bieszanow w. - pogrom pancerny 1941

Przedmowa

Po rozpadzie ZSRR dziki pojawieniu si wielu artykuw i ksiek wolnych od wytycznych" wydziau ideologicznego KC KPZR, czytajca cz postsowieckiego spoeczestwa dokonaa mnstwa zadziwiajcych odkry. Wrd nich byo rwnie to, e chocia ukazay si dziesitki tysicy publikacji o Wielkiej Wojnie Narodowej, wyranie wida, e jej prawdziwej historii nie ma.

Odejcie w niebyt systemu totalitarnej jednomylnoci, uwolnienie si historykw od rygorystycznego dyktatu partii i bezceremonialnych interwencji cenzury, rozszerzenie dostpu do zasobw archiwalnych i rde zagranicznych pozwolio przewartociowa wydarzenia polityczne, ktre miay miejsce w Rosji po 1917 roku, i zlikwidowa wiele biaych plam.

Ale Wielka Wojna Narodowa pod wieloma wzgldami nawet obecnie pozostaje nieznana. Jeszcze Stalin powiedzia, e nasze zwycistwo w 1945 roku przekonywajco wykazao przewag socjalizmu nad kapitalizmem". W rezultacie histori trudnej drogi narodu sowieckiego do zwycistwa naleao przedstawia (a zdaniem wielu weteranw nadal naley) w sposb cakowicie zgodny z ow fundamentaln tez o przewadze". Jeeli jakie fakty nie pasuj do oglnego obrazu bohaterskiego szlaku", tym gorzej dla faktw.

W konsekwencji wszystkie zorientowane partyjnie" badania zagadnie zwizanych z t wojn stanowi pomieszanie wszelkiego rodzaju mitw i ewidentnych kamstw. Na przykad, jeeli podsumowa dane, okae si, e stalinowskie sokoy" w latach 1941-1945 przynajmniej dwukrotnie zniszczyy cae niemieckie lotnictwo. Bohaterska Czerwona Marynarka Wojenna jakoby zatopia wszystkie okrty wojenne przeciwnika na Batyku i Morzu Czarnym. A dowdcy bohaterskiego" okrtu podwodnego K-21 uninowi udao si nawet storpedowa niemiecki okrt liniowy Tirpitz". Niewane, e pancernik kry si w norweskich fiordach i nie wychodzi w morze. unin i tak za swoje kamstwo dosta Gwiazd Bohatera Zwizku Sowieckiego. Przecie wiadomo -jeeli bajek politrukw fakty nie potwierdzaj, tym gorzej dla faktw.

5

Przeszo p wieku historycy z legitymacjami partyjnymi w kieszeniach dowodzili, e ponad pi tysicy1 internowanych polskich oficerw rozstrzelali w lesie katyskim Niemcy, a nie kaci z NKWD. I e tragicznie znan biaorusk wiosk Chaty spalili esesmani z sonderkomando, a nie ukraiscy policjanci. Dostawy broni i sprztu wojskowego dokonywane przez sprzymierzonych w ramach umowy o lend-leasie naleao opatrywa pogardliw etykietk tak zwanej pomocy", poniewa jakoby i bez niej dalibymy sobie rad. O wielu wydarzeniach i danych liczbowych z okresu wojny w ogle zakazano wspomina.

Jeden z najbardziej ywotnych mitw, do tej pory obecny w dosownie wszystkich publikacjach o wydarzeniach 1941 roku, to mit o ogromnej przewadze Wehrmachtu nad Armi Czerwon w czogach, samolotach, artylerii i innych rodzajach uzbrojenia. Znaj go wszyscy nasi czytelnicy - Niemiec miady technik". Chmury niemieckich samolotw zasaniajcych skrzydami niebo nad gow, stalowe lawiny czogw, zapeniajce wszystkie drogi - oto obraz doskonale znany kademu, kto w miar regularnie chodzi do kina oglda sowieckie filmy o wojnie". Poza tym Stalin i jego nastpcy solidnie wbili w gow powojennym pokoleniom tez o cakowicie niespodziewanym" ataku hitlerowcw na ZSRR, ktry to atak przerwa pokojow prac sowieckich obywateli. Sama myl za, e praca ta wcale nie miaa pokojowych celw, nawet dzisiaj wielu osobom wydaje si straszliw herezj.

Legend o absolutnej przewadze ilociowej i jakociowej niemieckiego uzbrojenia, o zaskoczeniu atakiem, o wycznie obronnym charakterze sowieckiej doktryny wojennej skwapliwie wykorzystali w swoich pamitnikach sowieccy marszakowie i generaowie. Jakeby inaczej! Przecie wanie nieudolni i prymitywni wodzowie z awansu spoecznego oddali pod wadz okupanta 40 procent ludnoci kraju. Zamiast sensownie wyjani przyczyny swoich katastrofalnych klsk w latach 1941 1942. przejawiali bezgraniczn pomysowo, na tysic sposobw podtrzymujc legendy o zaskoczeniu i przewadze".

We wspomnieniach ukowa. Rokossowskiego, Jeremienki. Bagra-miana, Rotmistrowa i Miereckowa, a take setek innych dowdcw wyszych stopni, podkrela si niezmiennie, e przeciwnik posiada najlepsze na wiecie czogi", e mia ich bardzo duo. natomiast sowieckie wozy bojowe byy przestarzae, atwopalne, nie nadaway si do walki, a z ich armat mona byo najwyej strzela do wrbli". Czerwono-

Pomyka okoo dziewitnastu tysicy, Przyp. tum.

( i

armici musieli wic dokonywa cudw bohaterstwa, obrzucajc pancerne potwory hitlerowcw butelkami zapalajcymi, a nawet... likwidowa zaogi czogw wroga toporami (!).

We wszystkich sowieckich podrcznikach (i rosyjskich take) widniej informacje, e w przeddzie wojny w zachodnich okrgach wojskowych ZSRR Znajdowao si zaledwie 1800 czogw cikich i rednich (w tym najnowszych KW i T-34 - 1475). Poza tym byo tam duo przestarzaych czogw lekkich o ograniczonym zapasie motorogodzin (dla wyjanienia: byo ich tam 8,5 tysica - autor). Samolotw nowych typw 1540 i znaczna liczba maszyn przestarzaych konstrukcyjnie" (to za dodatkowo okoo 7 tysicy samolotw bojowych - autor)2.

Fragment ten jest niewtpliwie arcydzieem marksistowskiej myli historycznej". Przecie dziesi stron wczeniej to samo rdo, opowiadajc o sukcesach socjalistycznego budownictwa w czasie trzeciej piciolatki, informuje, e tylko od 1 stycznia 1939 roku do 1 lipca 1941 roku sowiecki przemys wyprodukowa 17 754 samoloty bojowe.

A tymczasem Hitler rzuci na Zwizek Sowiecki armad" liczc zaledwie 3909 maszyn, wrd ktrych byo 639 samolotw transportowych lub cznikowych. Razem z lotnictwem sojusznikw Trzeciej Rzeszy dawao to 4642 samoloty, czyli dwa razy mniej ni znajdowao si w sowieckich zachodnich okrgach wojskowych. Natomiast jeeli chodzi o czogi i dziaa samobiene, to przekraczajce granic wojska niemieckie i sojusznicze dysponoway 3844 wozami bojowymi - miay ich zatem prawie trzy razy mniej ni rozlokowane po przeciwnej stronie wojska sowieckie! Poza tym zdecydowan wikszo czogw przeciwnika stanowiy technicznie przestarzae czogi lekkie, wrd ktrych znajdoway si nawet takie potwory", jak francuskie renault wyprodukowane na pocztku lat dwudziestych (na przykad w wojskach rumuskich).

Jako pierwszy zacz podawa w wtpliwo oficjaln wersj o pokojowej pracy" i wycznie obronnych planach przedwojennego sowieckiego kierownictwa Wiktor Suworow. A potem lawina ruszya. Znalazy si dokumenty, pojawiy si relacje naocznych wiadkw, a wiele wczeniej ujawnionych faktw trafio na swoje miejsce w ukadance. W rezultacie rwnie i ten mit mona obecnie uzna za obalony'. Ale w zwizku

: Patrz: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna Sowietskogo Sojuza 1941-1945 gg,

s. 54. ! Patrz: MI. Mieltiuehow. Upuszczamy] szans Stalina. Moskwa 2000; B.B. Soko

w. Nieizwiestnyjukw, Misk 2000.

7

Przeszo p wieku historycy z legitymacjami partyjnymi w kieszeniach dowodzili, e ponad pi tysicy1 internowanych polskich oficerw rozstrzelali w lesie katyskim Niemcy, a nie kaci z NKWD. I e tragicznie znan biaorusk wiosk Chaty spalili esesmani z sonderkomando, a nie ukraiscy policjanci. Dostawy broni i sprztu wojskowego dokonywane przez sprzymierzonych w ramach umowy o lend-leasie naleao opatrywa pogardliw etykietk tak zwanej pomocy", poniewa jakoby i bez niej dalibymy sobie rad. O wielu wydarzeniach i danych liczbowych z okresu wojny w ogle zakazano wspomina.

Jeden z najbardziej ywotnych mitw, do tej pory obecny w dosownie wszystkich publikacjach o wydarzeniach 1941 roku, to mit o ogromnej przewadze Wehrmachtu nad Armi Czerwon w czogach, samolotach, artylerii i innych rodzajach uzbrojenia. Znaj go wszyscy nasi czytelnicy - Niemiec miady technik". Chmury niemieckich samolotw zasaniajcych skrzydami niebo nad gow, stalowe lawiny czogw, zapeniajce wszystkie drogi - oto obraz doskonale znany kademu, kto w miar regularnie chodzi do kina oglda sowieckie filmy o wojnie". Poza tym Stalin i jego nastpcy solidnie wbili w gow powojennym pokoleniom tez o cakowicie niespodziewanym" ataku hitlerowcw na ZSRR, ktry to atak przerwa pokojow prac sowieckich obywateli. Sama myl za, e praca ta wcale nie miaa pokojowych celw, nawet dzisiaj wielu osobom wydaje si straszliw herezj.

Legend o absolutnej przewadze ilociowej i jakociowej niemieckiego uzbrojenia, o zaskoczeniu atakiem, o wycznie obronnym charakterze sowieckiej doktryny wojennej skwapliwie wykorzystali w swoich pamitnikach sowieccy marszakowie i generaowie. Jakeby inaczej! Przecie wanie nieudolni i prymitywni wodzowie z awansu spoecznego oddali pod wadz okupanta 40 procent ludnoci kraju. Zamiast sensownie wyjani przyczyny swoich katastrofalnych klsk w latach 1941 1942. przejawiali bezgraniczn pomysowo, na tysic sposobw podtrzymujc legendy o zaskoczeniu i przewadze".

We wspomnieniach ukowa. Rokossowskiego, Jeremienki. Bagra-miana, Rotmistrowa i Miereckowa, a take setek innych dowdcw wyszych stopni, podkrela si niezmiennie, e przeciwnik posiada najlepsze na wiecie czogi", e mia ich bardzo duo. natomiast sowieckie wozy bojowe byy przestarzae, atwopalne, nie nadaway si do walki, a z ich armat mona byo najwyej strzela do wrbli". Czerwono-

Pomyka okoo dziewitnastu tysicy, Przyp. tum.

( i

armici musieli wic dokonywa cudw bohaterstwa, obrzucajc pancerne potwory hitlerowcw butelkami zapalajcymi, a nawet... likwidowa zaogi czogw wroga toporami (!).

We wszystkich sowieckich podrcznikach (i rosyjskich take) widniej informacje, e w przeddzie wojny w zachodnich okrgach wojskowych ZSRR Znajdowao si zaledwie 1800 czogw cikich i rednich (w tym najnowszych KW i T-34 - 1475). Poza tym byo tam duo przestarzaych czogw lekkich o ograniczonym zapasie motorogodzin (dla wyjanienia: byo ich tam 8,5 tysica - autor). Samolotw nowych typw 1540 i znaczna liczba maszyn przestarzaych konstrukcyjnie" (to za dodatkowo okoo 7 tysicy samolotw bojowych - autor)2.

Fragment ten jest niewtpliwie arcydzieem marksistowskiej myli historycznej". Przecie dziesi stron wczeniej to samo rdo, opowiadajc o sukcesach socjalistycznego budownictwa w czasie trzeciej piciolatki, informuje, e tylko od 1 stycznia 1939 roku do 1 lipca 1941 roku sowiecki przemys wyprodukowa 17 754 samoloty bojowe.

A tymczasem Hitler rzuci na Zwizek Sowiecki armad" liczc zaledwie 3909 maszyn, wrd ktrych byo 639 samolotw transportowych lub cznikowych. Razem z lotnictwem sojusznikw Trzeciej Rzeszy dawao to 4642 samoloty, czyli dwa razy mniej ni znajdowao si w sowieckich zachodnich okrgach wojskowych. Natomiast jeeli chodzi o czogi i dziaa samobiene, to przekraczajce granic wojska niemieckie i sojusznicze dysponoway 3844 wozami bojowymi - miay ich zatem prawie trzy razy mniej ni rozlokowane po przeciwnej stronie wojska sowieckie! Poza tym zdecydowan wikszo czogw przeciwnika stanowiy technicznie przestarzae czogi lekkie, wrd ktrych znajdoway si nawet takie potwory", jak francuskie renault wyprodukowane na pocztku lat dwudziestych (na przykad w wojskach rumuskich).

Jako pierwszy zacz podawa w wtpliwo oficjaln wersj o pokojowej pracy" i wycznie obronnych planach przedwojennego sowieckiego kierownictwa Wiktor Suworow. A potem lawina ruszya. Znalazy si dokumenty, pojawiy si relacje naocznych wiadkw, a wiele wczeniej ujawnionych faktw trafio na swoje miejsce w ukadance. W rezultacie rwnie i ten mit mona obecnie uzna za obalony'. Ale w zwizku

: Patrz: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna Sowietskogo Sojuza 1941-1945 gg,

s. 54. ! Patrz: MI. Mieltiuehow. Upuszczamy] szans Stalina. Moskwa 2000; B.B. Soko

w. Nieizwiestnyjukw, Misk 2000.

7

z tym okazao si rwnie, e ZSRR absolutnie nie by przygotowany do prowadzenia wojny obronnej. Stalin i jego generaowie intensywnie szykowali si do uderzenia na Europ Zachodni. I jak tu byo myle o obronie?!

Kolejnym wstrzsajcym odkryciem" sta si fakt, e w czerwcu 1941 roku Armia Czerwona w dziedzinie techniki wojskowej dysponowaa ogromn ilociow i jakociow przewag nad Wehrmachtem. Oczywicie po straszliwych klskach poniesionych w pocztkowym okresie wojny przewaga ta znacznie zmalaa. Mimo wszystko jednak Niemcy w czasie caej wojny nigdy nie mieli wicej czogw ani samolotw od Armii Czerwonej.

Dlaczego w tej ksice mowa jest o czogach? Dlatego e druga wojna wiatowa bya wojn silnikw", a czogi prawie wszdzie stanowiy gwn si uderzeniow wojsk ldowych. I dlatego rwnie, e w tej dziedzinie uzbrojenia przewaga Zwizku Sowieckiego robia szczeglnie due wraenie. Ogem Armia Czerwona miaa w swoim skadzie wicej czogw ni wszystkie armie wiata razem wzite - 28 tysicy!

Mimo to jednak Wehrmacht w latach 1941-1942 z poraajc atwoci okra i rozbija sowieckie dywizje, korpusy i cae armie. Dysproporcja pomidzy gigantycznymi parametrami sowieckiej machiny wojennej a uzyskanymi przez ni wicej ni skromnymi rezultatami kae postawi dwa podstawowe pytania:

1. JAK TO BYO MOLIWE? Przecie bajeczki o cakowicie zaskakujcej" napaci, o ilociowej i jakociowej przewadze niemieckiego uzbrojenia nijak si maj do rzeczywistoci.

2. JAK TO SI STAO? A konkretnie, jak do tego doszo, e z wojsk niemieckich ubyo okoo 800 tysicy ludzi, a my stracilimy omiomilio-now armi? Przy czym na kadego polegego czerwonoarmist przypado dziesiciu wzitych do niewoli albo dezerterw. Walki 1941 roku to waciwie nie wojna, to raczej masowa kapitulacja Armii Czerwonej.

Ksika ta jest prb udzielenia odpowiedzi na owe JAK", a przy okazji wyjanienia, GDZIE SIEf PODZIAO te 28 tysicy czogw, ktrymi w 1941 roku dysponowaa Armia Czerwona.

W ladimir Bieszanow Anatolii Juras

CZ 1

PRZED WOJN

z tym okazao si rwnie, e ZSRR absolutnie nie by przygotowany do prowadzenia wojny obronnej. Stalin i jego generaowie intensywnie szykowali si do uderzenia na Europ Zachodni. I jak tu byo myle o obronie?!

Kolejnym wstrzsajcym odkryciem" sta si fakt, e w czerwcu 1941 roku Armia Czerwona w dziedzinie techniki wojskowej dysponowaa ogromn ilociow i jakociow przewag nad Wehrmachtem. Oczywicie po straszliwych klskach poniesionych w pocztkowym okresie wojny przewaga ta znacznie zmalaa. Mimo wszystko jednak Niemcy w czasie caej wojny nigdy nie mieli wicej czogw ani samolotw od Armii Czerwonej.

Dlaczego w tej ksice mowa jest o czogach? Dlatego e druga wojna wiatowa bya wojn silnikw", a czogi prawie wszdzie stanowiy gwn si uderzeniow wojsk ldowych. I dlatego rwnie, e w tej dziedzinie uzbrojenia przewaga Zwizku Sowieckiego robia szczeglnie due wraenie. Ogem Armia Czerwona miaa w swoim skadzie wicej czogw ni wszystkie armie wiata razem wzite - 28 tysicy!

Mimo to jednak Wehrmacht w latach 1941-1942 z poraajc atwoci okra i rozbija sowieckie dywizje, korpusy i cae armie. Dysproporcja pomidzy gigantycznymi parametrami sowieckiej machiny wojennej a uzyskanymi przez ni wicej ni skromnymi rezultatami kae postawi dwa podstawowe pytania:

1. JAK TO BYO MOLIWE? Przecie bajeczki o cakowicie zaskakujcej" napaci, o ilociowej i jakociowej przewadze niemieckiego uzbrojenia nijak si maj do rzeczywistoci.

2. JAK TO SI STAO? A konkretnie, jak do tego doszo, e z wojsk niemieckich ubyo okoo 800 tysicy ludzi, a my stracilimy omiomilio-now armi? Przy czym na kadego polegego czerwonoarmist przypado dziesiciu wzitych do niewoli albo dezerterw. Walki 1941 roku to waciwie nie wojna, to raczej masowa kapitulacja Armii Czerwonej.

Ksika ta jest prb udzielenia odpowiedzi na owe JAK", a przy okazji wyjanienia, GDZIE SIEf PODZIAO te 28 tysicy czogw, ktrymi w 1941 roku dysponowaa Armia Czerwona.

W ladimir Bieszanow Anatolii Juras

CZ 1

PRZED WOJN

Sowiecko-niemiecka wsppraca wojskowa (1922-1933)

Jeeli uznamy za pewnik, e celem kadej wojny jest uzyskanie lepszej sytuacji ni przed wojn, musimy zauway, e pierwsz wojn wiatow (1914-1918) przegrali wszyscy jej gwni europejscy uczestnicy.

Pastwom ententy, ktre formalnie wygray" w wiatowy konflikt, zwycistwo przynioso jedynie pogorszenie ich sytuacji. Na przykad Wielka Brytania wydaa na wojn 8 miliardw funtw, czyli kilkadziesit razy wicej ni warta bya caa jej marynarka wojenna. W ostatecznym rozrachunku zapacia za zwycistwo w wojnie cen, ktra w niewyobraalny sposb przewyszaa wszelkie rzeczywiste lub rzekome straty spowodowane przez niemieck konkurencj przemysowo-handlow. W czasie czterech lat wojny operacje finansowo-kredytowe, ktre do tej pory przeprowadzay banki londyskiego City, przeniosy si w wikszoci na Wall Street. Spowodowao to szybki przepyw angielskich zasobw kapitaowych za ocean. Wielka Brytania, ktra przystpowaa do wojny jako wszechwiatowy wierzyciel, koczya j jako kraj-dunik.

Belgia i pnocna Francja leay w gruzach. Francuzi zyskali tylko moraln satysfakcj, poniewa wyrwnali rachunki z odwiecznym wrogiem, no i pod wzgldem wojskowym stali si najsilniejszym pastwem w Europie.

Ale bez wzgldu na to, jak rnorodne byy konsekwencje wojny, dominowao jedno uczucie - rozczarowanie. Wszyscy postrzegali konflikt z 1914 roku jako nieodwracaln katastrof, ktra doprowadzia do psychologicznego zaamania cywilizacji europejskiej i zniszczenia wielkich ideaw. Naszemu pokoleniu zabrako wielkich sw" - zwraca si do swoich wspczesnych pisarz D.H. Lawrencc. W wiadomoci milionw ludzi bieg historii rozpad si na dwa niezalene nurty - przed" wojn i po" wojnie. Przed wojn" - oglnoeuropejska przestrze prawna i gospodarcza, cigy rozwj nauki, techniki i gospodarki, stopniowe, lecz stae rozszerzanie sfery swobd obywatelskich.

I l

Po wojnie" - rozpad Europy, przeksztacenie duej jej czci w konglomerat drobnych pastw, czsto o policyjnym systemie rzdw i kierujcych si prymitywn nacjonalistyczn ideologi, nieustanny kryzys gospodarczy, powrt do totalnej kontroli jednostki.

Na europejskiej wojnie skorzystay jedynie Stany Zjednoczone i Japonia, ktre wreszcie oficjalnie uzyskay status mocarstw".

Europa za podzielia si na zwycizcw" i zwycionych". Tych ostatnich zmuszono, by zapacili za wszystko. Wersalski traktat pokojowy z 1919 roku nie by aktem ustanowienia pokoju lepszego ni przed wojn, ale narzdziem ukarania pokonanych, przede wszystkim Niemiec, i zainicjowa wszystkie kryzysy i konflikty nastpnego dwudziestolecia. Stao si tak nie dlatego, e jego postanowienia byy nazbyt surowe, ale poniewa narusza warunki zawieszenia broni z 11 listopada 1918 roku.

Pitego padziernika 1918 roku rzd niemiecki przesa prezydentowi Stanw Zjednoczonych T.W. Wilsonowi not, w ktrej przyjmowa jego Czternacie punktw" i prosi o rozpoczcie rozmw pokojowych. Po oywionej korespondencji, 5 listopada, prezydent udzieli Niemcom ostatecznej odpowiedzi: stwierdza, e sprzymierzone rzdy obwieszczaj o swoim pragnieniu zawarcia pokoju z niemieckim rzdem na warunkach przedstawionych przez prezydenta w ordziu do Kongresu z 8 stycznia 1918 roku (Czternacie punktw) i na podstawie regulacji ogoszonych w jego pniejszych ordziach".

Na marginesie: sojusznicy orientowali si doskonale, za czyje pienidze przeprowadzono rewolucj padziernikow w Rosji i na czyich bagnetach opieraa si wadza sowiecka. W punkcie szstym wysunito danie ewakuacji niemieckich wojsk z wszystkich rosyjskich terytoriw i uregulowanie wszelkich problemw wicych si z Rosj, tak aby zapewni jak najlepsz i najszersz wspprac innych narodw wiata, ktra by daa Rosji stosown okazj do okrelenia, bez przeszkd i utrudnie, w warunkach penej niezalenoci, swej drogi politycznej i narodowej; aby zapewni jej szczere przyjcie do ligi wolnych narodw z rzdem, ktry ona sama sobie wybierze". W tej kwestii Wilson niepotrzebnie ama sobie gow. Bolszewicy ju wybrali dla Rosji system rzdw i nie interesowaa ich opinia ligi wolnych narodw". Ale terytorialnych pretensji wobec Niemiec z wyjtkiem zwrotu Francji Lotaryngii i Alzacji oraz ustpstw na rzecz odradzajcej si Polski w czternastu punktach" nic byo.

12

Tak wic warunki zawarcia pokoju powinny wspbrzmie z ordziem prezydenta Stanw Zjednoczonych, natomiast przedmiotem konferencji pokojowej stao si przedyskutowanie szczegw wprowadzenia ich w ycie". Jednym z warunkw zawieszenia broni byo rozbrojenie i kapitulacja Niemiec. Kiedy jednak Niemcy speniy go i okazay si cakowicie bezbronne, sojusznicy wprowadzili wojska do Nadrenii, zrywajc warunki zawieszenia broni i wypowiadajc pozostae zobowizania.

Przedstawicieli Niemiec nawet nic dopuszczono na parysk konferencj pokojow (I 8.1.1919-21.1.1920). Przez cay czas jej trwania sojusznicy nic przerywali blokady Niemiec, a wszystkie ich wojska stay w pogotowiu. Zmieniy si przy tym warunki zawarcia pokoju i z dwudziestu trzech przedstawionych przez prezydenta Wilsona do traktatu wczono zaledwie cztery. Francja, ktra dwigaa na sobie gwny ciar tej wojny, nie moga odmwi sobie przyjemnoci zataczenia na ciele powalonego wroga. Premier Georges Clemenceau mia tylko jeden cel - ukara Niemcy i przeksztaci je na zawsze w drugorzdne pastwo.

Warunki traktatowe zawarte byy w trzech blokach - gospodarczym, terytorialnym i wojskowym. Przede wszystkim zmuszono Niemcy do uznania swojej cakowitej winy za wywoanie wojny i obciono penymi kosztami jej prowadzenia. Gigantyczne sumy reparacji1 miay ostatecznie wyczerpa i tak ju nike zasoby gospodarcze kraju. Po drugie, poza koloniami Niemcy oddaway rwnie wasne terytoria, w tym cz Prus. Ziemie te przypady zwycizcom - Francji i Belgii - oraz pastwom wyzwolonym spod panowania europejskich imperiw, midzy innymi Polsce, Czechosowacji, czy Litwie. Setki tysicy Niemcw nagle znalazo si poza armiami swojego kraju i wkrtce z entuzjazmem powitali oni Hitlera.

Nawiasem mwic, najbardziej dalekowzroczni politycy zachodni przewidywali zgubne konsekwencje tych decyzji. Na przykad brytyjski premier Lloyd George 25 marca 1919 roku przekaza konferencji pokojowej memorandum zatytuowane Niektre opinie przedstawione uczestnikom konferencji do rozwaenia przed wypracowaniem ostatecznych warunkw". W dokumencie stwierdzono:

Moecie pozbawi Niemcy ich kolonii, przeksztaci ich siy zbrojne w zwyk policj, sprowadzi niemieck marynark wojenn do poziomu pitorzdnego pastwa, jednake jeeli w kocu Niemcy poczu-

132 miliardy marek w zocie.

13

Po wojnie" - rozpad Europy, przeksztacenie duej jej czci w konglomerat drobnych pastw, czsto o policyjnym systemie rzdw i kierujcych si prymitywn nacjonalistyczn ideologi, nieustanny kryzys gospodarczy, powrt do totalnej kontroli jednostki.

Na europejskiej wojnie skorzystay jedynie Stany Zjednoczone i Japonia, ktre wreszcie oficjalnie uzyskay status mocarstw".

Europa za podzielia si na zwycizcw" i zwycionych". Tych ostatnich zmuszono, by zapacili za wszystko. Wersalski traktat pokojowy z 1919 roku nie by aktem ustanowienia pokoju lepszego ni przed wojn, ale narzdziem ukarania pokonanych, przede wszystkim Niemiec, i zainicjowa wszystkie kryzysy i konflikty nastpnego dwudziestolecia. Stao si tak nie dlatego, e jego postanowienia byy nazbyt surowe, ale poniewa narusza warunki zawieszenia broni z 11 listopada 1918 roku.

Pitego padziernika 1918 roku rzd niemiecki przesa prezydentowi Stanw Zjednoczonych T.W. Wilsonowi not, w ktrej przyjmowa jego Czternacie punktw" i prosi o rozpoczcie rozmw pokojowych. Po oywionej korespondencji, 5 listopada, prezydent udzieli Niemcom ostatecznej odpowiedzi: stwierdza, e sprzymierzone rzdy obwieszczaj o swoim pragnieniu zawarcia pokoju z niemieckim rzdem na warunkach przedstawionych przez prezydenta w ordziu do Kongresu z 8 stycznia 1918 roku (Czternacie punktw) i na podstawie regulacji ogoszonych w jego pniejszych ordziach".

Na marginesie: sojusznicy orientowali si doskonale, za czyje pienidze przeprowadzono rewolucj padziernikow w Rosji i na czyich bagnetach opieraa si wadza sowiecka. W punkcie szstym wysunito danie ewakuacji niemieckich wojsk z wszystkich rosyjskich terytoriw i uregulowanie wszelkich problemw wicych si z Rosj, tak aby zapewni jak najlepsz i najszersz wspprac innych narodw wiata, ktra by daa Rosji stosown okazj do okrelenia, bez przeszkd i utrudnie, w warunkach penej niezalenoci, swej drogi politycznej i narodowej; aby zapewni jej szczere przyjcie do ligi wolnych narodw z rzdem, ktry ona sama sobie wybierze". W tej kwestii Wilson niepotrzebnie ama sobie gow. Bolszewicy ju wybrali dla Rosji system rzdw i nie interesowaa ich opinia ligi wolnych narodw". Ale terytorialnych pretensji wobec Niemiec z wyjtkiem zwrotu Francji Lotaryngii i Alzacji oraz ustpstw na rzecz odradzajcej si Polski w czternastu punktach" nic byo.

12

Tak wic warunki zawarcia pokoju powinny wspbrzmie z ordziem prezydenta Stanw Zjednoczonych, natomiast przedmiotem konferencji pokojowej stao si przedyskutowanie szczegw wprowadzenia ich w ycie". Jednym z warunkw zawieszenia broni byo rozbrojenie i kapitulacja Niemiec. Kiedy jednak Niemcy speniy go i okazay si cakowicie bezbronne, sojusznicy wprowadzili wojska do Nadrenii, zrywajc warunki zawieszenia broni i wypowiadajc pozostae zobowizania.

Przedstawicieli Niemiec nawet nic dopuszczono na parysk konferencj pokojow (I 8.1.1919-21.1.1920). Przez cay czas jej trwania sojusznicy nic przerywali blokady Niemiec, a wszystkie ich wojska stay w pogotowiu. Zmieniy si przy tym warunki zawarcia pokoju i z dwudziestu trzech przedstawionych przez prezydenta Wilsona do traktatu wczono zaledwie cztery. Francja, ktra dwigaa na sobie gwny ciar tej wojny, nie moga odmwi sobie przyjemnoci zataczenia na ciele powalonego wroga. Premier Georges Clemenceau mia tylko jeden cel - ukara Niemcy i przeksztaci je na zawsze w drugorzdne pastwo.

Warunki traktatowe zawarte byy w trzech blokach - gospodarczym, terytorialnym i wojskowym. Przede wszystkim zmuszono Niemcy do uznania swojej cakowitej winy za wywoanie wojny i obciono penymi kosztami jej prowadzenia. Gigantyczne sumy reparacji1 miay ostatecznie wyczerpa i tak ju nike zasoby gospodarcze kraju. Po drugie, poza koloniami Niemcy oddaway rwnie wasne terytoria, w tym cz Prus. Ziemie te przypady zwycizcom - Francji i Belgii - oraz pastwom wyzwolonym spod panowania europejskich imperiw, midzy innymi Polsce, Czechosowacji, czy Litwie. Setki tysicy Niemcw nagle znalazo si poza armiami swojego kraju i wkrtce z entuzjazmem powitali oni Hitlera.

Nawiasem mwic, najbardziej dalekowzroczni politycy zachodni przewidywali zgubne konsekwencje tych decyzji. Na przykad brytyjski premier Lloyd George 25 marca 1919 roku przekaza konferencji pokojowej memorandum zatytuowane Niektre opinie przedstawione uczestnikom konferencji do rozwaenia przed wypracowaniem ostatecznych warunkw". W dokumencie stwierdzono:

Moecie pozbawi Niemcy ich kolonii, przeksztaci ich siy zbrojne w zwyk policj, sprowadzi niemieck marynark wojenn do poziomu pitorzdnego pastwa, jednake jeeli w kocu Niemcy poczu-

132 miliardy marek w zocie.

13

j, e podczas zawierania traktatu pokojowego w 1919 roku postpiono z nimi niesprawiedliwie, znajd sposb, aby wymusi na zwycizcach rekompensat [...]. Niesprawiedliwo i pycha okazane w chwili tryumfu nigdy nie zostan zapomniane i wybaczone.

Z tych wanie powodw zdecydowanie sprzeciwiam si przekazaniu wielkiej liczby obywateli Niemiec pod wadz innych pastw; naley przeciwstawia si temu, na ile jest to praktycznie moliwe. Nie mog nic upatrywa przyczyny przyszej wojny w tym, e nard niemiecki, ktry okaza si jednym z njenergiczniejszych i najsilniejszych narodw wiata, zostanie okrony piercieniem niewielkich pastw. Wiele z tych narodw nigdy wczeniej nie zdoao stworzy wasnych stabilnych rzdw, a teraz do kadego z tych pastw trafi rzesza Niemcw dajcych poczenia z ojczyzn. Propozycja komisji do spraw polskich dotyczca przekazania 2 100 000 Niemcw pod wadz narodu o innej religii, ktremu w cigu caej swojej historii nie udao si udowodni, e jest zdolny do stworzenia stabilnych rzdw, moim zdaniem wczeniej czy pniej doprowadzi do wybuchu nowej wojny na wschodzie Europy".

Przestrg nie wysuchano. Francja dya do utworzenia bloku niepodlegych katolickich pastw od Austrii po Doln Nadreni. Szczeglnie trudna bya sprawa tak zwanego polskiego korytarza. Jak napisa w 1929 roku M. Follick: Aby da Polsce port morski, popeniono kolejne przestpstwo wobec Niemiec - odebrano im Gdask [...]. Ale ze wszystkiego, co w Niemczech niemieckie, Gdask jest najbardziej niemiecki [...]. Prdzej czy pniej polski korytarz staby si przyczyn przyszej wojny. Jeeli Polska nic odda korytarza, powinna przygotowa si na mordercz wojn z Niemcami, anarchi i by moe powrt do stanu niewoli, z ktrego tak niedawno si oswobodzia"2.

: Naley stwierdzi, e autor w przytoczonej wyej argumentacji przedstawia nie

mieckie krzywdy" w sposb do jednostronny i wyranie nie dostrzega drobnego faktu. e dua cz terytoriw, ktre Polska uzyskaa od Niemiec w wyniku konferencji pokojowej, bo tereny, ktre w XVIII w ieku dostay si pod wadanie Niemiec w wyniku grabiey rozbiorowej. Na tej samej zasadzie mona by uzna, e pokrzywdzeniem" Rosji byo odebranie jej Kongreswki, /reszt takie przekonanie chyba istniao u wadcw ZSRR i std brao si cige denie do naprawy" tego stanu rzeczy. Przyjmujc w swoich wywodach wyranie proniemieckie stanowisko, autor nie ma ochoty zauway. e bez odzyskania ziem zaboru pruskiego ze lskiem i osawionym korytarzem" Polska byaby kadubowym, niezdolnym do prawdziwego, suwerennego istnienia tworem. Na marginesie warto te zauway, e eyiowani przez autora Lloyd George i Follick nie tylko wykazuj si niechci do Polski, ale i kiepsk wiedz historyczn.

14

Dziesi lat pniej wszystkie te przepowiednie si sprawdz, ale na razie... Na razie trwa w najlepsze pokj zwycizcw". Niemcy przede wszystkim zwrciy Francji Alzacj i Lotaryngi, Belgii za okrgi Mal-medy i Eupen. Cz Pomorza i terenw Prus Zachodnich oddano Polsce, Gdask przeksztacono w Wolne Miasto, Memel (Kajpeda) przeszed pod zarzd zwycizcw i w 1923 roku zosta przekazany Litwie. Poza tym w 1920 roku Dania otrzymaa cz Szlezwiku, a w 1921 roku Polska uzyskaa cz Grnego lska. Niewielki fragment terenw lska przypad Czechosowacji'. Zagbie Saary na pitnacie lat oddawano pod zarzd Ligi Narodw, a jego kopalnie przekazano we wadanie Francji. Niemcy pozbawiono wszystkich kolonii, ktre pniej podzielono pomidzy Wielk Brytani, Francj, Belgi i Japoni.

Oczywicie autorzy traktatu pokojowego zdawali sobie spraw z jego niesprawiedliwoci i dlatego tworzc blok warunkw wojskowych, dyli do wyeliminowania na zawsze niemieckiej potgi militarnej. Zwycizcy zniszczyli lub skonfiskowali wiksz cz uzbrojenia i rodkw jego produkcji, pozbawili Niemcy nowych rodzajw broni, jakie pojawiy si w czasie wojny - samolotw, czogw, okrtw podwodnych i gazw trujcych - a poza tym zmniejszyli do minimum niemieckie siy zbrojne. Zgodnie z traktatem 14 tysicy samolotw przekazano sojusznikom lub oddano na zom. Marynark wojenn zredukowano do symbolicznego poziomu - 15 tysicy personelu, 6 przestarzaych pancernikw, 6 lekkich krownikw i 24 torpedowce. Ponadto w ramach rozliczania reparacji skonfiskowano wikszo statkw handlowych. Zakazano eksportu do Niemiec broni i innego sprztu wojskowego, miaa ulec zniszczeniu wikszo fortyfikacji.

Przed wojn siy ldowe Niemiec liczyy dwa miliony ludzi. Zgodnie z traktatem nie mogy one obecnie przekracza 100 tysicy, natomiast

Pisanie, e Polska przez ca histori nic stworzya stabilnych rzdw, albo nazywanie najbardziej niemieckim z niemieckich" miast Gdaska, ktry przy caym swoim samorzdzie i dominujcym ywiole niemieckim mia spor grup ludnoci polskiej, by miastem zarazem krlewskim i hanzeatyckim i zosta zagrabiony przez Prusy dopiero w 1793 roku. le wiadczy zarwno o znajomoci faktu, jak i o obiektywnoci. Jeeli pisze si o Niemcach na terenach oddanych Polsce, to warto jednak wspomnie, e byli tam oni mniejszoci, a o przyczeniu czci Grnego lska zadecydoway plebiscyty i trzy powstania. Przyp. tum.

; Nie tyle przypad, co w latach 191 S 1919 zosta zagarnity zbrojnie przez Czechy,

ktre nie dopuciy take do przeprowadzenia na tych terenach plebiscytu. W konsekwencji Zaolzie z okoo 150 000 Polakw zostao przyczone do Czech. Przyp. tum.

15

j, e podczas zawierania traktatu pokojowego w 1919 roku postpiono z nimi niesprawiedliwie, znajd sposb, aby wymusi na zwycizcach rekompensat [...]. Niesprawiedliwo i pycha okazane w chwili tryumfu nigdy nie zostan zapomniane i wybaczone.

Z tych wanie powodw zdecydowanie sprzeciwiam si przekazaniu wielkiej liczby obywateli Niemiec pod wadz innych pastw; naley przeciwstawia si temu, na ile jest to praktycznie moliwe. Nie mog nic upatrywa przyczyny przyszej wojny w tym, e nard niemiecki, ktry okaza si jednym z njenergiczniejszych i najsilniejszych narodw wiata, zostanie okrony piercieniem niewielkich pastw. Wiele z tych narodw nigdy wczeniej nie zdoao stworzy wasnych stabilnych rzdw, a teraz do kadego z tych pastw trafi rzesza Niemcw dajcych poczenia z ojczyzn. Propozycja komisji do spraw polskich dotyczca przekazania 2 100 000 Niemcw pod wadz narodu o innej religii, ktremu w cigu caej swojej historii nie udao si udowodni, e jest zdolny do stworzenia stabilnych rzdw, moim zdaniem wczeniej czy pniej doprowadzi do wybuchu nowej wojny na wschodzie Europy".

Przestrg nie wysuchano. Francja dya do utworzenia bloku niepodlegych katolickich pastw od Austrii po Doln Nadreni. Szczeglnie trudna bya sprawa tak zwanego polskiego korytarza. Jak napisa w 1929 roku M. Follick: Aby da Polsce port morski, popeniono kolejne przestpstwo wobec Niemiec - odebrano im Gdask [...]. Ale ze wszystkiego, co w Niemczech niemieckie, Gdask jest najbardziej niemiecki [...]. Prdzej czy pniej polski korytarz staby si przyczyn przyszej wojny. Jeeli Polska nic odda korytarza, powinna przygotowa si na mordercz wojn z Niemcami, anarchi i by moe powrt do stanu niewoli, z ktrego tak niedawno si oswobodzia"2.

: Naley stwierdzi, e autor w przytoczonej wyej argumentacji przedstawia nie

mieckie krzywdy" w sposb do jednostronny i wyranie nie dostrzega drobnego faktu. e dua cz terytoriw, ktre Polska uzyskaa od Niemiec w wyniku konferencji pokojowej, bo tereny, ktre w XVIII w ieku dostay si pod wadanie Niemiec w wyniku grabiey rozbiorowej. Na tej samej zasadzie mona by uzna, e pokrzywdzeniem" Rosji byo odebranie jej Kongreswki, /reszt takie przekonanie chyba istniao u wadcw ZSRR i std brao si cige denie do naprawy" tego stanu rzeczy. Przyjmujc w swoich wywodach wyranie proniemieckie stanowisko, autor nie ma ochoty zauway. e bez odzyskania ziem zaboru pruskiego ze lskiem i osawionym korytarzem" Polska byaby kadubowym, niezdolnym do prawdziwego, suwerennego istnienia tworem. Na marginesie warto te zauway, e eyiowani przez autora Lloyd George i Follick nie tylko wykazuj si niechci do Polski, ale i kiepsk wiedz historyczn.

14

Dziesi lat pniej wszystkie te przepowiednie si sprawdz, ale na razie... Na razie trwa w najlepsze pokj zwycizcw". Niemcy przede wszystkim zwrciy Francji Alzacj i Lotaryngi, Belgii za okrgi Mal-medy i Eupen. Cz Pomorza i terenw Prus Zachodnich oddano Polsce, Gdask przeksztacono w Wolne Miasto, Memel (Kajpeda) przeszed pod zarzd zwycizcw i w 1923 roku zosta przekazany Litwie. Poza tym w 1920 roku Dania otrzymaa cz Szlezwiku, a w 1921 roku Polska uzyskaa cz Grnego lska. Niewielki fragment terenw lska przypad Czechosowacji'. Zagbie Saary na pitnacie lat oddawano pod zarzd Ligi Narodw, a jego kopalnie przekazano we wadanie Francji. Niemcy pozbawiono wszystkich kolonii, ktre pniej podzielono pomidzy Wielk Brytani, Francj, Belgi i Japoni.

Oczywicie autorzy traktatu pokojowego zdawali sobie spraw z jego niesprawiedliwoci i dlatego tworzc blok warunkw wojskowych, dyli do wyeliminowania na zawsze niemieckiej potgi militarnej. Zwycizcy zniszczyli lub skonfiskowali wiksz cz uzbrojenia i rodkw jego produkcji, pozbawili Niemcy nowych rodzajw broni, jakie pojawiy si w czasie wojny - samolotw, czogw, okrtw podwodnych i gazw trujcych - a poza tym zmniejszyli do minimum niemieckie siy zbrojne. Zgodnie z traktatem 14 tysicy samolotw przekazano sojusznikom lub oddano na zom. Marynark wojenn zredukowano do symbolicznego poziomu - 15 tysicy personelu, 6 przestarzaych pancernikw, 6 lekkich krownikw i 24 torpedowce. Ponadto w ramach rozliczania reparacji skonfiskowano wikszo statkw handlowych. Zakazano eksportu do Niemiec broni i innego sprztu wojskowego, miaa ulec zniszczeniu wikszo fortyfikacji.

Przed wojn siy ldowe Niemiec liczyy dwa miliony ludzi. Zgodnie z traktatem nie mogy one obecnie przekracza 100 tysicy, natomiast

Pisanie, e Polska przez ca histori nic stworzya stabilnych rzdw, albo nazywanie najbardziej niemieckim z niemieckich" miast Gdaska, ktry przy caym swoim samorzdzie i dominujcym ywiole niemieckim mia spor grup ludnoci polskiej, by miastem zarazem krlewskim i hanzeatyckim i zosta zagrabiony przez Prusy dopiero w 1793 roku. le wiadczy zarwno o znajomoci faktu, jak i o obiektywnoci. Jeeli pisze si o Niemcach na terenach oddanych Polsce, to warto jednak wspomnie, e byli tam oni mniejszoci, a o przyczeniu czci Grnego lska zadecydoway plebiscyty i trzy powstania. Przyp. tum.

; Nie tyle przypad, co w latach 191 S 1919 zosta zagarnity zbrojnie przez Czechy,

ktre nie dopuciy take do przeprowadzenia na tych terenach plebiscytu. W konsekwencji Zaolzie z okoo 150 000 Polakw zostao przyczone do Czech. Przyp. tum.

15

korpus oficerski ograniczono do 4 tysicy lud/i. Zakazano obowizkowej suby wojskowej, ktra od tej pory staa si ochotnicza. Aby uniemoliwi utworzenie przeszkolonej rezerwy wojskowej, ustanowiono dugie okresy suby (oficerowie 25 lat, onierze innych stopni - 12 lat). Sztab Generalny zosta rozwizany, a wysze szkoy wojskowe zamknite.

Realizacji traktatu przez Niemcy powinna pilnowa Sojusznicza Komisja Kontroli, w ktrej skad wchodziy grupy nadzorujce przemys i kady z rodzajw wojsk. Inspektorami byli specjalici wojskowi piciu pastw przygotowujcych traktat - Wielkiej Brytanii, Francji, Woch, Belgii i Japonii. Delegacja amerykaska pod przewodnictwem prezydenta Wilsona braa udzia w posiedzeniach w Wersalu, ale Senat Stanw Zjednoczonych odmwi ratyfikacji traktatu i Amerykanie nie uczestniczyli w pracach Komisji Kontroli. Niejest to traktat pokojowy - ostrzeg jeden z czonkw amerykaskiej delegacji. - Widz w nim przynajmniej jedenacie wojen".

Warunki traktatu wersalskiego ogoszono 7 maja 1919 roku i ich surowo oszoomia nard niemiecki. Ludzie poczuli, e ich zniewaono i zdradzono. Niemcy odrzucali zbiorow odpowiedzialno za wywoanie wojny. Uwaali, e zmusiy ich do niej Francja i Rosja. Co wicej, mieli nadziej, e radykalna zmiana systemu rzdw, zastpienie monarchii parlamentarn demokracj, przyniesie zagodzenie warunkw zawarcia pokoju. Niemieccy obywatele wyszli na znak protestu na ulice, ogaszajc, e traktat wersalski jest traktatem przemocy".

Prezydent Niemiec socjalista Friedrich Ebert nazwa traktat nieznonym i niewykonalnym", jednak jego rzd nie mia innego wyjcia i musia go ratyfikowa. Prowadzona przez sprzymierzonych blokada morska doprowadzia do godu w kraju. Gdyby Niemcy sprzeciwili si traktatowi, wojska francuskie, brytyjskie i amerykaskie rozmieszczone w duej liczbie wzdu linii Renu dokonayby inwazji. Rzd niemiecki ustpi zaledwie dwadziecia minut przed ostatecznym terminem. Formalnie Niemcy podpisay znienawidzony traktat 28 lipca 1919 roku. Obecny przy tym premier Woch F.S. Nitti napisa w swej ksice o charakterystycznym tytule L 'Europa senzapace - Nie ma pokoju w Europie:

W historii wspczesnej na zawsze pozostanie ten straszliwy precedens - wbrew wszystkim przysigom, obyczajom i tradycjom, przedstawicielom Niemiec nie pozwolono zabra gosu i mieli tylko jedno wyjcie - podpisa pokj. Gd, ndza, groba rewolucji nie pozwoliy postpi inaczej". Wanie te okolicznoci umoliwiy pniej Hitlerowi

In

skupienie wok siebie caych Niemiec i usprawiedliwienie w oczach narodu niemieckiego kadego zamania grabieczego pokoju".

Przy akompaniamencie salutu artyleryjskiego 28 lipca 1919 roku pogrzebana zostaa pierwsza wojna wiatowa i rozpoczta druga. Jej bezporedni przyczyn sta si traktat wersalski.

Niemcy poniosy klsk militarn, a w 1920 roku dotkn je krach gospodarczy. Przekazanie zwycizcom w ramach reparacji zasobw materialnych, inflacja, destabilizacja polityczna prowadziy do spadku produkcji przemysowej. Brak mechanizmu rozliczania reparacji powodowa nieustanne kryzysy, ktre pod naciskiem Francji rozwizywano metodami siowymi. Na przykad pod koniec 1922 roku niemieckie wadze zwrciy si do rzdw zwyciskich pastw z prob o czasowe zawieszenie patnoci wynikajcych z traktatu wersalskiego. Francuski premier Raymond Poincare odmwi wyraenia zgody, a kiedy Niemcy wstrzymay wypaty dla Francji, rozkaza francuskim wojskom zaj Zagbie Ruhry, ktre dostarczao cztery pite niemieckiej produkcji wgla i stali.

W czasie kryzysu ze stycznia 1923 roku inflacja w Niemczech osigna taki poziom, e do kupna bochenka chleba potrzebna bya taczka niemieckich marek. Cay kraj ogarniay niepokoje spoeczne i zamieszki; w cigu p roku wojsko musiao tumi bunty lewicowych i prawicowych ekstremistw, w tym rwnie pucz rozpoczty w monachijskiej piwiarni przez Adolfa Hitlera i narodowych socjalistw.

W Niemczech coraz silniejsze stawao si denie do remilitaryza-cji i wyraali je nie tylko radykalni nacjonalici. Poniewa siy zbrojne z trudnoci mogy zapewni bezpieczestwo wewntrzne i absolutnie nie byyby w stanie obroni granic Niemiec w nieprzyjaznej im Europie, by to przejaw troski o dobro kraju, jak te obaw przed obc interwencj. Niektrzy kierowali si nadziejami na zyski i przywrcenie danego midzynarodowego znaczenia Niemiec. Bez wzgldu jednak na motywy kadr oficersk, politykw i przemysowcw poczyo haso swobody zbroje. Aby je zrealizowa, byli gotowi zama postanowienia traktatu wersalskiego.

W czerwcu 1920 roku resort wojskowy mianowa gwnodowodzcym stutysicznej Reichswehry generaa majora Hansa von Seeckta. Podczas organizowania nowych niemieckich si zbrojnych przywiecaa mu zasada bezbronny - lekcewaony", a za swoje gwne zadanie uzna neutralizowanie trucizny" traktatu wersalskiego.

17

korpus oficerski ograniczono do 4 tysicy lud/i. Zakazano obowizkowej suby wojskowej, ktra od tej pory staa si ochotnicza. Aby uniemoliwi utworzenie przeszkolonej rezerwy wojskowej, ustanowiono dugie okresy suby (oficerowie 25 lat, onierze innych stopni - 12 lat). Sztab Generalny zosta rozwizany, a wysze szkoy wojskowe zamknite.

Realizacji traktatu przez Niemcy powinna pilnowa Sojusznicza Komisja Kontroli, w ktrej skad wchodziy grupy nadzorujce przemys i kady z rodzajw wojsk. Inspektorami byli specjalici wojskowi piciu pastw przygotowujcych traktat - Wielkiej Brytanii, Francji, Woch, Belgii i Japonii. Delegacja amerykaska pod przewodnictwem prezydenta Wilsona braa udzia w posiedzeniach w Wersalu, ale Senat Stanw Zjednoczonych odmwi ratyfikacji traktatu i Amerykanie nie uczestniczyli w pracach Komisji Kontroli. Niejest to traktat pokojowy - ostrzeg jeden z czonkw amerykaskiej delegacji. - Widz w nim przynajmniej jedenacie wojen".

Warunki traktatu wersalskiego ogoszono 7 maja 1919 roku i ich surowo oszoomia nard niemiecki. Ludzie poczuli, e ich zniewaono i zdradzono. Niemcy odrzucali zbiorow odpowiedzialno za wywoanie wojny. Uwaali, e zmusiy ich do niej Francja i Rosja. Co wicej, mieli nadziej, e radykalna zmiana systemu rzdw, zastpienie monarchii parlamentarn demokracj, przyniesie zagodzenie warunkw zawarcia pokoju. Niemieccy obywatele wyszli na znak protestu na ulice, ogaszajc, e traktat wersalski jest traktatem przemocy".

Prezydent Niemiec socjalista Friedrich Ebert nazwa traktat nieznonym i niewykonalnym", jednak jego rzd nie mia innego wyjcia i musia go ratyfikowa. Prowadzona przez sprzymierzonych blokada morska doprowadzia do godu w kraju. Gdyby Niemcy sprzeciwili si traktatowi, wojska francuskie, brytyjskie i amerykaskie rozmieszczone w duej liczbie wzdu linii Renu dokonayby inwazji. Rzd niemiecki ustpi zaledwie dwadziecia minut przed ostatecznym terminem. Formalnie Niemcy podpisay znienawidzony traktat 28 lipca 1919 roku. Obecny przy tym premier Woch F.S. Nitti napisa w swej ksice o charakterystycznym tytule L 'Europa senzapace - Nie ma pokoju w Europie:

W historii wspczesnej na zawsze pozostanie ten straszliwy precedens - wbrew wszystkim przysigom, obyczajom i tradycjom, przedstawicielom Niemiec nie pozwolono zabra gosu i mieli tylko jedno wyjcie - podpisa pokj. Gd, ndza, groba rewolucji nie pozwoliy postpi inaczej". Wanie te okolicznoci umoliwiy pniej Hitlerowi

In

skupienie wok siebie caych Niemiec i usprawiedliwienie w oczach narodu niemieckiego kadego zamania grabieczego pokoju".

Przy akompaniamencie salutu artyleryjskiego 28 lipca 1919 roku pogrzebana zostaa pierwsza wojna wiatowa i rozpoczta druga. Jej bezporedni przyczyn sta si traktat wersalski.

Niemcy poniosy klsk militarn, a w 1920 roku dotkn je krach gospodarczy. Przekazanie zwycizcom w ramach reparacji zasobw materialnych, inflacja, destabilizacja polityczna prowadziy do spadku produkcji przemysowej. Brak mechanizmu rozliczania reparacji powodowa nieustanne kryzysy, ktre pod naciskiem Francji rozwizywano metodami siowymi. Na przykad pod koniec 1922 roku niemieckie wadze zwrciy si do rzdw zwyciskich pastw z prob o czasowe zawieszenie patnoci wynikajcych z traktatu wersalskiego. Francuski premier Raymond Poincare odmwi wyraenia zgody, a kiedy Niemcy wstrzymay wypaty dla Francji, rozkaza francuskim wojskom zaj Zagbie Ruhry, ktre dostarczao cztery pite niemieckiej produkcji wgla i stali.

W czasie kryzysu ze stycznia 1923 roku inflacja w Niemczech osigna taki poziom, e do kupna bochenka chleba potrzebna bya taczka niemieckich marek. Cay kraj ogarniay niepokoje spoeczne i zamieszki; w cigu p roku wojsko musiao tumi bunty lewicowych i prawicowych ekstremistw, w tym rwnie pucz rozpoczty w monachijskiej piwiarni przez Adolfa Hitlera i narodowych socjalistw.

W Niemczech coraz silniejsze stawao si denie do remilitaryza-cji i wyraali je nie tylko radykalni nacjonalici. Poniewa siy zbrojne z trudnoci mogy zapewni bezpieczestwo wewntrzne i absolutnie nie byyby w stanie obroni granic Niemiec w nieprzyjaznej im Europie, by to przejaw troski o dobro kraju, jak te obaw przed obc interwencj. Niektrzy kierowali si nadziejami na zyski i przywrcenie danego midzynarodowego znaczenia Niemiec. Bez wzgldu jednak na motywy kadr oficersk, politykw i przemysowcw poczyo haso swobody zbroje. Aby je zrealizowa, byli gotowi zama postanowienia traktatu wersalskiego.

W czerwcu 1920 roku resort wojskowy mianowa gwnodowodzcym stutysicznej Reichswehry generaa majora Hansa von Seeckta. Podczas organizowania nowych niemieckich si zbrojnych przywiecaa mu zasada bezbronny - lekcewaony", a za swoje gwne zadanie uzna neutralizowanie trucizny" traktatu wersalskiego.

17

W istocie od samego pocztku Seeckt znajdowa sposoby na omijanie ogranicze traktatowych i stara si wynajdowa nowe furtki. Pod niewinn nazw Zarzdu Wojsk zachowa sztab generalny i maskowa jego rozmaite wydziay pod innymi fikcyjnymi nazwami. Na przykad oddzia rozpoznania sztabu dziaa za porednictwem dwch fikcyjnych agencji. o nazwach wydzia statystyczny" oraz suba dobrobytu". Seeckt poradzi sobie take z nakazem likwidacji wyszych szk wojskowych, tworzc w siach zbrojnych program kursw specjalnych", realizujcych te same zadania co uczelnie.

Aby zwikszy liczebno kadry oficerskiej, Seeckt ukrywa aparat dowdczy, potajemnie umieszczajc oficerw na stanowiskach cywilnego personelu zarwno w Ministerstwie Obrony, jak w innych resortach rzdowych, i dodajc nowy kontyngent w celu obsadzenia fikcyjnych wakatw. Seeckt utrzymywa take nielegalne jednostki wojskowe, ktrych zadaniem bya obrona wschodnich granic Niemiec przed ewentualnym atakiem si zbrojnych odrodzonego pastwa polskiego. Jednostki te (tak zwana Schwarze Reichswehr - Czarna Reichswehra) skupiay okoo 60 tysicy byych czonkw paramilitarnych oddziaw ochotniczych4, byy przeszkolone, uzbrojone i fikcyjnie przedstawiane jako grupy robocze. w pniejszym okresie Schwarzc Rcichswehr musiaa zosta rozformowana.

Seeckt patrzy take przez palce na liczebny wzrost si policyjnych, przekraczajcy ograniczenia ustalone w traktacie wersalskim, wykorzystywa bowiem policj jako rezerw stanu osobowego si zbrojnych. Zaprawieni w walkach oficerowie wkadali mundury policyjne i zajmowali si przygotowaniem wojskowym tysicy rekrutw. Sama tylko pruska policja liczya 85 tysicy ludzi wyposaonych w karabiny, karabiny maszynowe, a nawet samochody pancerne. Niektrzy ze specjalnie przeszkolonych niemieckich policjantw w czasie drugiej wojny wiatowej dowodzili dywizjami i korpusami.

Seeckt uzna, e ograniczenie stanu osobowego Reichswehry ma w niektrych przypadkach nawet dobre strony. Taki stan rzeczy pozwala mu stosowa wysze kryteria, ni gdyby mia do dyspozycji ogromn armi poborowych. Na kady wakat onierski lub podoficerski przypadao siedmiu kandydatw. Ci, ktrych wybrano, speniali najsurowsze na wiecie standardy przygotowania fizycznego. Ich od by niezwykle wysoki - siedem razy wikszy ni na przykad w wojsku francuskim.

J Byy lo przede wszystkim Grenzsehutz Ost, Selbschutz oraz Freikorps.

Przyp, tum.

18

Reichswehra von Seeckta bya zawodowymi siami zbrojnymi i z niej rekrutowaa si pniej kadra dowdcza masowych si zbrojnych.

Kady onierz i oficer Reichswehry szkolony by w taki sposb, aby mc natychmiast obj wysze stanowisko i ponosi zwizan z nim odpowiedzialno. W przypadku mobilizacji majorzy mieli sta si pukownikami lub generaami, a najlepsi podoficerowie porucznikami lub kapitanami. Poniewa traktat nie ogranicza liczby szeregowych onierzy i podoficerw, do awansu przygotowano niezwykle du grup sierantw i plutonowych.

Jednake ograniczenia w wyposaeniu technicznym nie pozwalay Seecktowi przewiczy w rzeczywistej skali nowych zasad taktycznych opracowanych w czasie pierwszej wojny wiatowej. wiczenia polowe i manewry przeprowadzano, posugujc si imitacj uzbrojenia, na przykad czogami z tektury lub armatami z drewnianych beczek. Baloniki udaway samoloty wroga", a ruch wikszych pododdziaw pozorowali onierze z tabliczkami pluton", albo siedmiu onierzy z broni maszynow".

W tych trudnych czasach Niemcy postanowili zwrci si do swoich starych przyjaci - rosyjskich bolszewikw... Sowieckie kierownictwo na pocztku lat dwudziestych rwnie napotkao szereg problemw. Lenin i jego kompania zawodowych rewolucjonistw", ktrzy przy aktywnej niemieckiej pomocy przeprowadzili padziernikowy przewrt i skpali kraj w krwi podczas wojny domowej, zdoali jednak podbi Rosj. Marsz w gb Europy nie powid si, Polacy odpdzili czerwonych ka-walerzystw spod Warszawy, przez kraj przetoczya si fala chopskich powsta. Wszystko to zmusio Biuro Polityczne do zawieszenia na jaki czas wszechwiatowej rewolucji" i zajcia si sprawami pokojowymi. Gwnym zadaniem staa si odbudowa gospodarki i normalizacja ycia w pastwie.

Jednake podpisujc p roku przed zakoczeniem wojny pokj brzeski z Niemcami, bolszewicy spowodowali, e Rosjanie ze zwycizcw stali si zwycionymi, odmowa za spaty przedrewolucyjnych dugw i szermowanie hasami typu Na Pary!" doprowadziy do politycznej i gospodarczej izolacji. Wok Sowdepii"' powsta kordon sanitarny,

5 Sowdepia" pogardliwa nazwa Zwizku Sowieckiego utworzona z okrelenia

Sowiet Dieputatow" Rada Delegatw. Rada Delegatw Ludowych odpowiednik parlamentu - bya teoretycznie najwyszym, a w rzeczywistoci marionetkowym organem wadzy w ZSRR. Przyp. tum.

I1)

W istocie od samego pocztku Seeckt znajdowa sposoby na omijanie ogranicze traktatowych i stara si wynajdowa nowe furtki. Pod niewinn nazw Zarzdu Wojsk zachowa sztab generalny i maskowa jego rozmaite wydziay pod innymi fikcyjnymi nazwami. Na przykad oddzia rozpoznania sztabu dziaa za porednictwem dwch fikcyjnych agencji. o nazwach wydzia statystyczny" oraz suba dobrobytu". Seeckt poradzi sobie take z nakazem likwidacji wyszych szk wojskowych, tworzc w siach zbrojnych program kursw specjalnych", realizujcych te same zadania co uczelnie.

Aby zwikszy liczebno kadry oficerskiej, Seeckt ukrywa aparat dowdczy, potajemnie umieszczajc oficerw na stanowiskach cywilnego personelu zarwno w Ministerstwie Obrony, jak w innych resortach rzdowych, i dodajc nowy kontyngent w celu obsadzenia fikcyjnych wakatw. Seeckt utrzymywa take nielegalne jednostki wojskowe, ktrych zadaniem bya obrona wschodnich granic Niemiec przed ewentualnym atakiem si zbrojnych odrodzonego pastwa polskiego. Jednostki te (tak zwana Schwarze Reichswehr - Czarna Reichswehra) skupiay okoo 60 tysicy byych czonkw paramilitarnych oddziaw ochotniczych4, byy przeszkolone, uzbrojone i fikcyjnie przedstawiane jako grupy robocze. w pniejszym okresie Schwarzc Rcichswehr musiaa zosta rozformowana.

Seeckt patrzy take przez palce na liczebny wzrost si policyjnych, przekraczajcy ograniczenia ustalone w traktacie wersalskim, wykorzystywa bowiem policj jako rezerw stanu osobowego si zbrojnych. Zaprawieni w walkach oficerowie wkadali mundury policyjne i zajmowali si przygotowaniem wojskowym tysicy rekrutw. Sama tylko pruska policja liczya 85 tysicy ludzi wyposaonych w karabiny, karabiny maszynowe, a nawet samochody pancerne. Niektrzy ze specjalnie przeszkolonych niemieckich policjantw w czasie drugiej wojny wiatowej dowodzili dywizjami i korpusami.

Seeckt uzna, e ograniczenie stanu osobowego Reichswehry ma w niektrych przypadkach nawet dobre strony. Taki stan rzeczy pozwala mu stosowa wysze kryteria, ni gdyby mia do dyspozycji ogromn armi poborowych. Na kady wakat onierski lub podoficerski przypadao siedmiu kandydatw. Ci, ktrych wybrano, speniali najsurowsze na wiecie standardy przygotowania fizycznego. Ich od by niezwykle wysoki - siedem razy wikszy ni na przykad w wojsku francuskim.

J Byy lo przede wszystkim Grenzsehutz Ost, Selbschutz oraz Freikorps.

Przyp, tum.

18

Reichswehra von Seeckta bya zawodowymi siami zbrojnymi i z niej rekrutowaa si pniej kadra dowdcza masowych si zbrojnych.

Kady onierz i oficer Reichswehry szkolony by w taki sposb, aby mc natychmiast obj wysze stanowisko i ponosi zwizan z nim odpowiedzialno. W przypadku mobilizacji majorzy mieli sta si pukownikami lub generaami, a najlepsi podoficerowie porucznikami lub kapitanami. Poniewa traktat nie ogranicza liczby szeregowych onierzy i podoficerw, do awansu przygotowano niezwykle du grup sierantw i plutonowych.

Jednake ograniczenia w wyposaeniu technicznym nie pozwalay Seecktowi przewiczy w rzeczywistej skali nowych zasad taktycznych opracowanych w czasie pierwszej wojny wiatowej. wiczenia polowe i manewry przeprowadzano, posugujc si imitacj uzbrojenia, na przykad czogami z tektury lub armatami z drewnianych beczek. Baloniki udaway samoloty wroga", a ruch wikszych pododdziaw pozorowali onierze z tabliczkami pluton", albo siedmiu onierzy z broni maszynow".

W tych trudnych czasach Niemcy postanowili zwrci si do swoich starych przyjaci - rosyjskich bolszewikw... Sowieckie kierownictwo na pocztku lat dwudziestych rwnie napotkao szereg problemw. Lenin i jego kompania zawodowych rewolucjonistw", ktrzy przy aktywnej niemieckiej pomocy przeprowadzili padziernikowy przewrt i skpali kraj w krwi podczas wojny domowej, zdoali jednak podbi Rosj. Marsz w gb Europy nie powid si, Polacy odpdzili czerwonych ka-walerzystw spod Warszawy, przez kraj przetoczya si fala chopskich powsta. Wszystko to zmusio Biuro Polityczne do zawieszenia na jaki czas wszechwiatowej rewolucji" i zajcia si sprawami pokojowymi. Gwnym zadaniem staa si odbudowa gospodarki i normalizacja ycia w pastwie.

Jednake podpisujc p roku przed zakoczeniem wojny pokj brzeski z Niemcami, bolszewicy spowodowali, e Rosjanie ze zwycizcw stali si zwycionymi, odmowa za spaty przedrewolucyjnych dugw i szermowanie hasami typu Na Pary!" doprowadziy do politycznej i gospodarczej izolacji. Wok Sowdepii"' powsta kordon sanitarny,

5 Sowdepia" pogardliwa nazwa Zwizku Sowieckiego utworzona z okrelenia

Sowiet Dieputatow" Rada Delegatw. Rada Delegatw Ludowych odpowiednik parlamentu - bya teoretycznie najwyszym, a w rzeczywistoci marionetkowym organem wadzy w ZSRR. Przyp. tum.

I1)

ktry mia zapobiec rozprzestrzenianiu si bakterii bolszewizmu" [na marginesie mwic, t epidemiologiczn charakterystyk wasnej ideologii posuy si sam Lenin na VIII Zjedzie RKP(b)]. Zniesienie blokady ekonomicznej w styczniu 1920 roku pozwolio rozpocz nawizywanie kontaktw z pastwami europejskimi, nie stay si one jednak trwae, poniewa na ich rozwj wywieraa wpyw koniunktura polityczna.

Rosja cakowicie utracia wypracowan przez cesarstwo pozycj na scenie midzynarodowej oraz terytoria w Europie Wschodniej. Zakres jej wpyww wrci do stanu sprzed dwustu lat. W tej sytuacji sowieckie kierownictwo mogo albo pogodzi si z regionalnym statusem Rosji Sowieckiej, albo zacz od nowa walk o powrt do klubu wielkich mocarstw. Mwic cilej, nie istniaa nawet taka alternatywa, poniewa bol-szewizm jest agresywny z natury: komunizm nie moe istnie w jednym tylko kraju'" - brodaci klasycy doskonale to rozumieli. Dlatego sowieckie kierownictwo przyjo koncepcj wiatowej rewolucji proletariackiej", czc now ideologi z tradycyjnym zadaniem polityki zagranicznej, jakim jest zwikszenie wpyww pastwa na arenie midzynarodowej. Strategicznym celem polityki zagranicznej staa si globalna przebudowa systemu stosunkw midzynarodowych, to za czynio gwnymi przeciwnikami Rosji Wielk Brytani i Francj, podstawowym za naturalnym sprzymierzecem - pokonane Niemcy.

Szesnastego kwietnia 1922 roku, w okresie konferencji w Genui, we woskim miecie Rapallo sowiecka i niemiecka delegacja podpisay midzyrzdow umow, na podstawie ktrej przywrcone zostay stosunki dyplomatyczne pomidzy Rosj a Niemcami. Zgodnie z ukadem oba rzdy rezygnoway wzajemnie z rekompensowania wojennych wydatkw i strat niewojskowych poniesionych przez ich kraje i obywateli w okresie wojny. Oba pastwa obustronnie zaprzestaway pacenia za utrzymywanie jecw wojennych. Uzgodniono rwnie kwestie o charakterze gospodarczym.

Podpisanie umowy poprzedziy rozpoczte ju 5 maja 1921 roku dugie tajne pertraktacje Leonida Krasina i Karola Radka z pracownikami niemieckiego Ministerstwa Obrony, reprezentowanego midzy innymi przez generaw Hansa von Seeckta, Kurta von Schleichcra i Ottona Hassa.

Przedmiotem rozmw byo udzielenie przez Niemcy wsparcia we wzmacnianiu rosyjskiego przemysu zbrojeniowego. Aby stworzy nowoczesn armi, bolszewicy potrzebowali pomocy finansowej i technologicznej. Rzd sowiecki mia zamiar zbudowa dziki niemieckim sub-

20

sydiom i specjalistom podstawy rnych gazi przemysu zbrojeniowego, w tym rwnie lotniczego.

Niemcy kieroway si swoimi motywami. Rosjanie nie przyoyli rki do traktatu wersalskiego i nie byli zainteresowani przestrzeganiem go przez niemieckiego partnera. Ogromne naturalne bogactwa Rosji, a take poligony oddalone od ciekawskich oczu zachodnich obserwatorw idealnie nadaway si zarwno do budowania uzbrojenia zakazanego przez traktat, jak te szkolenia kadr Reichswehry. Dlatego te Niemcy byli bardzo zainteresowani pertraktacjami w Rapallo. O ich przebiegu von Seeckt informowa kanclerza Rzeszy Karla Josepha Wirtha. Rozmowy z sowieckimi emisariuszami zakoczyy si podpisaniem 11 sierpnia 1922 roku tajnych umw.

Aby rozszerzy kontakty pomidzy niemieckimi siami zbrojnymi a RKKA", Niemcy w lutym 1923 roku wysay do Moskwy delegacj pod przywdztwem generaa Hassa, szefa departamentu wojskowego Ministerstwa Obrony. W skad delegacji wszed specjalista do spraw techniki lotniczej z oddziau uzbrojenia i wyposaenia technicznego Reichswehry. W grudniu tego samego roku utworzono w Moskwie delegatur Reichswehry uywajc skromnej nazwy Zentrale Moskau. Kierowa ni pukownik von der Lieth-Thomsen. Czym zajmowaa si ta organizacja, mwi midzy innymi protokoy tajnych pertraktacji, w trakcie ktrych rozpatrzono nastpujce zagadnienia:

- przeprowadzenie przez koncern Blohm und Voss przebudowy i modernizacji zakadw produkujcych okrty podwodne w Nikoajewie;

- zbudowanie przez firmy Junkers i Fokker zakadw budowy samolotw;

- skierowanie niemieckich specjalistw do pracy w sowieckich biurach projektowych (budowy samolotw, sprztu artyleryjskiego, amunicji, broni pancernej, przemysu maszynowego).

Podjte decyzje szybko wprowadzano w ycie. Na przykad realizujc zamwienie Reichswehry, sowiecki przemys dostarczy w 1926 roku do Niemiec 400 tysicy pociskw artyleryjskich do armat kalibru 3 cale (76 mm). Nie baczc na zakazy traktatowe, sprzymierzone z Rosj i korzystajce z jej pomocy Niemcy zwikszay swoj potg wojskow. Sprzyjao temu zawarcie nowych tajnych i jawnych porozumie.

' Rabocze-krestjamkaja Krasnaja Armija - Robotniczo-Chopska Armia Czerwona. Przyp. tum.

21