bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi
TRANSCRIPT
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
Krzysztof Klincewicz Marcin emigaa
Micha Mijal
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego
-
Bibliometria
w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
Krzysztof Klincewicz, Marcin emigaa, Micha Mijal
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Warszawa 2012
-
Autorzy:
prof. UW dr hab. Krzysztof Klincewicz (rozdziay 1-9, 11-15)
dr in. Marcin emigaa (rozdzia 10)
dr Micha Mijal (rozdzia 11)
Publikacja powstaa w ramach projektu wspfinansowanego ze rodkw UE w
ramach projektu systemowego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego
"Wsparcie systemu zarzdzania badaniami naukowymi oraz ich wynikami"
(Poddziaanie 1.1.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka).
Publikacja bezpatna
Copyright by Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Warszawa 2012
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
3
Spis treci
O czym bdzie ta ksika? (Krzysztof Klincewicz) ................................................................... 7
1. Wprowadzenie (Krzysztof Klincewicz) ........................................................................... 14
1.1. Podstawowe pojcia .................................................................................................. 14
1.2. Struktura ksiki ........................................................................................................ 14
2. Potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R (Krzysztof Klincewicz) ................... 16
2.1. Znaczenie analiz bibliometrycznych dla strategicznego zarzdzania nauk ............. 16
2.2. Uczestnicy systemu innowacji i ich potrzeby informacyjne ..................................... 16
2.3. Kierunki analiz bibliometrycznych w odpowiedzi na potrzeby interesariuszy ......... 21
3. Analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny zarzdzania technologiami
(Krzysztof Klincewicz) ............................................................................................................ 22
3.1. Zarzdzanie technologiami a analizy bibliometryczne.............................................. 22
3.2. Modele tworzenia innowacji ..................................................................................... 22
3.3. Rezultaty dziaalnoci badawczo-rozwojowej ........................................................... 24
3.4. Rodzaje dziaalnoci badawczo-rozwojowej ............................................................. 26
3.5. Rozwj technologii .................................................................................................... 28
3.6. Wnioski do wykorzystania w analizach bibliometrycznych ..................................... 32
4. Bibliometria a inne techniki analityczne (Krzysztof Klincewicz) ................................... 34
4.1. Techniki wspierajce obserwacj i przewidywanie rozwoju nauki i techniki ........... 34
4.2. Bibliometria na tle innych technik ............................................................................. 35
4.3. Wykorzystanie bibliometrii do analiz systemu B+R ................................................. 37
4.4. Zalety i ograniczenia bibliometrii .............................................................................. 39
5. Analizy bibliometryczne w wietle dowiadcze midzynarodowych (Krzysztof
Klincewicz) .............................................................................................................................. 41
5.1. Wykorzystanie bibliometrii przez zagraniczne organizacje ...................................... 41
5.2. Dowiadczenia instytucji rzdowych i wojskowych w Stanach Zjednoczonych ...... 41
5.3. Dowiadczenia instytucji rzdowych innych krajw ................................................ 43
5.4. Dowiadczenia firm technologicznych ...................................................................... 46
6. Dane bibliometryczne wykorzystywane do celw analitycznych (Krzysztof Klincewicz)
.. ............................................................................................................................ 51
6.1. Dane bibliometryczne i bazy bibliograficzne ............................................................ 51
6.2. Dane bibliometryczne dostpne w bazach publikacji i streszcze ............................ 51
6.3. Dane bibliometryczne dostpne w bazach patentw ................................................. 55
6.4. Zrnicowanie aktywnoci badawczej poszczeglnych krajw................................ 57
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
4
7. Pytania analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) ............................................ 60
8. Podstawowe techniki analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) ...................... 69
8.1. Podstawowe techniki bibliometryczne ...................................................................... 69
8.2. Tworzenie zestawu danych bibliometrycznych do dalszych analiz .......................... 70
8.3. Listy rankingowe ....................................................................................................... 77
8.4. Analiza wspwystpowania sw (co-word) ............................................................ 80
8.5. Analiza wspklasyfikacji (co-classification) ........................................................... 82
8.6. Analiza wspautorstwa (co-authorship) ................................................................... 83
8.7. Analiza cytowa (citation) ........................................................................................ 85
8.8. Warianty analizy cytowa ......................................................................................... 91
8.9. Podstawowe wskaniki bibliometryczne ................................................................... 94
9. Zaawansowane techniki analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) .................. 97
9.1. Zaawansowane techniki bibliometryczne .................................................................. 97
9.2. Tech mining ............................................................................................................... 97
9.3. Tomografia bazodanowa ......................................................................................... 112
9.4. Literature-Based Discovery ..................................................................................... 113
9.5. TRIZ ......................................................................................................................... 118
9.6. Identyfikacja nowych trendw i tworzenie map bada ........................................... 126
9.7. Zaawansowane wskaniki bibliometryczne ............................................................ 138
10. Bazy wykorzystywane do analiz bibliometrycznych (Marcin emigaa) ................... 144
10.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 144
10.2. Przegld baz bibliograficznych ............................................................................ 144
10.2.1. Chemical Abstracts Service/ SciFinder (CAS) ............................................. 144
10.2.2. Compendex ................................................................................................... 146
10.2.3. ACM Digital Library .................................................................................... 147
10.2.4. Scirus ............................................................................................................ 148
10.2.5. Google Scholar ............................................................................................. 149
10.2.6. Web of Science .............................................................................................. 150
10.2.7. Scopus ........................................................................................................... 151
10.2.8. INSPEC ......................................................................................................... 151
10.2.9. MEDLINE ..................................................................................................... 152
10.3. Opis bazy Web of Science .................................................................................... 152
10.4. Opis bazy Scopus ................................................................................................. 158
10.5. Opis bazy INSPEC ............................................................................................... 166
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
5
10.6. Opis bazy MEDLINE ........................................................................................... 171
10.7. Porwnanie funkcjonalnoci baz bibliograficznych ............................................ 177
10.8. Opis bazy Europejskiego Urzdu Patentowego (EPO)........................................ 182
10.9. Opis bazy Urzdu Patentowego Stanw Zjednoczonych (USPTO) .................... 188
10.10. Opis bazy Google Patents .................................................................................... 195
10.11. Porwnanie funkcjonalnoci baz patentw .......................................................... 201
10.12. Przegld komercyjnych baz patentw.................................................................. 204
10.12.1. Delphion ....................................................................................................... 204
10.12.2. Micro Patent / Patent Web ........................................................................... 207
10.12.3. Pat Base ........................................................................................................ 208
10.12.4. QPat .............................................................................................................. 210
10.12.5. WIPS Global ................................................................................................. 214
10.12.6. Total Patent .................................................................................................. 216
10.12.7. Thomson Innovation ..................................................................................... 217
10.12.8. SureChem ...................................................................................................... 218
10.12.9. JP-NETe ........................................................................................................ 219
10.12.10. Patent Integration ..................................................................................... 219
11. Oprogramowanie wykorzystywane do analiz bibliometrycznych oraz wizualizacji ich
wynikw (Micha Mijal, Krzysztof Klincewicz) ................................................................... 222
11.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 222
11.2. Rodzaje oprogramowania, wspierajcego analizy bibliometryczne .................... 223
11.3. Opis programu Matheo Analyzer ......................................................................... 225
11.4. Opis programu CiteSpace .................................................................................... 231
11.5. Opis programu VantagePoint .............................................................................. 236
11.6. Opis programu HistCite ....................................................................................... 240
11.7. Opis programu PatentNet ..................................................................................... 243
11.8. Porwnanie zastosowa opisanych programw .................................................. 246
11.9. Przegld innych programw, wspierajcych analizy bibliometryczne ................ 248
12. Rekomendacje dotyczce prowadzenia analiz bibliometrycznych (Krzysztof
Klincewicz) ............................................................................................................................ 254
12.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 254
12.2. Wybr pyta badawczych .................................................................................... 255
12.3. Przydatno technik analitycznych ...................................................................... 260
12.4. Przydatno baz bibliograficznych i oprogramowania ........................................ 264
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
6
13. Podstawowe analizy bibliometryczne przykad analizy bada nad grafenem
(Krzysztof Klincewicz) .......................................................................................................... 279
14. Analiza bibliometryczna aktywnoci publikacyjnej polskich uczelni wyszych, 2000-
2009 (Krzysztof Klincewicz) ................................................................................................. 291
15. Analiza bibliometryczna bada nad laserami pprzewodnikowymi, 1988-2005
(Krzysztof Klincewicz) .......................................................................................................... 298
Literatura ................................................................................................................................ 306
Wykaz rysunkw .................................................................................................................... 323
Wykaz tabel ............................................................................................................................ 331
Informacja o autorach ............................................................................................................. 336
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
7
O czym bdzie ta ksika?
Niniejsza ksika zostaa przygotowana na zamwienie Departamentu Strategii Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW) w zwizku z planami stworzenia Obserwatorium
bada naukowych i rozwoju technologii. Ksika prezentuje moliwoci wykorzystania
bibliometrii w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi. Bibliometria to zbir
technik badawczych, stosowanych do ilociowych analiz publikacji, w tym publikacji
naukowych i dokumentw patentowych. Bibliometria lub szerzej naukometria (ang.
scientometrics) moe by rwnie traktowana jako odrbna dyscyplina badawcza w obszarze
naukoznawstwa, zajmujca si badaniami rozwoju nauki jako procesu informacyjnego. Do
typowych zastosowa praktycznych bibliometrii naley analiza dziaalnoci badawczo-
rozwojowej, prowadzona w zwizku z potrzebami osb zarzdzajcych podmiotami w
sektorze B+R oraz formuujcych polityk naukow lub polityk innowacyjn.
Rozdzia 1 wyjania zakres publikacji i omawia podstawowe pojcia.
Rozdzia 2 opisuje potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R, wskazujc na
celowo podejmowania analiz bibliometrycznych oraz charakteryzujc potrzeby i
oczekiwania ich typowych interesariuszy. Diagnoza potrzeb interesariuszy odwouje si do
modelu evidence-based policy, w ktrym decyzje o wyborze kierunkw strategicznych i
alokacji rodkw powinny opiera si na gromadzeniu i analizie danych empirycznych.
Szczegowo omwiono potrzeby informacyjne reprezentantw resortu nauki (w tym
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Narodowego Centrum Bada i Rozwoju,
Narodowego Centrum Nauki, Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych i Orodka
Przetwarzania Informacji), innych instytucji rzdowych (w tym: Ministerstwa Edukacji
Narodowej, Ministerstwa Finansw, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Infrastruktury,
Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwa
rodowiska, Ministerstwa Zdrowia, Gwnego Urzdu Statystycznego, Polskiej Agencji
Rozwoju Przedsibiorczoci, Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych oraz
Urzdu Patentowego RP), jak rwnie uczelni wyszych, instytutw badawczych, jednostek
naukowych Polskiej Akademii Nauk i przedsibiorstw technologicznych.
Diagnoza potrzeb informacyjnych wskazuje na moliwoci podjcia czterech szerokich
kierunkw dziaa:
1. monitorowanie i skanowanie technologii gromadzenie informacji o tym, co byo i/lub
jest przedmiotem aktywnoci badawczo-rozwojowej (dalej w ksice okrelanej jako:
B+R) w poszczeglnych obszarach technologicznych (monitorowanie oznacza dziaania
nieukierunkowane na konkretne pytania analityczne, skanowanie ukierunkowane),
2. wywiad technologiczny (technology intelligence) zdobywanie danych o tym, kto
zajmuje si poszczeglnymi technologiami i obszarami bada oraz na jakich aspektach
koncentruje wysiki badawcze,
3. prognozowanie rozwoju technologii - w tym analiza trendw w zakresie bada
naukowych i prac nad doskonaleniem technologii oraz przewidywanie ewolucji obecnie
dostpnych klas rozwiza,
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
8
4. ocena technologii (technology assessment) ocena znaczenia indywidualnych osigni
oraz pozycji konkurencyjnej badaczy, instytucji, regionw i kraju.
Rozdzia 3 oferuje spojrzenie na analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny
zarzdzania technologiami, ktra stanowi metodologiczny i merytoryczny fundament dla
obserwacji bada naukowych i rozwoju technologii. Rozdzia charakteryzuje podstawowe
modele tworzenia innowacji, oferuje typologi dziaalnoci badawczo-rozwojowej oraz
wskazuje na typowe mechanizmy rozwoju technologii poprzez odwoanie do literatury
zachodniej i rosyjskiej. Przegld dorobku teoretykw zarzdzania technologiami pozwala
wskaza zastosowania technik bibliometrycznych w narodowym systemie innowacji:
przewidywanie rozwoju okrelonych obszarw bada naukowych i technologii, w
szczeglnoci okrelanie kierunkw i potencjau dalszego rozwoju,
identyfikacja obszarw wiedzy, niezbdnych dla skutecznego prowadzenia bada
naukowych i prac rozwojowych w poszczeglnych obszarach,
identyfikacja przypadkw fuzji technologii oraz nowych, powstajcych obszarw
badawczych i technologicznych (emerging technologies),
identyfikacja obszarw badawczych i rozwiza technologicznych, ktre mog stopniowo
wypiera dotychczas stosowane rozwizania i ogranicza przydatno zgromadzonej
wiedzy (disruptive technologies, competence-destroying innovations),
gromadzenie i udostpnianie wiedzy, dotyczcej tendencji w obszarze bada naukowych i
rozwoju technologii, ktre moe suy podnoszeniu zdolnoci absorpcyjnych
pracownikw instytucji naukowych i firm oraz stanowi inspiracj do wasnych bada i
wysikw wynalazczych.
Rozdzia 4 zestawia techniki bibliometryczne z innymi podejciami do analizy trendw w
obszarze bada naukowych i rozwoju technologii, takimi jak foresight, technology
roadmapping i competitive technology intelligence. Zwraca rwnie uwag na dwa
podstawowe zastosowania bibliometrii: ewaluacyjne (suce ocenie badaczy i jednostek
naukowych) oraz deskryptywne (pozwalajce na obserwacj tendencji w rozwoju nauki i
technologii, identyfikacj istotnych aktorw na scenie innowacji oraz lepsze zrozumienie
specyfiki poszczeglnych obszarw bada). Kolejne rozdziay ksiki koncentruj si na
deskryptywnych zastosowaniach bibliometrii.
Dalsza cz rozdziau uwiadamia czytelnikom zalety i ograniczenia technik
bibliometrycznych. Bibliometria pozwala na analizy ilociowe, zobiektywizowane,
odwoujce si do wymiernych rezultatw prac B+R, pozwalajce na prowadzenie analiz
przez osoby niezaangaowane przy wykorzystaniu nieinwazyjnych technik gromadzenia
danych. Z drugiej strony, niewaciwy dobr danych oraz nierzetelna analiza mog w atwy
sposb doprowadzi do powstania bdw interpretacyjnych, dlatego stosowanie bibliometrii
wymaga dobrego zrozumienia uwarunkowa metodologicznych i najlepszych praktyk
analitycznych.
Rozdzia 5 przedstawia dowiadczenia innych instytucji w zakresie obserwacji bada
naukowych i rozwoju technologii. Do pionierw systematycznych obserwacji nale Stany
Zjednoczone, w szczeglnoci Departament Obrony. Opisano powstanie najpopularniejszego
rozwizania informatycznego, wspierajcego analizy bibliometryczne, pocztkowo
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
9
finansowanego z budetu obronnego USA. Wskazano te na przykady aktywnoci
analitycznej w obszarze bibliometrii, dostpnej na militarnym portalu DTIC (Defense
Technical Information Center). Szczegowo porwnano te techniki analityczne,
wykorzystywane przez agencje rzdowe National Science Foundation (NSF), National
Institute of Health (NIH), Department of Energy (DOE) oraz National Institute of Standards
and Technology (NIST) w ramach Advanced Technology Program (ATP). W kolejnym
podrozdziale omwiono dowiadczenia instytucji rzdowych z innych krajw, w tym Francji,
Holandii, Brazylii, Turcji, Australii, Indii, Malezji, Japonii, Korei Poudniowej, Niemiec i
Finlandii. W kadym z tych krajw, opracowanie raportw analitycznych opartych o dane
bibliometryczne byo inspiracj do krajowych debat nad kierunkami rozwoju prac B+R oraz
mechanizmami finansowania nauki. Przedstawiono rwnie zakres tematyczny obserwacji,
prowadzonych w poszczeglnych krajach, w podziale na obszary technologiczne. Rozdzia
dokumentuje wreszcie dowiadczenia konkretnych firm technologicznych oraz analizy
porwnawcze tendencji do wykorzystywania technik obserwacyjnych oraz rde informacji
o otoczeniu technologicznym przez przedsibiorstwa z poszczeglnych bran.
Rozdzia 6 rozpoczyna cykl praktycznych porad, dotyczcych prowadzenia analiz
bibliometrycznych i koncentruje si na specyfice danych bibliometrycznych.
Zaprezentowane zostaj bazy wykorzystywane do celw analiz bibliometrycznych (bazy
publikacji, streszcze, patentw i zgosze patentowych) oraz typowa struktura danych w tych
bazach. Rozdzia podsumowuj zestawienia wymiernych przejaww aktywnoci badawczej -
patentw i publikacji - dla wybranych krajw, wskazujce na przydatno analiz
bibliometrycznych w odniesieniu do systemw innowacji tych gospodarek.
Rozdzia 7 oferuje systematyczne zestawienie pyta analitycznych, ktre mog by zadane
w projektach bibliometrycznych. Dla kadego pytania, wskazany zosta stopie trudnoci
analiz - konieczno posiadania wiedzy eksperckiej w zakresie analizowanej dyscypliny oraz
zoono przetwarzania danych. Przedstawiona lista pyta jest wykorzystywana w dalszych
czciach ksiki jako wany punkt odniesienia i podstawa do oceny moliwoci
zastosowania poszczeglnych technik analitycznych, baz danych i oprogramowania oraz
sposb definiowania zakresu prac w projektach badawczych. Lista obejmuje nastpujce
pytania:
Co? - Identyfikacja obszarw bada i technologii w zbiorze danych
bibliometrycznych dla okrelonego kraju, regionu, orodka badawczego lub dla
okrelonych lat
Co dokadnie? - Identyfikacja podobszarw badawczych w zbiorze danych
bibliometrycznych, odzwierciedlajcych wybrany obszar bada i technologii)
Kto? - Identyfikacja badaczy/wynalazcw i zespow badawczych, prowadzcych
badania na okrelony temat
Gdzie? - Identyfikacja afiliacji, w ktrych prowadzone s badania na okrelony temat
(poziom kraju, miasta, organizacji)
Kiedy? - Okrelenie momentu publikacji, zgoszenia patentowego lub uzyskania
patentu, jak rwnie okresw, w ktrych prowadzono badania na okrelony temat
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
10
Z kim? - Analiza wspautorstwa publikacji i wynalazkw poprzez identyfikacj osb,
ktre wsplnie prowadziy badania
Z jak organizacj? - Analiza wspautorstwa publikacji i wynalazkw (co-
authorship) poprzez identyfikacj organizacji, zatrudniajcych osoby, ktre wsplnie
prowadziy badania
Ile? - Zliczanie publikacji, zgosze patentowych lub udzielonych patentw dla
wybranego obszaru lub podobszaru bada i technologii (moliwe jest take
sporzdzanie zestawie porwnawczych liczby publikacji w powizaniu z
odpowiedziami na pytania: co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak
organizacj?)
Ilu? - Zestawienie liczby autorw publikacji lub zgosze patentowych w danym
obszarze
Jak zmienia si w czasie? - Analiza szeregw czasowych, odzwierciedlajcych liczby
publikacji lub patentw w wybranych obszarach bada i technologii (moliwe jest
odzwierciedlenie zmian w czasie w powizaniu z odpowiedziami na pytania: co? co
dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? ile? czyli prezentacja
historycznego rozwoju obszaru bada)
Jak bdzie si rozwija? - Prognoza krtkookresowa, oparta na ekstrapolacji szeregw
czasowych (moliwe jest przygotowanie prognoz w powizaniu z odpowiedziami na
pytania: co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? pod
warunkiem posiadania dostatecznie dugich serii danych historycznych)
Jak popularne w porwnaniu do? - Porwnanie liczb publikacji, zgosze
patentowych lub patentw w kilku obszarach badawczych
Jakie s nisze? - Identyfikacja podobszarw badawczych, ktre nadal ciesz si
niewielkim zainteresowaniem badaczy (w oparciu o liczb publikacji, zgosze
patentowych lub patentw w danym podobszarze, porwnan z ich globaln liczb dla
szerokiego obszaru bada)
Jakie s nowe popularne tematy? - Identyfikacja nowych, cieszcych si narastajc
popularnoci tematw badawczych (hot topics), w tym dynamicznie rozwijajcych
si, nowych technologii (emerging technologies)
Z czym zwizane? - Analiza pokrewnych obszarw bada i tematw badawczych,
ktre rwnoczenie opisywane s w publikacjach lub dokumentach patentowych na
poziomie wspwystpowania specjalistycznych poj w streszczeniach i tytuach (co-
word) lub w sowach kluczowych i kodach klasyfikacyjnych (co-classification)
W jaki sposb zwizane? - Analiza szczegowych podej badawczych, technik,
rodkw i technologii, wykorzystywanych przez zidentyfikowane wczeniej obszary
bada i tematy badawcze, pokrewne wobec podstawowego obszaru analiz
Co uzupenia? - Identyfikacja komplementarnych obszarw wiedzy naukowej,
komplementarnych umiejtnoci badawczych lub komplementarnych technologii,
wykorzystywanych przy prowadzeniu bada w danych obszarze
Jakich wariantw nie analizowano? - Identyfikacja moliwych nowych kierunkw
bada i sposobw rozwizania problemw naukowych i praktycznych w oparciu o
analogie, techniki kreatywnego rozwizywania problemw i ocen potencjau
ewolucyjnego
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
11
Kto uzupenia? - Identyfikacja osb i organizacji, posiadajcych komplementarne
obszary wiedzy naukowej, komplementarne umiejtnoci badawcze lub
komplementarne technologie, wykorzystywane przy prowadzeniu bada w danym
obszarze
Kto moe by dostawc? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog by
podwykonawcami okrelonych zlece badawczych ze wzgldu na dotychczasowy
dorobek naukowy
Kto moe by odbiorc? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog by
zleceniodawcami projektw badawczo-rozwojowych lub nabywcami/licencjobiorcami
ich rezultatw ze wzgldu na dotychczasowe zainteresowania i potrzeby badawcze
Kto jest konkurentem? - Identyfikacja osb i organizacji, prowadzcych badania w
analogicznych, szczegowych obszarach badawczych, przy wykorzystaniu
zblionych metod (podmioty zidentyfikowane jako konkurenci mog by te
potencjalnymi partnerami w konsorcjach badawczych zwaszcza wtedy, gdy
niezbdne jest poczenie zblionych zasobw dla zwikszenia skali prac
badawczych)
Kto moe by konkurentem? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog podj
badania w analogicznych, szczegowych obszarach badawczych, przy wykorzystaniu
zblionych metod, a wskazuje na to ich profil badawczy, dotychczasowe
zainteresowania i analizy statystyczne (zwaszcza techniki analizy czynnikowej,
pozwalajce na identyfikacj ukrytych podobiestw i zalenoci w duych zbiorach
danych)
Kto moe by pracownikiem? - Identyfikacja osb, ktre prowadz lub mog
prowadzi badania w okrelonym obszarze i zgromadziy zadowalajcy dorobek
naukowy
Kto moe by sukcesorem? - Identyfikacja osb, ktre prowadziy badania wsplnie z
okrelonym naukowcem (co-authorship) i mog w przyszoci przej obowizki w
zakresie zarzdzania projektami badawczymi
Jakie X ma strategie badawcze? - Analiza tematyki badawczej, mechanizmw
wsppracy autorskiej (co-authorship), kluczowych badaczy i zespow badawczych,
partnerw zewntrznych i zmian w powyszych obszarach dla wybranej organizacji
Jak wane? - Zestawienie liczby cytowa dla pojedynczych publikacji lub patentw
Jak cznie wane? - Zestawienie zagregowanej liczby cytowa dla grupy publikacji
lub patentw (np. pochodzcych od autorw z jednej organizacji, dotyczcych jednego
obszaru badawczego)
Kto jest wany? - Porwnania liczby cytowa w dorobku danych badaczy oraz
obliczanie wskanikw dotyczcych cytowa (np. indeksw h Hirscha)
Do jakiej wiedzy nawizuje? - Identyfikacja rde wiedzy, ujawnionych w
cytowaniach, zawartych w publikacjach naukowych i zgoszeniach patentowych
(moliwe dalsze analizy zidentyfikowanego zbioru rde wiedzy w oparciu o pytania:
co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? ile?)
Do czyich bada nawizuje? - Identyfikacja naukowcw i wynalazcw, do prac
ktrych odwouj si cytowania w publikacjach naukowych i zgoszeniach
patentowych
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
12
Rozdzia 8 omawia praktyczne aspekty stosowania podstawowych technik
bibliometrycznych: sposoby tworzenia zestawu danych bibliometrycznych do dalszych
analiz (z wykorzystaniem mechanizmw wyszukiwania, oferowanych przez bazy
bibliograficzne oraz ze wskazaniem na typowe ograniczenia i problemy zwizane z
wyszukiwaniem), budow list rankingowych, analizy wspwystpowania sw (co-word),
analizy wspklasyfikacji (co-classification), analizy wspautorstwa (co-authorship) oraz
warianty analizy cytowa (citation). Opisane zostay rwnie typowe wskaniki
bibliometryczne. Zaprezentowane w rozdziale 8 techniki mog by zwykle wykorzystywane
nawet bez korzystania z zaawansowanych, kosztownych narzdzi informatycznych. Stanowi
podstawowe sposoby przetwarzania danych bibliometrycznych, jednak ich stosowanie wie
si z licznymi ograniczeniami. Rozdzia oferuje przegld wanych poj specjalistycznych i
koncepcji, wykorzystywanych w analizach bibliometrycznych, stanowic podstaw do lektury
kolejnych czci ksiki.
Rozdzia 9 prezentuje zaawansowane techniki bibliometryczne - tech mining, tomografi
bazodanow, Literature-Based Discovery, TRIZ, sposoby identyfikacji nowych trendw i
tworzenia map bada oraz moliwoci wykorzystywania zaawansowanych wskanikw
bibliometrycznych. Opiera si na terminologii zaprezentowanej w rozdziale poprzednim i
szczegowo omawia techniki, ktre mog znale zastosowanie w praktycznej pracy
badaczy, zajmujcych si bibliometri. Szczeglnie interesujce wydaj si podejcia tech
mining (eksploracji danych technologicznych) oraz wspierane informatycznie techniki
identyfikacji znaczcych zmian w tematyce badawczej, pozwalajce na ledzenie
pojawiania si i rozwoju nowych zagadnie badawczych oraz nowych technologii. Znaczcy
potencja analityczny oferuj te opisane techniki wizualizacji danych, pozwalajce w
graficzny sposb odzwierciedli zalenoci pomidzy badaczami, zatrudniajcymi ich
instytucjami i tematami bada, a nawet "rzutowa" dorobek badawczy na wiatow map
nauki, wskazujc na interdyscyplinarny charakter bada i uatwiajc midzynarodowe
analizy porwnawcze.
Rozdzia 10 oferuje rozbudowany przegld baz, wykorzystywanych w analizach
bibliometrycznych. Zostay one zaprezentowane w podziale na bazy bibliograficzne
(publikacji i streszcze) oraz patentowe (zgosze patentowych i udzielonych patentw).
Szczegowo opisano najbardziej przydatne bazy - wrd baz bibliograficznych: Web of
Science, Scopus, INSPEC, MEDLINE, a wrd baz patentowych: Esp@cenet, USPTO i
Google Patents. Dodatkowo, zaprezentowane zostay inne komercyjne bazy: Chemical
Abstracts Service/SciFinder, Compendex, ACM Digital Library, Scirus, Google Scholar,
Delphion, Micro Patent, Pat Base, QPat, WIPS Global, Total Patent, Thomson Innovation,
SureChem, JP-NETe oraz Patent Integration. Ta cz ksiki uatwia czytelnikowi wybr
odpowiedniego rda danych do konkretnego projektu analitycznego i wskazuje, e nie jest
moliwe wskazanie jednej bazy, najlepiej zaspokajajcej wszystkie moliwe potrzeby w
projektach bibliometrycznych, cho poszczeglne bazy bd lepiej nadawa si do udzielania
odpowiedzi na konkretne pytania analityczne.
Rozdzia 11 omawia dostpne narzdzia informatyczne, ktre mog wspiera analizy
bibliometryczne. Po przedstawieniu typologii aplikacji komputerowych, koncentruje si na
szczegowej analizie narzdzi: komercyjnych programw Matheo Analyzer i VantagePoint
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
13
oraz bezpatnych narzdzi CiteSpace, HistCite i PatentNet. Dodatkowo, zaprezentowane
zostao rwnie zestawienie dodatkowych informacji, dotyczcych kilkudziesiciu
komercyjnych i bezpatnych pakietw oprogramowania, ktre moe wspiera specyficzne
zastosowania analityczne.
Rozdzia 12 oferuje szczegowe rekomendacje, dotyczce prowadzenia projektw
bibliometrycznych. Planowanie pracy rozpoczyna si od wyboru konkretnych pyta
badawczych. W kolejnym kroku, wskazane zostay szczegowe techniki bibliometryczne,
ktre pomagaj w udzieleniu odpowiedzi na konkretne pytania analityczne (w nawizaniu do
wczeniejszej prezentacji w rozdziaach 8 i 9). Dalsze decyzje maj bezporednie implikacje
dla inwestycji, jakie musz by poniesione w zwizku z prowadzeniem projektw
bibliometrycznych i dotycz wyboru baz i programw komputerowych dla celw
poszczeglnych analiz. Zestawienia tabelaryczne ujawniaj przydatno baz i aplikacji w
zalenoci od zadawanych pyta analitycznych.
Rozdziay 13-15 oferuj przykady analiz bibliometrycznych, prowadzonych w reakcji na
okrelone potrzeby informacyjne. Pierwsza z nich odpowiada na denie do lepszego
zrozumienia specyfiki bada nad grafenem, nowym materiaem pprzewodnikowym, w
ktrych znaczc rol odegrali polscy naukowcy. Druga prezentuje porwnanie 24 uczelni
wyszych w Polsce pod wzgldem aktywnoci publikacyjnej. Trzecia odzwierciedla
zaawansowane analizy bada nad laserami pprzewodnikowymi, z podziaem na miejsca
prowadzenia bada i ich szczegowe tematy. Dziki wykorzystaniu wiedzy, zawartej w
niniejszej ksice, pracownicy organizacji z sektora B+R bd mogli samodzielnie prowadzi
nawet bardziej zoone analizy, a zaprezentowane przykady mog stanowi dodatkow
inspiracj i uzasadnienie celowoci podejmowania projektw analiz bibliometrycznych.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
14
1. Wprowadzenie
1.1. Podstawowe pojcia
Niniejsza ksika zostaa przygotowana na zamwienie Departamentu Strategii Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW) w zwizku z planami stworzenia Obserwatorium
bada naukowych i rozwoju technologii. Jej opracowanie zostao zlecone w ramach projektu
systemowego MNiSW Wsparcie systemu zarzdzania badaniami naukowymi oraz ich
wynikami (Poddziaanie 1.1.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka).
Ksika zawiera rozbudowan analiz moliwoci wykorzystania technik bibliometrycznych
w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi. Bibliometria to zbir technik
badawczych, stosowanych do ilociowych analiz publikacji, w tym publikacji naukowych i
dokumentw patentowych. Bibliometria lub szerzej naukometria (ang. scientometrics) moe
by rwnie traktowana jako odrbna dyscyplina badawcza w obszarze naukoznawstwa,
zajmujca si badaniami rozwoju nauki jako procesu informacyjnego. Do typowych
zastosowa praktycznych bibliometrii naley analiza dziaalnoci badawczo-rozwojowej,
prowadzona w zwizku z potrzebami osb zarzdzajcych podmiotami w sektorze B+R oraz
formuujcych polityk naukow lub polityk innowacyjn. Wspczenie obserwujemy
zatarcie granic pomidzy bibliometri (tradycyjnie opart na analizie publikacji) oraz
patentometri (pomiarem patentw) oba podejcia stosuj analogiczne techniki analityczne i
narzdzia, a okrelenie bibliometrii obejmuje dzi rwnie analizy patentw.
Bibliometria jest w Polsce mao popularn technik badawcz, a zestawienie porwnawcze
dorobku polskich badaczy w obszarze bibliometrii oferuje Kozowski (2010: 68).
Prezentowana ksika ma suy jako poradnik wszystkim tym, ktrzy planuj prowadzenie
bada bibliometrycznych w obszarze zarzdzania technologiami i badaniami naukowymi oraz
pomoc dla osb analizujcych lub tworzcych polityk naukow. Rekomendowane
zastosowania bibliometrii powinny koncentrowa si na analizach dotyczcych dorobku
naukach biologicznych, chemicznych, farmaceutycznych, fizycznych, lenych,
matematycznych, medycznych, o Ziemi, rolniczych, technicznych, weterynaryjnych i
wojskowych (zgodnie z podziaem, wprowadzonym przez uchwa Centralnej Komisji do
Spraw Stopni i Tytuw z dnia 24 padziernika 2005 roku w sprawie okrelenia dziedzin
nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych). Opisane w ksice analizy
maj jedynie ograniczon przydatno w odniesieniu do nauk humanistycznych,
ekonomicznych, prawnych, teologicznych oraz sztuk.
1.2. Struktura ksiki
Ksika posiada nastpujc struktur:
Rozdzia 2 opisuje potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R, wskazujc na
przydatno analiz bibliometrycznych dla poszczeglnych interesariuszy (potrzeby i
oczekiwania),
Rozdzia 3 oferuje przegld podstawowych koncepcji teoretycznych z obszaru
zarzdzania technologiami, do ktrych nawizywa bd opisy poszczeglnych
technik bibliometrycznych w dalszych rozdziaach (podstawy teoretyczne),
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
15
Rozdzia 4 uzasadnia celowo stosowania bibliometrii jako sposobu obserwacji
bada naukowych i rozwoju technologii, wskazujc jednoczenie jej ograniczenia
(argumenty na rzecz bibliometrii),
Rozdzia 5 prezentuje dowiadczenia instytucji rzdowych i przedsibiorstw z innych
krajw w zakresie wykorzystania technik bibliometrycznych do obserwacji trendw w
nauce i technice (benchmarking),
Rozdzia 6 rozpoczyna praktyczny opis moliwoci wykorzystania bibliometrii,
charakteryzujc dane bibliometryczne wykorzystywane w analizach (dane
bibliometryczne),
Rozdzia 7 zestawia typowe pytania analityczne, zadawane w projektach
bibliometrycznych (pytania analityczne),
Rozdzia 8 prezentuje podstawowe techniki analityczne w bibliometrii (podstawowe
techniki),
Rozdzia 9 prezentuje zaawansowane techniki analityczne w bibliometrii
(zaawansowane techniki),
Rozdzia 10 oferuje przegld baz publikacji i patentw oraz dyskusj moliwoci ich
wykorzystania dla celw analiz bibliometrycznych (bazy),
Rozdzia 11 zawiera zestawienie oprogramowania, wykorzystywanego do analiz
bibliometrycznych (oprogramowanie),
Rozdzia 12 formuuje rekomendacje, dotyczce organizacji bada bibliometrycznych
wyboru pyta analitycznych, technik, baz i oprogramowania (rekomendacje),
Rozdziay 13-15 prezentuj przykady prostych i zoonych analiz bibliometrycznych,
ilustrujce potencja technik, omwionych w rozdziaach 8 i 9.
Spis literatury zawiera wykaz pozycji, ktre zostay zacytowane w niniejszej ksice,
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
16
2. Potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R
2.1. Znaczenie analiz bibliometrycznych dla strategicznego
zarzdzania nauk
Prowadzenie systematycznych obserwacji bada naukowych i rozwoju technologii pozwoli na
udoskonalenie mechanizmw strategicznego zarzdzania w sektorze B+R. Umoliwi te
zapobieganie negatywnym zjawiskom, gdy przy braku priorytetw oraz rezygnacji z
koncentracji zasobw finansowych i ludzkich na wybranych obszarach bada, ktre mogyby
stanowi potencjalne przewagi krajowych badaczy, doszoby do chaotycznego doboru
tematyki projektw badawczych w poszczeglnych instytucjach sektora nauki w oparciu o
metod prb i bdw. Ta negatywna sytuacja mogaby prowadzi do uzyskiwania
przecitnych rezultatw w bardzo wielu obszarach bada, rozproszenia zasobw, tworzenia
osigni badawczo-rozwojowych majcych znaczenie wycznie na poziomie regionalnym i
krajowym oraz tworzenia jedynie sabej oferty wsppracy dla biznesu.
Podjcie systematycznych analiz bibliometrycznych moe uatwi strategiczne zarzdzanie
sektorem nauki oraz budow strategii B+R instytucji naukowych i przedsibiorstw poprzez
dostarczenie szczegowej wiedzy na temat tendencji w zakresie rozwoju bada naukowych i
technologii. Takie podejcie jest zgodne z modelem evidence-based policy, opierajcym si
na wykorzystywaniu wynikw analiz i bada naukowych w procesach podejmowania decyzji
politycznych, w szczeglnoci decyzji dotyczcych alokacji rodkw. Gromadzone
informacje pozwol na koncentracj na obszarach, w ktrych polscy naukowcy oka si
konkurencyjni w skali wiatowej, a ktre jednoczenie s perspektywiczne dla dalszego
rozwoju nauki i technologii. Obserwacja tendencji w nauce uatwi priorytetyzacj i
zwikszanie nakadw na preferowane obszary badawcze. Takie dziaania pozwol na
promowanie osigni naukowych, ktre s lub maj szanse by znaczcymi w skali
midzynarodowej oraz stymulowanie udziau polskich badaczy w globalnym dyskursie
naukowym. W duszym okresie czasu taka sytuacja moe doprowadzi do powstawania
wybitnych rezultatw w niewielkiej liczbie obszarw badawczych, przy rwnoczesnym
umoliwieniu rozwoju innych bada, nie stanowicych kierunkw priorytetowych. wiadomy
wybr i koncentracja w nauce pozwol te na skonkretyzowanie oferty rodowisk naukowych
dla wiata biznesu, zwikszajc moliwoci finansowania bada naukowych ze rde
pozabudetowych. Takie podejcie nawizuje do koncepcji inteligentnej specjalizacji w
polityce naukowej i innowacyjnej (Kardas 2010).
2.2. Uczestnicy systemu innowacji i ich potrzeby informacyjne
Systematyczna obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii jest przydatna dla
rnych grup podmiotw w narodowym systemie innowacji. Do najwaniejszych z nich
nale:
resort nauki (w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Narodowe Centrum
Bada i Rozwoju, Narodowe Centrum Nauki, Komitet Ewaluacji Jednostek
Naukowych i Orodek Przetwarzania Informacji),
uczelnie wysze, instytuty badawcze i jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk,
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
17
przedsibiorstwa technologiczne.
Poniej zaprezentowane zostan moliwe zastosowania informacji, zdobywanych dziki
analizom bibliometrycznym przez najwaniejszych interesariuszy, w podziale na strategiczny,
taktyczny i operacyjny poziom podejmowanych dziaa.
Zestawienie obejmuje liczne nieuwiadomione potrzeby informacyjne. Ich niewiadomo
wynika z braku wiedzy na temat dostpnych technik analitycznych oraz ich moliwych
zastosowa w praktyce zarzdzania dziaalnoci badawczo-rozwojow. Przypadki
nieuwiadomionych potrzeb uczestnikw polskiego systemu innowacji zaznaczono w
poniszym zestawieniu symbolem {N}. Przemylenia osb zarzdzajcych poszczeglnymi
instytucjami, dotyczce moliwoci wykorzystania bibliometrii w tych dotychczas
nieuwiadomionych scenariuszach, mog sta si interesujc okazj dla doskonalenia ich
dziaa.
Interesariusz: resort nauki (w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego,
Narodowe Centrum Bada i Rozwoju, Narodowe Centrum Nauki, Komitet Ewaluacji
Jednostek Naukowych i Orodek Przetwarzania Informacji)
Poziom strategiczny
planowanie strategiczne w tym okrelanie priorytetw dla bada naukowych i prac
rozwojowych, kierunkw inwestycji oraz wydatkowania funduszy krajowych i
midzynarodowych,
benchmarking i identyfikacja przewag i saboci polskich osigni badawczych w
porwnaniu do analogicznych osigni innych krajw,
identyfikacja wiodcych orodkw naukowych w kraju i za granic, zwaszcza w podziale
na wskie specjalizacje badawcze.
Poziom taktyczny
ocena dokona polskich naukowcw pod wzgldem zgodnoci z trendami w obszarze
bada naukowych i rozwoju technologii oraz porwnania midzynarodowej tematyki i
osigni,
stymulowanie inicjatyw badawczych, podejmowanych przez podmioty uczestniczce w
systemie B+R, w szczeglnoci wskazywanie globalnych tendencji rozwojowych oraz
pojawiajcych si nisz badawczych,
stymulowanie wsppracy naukowcw z przedsibiorcami oraz partnerstwa
instytucjonalnego z firmami {N},
wsparcie informacyjne przy podejmowaniu decyzji o zaangaowaniu lub rezygnacji z
zaangaowania polskiej nauki w specyficzne przedsiwzicia midzynarodowe {N},
stymulowanie wsppracy midzynarodowej z udziaem instytucji naukowych przy
wiadomym wyborze okrelonych obszarw bada, krajw partnerskich i najbardziej
adekwatnych zagranicznych kooperantw {N},
uatwienie udziau polskich zespow badawczych w 7. Programie Ramowym w Zakresie
Bada i Rozwoju Technologicznego poprzez identyfikacj potencjalnych uczestnikw
konsorcjw projektowych {N},
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
18
wsparcie informacyjne w procesach wydatkowania rodkw budetowych i
pozabudetowych m.in. w programach stypendialnych i konkursach o granty badawcze
{N},
dostarczanie danych wejciowych dla procesw oceny dorobku przy awansach
naukowych, procesw ewaluacji jednostek naukowych oraz wyanianiu Krajowych
Naukowych Orodkw Wiodcych (KNOW).
Interesariusze: inne instytucje rzdowe (w tym: Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Ministerstwo Finansw, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Infrastruktury,
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji,
Ministerstwo rodowiska, Ministerstwo Zdrowia, Gwny Urzd Statystyczny, Polska
Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Polska Agencja Informacji i Inwestycji
Zagranicznych, Urzd Patentowy RP)
wsparcie informacyjne dla programowania wykorzystania rodkw krajowych i
midzynarodowych {N},
ukierunkowanie dziaa, majcych na celu wspieranie innowacyjnoci {N},
zaspokajanie doranych potrzeb informacyjnych (dotyczce m.in. procedur zamwie
publicznych, porwnywania i oceny technologii, promowania polskich osigni na forum
midzynarodowym) {N}.
Interesariusze: uczelnie wysze, instytuty badawcze i jednostki naukowe Polskiej
Akademii Nauk
Poziom strategiczny
planowanie strategiczne w tym okrelanie priorytetw dla bada naukowych i prac
rozwojowych, kierunkw inwestycji, wydatkowania funduszy wasnych oraz ubiegania
si o dofinansowanie {N},
benchmarking w stosunku do wybranych instytucji systemu B+R oraz okrelenie
wasnych przewag i saboci w badaniach naukowych dla poszczeglnych obszarw {N},
identyfikacja midzynarodowych tendencji badawczych, w tym popularnoci tematyki
bada, nowych obszarw o rosncym znaczeniu dla wiatowej nauki (ang. emerging
technologies), obszarw o szczeglnie intensywnej konkurencji pomidzy badaczami jak
rwnie potencjalnych nisz badawczych {N},
systematyczna identyfikacja wiodcych orodkw naukowych w kraju i za granic,
zwaszcza w podziale na wskie specjalizacje badawcze {N}.
Poziom taktyczny
ocena dokona pracownikw pod wzgldem innowacyjnoci i zgodnoci z trendami w
obszarze bada naukowych i rozwoju technologii oraz porwnania midzynarodowe
tematyki i osigni,
stymulowanie inicjatyw badawczych, podejmowanych przez pracownikw, w
szczeglnoci wskazywanie globalnych tendencji rozwojowych oraz pojawiajcych si
nisz badawczych {N},
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
19
stymulowanie wsppracy badaczy z przedsibiorcami oraz partnerstwa instytucjonalnego
z firmami poprzez identyfikacj moliwych partnerw biznesowych {N},
uatwienie udziau naukowcw w programach bada midzyuczelnianych i
midzynarodowych poprzez identyfikacj moliwych uczestnikw konsorcjw
projektowych, w tym podmiotw prowadzcych badania na tematy pokrewne lub
komplementarne wobec bada pracownikw danej uczelni, instytutu badawczego lub
jednostki naukowej Polskiej Akademii Nauk {N},
wsparcie informacyjne przy podejmowaniu decyzji o zaangaowaniu w przedsiwzicia
midzynarodowe w tym gromadzenie przesanek dla oceny prawdopodobiestwa
sukcesu przedsiwzicia z udziaem wasnych pracownikw oraz zagranicznych
partnerw {N},
dostarczanie danych wejciowych dla wewntrznych procesw oceny dorobku przy
awansach naukowych, przygotowania do ewaluacji jednostek naukowych oraz ubiegania
si o status Krajowego Naukowego Orodka Wiodcego (KNOW),
ocena okresowa pracownikw naukowych, zespow badawczych oraz jednostek
organizacyjnych, w tym identyfikacja wyrniajcych si autorw bada,
wsparcie informacyjne w procesach podziau rodkw na badania, przyznawania
stypendiw oraz nagrd dla naukowcw {N}.
Poziom operacyjny
identyfikacja wiodcych publikacji naukowych, autorw tekstw naukowych oraz
wynalazcw,
wsparcie informacyjne dla przygotowywania przegldw literatury naukowej,
pomoc w ograniczaniu podejmowania zbdnych wysikw badawczych poprzez
powielanie prac podjtych wczeniej przez innych naukowcw,
systematyczna identyfikacja potencjalnych nisz badawczych w ramach analizowanego
obszaru bada {N},
systematyczna identyfikacja nowych tendencji badawczych i dynamicznie rozwijajcych
si obszarw technologicznych (ang. emerging technologies) {N},
ocena potencjau ewolucyjnego analizowanej technologii i przewidywanie
prawdopodobnych kierunkw dalszego rozwoju (zgodnie z metodami, wypracowanymi
przez TRIZ, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},
kreatywna synteza dorobku rnych obszarw bada w celu doskonalenia podej
badawczych, metod i rezultatw i stymulowania innowacyjnoci w badaniach (zgodnie z
metod Literature-Based Discovery, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},
systematyczna identyfikacja najbardziej adekwatnych kierunkw wyjazdw badawczych i
stypendialnych dla okrelonej tematyki badawczej {N},
systematyczna identyfikacja najbardziej odpowiednich konferencji i czasopism
naukowych, zajmujcych si okrelon tematyk badawcz {N},
wsparcie informacyjne dla procesw poszukiwania moliwych sponsorw projektw
badawczych, potencjalnie zainteresowanych komercjalizacj ich rezultatw {N},
dostarczanie danych przydatnych przy analizie czystoci patentowej, ocenie
innowacyjnoci wynalazkw i ich porwnaniu z aktualnym stanem techniki {N},
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
20
poszukiwanie nowych pracownikw, zajmujcych si podanymi obszarami bada,
wrd badaczy polskich i zagranicznych {N},
ocena kandydatw do pracy na stanowiskach badawczych w oparciu o ich wczeniejszy
dorobek {N},
planowanie sukcesji w ramach zespou badawczego i jednostki organizacyjnej {N}.
Interesariusze: przedsibiorstwa technologiczne
Poziom strategiczny
planowanie strategiczne w tym poszukiwanie moliwych kierunkw rozwoju
technologii w oparciu o dorobek nauki i dotychczasowe osignicia wynalazcze,
identyfikacja midzynarodowych tendencji badawczych, w tym popularnoci tematyki
bada, nowych obszarw o rosncym znaczeniu dla wiatowej nauki (ang. emerging
technologies), obszarw o szczeglnie intensywnej konkurencji pomidzy badaczami jak
rwnie potencjalnych nisz badawczych {N},
systematyczna identyfikacja wiodcych twrcw okrelonych technologii w kraju i za
granic {N}.
Poziom taktyczny
ocena rozwijanych technologii pod wzgldem nowoczesnoci i zgodnoci z tendencjami
midzynarodowymi,
stymulowanie projektw badawczo-rozwojowych w nawizaniu do tendencji
midzynarodowych oraz pojawiajcych si nisz badawczych,
stymulowanie wsppracy i partnerstwa instytucjonalnego z zespoami badawczymi z
uczelni oraz jednostek badawczo-rozwojowych poprzez identyfikacj moliwych
partnerw i obszarw wsppracy {N},
uatwienie udziau w programach bada krajowych i midzynarodowych poprzez
identyfikacj moliwych uczestnikw konsorcjw projektowych, w tym podmiotw
prowadzcych badania na tematy pokrewne lub komplementarne wobec bada danego
przedsibiorstwa {N}.
Poziom operacyjny
identyfikacja wiodcych osigni naukowych i technologicznych, znaczcych badaczy
oraz wynalazcw,
pomoc w ograniczaniu podejmowania zbdnych wysikw badawczych poprzez
powielanie prac podjtych wczeniej przez innych naukowcw i wynalazcw,
systematyczna identyfikacja potencjalnych nisz w ramach analizowanego obszaru
technologicznego {N},
systematyczna identyfikacja nowych tendencji badawczych i dynamicznie rozwijajcych
si obszarw technologicznych (ang. emerging technologies) {N},
systematyczna analiza konkurentw w zakresie dziaalnoci badawczo-rozwojowej oraz
ich publikowanych osigni {N},
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
21
ocena potencjau ewolucyjnego analizowanej technologii i przewidywanie
prawdopodobnych kierunkw dalszego rozwoju (zgodnie z metodami, wypracowanymi
przez TRIZ, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},
kreatywna synteza dorobku rnych obszarw bada w celu poszukiwania nowych
rozwiza technologicznych i stymulowania innowacyjnoci w procesach badawczo-
rozwojowych (zgodnie z metod Literature-Based Discovery, por. odpowiedni
podrozdzia ksiki) {N},
wsparcie informacyjne dla procesw poszukiwania moliwych podwykonawcw
projektw badawczo-rozwojowych, w szczeglnoci zespow badawczych z uczelni
wyszych i jednostek badawczo-rozwojowych {N},
dostarczanie danych przydatnych przy analizie czystoci patentowej, ocenie
innowacyjnoci wynalazkw i ich porwnaniu z aktualnym stanem techniki {N},
poszukiwanie nowych pracownikw do dziaw badawczo-rozwojowych, zajmujcych si
podanymi obszarami bada, wrd badaczy i wynalazcw polskich i zagranicznych
{N},
ocena kandydatw do pracy w dziaach badawczo-rozwojowych w oparciu o ich
wczeniejszy dorobek {N}.
2.3. Kierunki analiz bibliometrycznych w odpowiedzi na potrzeby
interesariuszy
Zaprezentowane na poprzednich stronach zestawienie prezentuje niezwykle bogaty zbir
deklarowanych i nieuwiadomionych potrzeb informacyjnych oraz moliwych zastosowa
analiz bibliometrycznych. Prba uoglnienia tych potrzeb i zastosowa pozwala na
wyodrbnienie czterech podstawowych kierunkw analizy wiatowych trendw w obszarze
bada naukowych i rozwoju technologii:
1. monitorowanie i skanowanie technologii gromadzenie informacji o tym, co byo i/lub
jest przedmiotem aktywnoci badawczo-rozwojowej w poszczeglnych obszarach
technologicznych (monitorowanie oznacza dziaania nieukierunkowane na konkretne
pytania analityczne, skanowanie ukierunkowane),
2. wywiad technologiczny (ang. technology intelligence) zdobywanie danych o tym, kto
zajmuje si poszczeglnymi technologiami i obszarami bada oraz na jakich aspektach
koncentruje wysiki badawcze,
3. prognozowanie rozwoju technologii - w tym analiza trendw w zakresie bada
naukowych i prac nad doskonaleniem technologii oraz przewidywanie ewolucji obecnie
dostpnych klas rozwiza,
4. ocena technologii (ang. technology assessment) ocena znaczenia indywidualnych
osigni oraz pozycji konkurencyjnej badaczy, instytucji, regionw i kraju.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
22
3. Analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny
zarzdzania technologiami
3.1. Zarzdzanie technologiami a analizy bibliometryczne
Analiza trendw w obszarze bada naukowych i rozwoju technologii powinna opiera si na
dobrym zrozumieniu specyfiki procesw badawczo-rozwojowych oraz ekonomicznych
uwarunkowa osigni badawczych i technologicznych czyli zagadnie, ktre stanowi
przedmiot zainteresowa dyscypliny badawczej zarzdzania technologiami. Poniszy
podrozdzia oferuje krtki przegld wybranych zagadnie z obszaru zarzdzania
technologiami, ktre mog okaza si niezbdne dla poprawnego zrozumienia
rekomendowanych sposobw prowadzenia analiz bibliometrycznych, ich zastosowa oraz
ewentualnych ogranicze.
Wbrew potocznym przekonaniom, wynalazki nie zawsze s wynikiem szczliwego zbiegu
okolicznoci, a dziaania majce na celu tworzenie innowacji mog podlega procesom
planowania i koordynacji. Od lat 40-tych XX wieku badacze z rnych krajw prowadzili
intensywne poszukiwania zalenoci, rzdzcych pracami badawczo-rozwojowymi. Dyskurs
naukowy w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej koncentrowa si na poszukiwaniu
ilociowych zalenoci w rozwoju poszczeglnych parametrw rozwiza technologicznych,
ktre pozwoliyby na przygotowywanie prognoz za porednictwem modelowania
ekonometrycznego. W Zwizku Radzieckim powstaa alternatywna perspektywa badawcza
TRIZ (teoria rozwizywania zada wynalazczych, ros.
), oparta na jakociowych analizach zawartoci zgosze patentowych i identyfikacji
prawidowoci, rzdzcych rozwizywaniem problemw technicznych (Altszuller 1972). Po
upadku ZSRR, wielu badaczy zajmujcych si TRIZ-em zdecydowao si na emigracj,
dorobek TRIZ by aktywnie wykorzystywany m.in. przez wiodce koncerny elektroniczne w
Stanach Zjednoczonych, Japonii i Korei, a zachodni teoretycy zarzdzania technologiami
dopiero teraz odkrywaj zalety tego podejcia. Poniszy podrozdzia w syntetyczny sposb
zaprezentuje dorobek obu wzajemnie uzupeniajcych si podej, wskazujc na teoretyczne
podstawy dla prezentowanych w dalszych rozdziaach technik analitycznych.
3.2. Modele tworzenia innowacji
Zwizki pomidzy nauk a technik (badaniami naukowymi a rozwojem technologii) w wielu
przypadkach nie s jednoznaczne, a badacze w obszarach ekonomii i zarzdzania
technologiami od lat interesuj si modelowym procesem powstawania nowych rozwiza
(por. Coombs, Saviotti, Walsh 1987: 96-103). Klasyczny model technology push (dos.
pchania przez technologie) odnosi si do sytuacji, gdy przeomowe odkrycia naukowe s
bezporedni podstaw do tworzenia przydatnych komercyjnie rozwiza technicznych, a
dziaajce w tym modelu firmy okrela si jako firmy opierajce si na badaniach naukowych
(ang. science-based firms). S to przypadki rzadkie, ograniczone do firm w kilku obszarach
technologicznych, m.in. farmacji, biotechnologii i zaawansowanych materiaw. Wyniki
pojedynczego projektu badawczego mog sta si podstaw do zaoenia firmy i stworzenia
obiecujcego produktu.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
23
Czciej zaobserwowa mona sytuacje, gdy dziaalno badawczo-rozwojowa, majca na
celu udoskonalenie produktu, podejmowana jest w odpowiedzi na sprecyzowane oczekiwania
klientw lub wiadomo niedoskonaoci wasnych produktw. Taki model okrelany jest
mianem market pull (dos. cignicia przez rynek). W tym przypadku, badania naukowe i
prace rozwojowe s zamawiane u zewntrznych wykonawcw lub zlecane pracownikom
firmy dopiero po okreleniu potrzeb rynkowych, co stanowi odwrcenie wczeniej
opisywanego modelu science-based firms.
Wspczenie wikszo firm zaawansowanych technologii dziaa w modelach mieszanych,
ktrych odmiany okrelane s jako modele acuchowe lub sieciowe: w zalenoci od
nadarzajcych si okazji biznesowych i technologicznych, w niektrych przypadkach
osignicia bada naukowych staj si inspiracj dla rozwoju lub doskonalenia produktw, a
w innych sytuacjach to oczekiwania klientw i zdiagnozowane niedoskonaoci oferty
rynkowej motywuj do podejmowania projektw badawczo-rozwojowych. Warto pamita,
e zalenoci pomidzy osigniciami badawczymi a korzyciami ekonomicznymi z
komercjalizacji nie s jednoznaczne, a moliwoci bezporedniego zastosowania wiedzy
naukowej w rozwoju technologii s zwykle ograniczone.
Wiedza o wynikach bada naukowych przydaje si jednak rwnie tym podmiotom, ktre
samodzielnie nie prowadz analogicznych bada lub prac nad rozwojem technologii i nie
znajduj bezporednich zastosowa praktycznych dla poznawanych rezultatw badawczych.
Teoretycy zarzdzania technologiami zidentyfikowali zjawisko zdolnoci absorpcyjnych (ang.
absorptive capacities), pozwalajcych firmom na lepsze przyswajanie rozwiza
technicznych i sprawniejsze wykorzystywanie technologii dziki pogbianiu wiedzy na ich
temat (Cohen, Levinthal 1990: 128). Obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii
moe pomc w lepszym planowaniu inwestycji technologicznych, dokonywaniu trafnych
zakupw i ocenie dostawcw, czy wreszcie udanym wdraaniu zakupionych rozwiza.
Dodatkowo, poznawanie obszarw nauki i techniki, w ktrych nie prowadzi si bezporednio
wasnych bada lub prac rozwojowych, moe sta si rdem cennych inspiracji
wynalazczych i oferowa analogie dla rozwizania pokrewnych problemw naukowych (takie
podejcie wspieraj techniki oparte na TRIZ i LBD, ktre zostan opisane w dalszej czci
ksiki).
Rysunek 1 prezentuje modelowy proces komercjalizacji pomysw. Obejmuje on
przechodzenie od kreatywnoci, bdcej cech indywidualn, do generowania pomysw
rozwiza problemw naukowych i technicznych, w tym wynalazkw, a w przypadku decyzji
o ich wdroeniu do tworzenia innowacji, ktre nastpnie podlegaj procesom dyfuzji-
rozpowszechniania na rynku. W praktyce badawczej, nie kady pomys prowadzi do
powstania wynalazku, nie kady wynalazek jest wdraany czy przeksztacany w innowacyjny
produkt, nie kada wreszcie innowacja odnosi sukces rynkowy.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
24
Rysunek 1: Proces komercjalizacji pomysw. rdo: Klincewicz (2010: 27).
Wiedza dostarczana w wyniku analiz bibliometrycznych moe by przydatna na rnych
etapach omawianego procesu. Moliwe jest wykorzystanie informacji o osigniciach
naukowych i technologicznych dla wspierania kreatywnoci, w tym poszukiwania
oryginalnych tematw bada i nisz badawczych. Na etapie generowania odkry lub
wynalazkw, bibliometria moe wspiera badaczy poprzez analiz dorobku innych osb oraz
problemw, jakie napotykali we wasnej pracy B+R oraz dostp do baz danych,
odzwierciedlajcych aktualny stan techniki. Przydatne mog te okaza si specyficzne
techniki kreatywne, znane obecnie tylko nielicznym polskim naukowcom i
przedsibiorstwom - w tym TRIZ, stymulujcy tworzenie wynalazkw oraz LBD, wspierajce
odkrycia naukowe. Specyficzn odmian wynalazczoci jest generowanie kreatywnych
imitacji (Klincewicz 2010: 31-32). Na rynkach zaawansowanych technologii denie do
wytworzenia imitacji niekoniecznie oznacza bezporednie kopiowanie, naruszenia praw
wasnoci przemysowej czy kradzie cudzych rozwiza. Czciej chodzi o czerpanie
inspiracji z cudzych pomysw i takie ukierunkowanie wasnych prac badawczo-
rozwojowych, by stworzy odpowiednik cudzego wynalazku, zawierajcy dodatkowe
ulepszenia i nie naruszajcy patentw. W takich przypadkach imitatorzy wykorzystuj
techniki, wspierajce generowanie wynalazkw, mog wic uzna analizy bibliometryczne za
przydatn w swojej dziaalnoci. Na etapie prac rozwojowych, majcych na celu opracowanie
nadajcego si do komercjalizacji produktu lub innej formy rozwizania technicznego, a
nastpnie wprowadzenie go na rynek, przydatna bdzie znajomo tendencji rynkowych oraz
wypracowanych przez innych badaczy sposobw rozwizywania praktycznych problemw
technicznych, wystpujcych na etapie przygotowywania produktu (czsto zwizanych z
dorobkiem innych dyscyplin nauki i techniki ni wynalazek, stanowicy podstaw produktu).
Prezentowane w ksice techniki analityczne mog wic towarzyszy badaczom w kolejnych
krokach procesu komercjalizacji pomysw.
3.3. Rezultaty dziaalnoci badawczo-rozwojowej
Obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii dotyczy zwykle rezultatw prac B+R
oraz innych przejaww dziaalnoci innowacyjnej, do ktrych nale przede wszystkim:
wnioski o dofinansowanie projektw badawczo-rozwojowych,
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
25
raporty z realizacji projektw badawczo-rozwojowych,
publikacje naukowe,
wystpienia konferencyjne,
wywiady udzielane dziennikarzom,
informacje prasowe,
zgoszenia patentowe,
udzielone patenty,
produkty,
dokumentacja produktw,
materiay promocyjne o produktach,
raporty analityczne o rynkach technologicznych,
informacje publikowane na prywatnych stronach internetowych, blogach i serwisach
spoecznociowych,
wnioski do komitetw standaryzacyjnych,
dokumenty sdowe, dotyczce narusze patentw, konfliktw pomidzy partnerami w
projektach badawczo-rozwojowych lub zgosze do organw regulacyjnych.
System informacyjny moe gromadzi informacje z wszystkich wymienionych powyej
rde, tylko niektre z nich pozwalaj jednak na systematyczne obserwacje, regularnie
dostarczajc nowych dokumentw, relatywnie atwo dostpnych i poddajcych si analizom
(publikacje naukowe, wystpienia konferencyjne, zgoszenia patentowe i udzielone patenty).
Nie wszystkie rezultaty projektw badawczo-rozwojowych mona pozna z pozycji
zewntrznego obserwatora. Liczne projekty prowadzone przez firmy bywaj utajnione,
osigane wyniki nie staj si przedmiotem publikacji naukowych, a czasami nie s te
patentowane. Motywacj do takiego zaniechania jest fakt, i ochrona patentowa jest
ograniczona w czasie, a po jej wyganiciu wszyscy uczestnicy rynku uzyskuj moliwo
wykorzystania szczegowego opisu technicznego opatentowanego rozwizania. Z tego
powodu firmy rezygnuj z patentowania w odniesieniu do niektrych wynalazkw, dbajc o
ich utajnienie i uniemoliwienie konkurentom poznania unikatowych sposobw
rozwizywania problemw technicznych, wypracowanych przez dane przedsibiorstwo.
Wobec opisanych powyej ogranicze, dogodnym sposobem analiz zasobw informacyjnych,
dotyczcych bada naukowych i rozwoju technologii, okazuje si bibliometria, obejmujca
ilociowe analizy kolekcji publikacji naukowych i baz patentowych. W dalszych czciach
ksiki opisane zostan moliwoci zastosowania, uwarunkowania, korzyci oraz praktyczne
sposoby prowadzenia analiz bibliometrycznych. Ich cech charakterystyczn jest ilociowe
podejcie do danych, pobranych z baz publikacji i patentw, pozwalajce na przetwarzanie
nawet bardzo obszernych zbiorw danych i identyfikacj tendencji badawczych lub
rynkowych, co zwykle nie jest moliwe w przypadkach samodzielnej lektury i analizy
aspektw technicznych publikacji lub zgosze patentowych.
Alternatyw wobec analiz bibliometrycznych jest odwoanie si do wiedzy i dowiadcze
ekspertw oraz informacji zbieranych doranie z rnorodnych rde. Wikszo analiz
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
26
eksperckich posiada jednak istotne ograniczenia, zwizane z subiektywnym charakterem,
oparciu na indywidualnych zasobach wiedzy i na zainteresowaniach ekspertw.
Badania naukowe i dziaania majce na celu rozwj technologii charakteryzowa moe
zrnicowany poziom nowatorstwa. Niektre prowadz do racjonalizacji (drobnej
modyfikacji stosowanych metod), inne do modernizacji (bardziej zoonych udoskonale).
Donioso prac badawczo-rozwojowych wzrasta wraz z udanym okreleniem nowej zasady
(zwykle w odniesieniu do problemw naukowych i praktycznych, ktre wczeniej nie byy
odpowiednio ustrukturalizowane). Jeszcze bardziej ambitnym osigniciem bdzie synteza
kreatywne poczenie ju istniejcej wiedzy z rnych, wczeniej odrbnych obszarw, w
celu wprowadzenia znaczcej zmiany. Najbardziej ambitnym rezultatem prac B+R bdzie
odkrycie stworzenie wynalazku lub nowej, oryginalnej wiedzy naukowej lub technicznej
(Orloff 2006: 17). Przypadki racjonalizacji i modernizacji nie s zwykle opisywane w
publikacjach naukowych, gdy ich autorzy nie sdz, e tego typu osignicia wpisuj si w
dyskurs naukowy czsto znajduj jednak odzwierciedlenie w zgoszeniach patentowych,
zwaszcza wtedy, gdy stanowi sposb udoskonalenia waciwoci produktw lub procesw
produkcyjnych.
3.4. Rodzaje dziaalnoci badawczo-rozwojowej
Teoretycy i praktycy zarzdzania technologiami czsto nawizuj do podziau dziaalnoci
badawczo-rozwojowej na trzy rodzaje (OECD 2002: 30):
badania podstawowe ukierunkowane na rozwizywanie fundamentalnych problemw
naukowych i pogbianie podstawowej wiedzy teoretycznej w ramach okrelonej
dyscypliny,
badania stosowane wykorzystujce dorobek bada podstawowych do rozwizywania
konkretnych problemw praktycznych i technicznych, zwykle prowadzce do rezultatw
majcych potencjalne zastosowania komercyjne,
prace rozwojowe oparte na wynikach bada podstawowych i stosowanych oraz
dowiadczeniach praktycznych, prowadzce do tworzenia rozwiza technicznych oraz
doskonalenia rozwiza istniejcych.
Popularny podzia na badania na podstawowe i stosowane oraz prace rozwojowe okazuje si
trudny do odzwierciedlenia w przypadku analiz, polegajcych na obserwacji wymiernych
rezultatw prac badawczo-rozwojowych. Watts i Porter (1997) sugerowali, e dane
zgromadzone w poszczeglnych bazach publikacji mog odzwierciedla okrelone rodzaje
aktywnoci badawczo-rozwojowej - np. badania podstawowe miayby znale
odzwierciedlenie w bazie Web of Science, a badania stosowane - w bazie Compendex.
Aktualne analizy empiryczne nie potwierdzaj jednak tych zaoe, a bazy okazuj si
dokumentowa badania rnego rodzaju, uniemoliwiajc jednoznaczne rozrnienie na
wyniki bada podstawowych, stosowanych i prac rozwojowych (Jrvenp, Mkinen,
Seppnen 2011).
Z perspektywy analiz bibliometrycznych, bardziej adekwatny wydaje si podzia na:
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
27
wyniki bada oglnodostpne - nalece do domeny publicznej (ang. public domain), w
tym dostpne dla wszystkich zainteresowanych publikacje naukowe (czasami dostp do
nich wymaga oczywicie nabycia czasopisma, monografii lub subskrypcji do
elektronicznej kolekcji publikacji, jednak moe to zrobi kada osoba zainteresowana)
oraz zgoszenia patentowe, ktre nie doprowadziy do udzielenia patentw (zwykle
dotycz one rozwiza, ktre nie byy dostatecznie oryginalne, jednak zawarte w nich
opisy mog zawiera cenne wskazwki dla badaczy i technologw),
wyniki bada odtajnione i jednoczenie chronione przede wszystkim wynalazki
objte ochron patentow, stanowice zasb wiedzy technicznej dostpny dla wszystkich
zainteresowanych i mogcy stymulowa i ukierunkowywa dalsze prace badawcze
(chocia samej istoty opatentowanego wynalazku nie mona bezporednio powieli w
okresie obowizywania ochrony patentowej),
wyniki bada nieujawnione nie zostay opisane w publikacjach naukowych ani
zgoszeniach patentowych, przejawiaj si we wprowadzanych na rynek produktach i
metodach produkcji, mona je pozna za porednictwem technik szpiegostwa
przemysowego i odwrotnej inynierii produktw (w wikszoci przypadkw te dziaania
s nielegalne).
Mona podj prb powizania typologii prac B+R z powyszym zestawieniem moliwych
wynikw bada i uzna, e w wielu przypadkach wystpuj ponisze zalenoci:
wyniki bada oglnodostpne s zwykle przejawami bada podstawowych, rzadziej
bada stosowanych (niektre zorientowane praktycznie publikacje oraz zgoszenia
patentowe, ktre nie doprowadziy do udzielenia patentw),
wyniki bada odtajnione i jednoczenie chronione to rezultaty bada stosowanych lub
prac rozwojowych,
wyniki bada nieujawnione to najczciej przejawy prac rozwojowych.
Badania
podstawowe
Badania stosowane Prace rozwojowe
Wyniki bada
oglnodostpne ++ +
Wyniki bada
odtajnione i
chronione
++ ++
Wyniki bada
nieujawnione + ++
Tabela 1: Zaleno pomidzy badaniami podstawowymi, stosowanymi i pracami rozwojowymi
a rodzajami wynikw bada. rdo: opracowanie wasne.
Analizy publikacji i patentw pozwalaj okreli, jakie koncepcje teoretyczne, wyniki bada,
wynalazki czy modele stanowi podstawy dla kolejnych osigni naukowych i
wynalazczych. Identyfikacj takich zalenoci wspieraj techniki analizy cytowa
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
28
przegldu rde bibliograficznych (artykuw, wystpie konferencyjnych i patentw),
cytowanych w konkretnym artykule naukowych lub zgoszeniu patentowym. Osignicia
szczeglnie czsto cytowane s zwykle interpretowane jako posiadajce wiksz donioso
naukow i znaczenie dla rozwoju technologii.
Wspczenie coraz czciej obserwowane s zjawiska fuzji technologii zlewania si
wczeniej niezalenych dyscyplin i obszarw technologicznych (Kodama 1992). W taki
sposb powstay nowe dyscypliny badawcze, np. biotechnologie czy nanotechnologie, jak
rwnie wskie, interdyscyplinarne specjalnoci naukowe. Wystpowanie fuzji technologii
stanowi dla badaczy dodatkow motywacj do zdobywania wiedzy z obszarw, ktre
wczeniej nie byy przedmiotem ich zainteresowa naukowych. Bibliometria pozwoli na
identyfikacj zlewajcych si obszarw oraz wiedzy, niezbdnej dla podejmowania bada w
nowych podobszarach nauki i techniki.
3.5. Rozwj technologii
Obserwacja technologii dotyczy moe nie tylko samego faktu stworzenia okrelonej
technologii, ale te jej dalszego doskonalenia. Rozwj kadej technologii mona opisa jako
systematyczne doskonalenie wybranego parametru, charakteryzujcego okrelony aspekt
wydajnoci technologii.
Przykadowo, stopniowej poprawie ulega mog: prdko, wydajno, pojemno, transfer
danych, czas pracy na baterii, liczba operacji na minut, liczba komponentw przypadajcych
na 1 cm2 powierzchni, zuycie paliwa na 100 km, bezpieczestwo lub niezawodno.
Zaleno pomidzy poziomem tego parametru a czasem (lub wielkoci poniesionych
nakadw na prace badawczo-rozwojowe) zwykle odpowiada krzywej S-ksztatnej. Krzywa S
prezentuje pocztkowo powolny wzrost, po nim dynamiczny rozwj, a do zahamowania w
momencie zblienia si do granicy fizycznych moliwoci technologii. Kady punkt krzywej
odpowiada bdzie wprowadzonej innowacji, ktra pozwala udoskonali technologi.
Rysunek 2 przedstawia model krzywej S-ksztatnej (nazywany te modelem cyklu ycia
technologii), ktry odpowiada idealnemu wzorcowi rozwoju i czciej wykorzystywany jest
do analizy danych historycznych ni do prognozowania przyszego rozwoju nowej
technologii, wskazuje jednak na oczywiste zalenoci i uwiadamia istnienie ogranicze
technologicznych.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
29
Rysunek 2: Model rozwoju technologii w oparciu o krzyw S-ksztatn. rdo: Klincewicz
(2010: 41).
Firma doradcza McKinsey wykorzystaa powyszy model do opisu mechanizmw substytucji
zastpowania dotychczasowych rozwiza przez kolejne generacje technologii. W okresie,
gdy dojrzaa technologia osiga szczyt swoich moliwoci, rozpoczyna si rozwj technologii
alternatywnej, pocztkowo mniej doskonaej od poprzedniczki, posiadajcej jednak znaczcy
potencja rozwoju. Model McKinseya uzmysawia korzyci, zwizane z obserwacj rozwoju
nauki i technologii pozwala w odpowiednim momencie podj decyzj o podjciu prac nad
alternatyw wobec starzejcej si technologii tak, by przygotowa si na jej zastpienie
rozwizaniami nowej generacji. Punkt rozpoczcia nowej krzywej S-ksztatnej odpowiada
wprowadzeniu przeomowej innowacji, ktra uruchamia cykl dalszego doskonalenia
technologii. Najprostszym sposobem identyfikacji takich przypadkw jest systematyczna
obserwacja osigni naukowych i zgosze patentowych. Rysunek 3 prezentuje uproszczone
wyniki dugookresowej obserwacji substytucji kolejnych generacji technologii
transportowych.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
30
Rysunek 3: Doskonalenie systemw transportowych poprzez substytucj kolejnych technologii.
rdo: Orloff (2006: 200). Legenda: (1) wz konny, (2) kolej, (3) samochd, (4) samolot
migowy, (5) samolot odrzutowy, (6) rakieta z paliwem chemicznym, (7) rakieta z paliwem
nuklearnym, (8) krzywa sumaryczna.
Specyficznym przypadkiem nowych rozwiza s technologie zaburzajce (ang. disruptive
technologies) (Christensen 2000). Charakteryzuj si one pocztkowo wyjtkowo
niekorzystnym podstawowym parametrem technicznym, ktry interesuje gwnych
odbiorcw rozwiza technologicznych moe by to przykadowo wspomniana ju
prdko, wydajno lub pojemno. Ta niedoskonao prowadzi do ograniczonego
zainteresowania now technologi przez dotychczasowych graczy rynkowych oraz ich
klientw, ktrzy nie s skonni porzuci sprawdzonych produktw, zaspokajajcych ich
oczekiwania. Technologie zaburzajce charakteryzuj jednak jeszcze dwie istotne cechy. Po
pierwsze, wspomniany parametr techniczny moe by dalej doskonalony i naley spodziewa
si, e w cigu kilku lat osignie wartoci przewyszajce charakterystyki dotychczasowej
technologii, a co za tym idzie, bdzie odpowiada oczekiwaniom masowego nabywcy. Po
drugie, technologia zaburzajca oferuje dodatkowe korzyci, ktrych nie posiada poprzedni
wariant technologii, a ktre mog zainteresowa nowe grupy klientw. Przykadowo, czstym
scenariuszem jest wzbogacanie tradycyjnych rozwiza technologicznych o element
mobilnoci moliwo przenoszenia urzdze, pracy w dowolnym miejscu, take bez
staego zasilania z sieci elektrycznej (np. odtwarzacze MP3, przenone komputery, telefonia
internetowa, wykorzystanie telefonu komrkowego do korespondencji e-mail, fotografia
cyfrowa). W odniesieniu do technologii produkcyjnych, znaczce udoskonalenie moe
dotyczy wikszej atwoci stosowania - radykalnie niszych kosztw, wymaganych
temperatur, cinie, dodatkowych substancji, prostoty montau. Opisana kombinacja
waciwoci doprowadza zwykle do znaczcego zaburzenia rynku (std nazwa: technologia
zaburzajca), zmiany preferencji odbiorcw i zaskoczenia firm, ktre skoncentroway si na
rozwoju tradycyjnego wariantu technologii i nie dostrzegay zagroenia ze strony pocztkowo
niedoskonaej, ale systematycznie ulepszanej alternatywy. Nie kada nowa technologia
posiada cechy technologii zaburzajcej, jednak ryzyko pojawienia si odkry naukowych i
rozwiza technologicznych, ktre mog wprowadzi istotne zaburzenia rynku, motywuje do
systematycznego monitorowania trendw w zakresie bada naukowych i rozwoju technologii.
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
31
Szczeglnie niebezpieczne s te innowacje, ktre mog doprowadzi do zmniejszenia
praktycznej przydatnoci wypracowanej przez firm wiedzy i umiejtnoci (ang. competence-
destroying innovations) (Tushman, Anderson 1986: 442).
Rozwj technologii rzdzi si okrelonymi prawidowociami, ktrych poszukiwaniem
zajmowali si przez kilkadziesit lat radzieccy teoretycy, reprezentujcy perspektyw
badawcz TRIZ (por. Clarke 2000; Mann 2002; Orloff 2006; Cavallucci, Rousselot, Zanni
2009; Mizrachi 2010). Ich osignicia s zblione do analogicznych analiz, prowadzonych w
krajach zachodnich, podejcie TRIZ wydaje si jednak systemowym ujciem zagadnie
rozwoju technologii, bardziej kompleksowym od fragmentarycznych modeli i teorii,
tworzonych na Zachodzie. Jedna z ujawnionych prawidowoci opisuje wzajemne nastpstwo
faz eskalacji i de-eskalacji w rozwoju technologii i znana jest jako metamodel fal ewolucji
(Orloff 2006: 213). Eskalacja to wzrost liczby i zoonoci elementw systemu technicznego,
a de-eskalacja stanowi jej odwrotno, wynikajc m.in. z integracji komponentw,
miniaturyzacji i uproszczenia obsugi. Analizy historycznego rozwoju poszczeglnych
technologii wskazuj na wielokrotne powielanie cyklu eskalacji i de-eskalacji w odniesieniu
do rozwiza technologicznych w danym obszarze pozwalajc na przyjcie zaoenia, e
naturaln tendencj w rozwoju rozwiza skomplikowanych bdzie ich upraszczanie, a
najbardziej prawdopodobnym kierunkiem zmian systemw uproszczonych bdzie ponowny
wzrost stopnia zoonoci, zwykle poprzez integracj dotychczasowej technologii z innymi,
wczeniej odrbnymi rozwizaniami albo poszukiwanie moliwych udoskonale parametrw
technicznych lub kosztw produkcji poprzez zmiany materiaw i komponentw systemu.
Klasyczne modele krzywej S-ksztatnej oraz substytucji technologii nie pozwalaj niestety na
odzwierciedlenie opisywanych zalenoci, co stanowi istotne ograniczenie ilociowego opisu
rozwoju technologii.
W wielu obszarach technologicznych zaobserwowa mona rwnoczesny rozwj kilku
alternatywnych wariantw danej technologii oraz inwestycje w kady z nich do czasu, a nie
okae si, ktry z wariantw stanie si dominujc form technologii (ang. dominant design),
przyjt przez rynek (Tushman, Anderson 1990). Przebieg procesu akceptowania dominujcej
formy technologii przez uczestnikw rynku jest trudny do przewidzenia, a na jego wynik
wpywaj zwykle nie tylko argumenty techniczne, ale te dziaania dostawcw, w tym
promocja produktw, tworzenie koalicji firm, wspierajcych okrelony wariant
technologiczny i przekonywanie wasnych partnerw do porzucenia rozwiza
konkurencyjnych (Klincewicz 2005).
Rozwj alternatywnych i udoskonalonych wariantw technologii nie zawsze oznacza
cakowit wzajemn substytucj. Czsto zaobserwowa mona wspegzystowanie
konkurencyjnych rozwiza technologicznych, sucych zaspokajaniu tych samych potrzeb
klientw. Przykadowo, uytkownikw mog znale jednoczenie telefony stacjonarne i
komrkowe, kino i telewizja, rowery, motory i samochody. W perspektywie badawczej
opartej na TRIZ ta regularno prezentowana jest jako prawo przechodzenia w super-system
(Orloff 2006: 204-206).
Ewolucja technologii moe by wic interpretowana jako proces spoeczny a nie tylko
techniczny (Tushman, Anderson 1990). Jej przewidywanie powinno opiera si nie tylko na
-
Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi
32
zaoeniu systematycznego doskonalenia istniejcych rozwiza mona przykadowo
wyobrazi sobie sytuacje, w ktrych uczestnicy rynku wybior rozwizanie gorsze
funkcjonalnie i technicznie , ktre bdzie jednak aktywnie promowane przez renomowanego
dostawc. Nakady na dziaalno badawczo-rozwojow mog te okaza si nietrafne,
prowadzc firm w lep uliczk (ang. technological lockout) (Schilling 1998), gdy
wybrany przez ni wariant rozwizania technologicznego zostanie zastpiony inn form
technologii. Systematyczna obserwacja rozwoju bada naukowych i technologii pozwala wic
na zabezpieczenie inwestycji, wiadomo prac badawczo-rozwojowych podejmowanych
przez konkurentw i odpowiednio wczesne korekty wasnych planw. Mniejszym firmom-
dostawcom komponentw technologicznych pozwala wreszcie na dopasowanie wasnej oferty
do oczekiwa odbiorcw-duych graczy na rynku zaawansowanych technologii.
Niezalenie od spoecznych uwarunkowa procesw doskonalenia technologii, udao si te
zidentyfikowa powtarzalne wzorce zmian technicznych. Ich przykadem jest metamodel
kolejnoci rozwoju zasobw, stworzony w ramach podejcia TRIZ (Orloff 2006: 219-221).
W odniesieniu do wielu przykadw empirycznych mona zaobserwowa nastpujce po
sobie zainteresowanie odmiennymi sposobami udoskonalenia danej technologii, z ktrych
kady czerpa z dorobku innej dyscypliny badawczej i angaowa inne grupy badaczy.
Terminologia TRIZ opisujca te transformacje wydaje si skomplikowana i posiada rne
warianty dla poszczeglnych rodzajw zoonych systemw technicznych, narzdzi i
materiaw, jednak opisywane przez ni zalenoci okazuj si atwe do zaobserwowania.
Przykadowo, narzdzia chirurgiczne ewoluoway od metalowego skalpela poprzez skalpel z
wymiennym elementem, wykorzystanie fal o wysokiej czstotliwoci, wody pod cinieniem i
wreszcie lasera, co dokadnie odzwierciedla modelowy schemat TRIZ (Orloff 2006: 220).
Metamodel kolejnoci rozwoju zasobw nie powinien by postrzegany jako przejaw
bezwzgldnych praw, rzdzcych rozwojem technologii moe jednak by wartociow
inspiracj dla badaczy, zastanawiajcych si nad prawdopodobnym, dalszym rozwojem
okrelonej technologii lub zmianami zainteresowa naukowcw. Dziki jego zastosowaniu,
mona zidentyfikowa pokrewne obszary bada naukowych, ktre ju niedugo mog okaza
si przydatne dla prac nad dalszym rozwojem okrelonej technologii, cho nie jest oczywicie
moliwe bezbdne przewidywanie kolejnych form technologii, ktre zostan opracowane
przez badaczy (sam TRIZ jest najczciej wykorzystywany jako wsparcie w procesach
tworzenia nowych technologii i stymulowania wynalazczoci, a nie analizowania i
przewidywania dziaa innych osb czy instytucji, tworzcych te technologie).
3.6. Wnioski do wykorzystania w analizach bibliometrycznych
W oparciu o powyszy przegld wybranych poj i modeli z obszaru zarzdzania
technologiami mona wskaza podstawowe obszary, ktre mog zoy si na projekty
badawcze i analityczne, oparte na wykorzystaniu bibliometrii:
przewidywanie rozwoju okrelonych obszarw bada naukowych i technologii, w