoals de camper-campagne van Brainport en een campagne gericht op jonge topstudenten).

Daarnaast zal VisitBrabant voor de BrabantNacht 2018 de verbinding zoeken met ‘talent’ door een (inter)nationale PR-campagne (feb-nov 2018).

40

Toelichting op functionele waarde Brabant moet voor behoud van welvaart en welzijn in staat zijn om snel en adequaat in te spelen op nieuwe omstandigheden. Technologische veranderingen, schaarste, vergrijzing en ontgroening vragen om een optimale talentbenutting van leerlingen/ studenten en werknemers. We moeten zorgen voor een optimale/ sterke concurrentiepositie.

Toelichting op toekomstwaarde Duurzame inzetbaarheid van personeel is een belangrijke voorwaarde om tijdig en juist in te kunnen spelen op de steeds veranderende vraag. Door hierbij ieders talent (sociaal inclusief) te benutten, vergroot je de marktkansen van zowel de werknemer als de werkgever.

Toelichting op belevingswaarde Met het programma 'Talent in Brabant' zetten we in op het geven van een extra impuls voor het verkrijgen van een aantrekkelijk vestigingsklimaat en hoe we dit beter kunnen profileren. .

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

41

Eerste oriëntatie op maatschappelijke meerwaarde

Talent in Brabant

Van Gogh Brabant

Wat betekent het voor Brabant?

Vincent van Gogh is een Brabander. Om Van Gogh’s herkomst extra onder de aandacht te brengen, droeg Brabant in 2015 bij aan de herdenkingen van het 125e sterfjaar. Het van Gogh-jaar toonde welke enorme potentie er schuilt in het erfgoed van Van Gogh in Brabant.

Wie benieuwd is naar Vincents leven en werk, kan niet om Brabant heen. Hij woonde en werkte er het grootste deel van zijn leven, en dat vormde hem als mens en schilder. Vincent hield altijd heimwee naar Brabant, waar zijn grote liefde voor de natuur en het boerenleven was ontstaan. Veel plekken in Brabant herinneren nog aan Vincent van Gogh. Ze vertellen je over zijn kindertijd, zijn jeugd, zijn roots, zijn dromen, passies, liefdes en ervaringen.

In de internationale rankings behoort Van Gogh samen met da Vinci en Picasso tot de top drie van meest gekende en geliefde kunstenaars ter wereld. Ondanks die enorme aantrekkingskracht wordt hij door een beperkt aantal mensen met de regio verbonden, en komen er relatief weinig mensen voor Van Gogh naar Brabant. Er ligt daarom een grote kans om Van Gogh’s naamsbekendheid in te zetten voor een nadere ontwikkeling van de regio. Niet alleen in economische zin, maar ook op tal van maatschappelijke terreinen.

42

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b.

Provinciale raming

€7 – €9 mln vastgoedinvestering

€ 1,5 mln subsidie aan Van Gogh Heritage Foundation (2017-2019)

€ 0,45 mln jaar van Van Gogh (via Visit Brabant) (2016)

Dekking

€5 - €7 mln ontwikkelbedrijf tbv lening

€2,5 mln algemene middelen tbv aanschaf certificaten

plus € 1,5 mln algemene middelen tbv afdekking risico lening in Van Gogh Brabant door PNB

Partners

Van Gogh Heritage Foundation; Van Gogh Brabant;

Gemeenten Nuenen, Zundert, Etten-Leur

Waar staan we nu?

Van Gogh Brabant heeft de Provincie verzocht om het Ontwikkelbedrijf in te zetten voor de begeleiding en mogelijke participatie bij de verwerving en uitbreiding van de Van Gogh voorzieningen in Nuenen, Zundert en Etten-Leur.

De in Van Gogh Brabant samenwerkende lokale Van Gogh locaties in Brabant hebben een ambitieus plan uitgewerkt om het Van Gogh erfgoed voor toekomstige generaties te kunnen behouden. Om dit de komende decennia ook succesvol te kunnen exploiteren is er een investering van tussen de €7 en €9 miljoen nodig zodat de benodigde schaalsprong gemaakt kan worden. Op alle drie de locaties zijn grootschalige veranderingen nodig om de gewenste groei te kunnen faciliteren.

Waar willen we naar toe?

Gestimuleerd door de successen van het Van Gogh-jaar en gedreven door de niet optimale huidige situatie, hebben de

Provincie en marketingorganisatie VisitBrabant en de Stichting Van Gogh Brabant een aantal doelstellingen geformuleerd:

• De culturele erfenis van Vincent van Gogh in Brabant behouden en delen met de wereld, nu, straks en in de verre toekomst

• De maatschappelijke en economische betekenis van Vincent van Gogh voor de provincie Brabant vergroten

Door de uitgifte van certificaten à €5.000 per stuk door de Van Gogh Heritage Foundation, kunnen de Brabanders en het Brabants bedrijfsleven mede eigenaar worden Van Gogh Brabant. Analoog aan de certificaten van het concertgebouw in Amsterdam wordt er geen financieel, maar cultureel dividend uitgekeerd. Met de uitgifte van certificaten wordt uiteindelijk de lening van de provincie afgelost.

Met de aankoop van 400 certificaten, geeft de provincie blijkt van haar langjarige betrokkenheid.

43

Toelichting op functionele waarde Project met enorme potenties op het vlak van vrije tijdseconomie en Brabantbranding. Indirect draagt het bij aan de aantrekkelijkheid van Brabant als vestigingsplaats van bedrijven en kenniswerkers door de iconische kracht van Van Gogh. Deelname van de provincie aan het project betekent op zich al, los van de economische consequenties, een geweldige stimulans voor het cultureel voorzieningenniveau van de provincie omdat Brabant als gehele provincie in internationale context sterker met Van Gogh geassocieerd gaat worden: Brabant als bakermat van een wereldwijd erkend kunstenaarsgenie.

Toelichting op toekomstwaarde Het project draagt bij aan trots van de Brabantse inwoners vanwege ‘onze’ Vincent, en heeft hiermee een hoge inclusiviteitspotentie. Vincent is van ons allemaal. Wil je weten hoe onze Brabantse voorouders in grote delen van Brabant geleefd hebben en hoe onze leefomgeving eruit zag: kijk naar de vroege schilderijen van Vincent. Vincent is mede-drager van de Brabantse identiteit. Lokale vrijwilligers zullen worden ingezet als belangrijke ambassadeurs. Vanwege de verwachte hoge groei van bezoekersaantallen in de Brabantse Vincent-locaties, naast de te verstrekken certificaten als cultureel dividend, is er sprake van een goede businesscase (financieel exploitabel project)

Toelichting op belevingswaarde Extreem hoge belevingswaarde: het verhaal van Brabant zonder Vincent is geen compleet verhaal. Het verhaal van Brabant mét Vincent geeft het Brabants verhaal een extra kers op de taart. Een enorm bereik onder de Brabanders en internationaal (zie ook bij functionele en toekomstwaarde) precies vanwege de iconische kracht. Juist de verbinding van verschillende Van Gogh-locaties en –monumenten geeft het project extra belevingskracht. Idee van de initiatiefnemers is om heel actief ook jonger publiek bij het vertellen van het verhaal te betrekken. En Van Gogh legt de band tussen Brabant en Europa en verder (denk aan zijn grote populariteit in Japan).

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

44

Eerste oriëntatie op maatschappelijke meerwaarde

Van Gogh Brabant

MindLabs Spoorzone Tilburg

Wat betekent het voor Brabant?

Tilburg University, Fontys, de Onderwijsgroep Tilburg (ROC) en De Persgroep hebben het initiatief genomen voor Mind Labs. De gemeente Tilburg en de Provincie Noord-Brabant, ondersteunen en helpen mee bij de totstandkoming van de Business case MindLabs en de ontwikkelingen in de spoorzone.

MindLabs wordt een centrum voor onderwijs, onderzoek en ondernemerschap op het snijvlak van interactieve technologieën en ‘human behavior (gedrag)’. In de spoorzone willen de betrokken partijen een nieuw ecosysteem op het gebied van de ontwikkeling van interactieve technologieën, nieuwe toepassingen voor MKB en start-ups en andere wijzen van kennis- en informatieoverdracht realiseren. Digitale netwerktechnologie, Social Media, robotica en kunstmatige intelligentie maken dat het voor alle betrokken partners als grote kans gezien wordt om op dit vlak samen te werken. Ook het versterken van de in Brabant aanwezige kennis, het verbinden van en met het bedrijfsleven en daarmee het creëren van kansen voor (nieuw) ondernemerschap is een doel van MindLabs.

45

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning n.t.b.

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

Investering in de content (subsidie)

€ 7,5 mln gemeente Tilburg;

€ 2,5 mln Economisch programma PNB

Bouwkosten 30 – 35 mln waarvan:

€ 13 mln Fontys (investering)

€ 7 mln EV Ontwikkelende Belegger

€ 15 mln lening ontwikkelbedrijf (VV Ontwikkelende Belegger)

€ 2,5 mln risicoafdekking vrije begrotingsruimte

Partners

Gemeente Tilburg; Fontys; Tilburg University; Onderwijsgroep Tilburg; De Persgroep;

Ontwikkelende belegger

Waar staan we nu?

MindLabs komt in de Spoorzone van Tilburg naast de LocHal, in één van de hallen van de voormalige NS-werkplaats. De locatie is gekozen vanwege de centrale ligging nabij het station met goede bereikbaarheid, mogelijkheden tot synergie met directe omgeving, bedrijvigheid en behoud/inpassing in cultuurhistorische elementen. Het MindLabs programma omvat circa 8.268 m2 BVO. Fontys neemt hiervan 4.016 m2 voor haar rekening als eigenaar. De overige delen zullen worden verhuurd aan de Universiteit Tilburg, het ROC en De Persgroep. De mogelijkheid bestaat om in totaal 13.000 m2 BVO tot ontwikkeling te brengen.

Momenteel zijn de 4 samenwerkende partners gezamenlijk gevestigd in het Deprez-gebouw in de spoorzone van Tilburg.

Vanuit de inhoud is de eerste fase afgerond en ligt er een rapport (m.n. over de waardepropositie) die nu verder uitgewerkt moet worden naar een stevige business case.

Waar willen we naar toe?

Onder regie van de universiteit van Tilburg i.s.m. gemeente Tilburg is het concept van MindLabs nader uitgewerkt tot een eerste rapportage.

In de tweede fase moet dit verder invulling krijgen tot een stevige business case. Door de provincie is aangeven dat er meer nadruk moet komen te liggen op commitment van het bedrijfsleven (MKB i.r.t. de topsectoren) en dat eventuele financiering van de provincie duurzaam perspectief moet krijgen en dat door meerdere partners geld moet worden ingezet.

Daarnaast zijn partijen bezig met het selecteren van een ontwikkelende belegger als samenwerkingspartner voor de ontwikkeling tot exploitatie van het project.

De gemeente heeft de provincie benaderd voor een bijdrage in de content, hiervoor is binnen het economisch programma van de provincie in principe een bedrag van

€ 2,5 mln voor gereserveerd (onder voorwaarden). Daarnaast heeft de gemeente de provincie gevraagd om mee te denken in de uitwerking van een financieringsconstructie voor deze ontwikkeling, waarbij wordt gedacht aan het verstrekken van de lening (geschatte omvang €12,5 – 17,5 mln) door het Ontwikkelbedrijf, de risicoafdekking van de deze lening wordt gezocht binnen de vrije begrotingsruimte (geschatte omvang € 2 - €3 mln).

46

Toelichting op functionele waarde Veel Brabantse doelen komen in MindLabs samen: behoud en herontwikkeling van cultureel erfgoed (goede inpassing in NS-Werkplaats, die als een ‘must’ i.h.k.v. beleidskader Erfgoed is gedefinieerd), unieke onderwijssamenwerking bij de realisatie van onderwijsdoelstellingen met doorlopende leerlijnen MBO-HBO-universiteit (en daarmee een bijdrage leverend aan de verhoging en verbreding van het opleidingsniveau van de Brabantse beroepsbevolking), toekomstbestendige zorg realiseren (slimme zorg, inzet informatica en robotica, relatie onderwijs-zorg), stimulans voor het Brabants MKB, met name voor de innovatiekracht ervan, verbetering van de kennistransfer tussen onderzoek en bedrijfsleven, verbetering van de digitale infrastructuur, het intensiveren en transformeren van bestaand stedelijk gebied. En niet op de laatste plaats de positionering als internationale regio (met Eindhoven als brainportregio met haar accent op technologische ontwikkeling en Tilburg als de plek waar technologische ontwikkeling vertaald wordt naar maatschappelijke toepassingen via onderzoek van menselijk gedrag).

Toelichting op toekomstwaarde MindLabs heeft een hoge toekomstwaarde en inclusiviteitspotentie (denk aan het huidige VIBE-project met de inzet van robotica in de zorg die hulpbehoevenden zo lang mogelijk zo volwaardig mogelijk laat participeren in de samenleving). Er is in beginsel sprake van een degelijke businesscase met inzet van enkel leningen en geen onrendabele top. Maar het risico van de lening moet wel afgedekt worden, vandaar de voordracht als sleutelproject.

Toelichting op belevingswaarde De historische waarde is tweeërlei: benutten van vastgoed in de NS Werkplaats, aldus een bijdrage leverend aan de duurzame herbestemming van dit icoon van Brabant. Maar ook aansluiten bij de intussen in Brabant opgebouwde reputatie als provincie van hoogwaardige technologie (Brainport): Tilburg als betrekkelijk nieuwe loot aan deze intussen historische stam, met Tilburgs focus op de relatie tussen technologie en menselijk gedrag.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

47

Eerste oriëntatie op maatschappelijke meerwaarde MindLabs

Energyweb XL

Wat betekent het voor Brabant?

In lijn met de landelijke doelstellingen richten we ons beleid op een energie neutrale Provincie in 2050. Tussenstap is het doel 14% duurzame energie in 2020. Het doel van Energyweb XL is om duurzame koppelingen tot stand te brengen voor uitwisseling van reststromen zoals warmte, stoom en CO2. Door te werken met meerdere aanbieders (en afnemers) voorkomen we een “lock-in”.

14% duurzame energie en 6% energiebesparing in 2020 is een van de speerpunten uit het Energieprogramma 2010-20120 en het PWMP 2014-2021

48

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning tot 2021

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Energiefonds, ontwikkelbedrijf, SDE subsidie 2019, Subsidie via ministerie EZ.

Partners

TOM, Glastuinbouwbedrijven, Shell, BMC, Suiker Unie, Enpuls

Waar staan we nu?

Zomer 2017 is door Enexis (Enpuls), Shell, Attero, Suiker Unie, Havenbedrijf Moerdijk, BMC , gemeente Moerdijk en Steenbergen, de TOM, tuinders van Nieuw Prinsenland en provincie Noord-Brabant de intentie tot verder samenwerken uitgesproken. Er is een gezamenlijke businesscase opgesteld en een voorkeursscenario geselecteerd. De financierbaarheid van dit scenario wordt nu (voorjaar 2018) onderzocht. Indien financierbaar geacht, wordt een nieuwe overeenkomst getekend voor de volgende fase. Dit staat eind mei 2018 gepland.

Waar willen we naar toe?

We werken met elkaar toe naar een schop in de grond 2020/2021 Zodat de verbinding daadwerkelijk tot stand komt tussen de industrie en de tuinders.

Planning Belangrijke mijlpalen:

Go-No go moment mei 2018

Fase 2 project mei 2018-december 2018

Uitgewerkte businesscase met financiële impact

49

Toelichting op functionele waarde Als we bij de top innovatieregio’s in Europa willen horen kan dat in de toekomst alleen met een energieneutrale industrie. Warmtevraag en restwarmte zijn inherent aan diverse productieprocessen. Door grote bronnen van restwarmte aan warmtevraag te verbinden besparen we fors op de energiebehoefte en verlagen zo de productiekosten. Door aan vraag- en aanbodzijde met meerdere bronnen te werken, voorkomen we dat het warmtenet stil valt in geval van groot onderhoud, (tijdelijk) lagere of stakende productie bij een van de betrokken bedrijven.

Toelichting op toekomstwaarde EnergywebXL levert CO2 besparing op, is een innovatieve samenwerking van het bedrijfsleven en publieke sector. Directe koppeling met actualiteit: Per 2022 moeten bedrijven van het Groningse gas af (laag calorisch gas). Dit project levert daar een bijdrage aan. Bovendien is het project uitbreidbaar. Nu ‘alleen’ deel industriële bedrijven Moerdijk en tuinders Prinsenland. Na deze fase mogelijk uitbreiding naar andere gebieden en afnemers (LPM, Dordrecht, Spiepolder, etc.). Eerste resultaten businesscase lijken maatschappelijk acceptabel rendement te tonen.

Toelichting op belevingswaarde De meeste warmtenetten in Nederland zijn in handen van de warmteleverancier. De meeste werken bovendien met slechts 1 warmtebron. Het realiseren van een publiek, open warmtenet is iconisch en kan de acceptatie van warmtenetten een stap verder brengen. Daarnaast laten we zien dat maakindustrie en duurzaamheid hand in hand kunnen gaan.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

50

Eerste oriëntatie op maatschappelijke meerwaarde

Energyweb XL

SOLARGE One-day-makeover energiedaken

Wat betekent het voor Brabant?

In lijn met de landelijke doelstellingen richten we ons beleid op een energie- neutrale Provincie in 2050. Tussenstap is het doel 14% duurzame energie in 2020 te realiseren. Het doel van SOLARGE is om grootschalig en goedkoop energiedaken te produceren en in een one-day-make-over grootschalig toe te passen. Hierdoor worden Brabantse huizen makkelijker en sneller energieneutraal. Ook kunnen huizen sneller aardgasvrij worden gemaakt. De nieuw ontwikkelde daken krijgen een heel ander aanzien dan de tot op heden bekende zonnedaken zoals op de foto zichtbaar is. Door een veel beter design vergroot het ook de maatschappelijke acceptatie van zonnedaken.

51

Facts & figures

Status Looptijd

Verkenning tot 2021

Provinciale raming

n.t.b.

Dekking

n.t.b.

Mogelijke instrumenten: Energiefonds, Cleantechfonds, NLInvest, OP-Zuid, Subsidie via ministerie BZK .

Partners

SOLARGE B.V., SABIC, EnShared

Waar staan we nu?

De in het verleden ontwikkelde zonneceltechnologie van Solliance bereikt het moment van marktintroductie. Begin 2018 is het bedrijf SOLARGE B.V. opgericht. SOLARGE heeft samen met sterke marktpartijen een initiatief om een one-day-make-over energiedak voor de agro sector (zon op stal) en voor woningen grootschalig te gaan produceren. Dit voorjaar wordt de businesscase verder gedetailleerd en komt er duidelijkheid over de financierbaarheid.

Waar willen we naar toe?

Mede door de impuls die het Rijk geeft aan het aardgasvrij maken van wijken, gaan er de komende jaren in heel Nederland grootschalige renovatieprojecten uitgevoerd worden. Daarbij is er grote behoefte aan een combinatie van isolatie en opwekking van duurzame energie. We zien graag dat in 2019 in Brabant de grootschalige productie van het Energiedak van SOLARGE van start gaat en dat dit dak zoveel mogelijk gerobotiseerd geplaatst kan worden. Zo zijn we in Brabant in staat om met onze innovaties nieuwe werkgelegenheid te creëren en ook de energietransitie te versnellen.

Planning De renovatie van 100 rijtjeswoningen in een aardgasvije wijk met een energiedak van SOLARGE is voor het einde van 2021 gereed.

52

Toelichting op functionele waarde Als we bij de top innovatieregio’s in Europa willen horen kan dat in de toekomst alleen met een bedrijfsleven wat innovaties in de markt kan zetten. Energie neutraal bouwen door een one-day-makeover met een elektrisch dak op een woonhuis tegen een zeer gunstige marktprijs levert een bijdrage aan het vergroten van duurzame energiebronnen.

Toelichting op toekomstwaarde In Brabant willen we behoren tot de top van Europese innovatieregio’s en hebben we stevige ambities op het gebied van energiebesparing en duurzame energie. In dit project worden innovaties uit Brabant door het Brabantse bedrijfsleven grootschalig naar de markt gebracht waarbij tegelijkertijd wordt bijgedragen aan onze energiedoelstellingen.

Toelichting op belevingswaarde Ook hebben geïntegreerde zonnecellen in bouwelementen een langere levensduur en zijn esthetisch mooier om te zien. Dit draagt bij aan de acceptatie van burgers dat ze hun eigen woning energie neutraal moeten maken. Zij zijn een samenwerking aangegaan met bedrijven uit de Brabantse maakindustrie. Het energiedak vertelt daarmee het verhaal van succesvolle Brabantse innovaties.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

53

Eerste oriëntatie op maatschappelijke meerwaarde SOLARGE

3

Besluitvormingsfase

Schoolpleinen van de toekomst 55

Mozaïek Dommelvallei 61

Robuuste beekdalpassages A58 en N65 65

54

DE SLEUTELPROJECTEN

Schoolpleinen van de toekomst

Gezond klimaatbestendig en natuurlijk avontuurlijk!

Wat betekent het voor Brabant?

Als Brabant versteende schoolpleinen transformeert in gezonde, klimaatbestendige en natuurlijk avontuurlijke speelpleinen, geeft de provincie concreet en tastbaar invulling aan de beleidsambities van zes opgaven. Dit zijn Verbindend Water, Milieu en Gezondheid en Uitnodigend Groen, Agrofood, Sociale Veerkracht en het samenwerken aan omgevingskwaliteit in de geest van de Omgevingswet. De grote opgaven uit het voorontwerp Omgevingsvisie krijgen concreet gestalte op de Brabantse schoolpleinen en wordt zichtbaar voor een grote groep Brabanders.

55

Facts & figures

Status Looptijd

Besluitvorming 2018-2022

Gestart 5 maart 2018

Provinciale raming

Provinciale inbreng € 10.000 per schoolplein (250)

Totaal € 2,5 mln

Cofinanciering

€ 0,9 mln PBC, 4 waterschappen , ministerie LNV (waarvan € 0,36 mln onder voorbehoud van besluitvorming MIPP)

€1,6 mln gemeenten, schoolbesturen, scholen, ouders etc.

Dekking

€ 1,6 mln Provinciale middelen (GS besluit 9 januari (BrUG en PMWP)

€ 0,9 mln Algemene middelen (voorstel)

Partners

Waterschappen, GGD, PBC, VHG, Jong leren eten, IVN, Gemeenten, schoolbestuur, scholen, ouders, kinderen.

Waar staan we nu?

Het project is gestart met beschikbare middelen en geeft concreet en tastbaar invulling aan de ambities van zes provinciale opgaven, en sluit het aan bij een brede maatschappelijke beweging die wordt onderstreept door de Omgevingswet, en wordt gedragen door vele externe partners.

Samenwerking met: • Intern: Financiële samenwerking Verbindend Water,

Milieu en Gezondheid en Uitnodigend Groen. Daarnaast is de samenwerking gevonden met Sociale Veerkracht, Agrofood en omgevingskwaliteit in de geest van de Omgevingswet.

• Extern: Financieel met Prins Bernard Cultuurfonds , 4 Brabantse Waterschappen, Ministerie LNV Jong Leren Eten (IVN en GGD).

Wat willen we bereiken met de extra impuls Om de standaard te verschuiven van een versteend naar een gezond, klimaatbestendig en groen schoolplein moet een voldoende krachtige beweging op gang worden gebracht. Onze partners hebben de ambitie om 250 schoolpleinen te realiseren, 25% van de Brabantse pleinen, financieel vastgelegd. Dit sluit aan bij de grote belangstelling en creëert een voldoende krachtige beweging om alle schoolpleinen te realiseren.

Partners waarmee gesprekken lopen Veel gemeenten zijn enthousiast, sluiten aan, pakken hun rol door het lokale netwerk te organiseren en/of extra middelen beschikbaar te stellen

De Vereniging voor Hoveniers en Groenbedrijven zet actief in op kennisdeling onder leden

Partijen als Jantje Beton, kunnen juist op plekken waar het niet vanzelf gaat vanuit eigen middelen een extra steuntje bieden.

Daarnaast is er een breed palet aan betrokkenen en aanbieders dat de beweging versterkt denk aan Springzaad, schooldakrevolutie, stadsboerderijen etc. etc.

56

Waar willen we naar toe?

Met een aantal maatregelen kunnen schoolpleinen zo worden ingericht dat ze jongeren stimuleren om te bewegen, een bijdrage leveren aan de klimaat adaptieve steden en de lokale biodiversiteit vergroten.

Kinderen en ouders maken op inspirerende wijze kennis met maatregelen hoe ze zelf een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde vitale klimaatbestendige leefomgeving.

Met het project worden rond de 50.000 leerlingen en hun ouders bereikt. Ieder jaar stroomt een nieuwe groep kinderen en ouders in.

Een groen schoolplein is nooit af. Iedereen kan zich ermee verbinden. Zien dat de directe omgeving veranderbaar is en dat je invloed kan hebben op dit veranderingsproces stimuleert het democratisch bewustzijn en actief burgerschap

Wie op jonge leeftijd in contact is met de natuur zal er later goed voor willen zorgen en sneller kiezen voor een duurzamere leefstijl en gezonder voedingspatroon.

Planning 9 januari GS besluit aanpak en bijdrage €1,6 mln BrUG en PMWP

17 januari Bijeenkomst voor scholen en gemeenten:

27 februari GS besluit vaststelling regeling Schoolpleinen van de toekomst voor 50 schoolpleinen in 2018.

10 april Landelijke buitenlesdag, openstelling regeling

Grote belangstelling

Vanaf januari hebben ruim 250 geïnteresseerden (scholen, gemeenten, intermediairs) zich gemeld voor deelname en betrokkenheid. We verwachten grote belangstelling voor de regeling.

57

58

Schoolpleinen van de toekomst

59

Schoolpleinen van de toekomst

250 scholen in de periode 2018 – 2022

Per school max. projectkosten € 20.000 voor 250 scholen in 5 jaar €5.000.000 Provincie Noord Brabant bijdrage 50 % € 10.000 voor 50 scholen per jaar € 500.000 Prins Bernard Cult Fonds bijdrage 5 % € 1.000 voor 50 scholen per jaar € 50.000 Waterschappen (voorstel) bijdrage 12.5% € 2.500 voor 50 scholen per jaar € 125.000 Jong leren eten (voorstel) bijdrage 2.5% € 500* voor 50 scholen per jaar € 2.500 Totaal beschikbaar €14.000 (70% projectkosten €20.000) 30% cofinanciering gemeenten / scholen / ouders etc. etc.

Toelichting op functionele waarde Onderzoek toont aan dat: • er een sterke positieve relatie is tussen de gezondheid van bewoners en de aanwezige hoeveelheid groen in wijken; • mensen zich niet alleen gezonder voelen in een groenere woonomgeving, ze bezoeken ook significant minder vaak de huisarts; • deze positieve relaties sterker zijn voor kinderen, jongeren, ouderen en mensen met een lage sociaal-economische status omdat deze

bevolkingsgroepen gemiddeld meer tijd doorbrengen in hun woonomgeving; • een kwart van de relatie tussen groen en gezondheid te verklaren is door het feit dat de bewoners van groenere buurten meer sociale cohesie

ervaren. Mensen die wonen in een buurt met meer groen zijn minder eenzaam en ervaren meer sociale steun; • het percentage kinderen met overgewicht 15% hoger ligt in wijken met minder groen. Een groen schoolplein stimuleert bewegen; • groen een gunstig effect heeft op het microklimaat.

Toelichting op toekomstwaarde Zien dat de directe omgeving veranderbaar is en dat je invloed kan hebben op dit veranderingsproces stimuleert het democratisch bewustzijn en actief burgerschap.

Toelichting op belevingswaarde • Met een aantal (groene) maatregelen kunnen schoolpleinen zo worden ingericht dat ze jongeren stimuleren om te bewegen, een bijdrage leveren

aan de klimaat-adaptieve steden en de lokale biodiversiteit vergroten. • Met het project worden rond de 50.000 leerlingen en hun ouders bereikt. Ieder jaar stroomt een nieuwe groep kinderen en ouders in.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

60

Maatschappelijke meerwaarde Schoolpleinen van de toekomst

Mozaïek Dommelvallei fase 1

Wat betekent het voor Brabant?

Mozaïek Dommelvallei is geïnspireerd op Mozaïek Brabant waarin nieuwe koppelingen tot stand worden gebracht tussen stad, landbouw, recreatie en natuur. Het watersysteem wordt daarin beschouwd als de integrerende factor, vertaald in zes ‘watermachines’ (Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, IABR 2014; ambassadeur rijksbouwmeester Floris Alkemade).

De initiatiefnemers, verenigd in de Stuurgroep Mozaïek Dommelvallei, hebben zich tot doel gesteld de watermachines in praktijk te brengen in het stroomgebied van de Dommel voor het traject Eindhoven – Den Bosch. Daartoe brengen zij een beweging op gang en zijn 22 project(idee)en opgehaald, waarvan er acht nu uitvoeringsgereed zijn.

Voorzien wordt dat er nog meer projecten kunnen worden gerealiseerd, ook projecten met een (nog zwaardere) natuur- en watercomponent. Ook met het oog op dit perspectief is het een gemiste kans om nu niet alvast met de voorliggende projecten te starten. Tevens is Mozaïek Dommelvallei geselecteerd voor de IABR 2018+2020.

61

Facts & figures

Status Looptijd

Besluitvorming 2017-2020

Provinciale raming

Omvang Uitvoeringsprogramma Mozaïek Dommelvallei, fase 1 € 5 mln

Dekking

€ 142.000 Programma Natuur, bijdrage GOB B.V.

€ 199.000 Programma Water

€ 350.000 Algemene middelen (voorstel)

Met het beschikbare bedrag zo maximaal mogelijk resultaat behalen voor de projecten.

Partners

Stuurgroep Mozaïek Dommelvallei.

Ondertekenaars Manifest Mozaïek Dommelvallei

Waar staan we nu?

Zowel bij de beoordeling van Mozaïek Dommelvallei in het kader van de propositie Het Groene Woud als in het kader van de propositie/versnellingsagenda groenblauw van de regio Noordoost is geconstateerd dat de projecten bijdragen aan de provinciale programmadoelen.

De financiering liep echter vast op de integrale aard van de ingediende projecten. De optelsom van de financiële bijdragen vanuit de diverse provinciale programma’s bleek niet voldoende dekking te bieden om de projecten doorgang te kunnen laten vinden. Het beoordelen van integrale projecten vanuit meer sectoraal ingestoken programma’s en dan vervolgens het toewijzen en verantwoorden van middelen vanuit de verschillende programma’s is onverminderd lastig. Enkele redenen daarvoor zijn:

• Deels zijn de middelen voor specifieke provinciale doelen al vastgelegd in regelingen waarop ook afspraken met derden van toepassingen zijn, denk bijvoorbeeld aan nationale of EU medefinanciering. Dit stelt specifieke eisen en verantwoording.

• Voor diverse programma’s, zoals Verbindend Water, Uitnodigend groen, Vrijetijdseconomie of Cultureel

Erfgoed, geldt dat er weinig vrije budgetruimte is, doordat al verplichtingen zijn aangegaan, prestatieafspraken zijn belegd en/of de middelen ‘buiten de deur zijn gezet’.

• De ervaring leert dat het integraal beoordelen van projecten met elementen die in verschillende programma’s vallen, lastig is voor de provinciale organisatie. Er is hiervoor geen werkproces ingericht; de huidige programma’s kunnen vanwege bovengenoemde oorzaken niet flexibel inspelen op dit soort initiatieven. Geld voor integrale initiatieven in de streek moet via diverse sectorale subsidieregelingen worden aangevraagd. En die subsidieregelingen hebben bovendien afzonderlijke en verschillende beoordelingswijzen én verschillende openstellingstermijnen.

Dit waren dé redenen om Mozaïek Dommelvallei te selecteren als MIPP sleutelproject.

62

Waar willen we naar toe?

Door het uitblijven van een provinciaal besluit over medefinanciering wordt het voor de initiatiefnemers en manifestpartners steeds moeilijker om de inspiratie en voortgang er in te houden.

Met het beschikbare bedrag is de insteek zo maximaal mogelijk resultaat behalen voor de 9 projecten.

• de projecten binnen Mozaïek Dommelvallei zijn in lijn met de provinciale doelen; dit hebben we al meerdere malen binnen de provincie vastgesteld;

• de projecten raken aan diverse provinciale thema’s en geven deels invulling aan de provinciale opgaven.

• de streek is bereid bijna € 2,5 miljoen te investeren;

• er is veel energie, lokale partijen staan te trappelen om de uitvoering op te pakken;

• Mozaïek Dommelvallei is geselecteerd voor de IABR 2018+2020;

• met financiering als MIPP-sleutelproject kunnen we echt werk gaan maken van Mozaïek Dommelvallei en daarmee invulling geven aan het ‘van-buiten-naar-binnen-werken’;

• Mozaïek Dommelvallei - fase 1 is de start van meer projecten die invulling kunnen geven aan de provinciale opgaven.

63

Toelichting op functionele waarde De projecten dragen bij aan de provinciale doelen voor milieu & water, klimaat, natuur, vrijetijdseconomie, erfgoed, sociale veerkracht, leegstand, energie en economie. De provinciale financiële bijdrage wordt minimaal verdubbeld. De bijdragen uit de streek zijn grotendeels toegezegd. Het programma wordt getrokken door de stuurgroep Dommelvallei, met gedreven en ervaren leden.

Toelichting op toekomstwaarde De projecten richten zich op duurzame oplossingen (in de zin van minder belasting op de omgeving en langdurig houdbare resultaten en/of exploitatie). Het manifest is ondertekend door overheden, maatschappelijke organisaties, vrijwilligersorganisaties, onderwijs en bedrijven. De projecten zijn en worden met en door bewoners en ondernemers ontwikkeld en uitgevoerd.

Toelichting op belevingswaarde De projecten, m.n. de biografie van de Dommel, vertellen het verhaal van het beekdallandschap en de ontwikkeling ervan door de eeuwen heen. Maar het vertelt ook hoe door samenwerking en een integrale aanpak, gebaseerd op het watersysteem, oplossingen kunnen worden gevonden. De aanpak en de resultaten krijgen een (inter)nationaal podium tijdens de Landschapstriënnale 2020 in Midden-Brabant.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

64

Maatschappelijke meerwaarde Mozaïek Dommelvallei

Robuuste beekdalpassages

A58 en N65

Wat betekent het voor Brabant?

Het beekdalenlandschap is het verbindend landschap tussen de vijf Brabantse steden en hun ruimere omgeving. Het kent een eeuwenlange ontwikkeling (vastgelegd door o.a.. Vincent van Gogh) van koesteren én vernieuwen. De komende decennia gaat dat verder op basis van actuele uitdagingen door o.a.. klimaatverandering, energietransitie, mobiliteit, economische ontwikkeling (zoals de landbouw) en verstedelijking. Een beekdalenlandschap van topkwaliteit is identiteitsbepalend voor Brabant en drager van een aantrekkelijk leefklimaat, vestigingsklimaat én blijfklimaat.

Daar waar het beekdalenlandschap doorsneden wordt door grootschalige infrastructuur ligt dan ook niet alleen een infra- of watervraagstuk, maar een ontwerpopgave met meerdere dimensies en belanghebbenden. De betekenis reikt verder dan de directe omgeving van de plek maar raakt de omgevingskwaliteit van de grote regio.

Er ligt dan ook een grote uitdaging om de doorsnijding van het Beerzedal en de A58 en Helvoirts Broek met de N65 aan te pakken.

65

Facts & figures

Status Looptijd

Besluitvorming tot 2021

Provinciale raming

N65 € 7 mlj

A58 € 17 mlj

Dekking

Zie blz. 65 voor details

Partners

Gemeenten Oirschot., Vught en Haaren

Brabants Landschap

Natuurmonumenten

Waterschap De Dommel

Waar staan we nu?

A58

In het kader van het project InnovA58 (planstudie wegverbreding naar 2x3 rijstroken tussen Eindhoven-Tilburg en Annabosch-Galder; deelopgave binnen het programma SmartwayZ.NL) wordt invulling gegeven aan de ontsnipperingsopgave.

De regionale ambitie is een weg op poten die ruimte biedt voor een passage voor wandelaar op de ene oever en maximale passage voor dieren gebaseerd op doelgroepsoort ‘edelhert’ en ‘vleermuis’ (zowel waterloop als andere oever)

N65

De planvorming voor de aanpassing van de N65 zit een vergevorderd stadium. De ontsnipperingsopgave is sober ingevuld. De robuuste oplossing voor het Helvoirts Broek kan ingepast worden als de financiering rond is. Eind maart moet hier duidelijkheid over zijn. De Stuurgroep N65 neemt eind maart een besluit over eventuele aanpassing van de opgave.

Waar willen we naar toe?

Een goed functionerend natuurnetwerk is noodzakelijk om biodiversiteit te herstellen en te behouden. Daarbij hoort ook het wegnemen van barrières zoals snelwegen, waterwegen en spoorwegen, zodat soorten van droge en natte milieus zich kunnen verplaatsen tussen natuurgebieden.

De beekdalen in Brabant lopen noord-zuid en vormen de ruimtelijke ruggengraat van de Brabantse ruimtelijke identiteit. Het beekdal van de Beerze is iconisch en vormt de basis van de belangrijkste noord-zuid gerichte ecologische verbinding van de Kempen naar het Groene Woud.

De realisatie van klimaatrobuuste beekdalen betekent dat er meer nodig is voor de ontsnippering van de A58 en N65 dan nu wordt voorgesteld. Door een geschikte migratiezone te maken voor een groot scala aan soorten, kunnen populaties mee bewegen met opschuivende klimaatzones. We combineren bovendien de migratie van soorten met wandel- en fietsmogelijkheden. Tevens dragen de matregelen bij aan een versterking van de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit.

66

67

Robuuste beekdalpassages A58 en N65

Kostenraming A58:

• Kostenraming: € 17 miljoen.

• Bijdrage RWS:

• Ontsnippering - € 5,7 miljoen (ambtelijk toegezegd, binnen project beschikbaar).

• Natuurcompensatie - € 4(-5) miljoen (afhankelijk van uiteindelijke compensatieopgave).

• Bijdrage provincie:

• Natuur – ILG: € 2 miljoen.

• Natuur – Biodiversiteit en Leefgebieden: € 2 miljoen.

• Water - € 0,25 miljoen.

• Algemene middelen: € 3 miljoen (globale inschatting).

Kostenraming N65:

• Kostenraming: € 7 miljoen.

• Bijdrage RWS: € 0,45 miljoen.

• Bijdrage van provincie:

• Mobiliteit - € 0,25 miljoen.

• Natuur – natuurcompensatie N65 PHV: € 2,5 miljoen.

• Algemene middelen: € 3,8 miljoen (globale inschatting).

Kostenraming totaal € 24 miljoen

Bijdrage RWS € 10,2 miljoen

Bijdrage programmafinanciering provincie € 7 miljoen

Bijdrage algemene middelen € 6,8 miljoen

De gewenste bijdrage van 6,8 miljoen in het kader van het MIPP-sleutelproject kan mogelijk lager worden door optimalisaties in het

ontwerp van de N65 en door eventueel alsnog te verkrijgen rijksbijdrage. Dit wordt naar verwachting in de loop van april bekend.

Daarnaast kan de natuurcompensatie voor de A58 hoger uitvallen waardoor de gewenste bijdrage ook lager kan uitpakken.

Toelichting op functionele waarde In het bestuursakkoord ‘Beweging in Brabant’ staat de ambitie benoemd om ons onverminderd in te zetten voor de biodiversiteit in Brabant door ecologische structuurversterking en tevens de verbinding te zoeken tussen ecologie en vrijetijdseconomie. Een goed functionerend natuurnetwerk, zonder barrières tussen natuurgebieden, is noodzakelijk om biodiversiteit te herstellen en te behouden.

Toelichting op toekomstwaarde Voor een klimaatrobuust beekdal bij de passage van de Beerze is meer nodig dan de wettelijke verplichte variant. Door een geschikte migratiezone te maken voor een groot scala aan soorten, kunnen populaties meebewegen met opschuivende klimaatzones. We combineren bovendien de migratie van dieren met wandel- en fietsmogelijkheden. Tevens dragen de maatregelen bij aan een versterking van de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit.

Toelichting op belevingswaarde Een beekdalenlandschap van topkwaliteit is identiteitsbepalend voor Brabant en drager van een aantrekkelijk leefklimaat, vestigingsklimaat én blijfklimaat. Tevens biedt het de Brabantse burger prachtige landschappen om in te wandelen en fietsen.

Functionele waarde • Draagt bij aan de Brabantse doelen • Welvaart bevorderend • Risico beperkend • Multiplier (in- en extern) Toekomstwaarde • Duurzaam / draagt bij aan verduurzaming • Sociaal inclusief / draagt bij aan sociale cohesie • Financieel exploitabel • Rolvast / -versterkend (in- en extern) Belevingswaarde • Vertelt het verhaal / de verhalen van Brabant • Benut historische waarde • Is iconisch of kan dat worden • Heeft bereik onder Brabanders en (inter)nationaal

68

Maatschappelijke meerwaarde

Robuuste beekdalpassages A58 en N65

D-1/11

Bijlage D Afdoening van moties en toezeggingen Statenvoorstel 19/17 – Perspectiefnota 2017: Motie M22-Verbeterde surveillance in het buitengebied (4180811) Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: Ervoor te zorgen dat het project Samen Sterk in het Buitengebied (SSIB) blijvend ingezet kan worden en hiervoor voldoende financiële en/of andere middelen beschikbaar te stellen. Beantwoording Het team SSiB van de Omgevingsdiensten houdt toezicht op de naleving in het buitengebied. Als buitengewoon opsporingsambtenaren (boa's) zien de professionele regiohandhavers erop toe dat gebruikers het milieu niet te zwaar belasten en treden zij op bij overtredingen. Het team SSiB bestaat uit acht regio handhavers, die zich bezig houden met afvaldumping, wildcrossen en stropen in natuur- en buitengebieden (450.000 hectare). Het jaarlijkse budget voor SSiB is circa € 0,8 miljoen per jaar. Ook gemeenten dragen hieraan bij. Voor een blijvende inzet dient een bijdrage van € 193.000,- structureel in de meerjarenbegroting van de provincie te worden opgenomen. Voor het versterken van de informatiepositie van de toezichthouders als bijzondere opsporingsambtenaren (BOA’s) is er grote behoefte om onderling informatie over illegale activiteiten en daders te kunnen uitwisselen. Met het inrichten van een Brabantbreed BOA RegistratieSysteem (BRS) wordt het toezicht doelmatiger en effectiever. De pakkans en de preventieve werking van het toezicht nemen toe. Voor het inrichten van het BOA RegistratieSysteem (BRS) is een incidentele bijdrage nodig van € 60.000,-. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17 Begroting 2018: Motie M2 - Provincie steunt gemeenten in regionale samenwerking rond energietransitie (4276459) De staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: • een actieve bijdrage aan te leveren dat er in alle Brabantse regio’s regionale energiestrategieën

tot stand komen; • te bevorderen dat alle gemeenten na maart 2018 de energietransitie als speerpunt in de nieuwe

coalitieprogramma's opnemen; • in kaart brengen wat de rol van de provincie kan zijn om de regionale energiestrategieën tot

uitvoering te brengen en PS hierover te informeren bij de perspectiefnota 2018; Beantwoording Graag informeren wij uw Staten over de uitvoering van de motie ‘Provincie steunt gemeenten in regionale samenwerking rond energietransitie’, waarbij de regionale samenwerking op het gebied van de energietransitie centraal staat. Samenwerking tussen de vele partijen (overheden, bedrijven, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en ook burgers) is essentieel om de energietransitie en de daarbij gestelde doelen voor deze bestuursperiode en die voor 2050, te kunnen realiseren. Daarom zetten wij in op de doorontwikkeling van een krachtig Brabants netwerk, waarin ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid zijn rol pakt.

D-2/11

Energie als speerpunt in de regio

De energietransitie leeft in de regio. Om meer inzicht te krijgen in de mate waarop overheden in de energietransitie hun rol nemen, hebben wij samen met de VBG in het kader van Veerkrachtig bestuur een onderzoek gestart naar de bestuurskracht van gemeenten in relatie tot de energietransitie. In het onderzoek staat vooral het leren en ondersteunen van elkaar centraal. Wij verwachten dat het onderzoek informatie oplevert over de wijze waarop partijen elkaar kunnen versterken, waarbij de eigen verantwoordelijkheid van iedere partij uitgangspunt blijft. Wij zullen uw Staten voor de zomer over de uitkomst van dit onderzoek informeren. De communicatie over dit onderwerp zal bijdragen aan de benodigde aandacht voor energietransitie in de coalitieakkoorden van gemeenten. Om het belang van de energietransitie onder de aandacht van gemeenten te brengen (in aanloop naar nieuwe verkiezingen), hebben wij in oktober 2017 een netwerkontmoeting ‘Brabant Ontmoet’ voor uw Staten en alle Brabantse gemeenteraden en colleges georganiseerd op de Dutch Design Week. Daarnaast participeren wij in bijeenkomsten, zoals het symposium ‘Gemeentelijk Klimaatbeleid’ dat het Tilburgs Milieucafé organiseert in samenwerking met de Brabants Energie Alliantie (BEA). Met gasten als Ed Nijpels, voorzitter van de Borgingscommissie van het Nationaal Energieakkoord en Marian Minnesma van Urgenda. Een partij als Enpuls heeft actief aandacht voor de kennisdeling richting nieuwe gemeenteraden. Ook participeren wij in het tot stand komen van een Klimaattop Zuid-Nederland, die in samenwerking met Limburg en Zeeland gehouden wordt voor de zomer van 2018. Hierbij is de doelstelling om samen met gemeenten, waterschappen, bedrijven, kennisinstellingen en provincie de krachten te bundelen, ook richting de ambities uit het Regeerakkoord, in opmaat naar een nationaal Klimaatakkoord. Uitvoering regionale energiestrategieën

In de Statenmededeling van 19 december 2017 hebben wij uw Staten geïnformeerd over de stand van zaken en de rol van de provincie in de totstandkoming van de Regionale Energiestrategieën. Op dit moment zijn er drie regionale energiestrategieën klaar, en hebben de partijen in de regio Noordoost-Brabant het proces opgestart. Wij volgen de doorontwikkeling van deze strategieën actief. Onze provinciale ondersteuning bestaat uit deelname aan ambtelijk en bestuurlijk overleg en het faciliteren daarvan. Dat gebeurt op verzoek van de regio, want daar ligt het trekkerschap voor de strategieën. Daarnaast zorgen wij voor de uitwisseling tussen de energiestrategieën. Naast deze ondersteuning, is er provinciaal instrumentarium beschikbaar. Te denken is aan: • Inzet immunisatievermogen van de provincie als voorfinanciering voor bijvoorbeeld grootschalige

aanpak van zonnepanelen in wijken; • Faciliteren pilotprojecten Sociale Innovatie, waarvoor de provincie in 2017 samen met Enpuls 2,2

mln beschikbaar heeft gesteld in het kader van de Samenwerkingsovereenkomst Sociale Innovatie. De kennis en ervaring uit deze projecten, zoals van het project Wind A16, wordt beschikbaar gesteld voor andere regio’s;

• De Stedelijke Agenda BrabantStad, waarin wij samen met de B5 steden inzetten op aardgasvrije wijken;

• In gezamenlijkheid oppakken van het 100.000 voertuigenplan; • De energiebesparing in de industrie, die wij samen met gemeenten oppakken als onderdeel van

het aanvullend investeringsvoorstel energie uit 2017; • Inzet van de netwerkbegroting Energie , waarvoor uw Staten in december 2017 besloten hebben

om 3,8 mln. vrij te maken; • De mogelijkheden bij het energiefonds, en ‘develop to invest’;

D-3/11

Wij zullen de regionale energiestrategieën en netwerken benutten voor het opstellen van de Energieagenda 2019-2030, die eind 2018 door uw Staten ter besluitvorming wordt voorgelegd en in de verdere uitwerking van de Omgevingsvisie. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17: Motie M28a - Campagne Een dumper is een stumper (4276506 & 4282967) De Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: • Een campagne 'Een dumper is een stumper' in Noord-Brabant voor de zomer van 2018 op te

starten. • Een verkenning uit te voeren en uiterlijk bij de Perspectiefnota 2018 te komen met een voorstel

voor de uitvoering (incl. de financiering, met aandacht voor een nulmeting en evaluatie). Beantwoording Voor het verkennen van een Brabantse publiekscampagne tegen dumpingen van (grof)huisvuil/bedrijfsafval, asbest, hennep en synthetisch drugsafval zijn ambtelijk contacten gelegd met de provincies Friesland en Zeeland over de campagnes die daar in 2014 en 2015 zijn gehouden. In de eerste stap voor de uitvoering van de campagne wordt de omvang van de afvaldumpingen in kaart gebracht en de ‘awareness’ rondom afvaldumpingen onder dumpers en de Brabantse inwoners onderzocht (nulmeting). Zo wordt nagegaan welke informatie daders nodig hebben om af te zien van het dumpen en ook welke informatie inwoners nodig hebben om dumpingen bij het juiste meldpunt te melden. Dit wordt vertaald naar communicatieboodschappen en wordt uitgewerkt tot een aansluitend campagneconcept en kosteneffectieve communicatiemiddelen. In stap 2 volgt de uitvoering van de Brabantbrede acties tegen het dumpen van achtereenvolgens drugsafval, asbest en (grof)huisvuil/bedrijfsafval. Aangesloten wordt bij de activiteiten van het SSIB. De campagne tegen dumpen is begroot op €150.000,- en wordt gedekt in de Meerjarenbegroting ‘Veilige fysieke leefomgeving 00002472’. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17 Begroting 2018: Motie M30 - Alle Brabantse sportclubs kampioen energiebesparing (4276523) De Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: • actief aan te moedigen dat alle Brabantse sportclubs energiebesparingsmaatregelen nemen; • te onderzoeken of de financiering van deze energiebesparingsmaatregelen een versnelling kan

opleveren, hoe deze zo effectief mogelijk, bijvoorbeeld via het energiefonds of door hen op te zetten partnerships, uitgevoerd kan worden en daartoe PS uiterlijk bij de volgende perspectiefnota een voorstel te doen;

• de Brabantse gemeenten te verzoeken om deze regeling actief onder de aandacht van sportverenigingen te brengen en te betrekken hij hun eigen beleid over sportaccommodaties.

Beantwoording Uw Staten hebben op 10 november vorig jaar de motie ‘Alle Brabantse sportclubs kampioen energiebesparing’ aangenomen. Deze staat in het teken om de Brabantse sportclubs te stimuleren om energiebesparingsmaatregelen nemen. Over het plan voor grootschalige uitrol van de pilot

D-4/11

‘Duurzame Sportaccommodaties’, bent u al geïnformeerd. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17 Begroting 2018: Motie M33 - Gezond en veilig langer thuis wonen in Brabant (4276538) De Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: • versnelling aan te brengen in de sociale woon-zorginnovatie en -implementatie in Brabant, in

bijzonder het ontwikkelen en implementeren van duurzame verdienmodellen gericht op het langer thuis blijven wonen;

• een verkenning uit te voeren (met BrabantAdvies, woningcorporaties, gemeente, SPARK en andere relevante partners) en aan Provinciale Staten voor te leggen in de Perspectiefnota 2018.

Beantwoording Eerste verkenning door BrabantAdvies is gedaan en het advies luidt: Maak een praktische, provinciale uitvoeringsagenda. Doelstelling van deze agenda: ervoor zorgen dat mensen gezond en veilig langer thuis te kunnen wonen. Dit betekent het samenbrengen van vele domeinen en sectoren om tegelijkertijd én samen te kunnen bouwen voor de toekomst, op te leiden voor de toekomst, samen te werken voor de toekomst, de veerkracht en samenredzaamheid van mensen en gemeenschappen te versterken voor de toekomst. Specifieke aandacht hierbij is nodig op de fase van implementatie en opschaling en de aandacht voor de sociale innovatie naast de technologische innovatie. Ook is het wenselijk om de uitwerking van deze uitvoeringsagenda te baseren op de uitkomsten van de inventarisatie Brabantse Betekeniseconomie en aan te laten sluiten bij activiteiten van het interreg project ITHACA. Het leren in de praktijk is een vereiste om tot de volgende stap te komen. Daarom wordt voorgesteld om met een vijftal concrete initiatieven in de praktijk te leren hoe een passend verdienmodel er uit kan zien. Op basis van dit advies wordt er binnen het programma Versterken Sociale Veerkracht aan de hand van een 5-tal initiatieven in de praktijk passende financieringsmodellen ontwikkeld. Deze pilot zal worden uitgevoerd met betrokkenheid van experts op het gebied van innovatieve financieringsmodellen, impactmonitoring en (impact)investeringen. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld Statenvoorstel 66/17: Motie M40- Gezonde lucht in heel Brabant (4277138) De Staten dragen Gedeputeerde Staten op om te onderzoeken welke kosten er verbonden zijn aan het uitbreiden van het Landelijk Meetnetwerk Luchtkwaliteit met meetpunten in Brabant; hierover te rapporteren voor de Perspectiefnota 2018. Beantwoording U hebt ons gevraagd om inzicht te geven in de kosten die verbonden zijn aan het uitbreiden van het Landelijk Meetnetwerk Luchtkwaliteit met meetpunten in Brabant. Volgens de EU-richtlijnen hebben we voldoende meetstations, maar om op lokaal niveau de WHO norm beter te kunnen volgen, is een intensivering van metingen aan te bevelen, een intensivering van gedragsbeïnvloeding (meer fietsgebruik en elektrisch rijden) alsook bezien of we vanuit onze rol als bevoegd gezag, vergunningen kunnen aanscherpen t.a.v. emissies.

D-5/11

In het PMWP sluiten we aan door de WHO-norm (20 ug/m3 voor fijnstof PM10) als streefwaarde te hanteren, die de helft bedraagt van de wettelijke Europese en Nederlandse norm. In voornamelijk de grote steden en in een aantal gebieden met intensieve veehouderij wordt de EU-grenswaarde nog overschreden. Maar zelfs onder de WHO streefwaarde treedt nog gezondheidsschade op. We monitoren dit door met metingen, onderzoek en rekenmodellen. Daarnaast stimuleren we gedragsbeïnvloeding. Op 23 februari j.l. is door het RIVM een presentatie gegeven over het landelijk meetnet en luchtkwaliteitsmetingen. Ook is er vanuit ambtelijke zijde informatie gegeven over een mogelijk toekomstig project in Zuidoost Brabant waarbij op een innovatieve manier de luchtkwaliteit wordt gemeten inclusief een gezondheidsonderzoek bij intensieve veehouderij. De kosten bedragen circa vier miljoen voor een periode van vijf jaar, gedragen door rijk, provincie en gemeenten. De uiteindelijke verdeling van de kosten is ook afhankelijk van eventuele subsidiemogelijkheden . Wij verwachten dat het maximaal benodigde provinciale bijdrage €1,3 miljoen bedraagt, voor de periode tot en met 2023. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17 Begroting 2018: Motie M48 - Stimuleren aardgasvrije wijken (4277213) Provinciale Staten verzoeken GS na te gaan wat de provincie vanuit innovatief perspectief kan doen om de ontwikkeling van aardgasvrije wijken te stimuleren en PS hierover te informeren. Beantwoording Uw Staten hebben op 10 november 2017 de motie ‘Stimuleren aardgasvrije wijken’ aangenomen. We willen gebruik maken van het momentum dat ontstaat nu het Rijk, in drie tranches, jaarlijks 100 miljoen investeert in aardgasvrije wijken en in de Stedelijke agenda Brabantstad de ambitie is opgenomen om 5.000 woningen aardgasvrij te maken. Samen met gemeenten spelen we optimaal in op de tranches en mogelijkheden van het rijk. Ook benutten we, zoals door de Staten verzocht, de kennis van het ontwikkelbedrijf op het gebied van innovatieve tenders. Door te kiezen voor innovatief aanbesteden, maken we de versnelling van het verduurzamen van woningen mogelijk. Daarnaast blijven we tegelijkertijd trouw aan de uitgangspunten van de Brabantse Deal Nul-op-de-meter uit 2015, door geen onrendabele top voor energieneutraal bouwen te financieren. Wij komen voor de zomer, bij de behandeling van de begroting 2019, met een voorstel. Statenvoorstel 66/17 Begroting 2018: Over instrumentarium musea en Brabant C. (4279969) Gedeputeerde Swinkels is bereid om te verkennen of het bestaande instrumentarium onvoldoende is voor cultuurhistorische en natuurhistorische musea en of er eventueel een extra instrumentarium nodig is. Hij is bereid indien nodig bij de Perspectiefnota met een voorstel te komen. Beantwoording Uit de verkenning blijkt dat diverse type musea in Brabant verschillende behoeften tot ondersteuning hebben. Grotere musea zijn vooral op zoek naar incidentele financiering voor bijzondere projecten

D-6/11

(innovatie, experiment, cofinanciering rijksmiddelen). Bij middelgrote musea speelt vaker de exploitatieproblematiek. Middelgrote musea willen zich ook graag ontwikkelen op het gebied van bouw/verbouw, technologische innovatie, verhaalconcept, samenwerking, toeristisch aanbod en tentoonstellingen. Sommige van deze musea hebben een (boven)regionale uitstraling maar zijn gelegen in relatief kleine en minder draagkrachtige gemeenten. Kleinere musea hebben vooral behoefte aan ondersteuning in de basistaken zoals tentoonstellingen, digitalisering collecties, marketing en kleine verbeteringen in het museum. Binnen het erfgoedkader geven we een exploitatiesubsidie aan het Noord-Brabants Museum (en daarmee tot op heden expliciet niet aan alle overige Brabantse musea) en zetten we in op het vertellen van de vier verhalen (Bestuurlijk, Innovatief, Bevochten, Religieus). Dit in samenwerking met partners zoals musea. We ontsluiten we digitale collecties in de Brabant Cloud, bezoeken jongeren gratis musea en stimuleren we collectiemobiliteit in de regio. Daarnaast zijn er incidenteel beperkte procesmiddelen voor het rondkrijgen van een businesscase. Er is een museumconsulent, een gezamenlijke communicatie over erfgoed op Brabantserfgoed.nl en wordt kennis aangeboden via de Erfgoed Academie Brabant. We hebben in 2016 expliciet gekozen om de subsidieregeling basistaken van musea af te schaffen, omdat deze naar onze mening te weinig aanzette tot gewenste ontwikkeling als samenwerking in collecties en kennisoverdracht. Binnen het uitvoeringsprogramma cultuur hebben we twee instrumenten: Het Brabant C fonds, een kunst- en cultuurfonds voor grote toonaangevende (inter)nationale activiteiten en de Impulsgelden regeling die er primair is voor (amateur)kunst en cultuur. Zo komen erfgoedprojecten wel in aanmerking als de verbinding wordt gelegd met de hedendaagse kunst en cultuur. Het is een regeling die initiatiefnemers ondersteunt om voor de langere termijn tot een hogere ambitie of betere exploitatie te komen. De musea kunnen hier onvoldoende terecht want: • Bij Brabant C worden beperkt aanvragen ingediend vanuit de erfgoed/museumsector. Initiatieven

zijn vaak te kleinschalig of wat uitstraling betreft, te regulier van aard. • Bij de Impulsregeling komen projecten alleen voor subsidie in aanmerking als er sprake is van een

combinatie van erfgoed en hedendaagse kunst en cultuur. Projecten van cultuurhistorische of natuurhistorische musea waarbij géén sprake is van artistieke kwaliteit (hedendaagse kunst) komen niet binnen de Impulsregeling voor steun in aanmerking.

• Als deze (projecten van) musea (nog) geen deel uitmaken van een netwerk binnen de verhaallijnen van erfgoed is er geen budget.

Zo als gebleken in de verkenning zoeken musea middelen voor innovatie en ontwikkeling. Dit zou kunnen door een aanvulling op de Impulsregeling die eenmalige investeringen hierin mogelijk maakt. Dit zou binnen deze bestuursperiode ook in de vorm van een pilot kunnen plaatsvinden. Voor de toekomst geldt dat we de regionale culturele infrastructuur, waar musea onderdeel van uitmaken, graag willen aanhaken op het landelijke bestel, zoals de Raad voor Cultuur voorstelt. Daarin zij pleit voor een sleutelrol voor stedelijke regio's. Zo'n regio vormt een cultureel ecosysteem waarin makers, culturele instellingen en overheden - in nauwe samenwerking met elkaar - rekening kunnen houden met de samenstelling en behoeften van de bevolking. Maar ook met de identiteit en de verhalen uit de regio, en met het lokale klimaat voor de makers en kunstenaars. De Raad adviseert de Minister om de regio's uit te nodigen om met een overtuigend en inspirerend plan hiervoor te komen. Dit zou kansen kunnen bieden voor de musea. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld.

D-7/11

Statenvoorstel 66/17: Begroting 2018 (4280482) Gedeputeerde Van Merrienboer laat bij de Perspectiefnota 2018 zien hoe de provincie een breed welvaartsbegrip invult, geïnspireerd door de Brede Welvaartsindicator en het Bagel-model. Beantwoording Deze toezegging is opgepakt in bijlage A van de perspectiefnota 2018 ‘Inspelen op ontwikkelingen’. Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Statenvoorstel 66/17: Begroting 2018 (4280484) Gedeputeerde Van Merrienboer komt bij de Perspectiefnota 2018 met eventuele mogelijkheden om provinciale inkoop, subsidie en financiering verder te vergroenen. Beantwoording Het meegeven van gunstigere voorwaarden en/of voorrang verlenen aan bedrijven die werk maken van energiebesparing en de reductie van CO2, wanneer zij gebruik wensen te maken van Brabantse financieringsmogelijkheden of subsidies, is niet direct mogelijk. In het provinciale beleid worden ten aanzien van ‘inkoop’ en ‘financiering’ diverse voorwaarden gesteld die zorgen voor/bijdragen aan ‘groene’ financiering. De provincie werkt op verschillende manieren aan haar duurzaamheidsambities, o.a. via: • de Green Deal Circulair Inkopen • de Green Deal Duurzaam GWW • het Uitvoeringsprogramma Energie • het Brabants Energie akkoord • het Grondstoffenakkoord • het Sociaal Pact Brabant • het beleidsplan Maatschappelijk Betrokken Ondernemen. Daarnaast wil de provincie net als elke Nederlandse organisatie de internationale Strategic Development Goals 2030 implementeren. Door maatschappelijk verantwoord in te kopen draagt de provincie met haar jaarlijks inkoopvolume van ca. € 300 miljoen substantieel bij aan deze duurzaamheidsdoelen. Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI) betekent dat er bij de inkoop van diensten, werken en goederen rekening wordt gehouden met de sociale, ecologische en economische dimensies van duurzaamheid. Door in al haar aanbestedingen eisen, voorwaarden en wensen op te nemen ten aanzien van circulaire economie (waaronder ook biobased), energiebesparing, CO2-reductie én social return, levert de provincie maatschappelijke waarden op ecologisch én sociaal gebied. Daarbij daagt de Provincie de markt maximaal uit op innovatie in onze aanbestedingen. Op deze wijze creëren we werkgelegenheid voor (Brabantse) ondernemingen die al geïnvesteerd hebben in circulaire (biobased) en milieuvriendelijke producten en bieden we kansen op werk voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Mooie voorbeelden hiervan zijn de aanbesteding voor het opnieuw aanleggen van de N272 (de biobased weg), de omleggingen Baarle en Gemert (50% CO2 reductie door resp. recycleasfalt en laag energie asfalt) en de acht medewerkers en twee leerlingen die te werk zijn gesteld bij de aanleg van de N279.

D-8/11

Eind oktober 2017 ondertekende de Commissaris van de Koning het verzoek tot deelname aan het manifest MVI. Dit manifest is op 14 december 2017 bekrachtigd door de staatssecretaris I en W. Binnen zes maanden na ondertekening dient een actieplan MVI openbaar te worden gemaakt, met daarin de eigen ambities en doelstellingen van de provincie. Ondertekening van het manifest betekent ook een jaarlijkse deelname aan een zelf-evaluatie van de voortgang ten opzichte van de eigen doelstellingen. Dit plan van aanpak MVI zal medio mei 2018 aan de GS worden aangeboden. Energiebesparing/reductie van CO2 kan als een verplichting, die niet strekt tot verwezenlijking van het doel van de subsidie, worden opgenomen in een beschikking tot subsidieverlening. Dergelijke verplichtingen kunnen op grond van de Algemene wet bestuursrecht slechts aan de subsidie worden verbonden voor zover dit bij wettelijk voorschrift is bepaald. In artikel 4, derde lid, van de Algemene subsidieverordening Noord-Brabant (hierna: Asv) hebben Provinciale Staten daarin voorzien en hebben zij bepaald dat Gedeputeerde Staten bevoegd zijn om niet-doelgebonden verplichtingen aan de subsidieverstrekking te verbinden. Een dergelijk niet-doelgebonden verplichting kan slechts betrekking hebben op de wijze waarop of de middelen waarmee de gesubsidieerde activiteiten worden verricht. Er dient dus een direct verband te bestaan tussen de gesubsidieerde activiteit en de verplichting tot energiebesparing/ reductie van CO2. Dit betekent dat deze verplichting enkel kan worden toegepast bij exploitatiesubsidies of begrotingssubsidies, die naar hun aard aangemerkt kunnen worden als exploitatiesubsidies. In die subsidierelaties is immers sprake van het subsidiëren van reguliere activiteiten en structurele kosten van de subsidieaanvrager. Gezien de huidige lijn in de jurisprudentie ten aanzien van het opnemen van een niet-doelgebonden verplichting, zal het opleggen van een verplichting tot energiebesparing/reductie van CO2 in een juridische procedure geen stand houden. Energiebesparing/reductie van CO2 zou als weigeringsgrond in de Asv kunnen worden opgenomen. Bij het opnemen als weigeringsgrond bestaat de mogelijkheid dat een rechter uiteindelijk bepaalt dat de weigeringsgrond onverbindend is, omdat ook hier onzeker is of energiebesparing/reductie van CO2 wel voldoende verband heeft met de doelmatige besteding van de subsidiegelden. Bij het opstellen van subsidieregelingen/beleidsregels, dus aan de voorkant van een (beleids)proces, dient overwogen te worden of het opnemen van een dergelijke verplichting of vereiste juridisch gezien mogelijk is. Specifieke voorwaarden stellen bij financiering kan conflicteren met marktconformiteit. Korting geven aan bedrijven of instellingen kan beschouwd worden als ongeoorloofde staatssteun. De voorstellen die de provincie krijgt voor financiering worden overigens steeds op criteria van duurzaamheid getoetst. Wanneer PS in de gelegenheid zijn wensen en bedenkingen te uiten, kunnen ook deze aspecten worden betrokken. Bij, bijvoorbeeld, de leningen die de provincie heeft verstrekt vanuit de Immunisatieportefeuille in relatie tot het Leisure Ontwikkelfonds zijn in de beschikking expliciet verplichtingen opgenomen op het terrein van duurzaamheid. Bij de lening aan de Efteling is een inspanningsverplichting opgenomen om te bouwen volgens het “nul op de meter” principe. Daarbij is EPC=0 (energieprestatiecoëfficiënt) het uitgangspunt en er wordt geen gebruik gemaakt van bodemenergiesystemen, zeker niet dieper dan 80 meter. De Efteling moet rapporteren over de wijze waarop uitvoering wordt gegeven aan deze inspanningsverplichting. Bij de Beekse Bergen is de verplichting opgenomen dat bij de realisatie van het Safari Resort, energiebesparende maatregelen worden genomen die verder gaan dan de geldende wettelijke normen. Maar ook eisen met als doel om een zo energiezuinig mogelijk vakantiepark te exploiteren. Beekse Bergen moet rapporteren over de wijze waarop hier uitvoering aan wordt gegeven.

D-9/11

Leningen/financieringen verstrekt vanuit de Immunisatieportefeuille kennen sowieso een ‘maatschappelijk rendement’ -vereiste. Daarnaast heeft de provincie al vele jaren in het financiële beleid opgenomen dat bij de keuze van partijen waarmee zaken gedaan wordt op het terrein van treasury en vermogensbeheer getoetst wordt of deze de United Nations Principles on Responsible Investments hebben ondertekend of een soortgelijk beleid hebben vastgesteld. Conclusies 1. De provincie Noord-Brabant stelt in al haar aanbestedingen eisen, voorwaarden en wensen op.

Zoals ten aanzien van circulaire economie (waaronder ook biobased), energiebesparing, CO2-reductie én social return. Hierdoor levert de provincie maatschappelijke waarde op ecologisch én sociaal gebied.

2. Het opnemen van een niet-doelgebonden subsidieverplichting is juridisch gezien niet houdbaar en wordt daarom niet als verplichting in de Asv opgenomen.

3. De financieringsvoorstellen die de provincie krijgt worden al op criteria van duurzaamheid getoetst. Wanneer PS in de gelegenheid zijn wensen en bedenkingen te uiten, kunnen ook deze aspecten worden betrokken. Vanuit de opdracht van de Staten wordt er bij financieringen ten laste van de Immunisatieportefeuille eveneens gekeken naar maatschappelijk rendement.

Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld Statenvoorstel 77/17: Motie M1 - Beleidsactualisatie BrUG (4286222) De Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: Om het deelprogramma Natuur 8i Economie een extra impuls te geven door: • de bestaande subsidieregeling "Natuur Noord-Brabant", specifiek "Ondernemen voor Natuur",

gedurende twee jaar te verhogen tot 75% tot een maximum van C 75.000 en daarna te evalueren of deze verhoging tot extra aanvragen heeft geleid;

• het GOB opdracht te geven om bij het Brabantse bedrijfsleven onderzoek te doen naar andere mogelijkheden waarop zij nieuwe natuur willen realiseren en hierover uiterlijk bij de Perspectiefnota 2018 met een concreet statenvoorstel voor de uitvoering en financiering te komen.

Beantwoording De bestaande subsidieregeling "Natuur Noord-Brabant", specifiek "Ondernemen voor Natuur" is met technische aanpassingen (paragraaf 5) aangepast. Daarmee is invulling gegeven aan de motie M1. Daarnaast is het plafond (opgenomen in artikel 5.10, onder a), voor de periode 2018 - 2019 van € 750.000 verhoogd naar € 1.000.000. Het benutten en ontwikkelen van natuur vanuit een economisch verdienmodel is een ‘nieuwe markt’. Het nieuwe speelveld moet nog ontdekt worden. Dit vraagt een proactieve benadering van het GOB, het opzetten van nieuwe samenwerkingen en het aandacht besteden aan het communiceren van de mogelijkheden. Het bedrijfsleven bestaat niet. Wel ondernemers en bedrijven. Ondernemers die bereid zijn in natuur te investeren, doen dit wanneer natuur en landschap onderdeel zijn van hun verdienmodel. Tot op heden betreft het overwegend kleinschalige initiatieven (tot 20 hectare), vooral gekoppeld aan voedselproductie, landgoedontwikkeling en in enkele gevallen aan de vrijetijdssector en zorg.

D-10/11

Er liggen kansen voor combinaties van economie en natuur op de raakvlakken met andere (beleids)domeinen. De combinatie van natuur met voedsel (natuurinclusieve landbouw), recreatie en zorg bieden meer mogelijkheden dan nu worden benut. Nieuwe perspectieven liggen er in combinaties van natuur met energiewinning, groene grondstoffen en wonen. Koppelingen van natuur-, water- en klimaatdoelen is daarbij van belang. Economische initiatieven vanuit de zorg en vrije tijd, maar ook de winning van duurzame energie of teelt van biobased-gewassen, zijn binnen het natuurnetwerk, vanwege beleid en regelgeving vaak niet mogelijk of erg lastig, ook al is de initiatiefnemer bereid in nieuwe natuur te investeren. Binnen het zogenaamde provinciale deel van het natuurnetwerk heeft de provincie de bevoegdheid deze belemmeringen op te heffen. Nieuwe natuur realiseren op voormalige landbouwgronden is kapitaalintensief. Nieuwe toetreders (ondernemers) die bijvoorbeeld voedselproductie willen combineren met natuuraanleg moeten bij aanvang veel geld hebben om te kunnen beginnen. Dat is zeker voor starters lastig, maar ook voor ondernemers die hun huidig agrarisch bedrijf willen omschakelen naar meer extensief. Langdurige pacht –al dan niet met het eerste recht op koop - kan dit voorkomen (het GOB heeft nu de opdracht de grond z.s.m. te verkopen). Pacht betalen is financieel voor veel mensen vaak wel haalbaar en interessant wanneer er voor meerdere jaren zekerheid bestaat op pacht. Kern van de aanpak Partijen en initiatieven actief benaderen, uitproberen en proefondervindelijk slimmer worden: • afstemmen van beleidsinstrumenten, onder meer op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling en

natuurambities; • leggen van een duurzame kennisrelatie tussen potentiele initiatiefnemers, Brabantse

kennisinstellingen (bv. het HAS lectoraat ‘Innovatief ondernemen met natuur’) en ketenpartijen. Nieuwe instrumenten:

• met banken en bijvoorbeeld Nationaal Groenfonds, op zoek naar financieringsconstructies die ondernemers kunnen helpen bij het financieren van hun natuurlijke bedrijfsvoering;

• meer pachtvormen mogelijk maken; • stimuleren van vrijwillige CO2-compensatie door bedrijven voor bosaanleg (aantrekkelijk systeem;

beprijzen, keurmerk). Wij verwachten hiermee uw Staten voldoende te hebben geïnformeerd en beschouwen deze motie als afgehandeld. Begrotingswijziging 76/17: Gereserveerde middelen Energie voor uitvoering Energietransitie 2018-2019 (4292063) Gedeputeerde Spierings zegt toe voor de perspectiefnota 2018 op basis van enkele illustratieve indicatoren cijfermatig inzicht te geven in de vordering in de energietransitie, en PS hierover te informeren. Beantwoording Uw Staten worden begin april met een memo van de gedeputeerde, geïnformeerd over de laatste ontwikkelingen van de energietransitie.

D-11/11

Begrotingswijziging 76/17: Motie M7 - Gereserveerde middelen Energie voor uitvoering Energietransitie 2018-2019 (4315776) De Staten verzoeken Gedeputeerde Staten om: • in kaart te brengen of het mogelijk is om met een aantal gemeenten en in afstemming met

(kennis)instellingen en bedrijven een versnelling aan te brengen om ideeën die nu nog op de plank liggen (prototype getest) versneld in een praktijkomgeving te testen en naar de markt te krijgen en PS hierover te informeren bij de perspectiefnota 2018.

Beantwoording Uw Staten hebben op 1 december vorig jaar de motie Versnellen van idee naar de markt aangenomen. Deze staat in het teken om innovatieve toepassingen op het gebied van duurzame energie versneld in de markt te zetten. Wij zien verschillende kansen om prototypes op korte termijn in een praktijkomgeving te testen en verder op te schalen. Concreet denken we bijvoorbeeld aan de realisatie van een ‘SolaRoad’, waarbij het zonlicht dat op het wegdek valt, wordt opgevangen in zonnecellen en omgezet in elektriciteit. Ook de vernieuwende technieken voor nul-op-de meter woningen en het flexibel en circulair bouwen, lenen zich voor praktijktesten en doorontwikkeling. Daarnaast dienen zich nieuwe ontwikkelingen aan voor kleinschalige windenergie in de gebouwde omgeving. We onderzoeken de aanschaf van de lightyear zonne-auto als dienst- of personeelsauto, waarbij we ook kijken of we samen kunnen optrekken met de B5. Samen met gemeenten en het (Brabantse) bedrijfsleven liggen er kansen om een impuls te geven aan elektrisch vrachtvervoer. Er blijkt bij diverse gemeenten en bedrijven interesse in een gezamenlijke aanpak van innovaties door als overheden de rol van launching customer op ons te pakken, dan wel anderen - zoals gebouweigenaren - te helpen deze rol op te pakken. Om ervoor te zorgen dat het niet stil valt na een eerste project is het van belang om in de aanpak ook de volgende stappen reeds te betrekken. Dit vraagt nog nadere uitwerking. Niet later dan bij de begroting komen wij terug op de verdere invulling van deze motie.