bi gi¶ng · 2015-07-28 · pdf by 1 lª nh− b×nh (biªn so¹n) bμi gi¶ng mÜ häc §¹i...

PDF by http://www.ebook.edu.vn 1

Lª Nh− B×nh (Biªn so¹n)

Bμi gi¶ng MÜ häc §¹i c−¬ng

(Dïng cho SV§H c¸c ngµnh Khoa häc x∙ héi nh©n v¨n)

2008


“Dạy cho con người một chuyên ngành thì

chưa đủ. Bởi bằng cách đó, anh ta tuy có thể trở thành một cái máy khả dụng nhưng không thể trở thành một con người với đầy đủ phẩm giá. Điều quan trọng là anh ta phải được dạy để có được một cảm thức sống động về cái gì là đáng để phấn đấu trong cuộc đời. Anh ta phải được dạy để có được một ý thức sống động về cái gì là đẹp và cái gì là thiện. Nếu không, với kiến thức được chuyên môn hóa của mình, anh ta chỉ giống như một con chó được huấn luyện tốt hơn là một con người được phát triển hài hòa. Anh ta cần phải học để hiểu những động cơ của con người, hiểu những ảo tưởng và những nỗi thống khổ của họ để tìm được một thái độ ứng xử đúng đắn với từng con người đồng loại của mình cũng như với cộng đồng” (Einstein)


Môc lôc

tr

Ch−¬ng I

§èi t−îng nghiªn cøu cña mÜ häc

I- Qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh ®èi t−îng mü häc trong lÞch sö II- §èi t−îng cña mÜ häc theo quan niÖm hiÖn ®¹i Ch−¬ng II

Kh¸i qu¸t vÒ quan hÖ thÈm mü

I- Nguån gèc cña quan hÖ thÈm mÜ II- Kh¸i niÖm, çc bé phËn cÊu thµnh cña quan hÖ thÈm mÜ III- §Æc tÝnh cña quan hÖ thÈm mü

Ch−¬ng III

Chñ thÓ thÈm mü

I- Chñ thÓ thÈm mü vµ çc h×nh thøc tån t¹i cña chñ thÓ thÈm mÜ

II- Kh¸i niÖm ý thøc thÈm mü Ch−¬ng IV

Kh¸ch thÓ thÈm mü

I- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ, Çi thÈm mÜ II- Çi ®Ñp III- Çi cao c¶ IV- Çi bi V- Çi hµi


Ch−¬ng V

NghÖ thuËt

I- NghÖ thuËt lµ g×? II- §èi t−îng cña nghÖ thuËt III- Néi dung cña nghÖ thuËt IV- Ph−¬ng thøc tån t¹i cña nghÖ thuËt V- NghÖ thuËt, h×nh th¸i biÓu hiÖn cao nhÊt cña quan hÖ

thÈm mÜ.

Ch−¬ng VI

C¸c lä¹i h×nh nghÖ thuËt

I- Nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ lo¹i h×nh nghÖ thuËt. II- Mét sè lo¹i h×nh nghÖ thuËt c¬ b¶n. Ch−¬ng VII

NghÖ sÜ

I- BiÓu hiÖn cña t− chÊt nghÖ sÜ II- Con ®−êng trau dåi t− chÊt nghÖ sÜ Ch−¬ng VIII

Gi¸o dôc thÈm mü

I- Môc tiªu, b¶n chÊt cña gi¸o dôc thÈm mü II- C¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü


Ch−¬ng I

§èi t−îng nghiªn cøu cña mÜ häc

Môc tiªu: - N¾m ®−îc nh÷ng −u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña nh÷ng quan niÖm vÒ mÜ häc trong lÞch sö. - HiÓu râ ®èi t−îng cña mÜ häc theo quan niÖm hiÖn ®¹i.

Nh÷ng néi dung chÝnh ThuËt ng÷ mÜ häc: aesthetica (tiÕng §øc); aesthetic (tiÕng Anh); esthetique ( tiÕng Ph¸p) ; ememuka (tiÕng Nga); b¾t nguån tõ mét ch÷ cæ Hy L¹p aisthetikos'. I- Qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh ®èi t−îng mü häc trong lÞch sö 1- Thêi cæ ®¹i: NhiÒu t¸c gi¶ cã t− t−ëng tiÒn ®Ò mÜ häc xuÊt s¾c: Hªraclit, §ªm«crit, Pitago, X«crat, £mpª®«l¬,… tiªu biÓu lµ t− t−ëng cña Platon vµ Arixtot: a- Platon (427-347, Tr.CN) quan niÖm: - Çi ®Ñp lµ lµ sù håi t−ëng (soi bãng) cña con ng−êi vÒ mét

tiÒn kiÕp cßn chung sèng víi thÇn linh , tån t¹i ®éc lËp, cã tÝnh vÜnh c÷u trong thêi gian vµ kh«ng gian. Çi ®Ñp ®−îc th©m nhËp vµo çc hiÖn t−îng cô thÓ mµ trë thµnh vËt ®Ñp. - NghÖ thuËt lµ sù t¸i hiÖn, b¾t ch−íc çi ®Ñp tuyÖt ®èi vÜnh

cöu ®ã. NghÖ thuËt kh«ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ lµ "sù b¾t ch−íc cña b¾t ch−íc", "sù ph¶n ¸nh cña ph¶n ¸nh", "çi bãng cña çi bãng".


- S¸ng t¹o nghÖ thuËt kh«ng do con ng−êi mµ do thÇn nhËp,

nhµ th¬ chØ lµ ph¸t ng«n cña thÇn th¸nh, hä s¸ng t¸c khi "cuång lo¹n", nhê linh c¶m, nhê thÇn lùc, nÕu tØnh t¸o hä kh«ng bao giê lµm ®−îc th¬.

- Chøc n¨ng nghÖ thuËt: gi¸o dôc nghÖ thuËt cã vai trß to lín

trong viÖc h×nh thµnh tÝnh çch c«ng d©n. "NghÖ thuËt b¾t ch−íc ý niÖm, thanh läc thiÕu sãt vÒ mÆt tinh thÇn"1.Tuy nhiªn theo «ng, nghÖ thuËt ph¶i phï hîp víi c−¬ng lÜnh lÝ ®¹o ®øc vµ chÝnh trÞ cña Nhµ n−íc lÝ t−ëng." b- Arixtot (384-322 Tr.CN)

- Çi ®Ñp lµ mét thùc thÓ vËt chÊt bao gåm trËt tù, tØ lÖ, kÝch

th−íc, vµ sù c¶m nhËn. Nh− vËy b−íc ®Çu «ng ®· nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a ®èi t−îng thÈm mÜ vµ nhËn thøc thÈm mÜ - NghÖ thuËt lµ sù "b¾t ch−íc thùc tÕ". Mäi lo¹i nghÖ thuËt

®Òu b¾t ch−íc, nh−ng cã çch b¾t tr−íc kh¸c nhau (®èi t−îng, ph−¬ng thøc h×nh thøc) cho nªn mang l¹i nh÷ng sù c¶m thô kh¸c nhau. Bi kÞch lµ "sù b¾t ch−íc hµnh ®éng hÖ träng vµ trän vÑn" ,

"g©y nçi xãt th−¬ng vµ sî h·i" ; hµi kÞch g¾n liÒn víi çi xÊu vµ

tiÕng c−êi, sù phñ nhËn. - NghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng thanh läc (katharsis): Bi kÞch tho¶

m·n nhu cÇu vÒ çi ®Ñp, çi thiÖn, th× ®ång thêi do "nçi xãt th−¬ng vµ sî h·i" mµ con ng−êi trë nªn trong s¹ch.

2- ThÕ kØ XVIII, XIX: a- A.Baumgarten (1714-1762), ng−êi §øc: - Ng−êi ®Çu tiªn sö dông thuËt ng÷ mÜ häc.Víi viÖc x¸c ®Þnh hÖ thèng kh¸i niÖm, ph¹m trï, ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

®éc lËp cho mÜ häc, «ng cã c«ng s¸ng lËp khoa mÜ häc víi t− çch

1 DÉn theo Ph¹p ViÖt Hoa, NguyÔn ThÞ Hoµng YÕn, MÜ häc vµ gi¸o dôc thÈm mÜ, NXB DDHSP, 2005, tr 13


lµ mét khoa häc ®éc lËp. XuÊt b¶n 2 cuèn MÜ häc: tËp I, 1750 vµ

tËp II, 1758.

- Tõ chç ®èi lËp nhËn thøc c¶m tÝnh (t− duy h×nh t−îng) -

lo¹i nhËn thøc bËc thÊp, chØ n¾m ®−îc çi kh«ng b¶n chÊt, víi nhËn thøc lÝ tÝnh (t− duy l«gic, t− duy kh¸i niÖm) - lo¹i nhËn thøc

bËc cao, cã thÓ n¾m b¾t ch©n lÝ khoa häc, «ng ®èi lËp mÜ häc vµ l«gic häc. Víi «ng, mÜ häc nghiªn cøu qui luËt nhËn thøc c¶m tÝnh,

cßn l«gic häc nghiªn cøu qui luËt cña nhËn thøc lÝ tÝnh.

- X¸c ®Þnh ®èi t−îng cña mÜ häc: chØ trong ph¹m vi çi ®Ñp,

«ng ®Þnh nghÜa: "MÜ häc lµ khoa häc vÒ çi ®Ñp". NghÖ thuËt kh«ng thuéc ®èi t−îng cña mÜ häc. - Cë së cña çi ®Ñp lµ çi hoµn mÜ. Çi hoµn mÜ bao gåm c¶ lÝ tÝnh, c¶m tÝnh vµ ý chÝ; lµ sù thèng nhÊt ch©n - thiÖn - mÜ. (Ng−êi ta coi «ng lµ nhµ mÜ häc duy lý lµ vËy). b- E. Kant (1724-1804), nhµ triÕt häc ng−êi §øc. - Theo «ng, çi ®Ñp lµ çi lµm cho ng−êi ta vui thÝch, kh«ng

ph¶i th«ng qua mét kh¸i niÖm nµo c¶. ¤ng cã c©u nãi næi tiÕng: " Çi ®Ñp kh«ng ph¶i ë ®«i m¸ hång cña ng−êi thiÕu n÷ mµ ë ®«i m¾t cña kÎ si t×nh."2 (Ng−êi ta gäi «ng lµ nhµ triÕt häc duy t©m chñ quan còng v× vËy).Nh− thÕ çi ®Ñp lµ t×nh c¶m khoan kho¸i,v« t−, kh«ng vô lîi vËt chÊt trùc tiÕp.

- V× vËy, vÒ khoa häc thÈm mÜ, «ng chØ nghiªn cøu nh÷ng t×nh c¶m chñ quan. ¤ng phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña çc qui luËt

thÈm mÜ. ¤ng cho r»ng çi thÈm mÜ kh«ng liªn quan ®Õn: ®¹o ®øc, khoa häc, chÝnh trÞ vµ çc lÜnh vùc thùc tiÔn x· héi. Theo «ng, nhËn thøc cÇn kh¸i niÖm, cßn nh×n thÊy çi ®Ñp, kh«ng cÇn kh¸i niÖm (kh«ng cÇn biÕt nã lµ g×) vÉn n¶y sinh mÜ c¶m. c- Hegel (1770-1831), nhµ triÕt häc §øc lçi l¹c: 2 D©n l¹i cña §ç Huy, MÜ häc víi t− çch lµ mét khoa häc, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H.1992, tr. 83


- Kh¼ng ®Þnh ®èi t−îng cña mÜ häc lµ çi ®Ñp, vµ lµ çi ®Ñp trong nghÖ thuËt. MÜ häc lo¹i bá çi ®Ñp cña tù nhiªn, "mÜ häc lµ triÕt häc vÒ nghÖ thuËt", "triÕt häc vÒ çi mÜ thuËt" 3. Bëi lÏ çi ®Ñp cña tù nhiªn lµ ch−a hoµn thiÖn, nã thÊp h¬n çi ®Ñp nghÖ thuËt. - NghÖ thuËt lµ sù cô thÓ ho¸ ý niÖm b»ng h×nh t−îng. Çi ®Ñp lµ hiÖn th©n c¶m tÝnh cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Quan niÖm cña Hegel vÒ néi dung vµ h×nh thøc cña nghÖ thuËt lµ mét t− t−ëng rÊt s©u s¾c. d- Çc nhµ d©n chñ çch m¹ng Nga thÕ kØ XIX, tiªu biÓu lµ Biªlinski (1811-1848), Tsern−shevxki (1828-1889). - Çi ®Ñp lµ cuéc sèng, kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ng−êi vµ çi ®Ñp trong nghÖ thuËt lµ sù ph¶n ¸nh çi ®Ñp trong cuéc sèng. NghÖ thuËt ch−a thÓ ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ çi ®Ñp cña cuéc sèng. - §èi t−îng cña mÜ häc lµ: + Çi ®Ñp vµ nghÖ thuËt (lu«n g¾n bã víi nhau vµ lµ trung t©m cña mÜ häc, lµ hiÖn t−îng næi bËt cña ®êi sèng thÈm mÜ). + Çi cao c¶, çi bi, çi, hµi + ViÖc con ng−êi c¶m thô vµ s¸ng t¹o çc hiÖn t−îng th¶m mÜ trong ®êi sèng. + §êi sèng thÈm mÜ, céi nguån cña nghÖ thuËt.

II- §èi t−îng cña mÜ häc theo quan niÖm hiÖn ®¹i

1- Mü häc nghiªn cøu quan hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi

hiÖn thùc a- Quan hÖ thÈm mü lµ quan hÖ gi÷a chñ thÓ thÈm mÜ vµ

kh¸ch thÓ thÈm mÜ: - Con ng−êi vµ hiÖn thùc cã nh÷ng quan hÖ ®a d¹ng: quan hÖ chÝnh trÞ, quan hÖ kinh tÕ, quan hÖ ®¹o ®øc, quan hÖ t«n gi¸o, quan 3 G.W.F. Hegel, MÜ häc, NXB khoa häc x· héi, 1996, tr.12


hÖ thÈm mÜ,… Mçi mçi quan hÖ ®ã lµ ®èi t−îng cña mét ngµnh khoa hoc: ChÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc, ®¹o ®øc häc, t«n gi¸o häc, mÜ häc,…

b - MÜ häc nghiªn cøu kh¸ch thÓ thÈm mÜ: HiÖn thùc kh¸ch

quan cã nh÷ng phÈm chÊt thÈm mÜ (çi thÈm mÜ), bao gåm çi ®Ñp, çi cao c¶, çi bi, çi hµi, gäi chung lµ çc ph¹m trï thÈm mÜ.

c- MÜ häc nghiªn cøu chñ thÓ thÈm mÜ: Con ng−êi, chñ thÓ

ph¸t hiÖn ra çi thÈm mÜ, khi cã quan hÖ thÈm mÜ ®èi víi hiÖn thùc nãi trªn. BiÓu hiÖn cña chñ thÓ thÈm mÜ lµ ý thøc thÈm mÜ, bao

gåm: c¶m xóc thÈm mÜ, thÞ hiÕu thÈm mÜ, lÝ t−ëng thÈm mÜ, gäi chung lµ ph¹m trï ý thøc thÈm mÜ. c- MÜ häc nghiªn cøu nh÷ng qui luËt, ®Æc tr−ng cña mèi quan hÖ thÈm mÜ. 2- Mü häc nghiªn cøu nghÖ thuËt - h×nh th¸i biÓu hiÖn tËp

trung mèi quan hÖ thÈm mü. a- NghÖ thuËt lµ h×nh th¸i ý thøc x· héi thÈm mÜ: - NghÖ thuËt - ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh theo qui luËt thÈm mÜ - NghÖ thuËt - ph−¬ng thøc t¸c ®éng theo qui luËt thÈm mÜ b- NghÖ thuËt lµ sù s¸ng t¹o theo qui luËt thÈm mÜ: - §èi t−îng cña nghÖ thuËt lµ quan hÖ thÈm mÜ - Néi dung ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt lµ nh÷ng nh÷ng t×nh c¶m thÈm mÜ - Ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt lµ th«ng

qua h×nh th−îng nghÖ thuËt. §ã lµ h×nh t−îng thÈm mÜ. c- Tãm l¹i, nh÷ng ®Æc tr−ng vµ qui luËt cña nghÖ thuËt chÝnh lµ ®èi t−îng cña mÜ häc. KÕt luËn vÒ ®èi t−îng cña mÜ häc theo quan niÖm hiÖn ®¹i: MÜ häc lµ khoa häc nghiªn cøu nh÷ng qui luËt, ®Æc tr−ng cña mèi quan hÖ thÈm mÜ vµ cña nghÖ thuËt.


Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn Suy nghÜ Th¶o luËn

(Liªn quan ®Õn kiÓm tra - ®¸nh gi¸) KT- §G th−êng xuyªn 1- Tãm t¾t quan niÖm vÒ ®èi t−îng mÜ häc cña ph−¬ng T©y vµ ph−¬ng §«ng cæ ®¹i. 2- Tãm t¾t quan niÖm vÒ ®èi t−îng mÜ häc cña A.Baumgarten, E. Kant, Hegel. 3- Tãm t¾t quan niÖm vÒ ®èi t−îng mÜ häc cña çc nhµ d©n chñ çch m¹ng Nga thÕ kØ XIX 4- Nªu kh¸i qu¸t ®èi t−îng cña mÜ häc theo quan niÖm hiÖn ®¹i KT- §G gi÷a k× 1- §¸nh gi¸ nh÷ng quan ®iÓm mÜ häc ph−¬ng T©y, ph−¬ng §«ng, thêi cæ ®¹i. 2- §¸nh gi¸ nh÷ng quan ®iÓm vÒ ®èi t−îng mÜ häc cña Baumgarten, E. Kant, Hegel . 3- X¸c ®Þnh tÝnh khoa häc cña quan niÖm hiÖn ®¹i vÒ ®èi t−îng cña mÜ häc. KT- §G cuèi k× 1- Nãi ®èi t−îng cña mÜ häc lµ çi ®Ñp cã ®−îc kh«ng? V× sao? 2- ChØ ra sù kh¸c nhau gi÷a mÜ häc duy t©m vµ mÜ häc duy vËt trong viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng cña mÜ häc.


Ch−¬ng II

Kh¸i qu¸t vÒ quan hÖ thÈm mü

Môc tiªu:

- N¾m ®−îc kh¸i niÖm quan hÖ thÈm mÜ - Çc bé phËn hîp thµnh quan hÖ thÈm mÜ - Çc tÝnh chÊt cña quan hÖ thÈm mÜ

Nh÷ng néi dung chÝnh

I- Nguån gèc cña quan hÖ thÈm mÜ: 1- Nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn con ng−êi ph¸t hiÖn ®−îc kh¸ch thÓ thÈm mÜ. - HiÖn thùc lu«n chøa ®ùng çi thÈm mÜ. - Hµng ngµy ph¶i lo ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt, vµ tinh thÇn cho nªn con ng−êi ®· t¸c ®éng vµo hiÖn thùc. Nhê vËy con ng−êi nhËn ra v« sè nh÷ng phÈm chÊt cña hiÖn thùc, trong ®ã cã çi thÈm mÜ. HiÖn thùc cã phÈm chÊt thÈm mÜ ®−îc con ng−êi ph¸t hiÖn Êy ®−îc gäi lµ kh¸ch thÓ thÈm mÜ. 2- Nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn con ng−êi tõ chñ thÓ sinh vËt ®· trë thµnh chñ thÓ x· héi vµ tõ chñ thÓ x· héi ®· trë thµnh chñ thÓ thÈm mÜ. - Do nhu cÇu duy tr× ®êi sèng, t×m hiÓu hiÖn thùc, cho nªn con ng−êi t×m ra ®−îc nh÷ng ph−¬ng çch nhËn thøc, t− duy kh¸c

nhau. Bªn c¹nh nh÷ng suy luËn l«gÝc con ng−êi biÕt c¶m nhËn thÕ giíi b»ng con ®−êng thÈm mÜ. Nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn mµ gi¸c

quan thÈm mÜ cña con ng−êi ngµy cµng thªm nh¹y bÐn. - Con ng−êi kh«ng chØ lao ®éng s¶n xuÊt theo nh÷ng qui luËt

cña tù nhiªn mµ cßn theo qui luËt cña çi ®Ñp: nhµ cöa kh«ng ph¶i


chØ ch¾c ch¾n mµ cßn ph¶i ®Ñp, quÇn ¸o kh«ng ph¶i chØ ®Ó b¶o vÖ con ng−êi mµ con ph¶i ®Ñp…. - Con ng−êi cã nhu cÇu thÈm mÜ: Nhu cÇu thÈm mÜ cña con

ng−êi rÊt lín, cã khi cßn lín h¬n çc nhu cÇu kh¸c. II- Kh¸i niÖm, çc bé phËn cÊu thµnh cña quan hÖ thÈm mÜ: 1- Kh¸i niÖm: Quan hÖ thÈm mÜ lµ quan hÖ gi÷a chñ thÓ thÈm mÜ - tøc lµ chñ thÓ ng−êi x· héi cã nhu cÇu vµ cã kh¶ n¨ng ®¸nh

gi¸, th−ëng thøc, s¸ng t¹o çc gi¸ trÞ thÈm mÜ, víi kh¸ch thÓ thÈm mÜ (çi thÈm mÜ) - tøc lµ nh÷ng thuéc tÝnh, khÝa c¹nh, phÈm chÊt

thÈm mÜ ë çc sù vËt vµ hiÖn t−îng trong thiªn nhiªn, trong x· héi vµ con ng−êi. 2- Çc bé phËn cÊu thµnh cña quan hÖ thÈm mÜ.

a- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ: §èi t−îng trong quan hÖ thÈm mÜ. §ã lµ hiÖn thùc cã nh÷ng phÈm chÊt thÈm mÜ kh¸ch quan mµ chñ thÓ thÈm mÜ c¶m nhËn ®−îc. b- Chñ thÓ thÈm mÜ : Chñ thÓ trong quan hÖ thÈm mÜ. Con ng−êi cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn çi thÈm mÜ, thiÕt lËp mèi quan hÖ thÈm mÜ ®èi víi thÕ giíi. c- NghÖ thuËt: s¶n phÈm ®éc ®¸o cña quan hÖ thÈm mÜ.

III- §Æc tÝnh cña quan hÖ thÈm mü 1- TÝnh tinh thÇn: - Chñ thÓ thÈm mÜ chØ c¶m nhËn ®−îc çi thÈm mÜ trong nh÷ng

tr¹ng th¸i c¶m xóc ®Æc biÖt cña tinh thÇn (hØ, né, ¸i, è,…). DÊu hiÖu khëi ®Çu cña sù t¸c ®éng tõ kh¸ch thÓ thÈm mÜ lµ nh÷ng rung ®éng bªn trong chñ thÓ thÈm mÜ. NiÒm vui thó h©n hoan lµ b¸o hiÖu sù xuÊt hiÖn cña çi ®Ñp; nçi buån th−¬ng cho thÊy sù hiÖn diÖn cña çi bi; sù c¶m phôc, thµnh kÝnh th−êng cã khi con ng−êi ®øng tr−íc çi cao th−îng, vÜ ®¹i,…


- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ, lµ c¸i chñ yÕu cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu

cÇu tinh thÇn, t¸c ®éng vµo tinh thÇn cña con ng−êi. Gi¸ trÞ thÈm mÜ gièng nh− mét liÒu thuèc ®iÒu hoµ c¸c tr¹ng th¸i c¶m xóc, c©n b»ng nh÷ng sang chÊn t©m lÝ, t¨ng thªm vÎ ®Ñp vµ sù phong phó, khoÎ m¹nh cho t©m hån cho con ng−êi. Mét khung c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp khiÕn câi lßng ta th− th¸i, thanh cao; mét hµnh ®éng nh©n hËu cao th−îng cã thÓ ®æi m¸u hång cho mét con tim ®en gi¸ l¹nh, vµ mét sè phËn bi th−¬ng sÏ lµm cho con ng−êi thªm nh¹y c¶m, biÕt tù d»n vÆt, xãt xa tr−íc thÕ th¸i nh©n t×nh. - Gi¸ trÞ vËt chÊt chñ yÕu ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cña b¶n n¨ng, cña thÓ x¸c, cña con ng−êi vµ sÏ thay ®æi tØ lÖ nghÞch víi thêi gian sö dông. Sù quan t©m cña chñ thÓ thÈm mÜ víi kh¸ch thÓ thÈm mÜ lµ kh«ng vô lîi. Kh¸ch thÓ thÈm mÜ tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ®Æc biÖt cao cña con ng−êi: nhu cÇu thÈm mÜ, mµ kh«ng hÒ bÞ tiªu hao, tæn h¹i. 2- TÝnh x· héi: - Chñ thÓ thÈm mÜ bao giê còng lµ nh÷ng con ng−êi x· héi. Lµ mét s¶n phÈm cña tù nhiªn, con ng−êi ®ång thêi lµ s¶n phÈm cña x· héi. Con ng−êi lµ tæng hoµ mèi quan hÖ x· héi. (ý M¸c). - Gi¸ trÞ thÈm mÜ chñ yÕu ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tiªu chÝ cña con ng−êi x· héi. Yªu tè chÝnh trÞ, thêi ®¹i, v¨n ho¸,…nghÜa lµ nh÷ng yÕu tè x· héi, lu«n chi phèi nh÷ng tiªu chÝ nµy. - Kh¸ch thÓ thÈm mÜ kh«ng chØ cã trong tù nhiªn mµ cßn lµ nh÷ng phÈm chÊt cña ®êi sèng x· héi. - Quan hÖ thÈm mÜ cã nguån gèc tõ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. Mµ ho¹t ®éng nµy lu«n cã tÝnh x· héi. 3- TÝnh c¶m tÝnh: - TÝnh chÊt ®Æc thï cña quan hÖ thÈm mÜ.


- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ lu«n lu«n tån t¹i cô thÓ, toµn vÑn, sinh ®éng. Mét buæi s¸ng mïa xu©n rén r·, mét bÇu trêi trong trÎo lóc thu sang, mét lêi nãi dÑp, mét hµnh vi ®Ñp…lµ nh÷ng çi cã thÓ t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan cña con ng−êi. - Chñ thÓ thÈm mÜ nhËn ra nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ tr−íc hÕt b»ng con ®−êng c¶m tÝnh. Çi thÈm mÜ ®Õn víi con ng−êi th«ng qua çc gi¸c quan (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua t−ëng t−îng lªn

t−ëng nh− trong v¨n häc).Trong 5 gi¸c quan cña con ng−êi th× chñ yÕu cã m¾t vµ tai lµ hai gi¸c quan cã kh¶ n¨ng rÊt lín c¶m nhËn ®−îc gi¸ trÞ thÈm mÜ, bëi chóng “linh ho¹t nhÊt, phong phó nhÊt, tÕ nhÞ nhÊt, cã c¶m høng nhiÒu nhÊt”, “cã kh¶ n¨ng ®em l¹i nh÷ng

kho¸i c¶m mang tÝnh chÊt ng−êi…”4. −u thÕ vÒ mÆt sinh häc cña

m¾t vµ tai lµ cã thÕ lÜnh héi ®−îc ®èi t−îng mét çch ®Çy ®ñ c¶m tÝnh mµ kh«ng cÇn tiÕp xóc trùc tiÕp. - Nh÷ng con ng−êi tµi n¨ng, khÐo lÐo, nhÊt lµ çc nghÖ sÜ th−êng cã nh÷ng n¨ng lùc thÞ gi¸c vµ thÝnh gi¸c ®Æc biÖt. MÆt kh¸c chÝnh ho¹t ®éng thùc tiÔn ®· n©ng cao nh÷ng kh¶ n¨ng nµy cña cña con ng−êi. - Tuy nhiªn, kh«ng thÓ t¸ch rêi c¶m tÝnh vµ lÝ tÝnh trong nhËn thøc thÈm mÜ. 4- TÝnh t×nh c¶m: - §©y lµ mét −u thÕ ®Æc biÖt cña quan hÖ thÈm mÜ. Kh«ng ph¶i t×nh c¶m kh«ng t¸c ®éng ®Õn nh÷ng quan hÖ kh¸c, nh−ng kh«ng cã t×nh c¶m kh«ng thÓ cã quan hÖ thÈm mÜ. Vµ t×nh c¶m thÈm mÜ t¹o ra søc m¹nh to lín cho quan hÖ thÈm mÜ. - Quan hÖ thÈm mÜ ®−îc thiÕt lËp bao giê còng ®−îc khëi ®Çu vµ duy tr× b»ng t×nh c¶m thÈm mÜ. VÝ dô, trong bµi th¬ " Ng−êi hµng xãm" (NguyÔn BÝnh" dï kh«ng chñ ý, nh−ng råi nh÷ng t×nh 4 ViÖn Hµn l©m khoa häc Liªn x«, Nguyªn lÝ mÜ häc Marx – Lªnin, phÇn II, NXB Sù thËt, H. 1962.tr 10


c¶m cø ®Çy dÇn khiÕn cho nh©n vËt "t«i" vµ nµng cã nh÷ng quan hÖ ®Æc biÖt. Kh«ng cã t×nh c¶m thÈm mÜ th× quan hÖ thÈm mÜ còng biÕn mÊt. - T×nh c¶m thÈm mÜ lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu cña ho¹t ®éng nhËn thøc, biÕt ®æi thÕ giíi theo qui luËt cña c¸i ®Ñp. Thùc tÕ cho thÊy, niÒm say mª, høng thó, nh÷ng t×nh yªu m·nh liÖt,... ®· t¹o ra søc kh¸m ph¸, vµ nh÷ng s¸ng t¹o tuyÖt vêi cña nh©n lo¹i. - Tuy nhiªn, t×nh c¶m bao giê còng g¾n víi lÝ trÝ, sù hiÓu biÕt, nh− vËy t×nh c¶m míi thËt sù bÒ v÷ng vµ s©u s¾c. - §Æc biÖt trong nghÖ thuËt, thiÕu t×nh c¶m thÈm mÜ th× kh«ng bao giê cã nghÖ thuËt. T×nh c¶m ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong s¸ng t¹o còng nh− t¸c ®éng cña nghÖ thuËt.

Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn Suy nghÜ Th¶o luËn (Liªn quan ®Õn kiÓm tra - ®¸nh gi¸)

KT- §G th−êng xuyªn 1- Tr×nh bµy nguån gèc cña quan hÖ thÈm mÜ. 2- Nªu kh¸i niÖm vµ c¸c bé phËn cÊu thµnh cña quan hÖ thÈm mÜ. 3- Tr×nh bµy ng¾n gän nh÷ng ®Æc tÝnh cña quan hÖ thÈm mü. 4- T¹i sao nãi tÝnh chÊt c¶m tÝnh lµ tÝnh chÊt ®Æc thï cña quan hÖ thÈm mÜ. KT- §G gi÷a k× 1- LÝ gi¶i nguån gèc thùc tiÔn cña quan hÖ thÈm mÜ. 2- Gi¶i thÝch kh¸i niÖm chñ thÓ thÈm mÜ vµ kh¸ch thÓ thÈm mÜ. 3- ChØ ra biÓu hiÖn tÝnh chÊt cña quan hÖ thÈm mÜ trong kh¸ch thÓ thÈm mÜ vµ chñ thÓ thÉm mÜ. KT- §G cuèi k× 1- ThuyÕt minh mèi quan hÖ gi÷a kh¸ch thÓ thÈm mÜ, chñ thÓ thÈm mÜ vµ nghÖ thuËt. .2- Cho vÝ dô cô thÓ vÒ tÝnh chÊt cña quan hÖ thÈm mÜ trong nghÖ thuËt.


Ch−¬ng III

Chñ thÓ thÈm mü

Môc tiªu: - N¾m ®−îc kh¸i niÖm chñ thÓ thÈm mÜ - N¾m ®−îc kh¸i niÖm ý thøc thÈm mÜ víi çc ph¹m trï c¬ b¶n


I- Chñ thÓ thÈm mü vµ çc h×nh thøc tån t¹i cña chñ thÓ thÈm

mÜ 1- Kh¸i niÖm chñ thÓ thÈm mü? a- Quan niÖm cña çc nhµ sinh vËt häc: ý thøc vÒ çi ®Ñp cã c¶ trong loµi vËt. - Loµi vËt còng biÕt say mª tr−íc nh÷ng mµu s¾c rùc rì, nh÷ng ©m thanh th¸nh thãt; loµi vËt còng cã nh÷ng ®éng t¸c khÐo lÐo, uyÓn chuyÓn. - Darwin, trong cuèn s¸ch næi tiÕng: "Nguån gèc con ng−êi vµ sù ®µo th¶i vÒ giíi tÝnh" (1871): " ...ng−êi ta kh«ng thÓ nµo

kh«ng thõa nhËn nh÷ng con chim çi mÕn phôc vÎ ®Ñp cña nh÷ng con chim ®ùc (....). Nh÷ng con chim s©u vµ vµi gièng chim kh¸c xÕp ®Æt mét çch rÊt ®Ñp m¾t nh÷ng vËt lãng l¸nh ®Ó trang hoµng tæ cña chóng vµ nh÷ng n¬i chóng tô tËp;...ch¾c ch¾n r»ng chóng c¶m thÊy vui thÝch vµ ng¾m nghÝa nh÷ng ®å vËt ®ã. Trong mïa yªu ®−¬ng nh÷ng ®iÖu hãt th¸nh thãt cña nhiÒu chim ®ùc ch¾c ch¾n lµ ®−îc nh÷ng chim çi thÇn phôc.... DÉu sao th× ....ch¾c ch¾n r»ng con ng−êi vµ nhiÒu loµi vËt ®Òu −a thÝch nh÷ng mµu s¾c nh÷ng h×nh thøc xinh ®Ñp vµ cïng nh÷ng


©m ®iÖu nh− nhau". Cã chç Darwin cßn cho r»ng n¨ng khiÕu thÈm mÜ cña ng−êi man rî "kh«ng ph¸t triÓn b»ng n¨ng khiÕu th¶m mÜ cña mét vµi gièng vËt, ch¼ng hÆn nh− cña loµi chim"5. b- Quan niÖm cña çc nhµ duy vËt biÖn chøng: chñ thÓ thÈm mÜ tr−íc hÕt lµ con ng−êi x· héi , lµ con ng−êi cã ý thøc thÈm mÜ. - Ho¹t ®éng cña chñ thÓ thÈm mÜ, theo C.Marx, tr−íc hÕt lµ ho¹t ®éng mang tÝnh tù do, hoµn toµn tho¸t khái sù ®Ò nÐn cña nhu cÇu thÓ x¸c, (Ho¹t ®éng cña con vËt bÊt luËn nh− thÕ nµo ®Òu mang tÝnh b¶n n¨ng sinh tån). - Ho¹t ®éng cña chñ thÓ thÈm mÜ ph¶i lu«n lu«n mang tÝnh s¸ng t¹o. - ChØ con ng−êi míi cã kh¶ n¨ng "nhµo nÆn vËt chÊt theo qui luËt cña cña çi ®Ñp".6 - N¨ng lùc cña chñ thÓ thÈm mÜ g¾n liÒn víi vai trß cña çc gi¸c quan nh− m¾t, tai vµ ®«i tay. §ã lµ nh÷ng gi¸c quan mµ nhê mét qu¸ tr×nh x· héi ho¸, tr¶i qua sù rÌn luyÖn l©u dµi tõ thÕ hÖ nµy ®Õn thÕ hÖ kh¸c, ®· cã ®−îc nh÷ng c¶m gi¸c "cã tÝnh chÊt ng−êi", cã kh¶ n¨ng c¶m thô vµ s¸ng t¹o thÈm mÜ. c- §Þnh nghÜa: Chñ thÓ thÈm mÜ lµ con ng−êi x· héi, con ng−êi cã ý thøc thÈm mÜ : cã kh¶ n¨ng h−ëng thô, s¸ng t¹o vµ ®¸nh gi¸ thÈm mÜ ®èi víi thÕ giíi; cã nh÷ng gi¸c quan ®−îc rÌn luyÖn ®Ó ®ång ho¸ thÓ giíi vÒ mÆt thÈm mÜ.

2- Çc h×nh thøc tån t¹i cña chñ thÓ thÈm mÜ:

5 DÉn theo Plekhanov, NghÖ thuËt vµ ®êi sèng x· héi, NXB V¨n ho¸ - NghÖ thuËt, 1963, tr:130, 131, 132 6 C. Max - Ph. ¨ng -ghen - V.I. Lª-nin, VÒ v¨n häc vµ nghÑ thuËt, NXB Sù thËt, H. 1975, tr 17, 18 : " sóc vËt cè nhiªn còng s¶n xuÊt. Nã x©y dùng tæ, chç ë cho nã nh− con ong, con h¶i li, con kiÕn, v.v...Nh−ng sóc vËt chØ s¶n xuÊt ra nh÷ng mµ b¶n th©n nã, hoÆc con nã cÇn ®Õn, x¶n xuÊt mét chiÒu; cßn con ng−êi th× s¶n xuÊt mét çch phæ biÕn; sóc vËt chØ s¶n xuÊt d−íi sù thèng trÞ cña nhu vËt chÊt trùc tiÕp, trong khi ®ã th× con ng−êi s¶n xuÊt ngay c¶ khi tho¸t khái nhu cÇu vËt chÊt, vµ chØ khi tho¸t khái nhu cÇu ®ã th× míi s¶n xuÊt theo ý nghÜa ch©n chÝnh cña ch÷ ®ã; sóc vËt chØ t¸i s¶n xuÊt ra b¶n th©n m×nh, cßn con ng−êi t¸i s¶n xuÊt ra toµn bé tù nhiªn; s¶n phÈm cña sóc vËt trùc tiÕp g¾n liÒn víi c¬ thÓ vËt chÊt cña nã, cßn con ng−êi th× ®èi lËp mét çch tù do víi s¶n phÈm cña m×nh. Sóc vËt chØ nhµo nÆn vËt chÊt theo th−íc ®o vµ nhu cÇu cña giãng loµi cña nã, cßn con ng−êi th× cã thÓ s¶n xuÊt theo th−íc ®o cña bÊt k× gièng nµo vµ ë ®©u còng cã thÓ ¸p dông th−íc ®o thÝch dông cho ®èi t−îng; do ®ã con ng−êi còng nhµo nÆn vËt chÊt theo qui luËt cña çi ®Ñp"


a- Chñ thÓ th−ëng thøc thÈm mÜ: - §Æc tr−ng ho¹t ®éng: ph¶n ¸nh thô c¶m çi thÈm mÜ cã trong cuéc sèng vµ nghÖ thuËt, th«ng qua hai gi¸c quan lµ tai vµ m¾t - §iÒu kiÖn: ThÝnh gi¸c vµ thÞ gi¸c ph¶i cã n¨ng lùc c¶m thô gi¸ trÞ thÈm mÜ. b- Chñ thÓ s¸ng t¹o thÈm mÜ: - §Æc tr−ng ho¹t ®éng: s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ míi ®ã lµ çc t¸c phÈm nghÖ thuËt thuÇn tuý hoÆc çc s¶n phÈm hµng ho¸ cã chøa hµm l−îng nghÖ thuËt ®¸ng kÓ. S¶n phÈm cña nhãm chñ thÓ s¸ng t¹o thÈm mÜ nµy chÝnh lµ ®èi t−îng cña chñ thÓ th−ëng thøc thÈm mÜ. - §iÒu kiÖn: + Cã n¨ng lùc th−ëng thøc çc gi¸ trÞ thÈm mÜ + Cã n¨ng lùc s¸ng t¹o thÈm mÜ: t−ëng t−îng, t¹o h×nh, biÓu hiÖn,... c- Chñ thÓ ®Þnh h−íng thÈm mÜ: - §Æc tr−ng ho¹t ®éng: §¸nh gi¸, x¸c ®Þnh, h−íng dÉn c¶m thô vµ s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ. - §iÒu kiÖn: + Cã sù hiÓu biÕt s©u s¾c çc qui luËt thÈm mÜ cña ng−êi s¸ng t¹o. + Cã sù hiÓu biÕt s©u s¾c nhu cÇu vµ kÜ n¨ng cña ng−êi th−ëng thøc. - Nh÷ng con ng−êi cô thÓ cÇn mang phÈm chÊt cña chñ thÓ ®Þnh h−íng thÈm mÜ lµ çc nhµ lÝ luËn, phª b×nh hoÆc çc nhµ l·nh ®¹o v¨n ho¸ nghÖ thuËt. Hä lµ nh÷ng ®¹i diÖn cho mét thÞ hiÓu thÈm mÜ, mét quan niÖm thÈm mÜ còng nh− mét lÝ t−ëng thÈm mÜ nhÊt ®Þnh. d- Chñ thÓ biÓu hiÖn thÈm mÜ:


- §Æc tr−ng ho¹t ®éng: TruyÒn ®¹t s¶n phÈm nghÖ thuËt cña chñ thÓ s¸ng t¹o cho chñ thÓ th−ëng thøc thÈm mÜ. Tõ nh÷ng s¸ng t¹o hä l¹i t¹o ra nh÷ng t¸c phÈm s¸ng t¹o míi. - §iÒu kiÖn: + Am hiÓu s©u s¾c gi¸ trÞ trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt. + Cã n¨ng khiÕu biÓu hiÖn vµ çc ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn phï hîp víi çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt cô thÓ. e- Chñ thÓ thÈm mÜ tæng hîp: - §Æc tr−ng ho¹t ®éng: Cã thÓ thùc hiÖn ®−îc mäi ho¹t ®éng cña çc nhãm chñ thÓ thÈm mÜ nãi trªn - §iÒu kiÖn: Bao gåm ®−îc nhiÒu n¨ng lùc, cã n¨ng khiÕu ®Æc biÖt.

II- Kh¸i niÖm ý thøc thÈm mü: 1- B¶n chÊt cña ý thøc thÈm mü:

a- ý thøc thÈm mÜ lµ mét hµnh th¸i ý thøc x· héi.

- ý thøc thÈm mÜ ph¶n ¸nh tån t¹i ®êi sèng x· héi.

- ý thøc thÈm mÜ cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng trë l¹i c¶i biÕn ®êi sèng x·

héi.

b- ý thøc thÈm mÜ ph¶n ¸nh ®êi sèng b»ng h×nh t−îng

giµu t×nh c¶m x· héi thÈm mÜ.

- H×nh t−îng - c¶m tÝnh lµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña kh¸ch thÓ

thÈm mÜ trong chñ thÓ thÈm mÜ. Trong ý thøc thÈm mÜ, çi thÈm mÜ kh«ng bao giê lµ nh÷ng kh¸i niÖm kh« cøng, phiÕn diÖn mµ lu«n hiÖn diÖn mét çch toµn diÖn, cô thÓ c¶m tÝnh, sinh ®éng nh− sù thËt ngoµi ®êi. §©y lµ mét thÕ m¹nh cña ý thøc thÈm mÜ trong viÖc nhËn thøc thÕ giíi trong tr¹ng th¸i vèn cã cña nã. Ng−êi cã ý thøc thÈm mÜ lµ ng−êi cã ®−îc mét kho tµng hÕt søc phong phó vÒ h×nh t−îng thÈm mÜ. VÝ dô ý thøc vÒ çi ®Ñp cña con ng−êi ph¶i lµ h×nh ¶nh vÒ nh÷ng con ng−êi cô thÓ víi nh÷ng lêi nãi, hµnh ®éng,


cö chØ, d¸ng vÎ cô thÓ. Bëi vËy, gi¸o dôc ý thøc thÈm mÜ cho häc sinh tr−íc hÕt ph¶i cho çc em tiÕp xóc víi çi thÈm mÜ tån t¹i trong nh÷ng h×nh t−îng - c¶m tÝnh.

- T×nh c¶m x· héi thÈm mÜ: ®ã lµ nh÷ng rung ®éng nh÷ng

c¶m xóc mang tÝnh x· héi s©u s¾c. T×nh c¶m thÈm mÜ lu«n lµ mèi quan hÖ hµi hoµ gi÷a chñ thÓ thÈm mÜ vµ kh¸ch thÓ thÈm mÜ (t¸n th−ëng hoÆc kh«ng, trªn c¬ së çi thÈm mÜ).

c- ý thøc thÈm mÜ cã tÝnh chÊt v« t−, kh«ng vô lîi,

kh«ng v× nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt trùc tiÕp, g¾n víi çi ch©n, thiÖn, mÜ.

2- Çc ph¹m trï biÓu hiÖn cña ý thøc thÈm mÜ: 2a- C¶m xóc thÈm mü: - C¶m xóc lµ "Rung ®éng trong lßng khi tiÕp xóc víi mét sù viÖc g×".7 T×nh c¶m lµ "Sù rung ®éng tr−íc mét ®èi t−îng cã liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n nhu cÇu cña b¶n th©n"8. Nãi chung, sù rung ®éng lµ biÓu hiÖn c¶m xóc, t×nh c¶m ®−îc xuÊt hiÖn khi cã sù tiÕp xóc cña con ng−êi vµ ®êi sèng. C¶m xóc thÈm mÜ lµ nh÷ng rung ®éng, t¹o nªn t×nh c¶m thÈm mÜ cña chñ thÓ thÈm mÜ khi tiÕp xóc víi kh¸ch thÓ thÈm mÜ. Nãi çch kh¸c ®ã lµ dÊu hiÖu khi quan hÖ thÈm mÜ ®−îc thiÕt lËp, lµ biÓu hiÖn cña ý thøc thÈm mÜ. - §iÒu kiÖn cña c¶m xóc thÈm mÜ: Khi kh¸ch thÓ thÈm mÜ gÆp gì chñ thÓ thÈm mÜ - con ng−êi cã kh¶ n¨ng c¶m thô thÈm mÜ. Tøc lµ khi xuÊt hiÖn quan hÖ thÈm mÜ.

- TÝnh chÊt cña c¶m xóc thÈm mÜ: v« t−, kh«ng vô lîi, thuéc

lÜnh vùc tinh thÇn, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét c¶m gi¸c mang tÝnh chÊt sinh lÝ, kh«ng ph¶i lµ ph¶n øng thuÇn tuý mang tÝnh b¶n n¨ng. C¶m xóc thÈm mÜ lµ " c¶m xóc tinh thÇn" (Marx). C¶m xóc

7 Hoµng Phª (chñ biªn), Tõ ®iÓn tiÕng Viªt, NXB KHXH - TT tõ ®iÓn hoc, H. 1994, tr 104 8 (nh− trªn) , tr. 962


thÈm mÜ kh«ng chØ lµ c¶m tÝnh mµ bao gåm trong nã nh÷ng nh©n

tè lÝ tÝnh, trÝ tuÖ, th«ng minh. - C¶m xóc thÈm mÜ thÓ hiÖn ë nhiÒu tr¹ng th¸i, nhiÒu cÊp ®é, tuú vµo mèi quan hÖ thÈm mÜ. - Vai trß chøc n¨ng cña c¶m xóc thÈm mÜ ®èi víi con ng−êi: + Trong viÖc nhËn thøc kh¸m ph¸ thùc t¹i nãi chung: gióp cho con ng−êi nh©n thøc ®−îc nÐt phong phó sinh ®éng, çi tinh tÕ ®éc ®¸o trong mäi sù vËt, hiÖn t−îng cña thÕ giíi. §iÒu nµy çc ngµnh khoa häc sö dông çc phÐp l« gÝch th−êng khã ®¹t ®−îc. + Trong viÖc hoµn thiÖn con ng−êi: c¶m xóc thÈm mÜ cã ¶nh h−ëng tÝch cùc, m¹nh mÏ ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch t©m hån con ng−êi, cho nã cã sù c©n ®èi hµi hoµ toµn diÖn. Bielinxki ®· nãi " C¶m xóc vÒ çi kiÒu diÔm lµ mét ®iÒu kiÖn lµm nªn phÈm gi¸ con ng−êi: ph¶i cã nã míi cã ®−îc trÝ tuÖ, ph¶i cã nã nhµ b¸c häc míi cÊt m×nh lªn tíi nh÷ng t− t−ëng tÇm cì thÕ giíi (…) ph¶i cã nã ng−êi céng s¶n míi cã thÓ hiÕn d©ng cho tæ quèc c¶ nh÷ng hoµi väng çc nh©n lÉn nh÷ng lîi Ých riªng t− cña m×nh; ph¶i cã nã con ng−êi míi cã thÓ kh«ng quÞ ng· d−íi søc ®Ì nÆng trÜu cña cuéc ®êi vµ lµm nªn nh÷ng chiÕn c«ng"9. Mar Minski, nhµ b¸c häc vÒ trÝ th«ng minh nh©n t¹o, ®ang cã dù ®Þnh chÕ t¹o m¸y tÝnh biÕt c¶m xóc, theo «ng khi ®ã míi cã thÕ cã lo¹i m¸y th«ng minh thùc sù.

+ Trong nghÖ thuËt: gióp con ng−êi th−ëng thøc, c¶m thô, s¸ng t¹o. Thùc tÕ cã rÊt nhiÒu vÝ dô vÒ c¶m xóc thÈm mÜ s«i ®éng d©ng

trµo ®· kh¬i nguån cho nh÷ng s¸ng t¸c nghÖ thuËt vÜ ®¹i. C¶m xóc,

t×nh c¶m thÈm mÜ lµ tham gia vµo cÊu tróc cña h×nh t−îng nghÖ

thuËt: h×nh t−îng lµ mét kh¸ch thÓ tinh thÇn, lµ t×nh c¶m thÈm mÜ 9 Iu.A. Lukin - V.C Skateroskov, Nguyªn lÝ mÜ häc Marx - Lªnin, NXB S¸ch gi¸o khoa Marx - Lªnin , H. 1984. (dÉn theo Lª V¨n D−¬ng, S§D, tr 48)


®−îc kh¸ch thÓ ho¸. YÕu tè t×nh c¶m ®ã ®· t¹o ra nh÷ng n¨ng lùc t¸c ®éng lín lao cña h×nh t−îng nghÖ thuËt. Nãi chung mäi chñ

thÓ thÈm mÜ ®Òu cÇn cã c¶m xóc thÈm mÜ. 2 b - ThÞ hiÕu thÈm mü: b1* Kh¸i niÖm: ThÞ hiÓu thÈm mÜ lµ n¨ng lùc chñ quan

trong viÖc tiÕp nhËn, lù¹ chän, x¸c ®Þnh, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ thÈm mÜ

cña çc sù vËt hiÖn t−îng kh¸ch quan, theo çc chuÈn mùc cña çi

®Ñp cÇn cã (lÝ t−ëng), ®−îc biÓu hiÖn qua th¸i ®é, t×nh c¶m, c¶m

xóc nh− khen hay chª, thÝch hay kh«ng thÝch, tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n,... cña con ng−êi.

b2* Quan ®iÓm vÒ thÞ hiÕu thÈm mÜ:

- Ph¸i duy c¶m : thÞ hiÕu lµ "çi thu hót chóng ta chó ý tíi ®èi t−îng b»ng t×nh c¶m", lµ "t×nh c¶m vÒ çi ®Ñp"10. - Ph¸i duy lÝ : "thÞ hiÕu lµ n¨ng lùc nhËn xÐt vÒ çi mµ ®«ng ®¶o mäi ng−êi thÝch hay kh«ng thÝch"; vµ kh«ng nhËn xÐt vÎ ®Ñp theo Ên t−îng ban ®Çu mµ ph¶i suy nghÜ, t− duy11. b3* §Æc tr−ng:

- LÊy çi ®Ñp cÇn cã, çi ®Ñp lÝ t−ëng lµm th−íc ®o, lµ chuÈn mùc cho viÖc ®Þnh gi¸ thÈm mÜ vµ x¸c ®Þnh së thÝch thÈm mÜ - Cã sù thèng nhÊt hµi hoµ gi−· t×nh c¶m vµ lÝ trÝ, c¶m xóc vµ trÝ tuÖ. + Sù ®¸nh gi¸ nÕu thiÕu c¶m xóc th× mÊt h¼n nÐt riªng t−

phong phó ®a d¹ng, nÕu thiÕu lÝ trÝ th× dÔ sai lÇm vµ kh«ng ®¸ng tin cËy. + §iÒu nµy dÉn ®Õn hiÖn t−îng cao thÊp trong thÞ hiÓu thÈm mÜ cña con ng−êi. Çi ®óng ®¾n vµ hîp lÝ trong sù ph©n ®Þnh ®Ñp hay kh«ng ®Ñp, th¸i ®é thÝch hay kh«ng thÝch phô thuéc rÊt nhiÒu

10 DÉn theo Lª V¨n D−¬ng, Lª Hång Lùc, Lª Hång V©n, MÜ häc ®¹i c−¬ng, NXB Gi¸o duc, 1999 . tr 49 11 Nh− trªn, tr 49


vµ tr×nh ®é v¨n ho¸, tr×nh ®é häc vÊn, ®Æc biÖt lµ tri thøc nghÖ thuËt, kinh nghiÖm thÈm mÜ cña mçi ng−êi. + Bµi häc: CÇn ph¶i n©ng cao tri thøc thÈm mÜ cho con

ng−êi

- ThÓ hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tÝnh ç nh©n vµ tÝnh x· héi: + TÝnh chÊt ç nh©n cña thÞ hiÓu thÈm mÜ:

ThÞ hiÕu th©m mÜ thÓ hiÖn ë çi "gu", çi "khiÕu", lµ së thÝch riªng cña mçi con ng−êi vÒ ph−¬ng diÖn thÈm mÜ. ThÞ hiÕu thÈm mÜ rÊt ®a d¹ng, phong phó sinh ®éng gãp phËn t¹o ra sù ®a d¹ng cña thÞ hiÕu x· héi, kÝch thÝch s¶n xu¸t ph¸t triÓn. Bµi häc: CÇn ph¶i t«n träng vµ ph¸t huy nh÷ng së thÝch, thÞ hiÓu thÈm mÜ ç nh©n. §©y lµ vÊn ®Ò nh©n quyÒn vµ cßn lµ vÊn ®Ò t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t huy tµi n¨ng ç nh©n ®ãng gãp cho sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi. Nãi vÒ sù nghiÖp v¨n häc, Lª-nin cã ý kiÕn rÊt ®óng ®¾n nh− sau: "Kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc r»ng sù nghiÖp v¨n häc, Ýt chÞu ®−îc h¬n hÕt sù san b»ng, sù b×nh qu©n m¸y mãc sù thèng trÞ cña sè ®«ng víi sè Ýt. Kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc r»ng trong sù nghiÖp nµy cÇn ph¶i ®¶m b¶o mét ph¹m vi hÕt søc réng r·i cho s¸ng kiÕn ç nh©n, cho nh÷ng thiªn h−íng ç nh©n, cho suy nghÜ vµ t−ëng t−îng, cho hinhd thøc vµ cho néi dung"12. + TÝnh chÊt x· héi cña thÞ hiÕu thÈm mÜ: T«n träng thÞ hiÕu ç nh©n kh«ng ®ång nghÜa víi viÖc tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh chÊt çc nh©n cña thÞ hiÕu. Thùc tÕ khã cã thÓ hoµn toµn ®ång ý víi ý kiÕn cña Kant: "thÞ hiÕu lµ çi kh«ng thÓ tranh

12 Lªnin bµn vÒ v¨n hãa v¨n häc, NXB. V¨n hoc, H.1977, tr 75.


c·i vÒ nã ®−îc"13. Bëi lÏ, c¸ nh©n bao hêi còng lµ mét thµnh viªn cña x· héi. ThÞ hiÕu thÈm mÜ cã tÝnh chÊt x· héi, v× lu«n bÞ chi phèi bëi c¾c yÕu tè :giai cÊp, løa tuæi, nghÒ nghiÖp, thêi ®¹i, d©n téc,... b4*- Vai trß: thÞ hiÕu thÈm mÜ lµ "mét thø ®iÓu khiÓn ®éc ®¸o ho¹t ®éng thÈm mÜ vµ c¶m thô thÈm mÜ cña con ng−êi"14. b5*- VÊn ®Ò båi d−ìng thÞ hiÕu thÈm mÜ cho con ng−êi: + RÊt cÇn thiÕt, rÊt quan träng + Cã thÓ båi d−ìng ®−îc B6*- VÊn ®Ò thÞ hiÕu nghÖ thuËt: ThÞ hiÕu nghÖ thuËt lµ sù cô thÓ ho¸ cña thÞ hiÕu thÈm mÜ trong ph¹m vi tiÕp nhËn vµ ®¸nh gi¸ t¸c phÈm nghÖ thuËt. ThÞ hiÕu thÈm mÜ vµ thÞ hiÕu nghÖ thuËt g¾n bã chÆt chÏ vµ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau trong suèt qu¸t tr×nh ph¸t triÓn thÈm mÜ vµ nghÖ thuËt cña x· héi. Tr×nh ®é tÝnh chÊt thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c«ng chóng phô thuéc rÊt nhiÒu vµ chÊt l−îng nghÖ thuËt.NghÖ thuËt nµo th× c«ng chóng Êy. Ng−îc l¹i tr×nh ®é c«ng chóng ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn nghÖ thuËt. "NÕu anh muèn th−ëng thøc nghÖ thuËt th× tr−íc hÕt anh ph¶i ®−îc gi¸o dôc vÒ nghÖ thuËt" (Marx)15 2c- Lý t−ëng thÈm mü: c1- Kh¸i niÖm lÝ t−ëng: Lµ h×nh dung, lµ kh¸t väng vÒ nh÷ng g× hoµn thiÖn nhÊt, tèt

®Ñp nhÊt mµ con ng−êi cho r»ng cÇn ph¶i phÊn ®Êu ®Ó ®¹t tíi. LÝ t−ëng cã vai trß rÊt lín ®èi víi con ng−êi. "Khi tù nhiªn

t−íc mÊt ë con ng−êi c¸i kh¶ n¨ng ®i bèn ch©n, th× nã ®· cho con

13 Lª V¨n D−¬ng,... S§D, tr 52. 14 Iu.A. Lukin - V.C Skateroskov, Nguyªn lÝ mÜ häc Marx - Lªnin, NXB S¸ch gi¸o khoa Marx - Lªnin , H. 1984. (dÉn theo Lª V¨n D−¬ng, S§D, tr 38) 15 Marx - Engels, TuyÓn tËp, TËp I, NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1980, tr 136.


ng−êi mét çi gËy chèng ®ã lµ lÝ t−ëng. Vµ tõ bÊy giê con ng−êi lao tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp vµ cao c¶ h¬n"16. Kh«ng bao giê tån t¹i mét lÝ t−ëng chung, trõu t−îng. LÝ

t−ëng lu«n g¾n víi mét lÜnh vùc ho¹t ®éng cô thÓ nµo ®ã cña con

ng−êi: LÝ t−ëng chÝnh trÞ, lÝ t−ëng ®¹o ®øc, lÝ t−ëng t«n gi¸o, lÝ t−ëng thÈm mÜ,...

LÝ t−ëng, xÐt vÒ b¶n chÊt còng lµ sù ph¶n ¸nh, nh−ng lµ sù ph¶n ¸nh v−ît tr−íc, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ph¶n ¸nh nh÷ng çi ®·

cã trong hiÖn thùc mµ hoµn toµn cã thÓ ph¶n ¸nh nh÷ng çi ch−a cã trong hiÖn thùc - hiÖn thùc trong t−¬ng lai, ®ang hoµn thiÖn. c2- Kh¸i niÖm lÝ t−ëng thÈm mÜ: G¾n chÆt chÏ, cã sù thèng nhÊt (tÊt nhiªn kh«ng ph¶i ®ång

nhÊt) vÒ t− t−ëng víi çc lÝ t−ëng x· héi kh¸c: lÝ t−ëng ®¹o ®øc vµ

lÝ t−ëng chÝnh trÞ. §èi t−îng ph¸n ¸nh cña lÝ t−ëng thÈm mÜ: KhÝa c¹nh thÈm mÜ

cña hiÖn thùc: çi ®Ñp, çi cao c¶. Ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh cña lÝ t−ëng thÈm mÜ: theo ph−¬ng thøc t− duy h×nh t−îng, th«ng qua nh÷ng h×nh ¶nh thùc trong ®êi

sèng vµ h×nh th−îng thùc trong nghÖ thuËt, ®−îc c¶m nhËn th«ng qua nh÷ng gi¸c quan ®· ®−îc thÈm mÜ ho¸ cao ®é (tai, m¾t). So víi çc h×nh thøc kh¸c cña ý thøc thÈm mÜ, lÝ t−ëng thÈm mÜ tá ra tù do h¬n trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh ®èi t−îng. Nã kh«ng

phï thuéc vµo thùc tÕ ®èi t−îng ®· tån t¹i hay ch−a, v−ît lªn trªn nh÷ng dÊu Ên chñ quan, lµ kÕt qu¶ cña sù tæng hîp, kh¸i qu¸ mang tÝnh kh¸ch quan s©u s¾c nh÷ng kinh nghiÖm, quan ®iÓm thÈm mÜ kh«ng chØ cña mét çc nh©n mµ cña c¶ mét tÇng líp x· héi, mét thêi ®¹i nhÊt ®Þnh.

16 Lª V¨n D−¬ng,... S§D, tr 60


Vai trß, vÞ trÝ: LÝ t−ëng thÈm mi trë thµnh h×nh thøc cao nhÊt

cña ý thøc thÈm mÜ, thµnh "khu«n vµng th−íc ngäc" cho viÖc nhËn thøc, ®¸nh gi¸, s¸ng t¹o çc gi¸ trÞ thÈm mÜ trong ®êi sèng còng nh− trong nghÖ thuËt. c3- LÝ t−ëng thÈm mÜ trong nghÖ thuËt: Ho¹t ®éng c¬ b¶n cña lÝ t−ëng thÈm mÜ vÉn lµ ë nghÖ thuËt. Trong thÕ giíi nghÖ thuËt, lÝ t−ëng thÈm mÜ ®−îc thÓ hiÖn mét çch trän vÑn nhÊt. Trong nghÖ thuËt, lÝ t−ëng thÈm mÜ biÓu hiÖn tËp trung ë hÖ thèng h×nh t−îng nghÖ thuËt: H×nh t−îng nghÖ thuËt lµ h×nh thøc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt cuéc sèng, çi thÓ hiÖn râ nhÊt lÝ t−ëng thÈm mÜ cña nghÖ sÜ. Nh÷ng nh©n vËt chÝnh diÖn, tÝch cùc, trùc tiÕp (cßn nh÷ng nh©n vËt ph¶n diÖn, gi¸n tiÕp ) mang lÝ t−ëng thÈm mÜ cña nghÖ sÜ. NghÖ thuËt lµ mét ph−¬ng diÖn ®Æc biÖt quan trong trong viÖc gi¸o dôc lÝ t−ëng thÈm mÜ cao ®Ñp cho nh©n d©n lao déng

NhËn xÐt chung:

Sù ph©n chia ý thøc thÈm mÜ nh− trªn ®Ó tiÖn quan s¸t vµ nghiªn cøu, hoµn toµn mang tÝnh chÊt gi¶ ®Þnh. Thùc tÕ ý thøc thÈm mÜ lu«n tån t¹i trong mét thÓ thèng nhÊt biÖn chøng, trong ®ã mäi yÕu tè cã sù hoµ quÖn vµo nhau.

Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn Suy nghÜ Th¶o luËn

(Liªn quan ®Õn kiÓm tra - ®¸nh gi¸) KT- §G th−êng xuyªn 1- Tr×nh bµy nh÷ng quan niÖm vÒ chñ thÓ thÈm mÜ. 2- Nªu vµ gi¶i thÝch ng¾n gän kh¸i niÖm chñ thÓ thÈm mÜ theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng. 3- ThÕ nµo lµ chñ thÓ th−ëng thøc thÈm mÜ, chñ thÓ s¸ng t¹o thÈm mÜ?


4- ThÕ nµo lµ chñ thÓ ®Þnh h−íng thÈm mÜ, chñ thÓ biÓu hiÖn thÈm mÜ, chñ thÓ thÈm mÜ tæng hîp? 5- Nªu b¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ. 6- Gi¶i thÝch ng¾n gän ph¹m trï c¶m xóc thÈm mü. 7- Gi¶i thÝch ng¾n gän ph¹m trï thÞ hiÕu thÈm mü. 8- Gi¶i thÝch ng¾n gän ph¹m trï lý t−ëng thÈm mü. KT- §G gi÷a k× 1- §¸nh gi¸ quan niÖm cña çc nhµ sinh vËt häc vÒ chñ thÓ thÈm mÜ. 2- §¸nh gi¸ quan niÖm duy vËt biÖn chøng vÒ chñ thÓ thÈm mÜ. 3- Cã nªn rÌn luþªn ®Ó cã phÈm chÊt cña mäi h×nh thøc chñ thÓ thÈm mÜ? 4- Ph©n tÝch vai trß, chøc n¨ng cña c¶m xóc thÈm mÜ ®èi víi con ng−êi. 5- Cã cÇn vµ cã thÓ båi d−ìng thÞ hiÕu thÈm mÜ cho con ng−êi kh«ng? 6- T¹i sao cã thÓ nãi lÝ t−ëng thÈm mÜ lµ "khu«n vµng th−íc ngäc" cho viÖc nhËn thøc ®¸nh gi¸, s¸ng t¹o mäi gi¸ trÞ thÈm mÜ trong ®êi sèng còng nh− trong nghÖ thuËt? KT- §G cuèi k× 1- B×nh luËn ý kiÕn cña C. M¸c: "ChØ cã con ng−êi míi cã kh¶ n¨ng "nhµo nÆn vËt chÊt theo qui luËt cña çi ®Ñp" 2- Cã ng−êi cho r»ng chØ cã nghÖ sÜ míi cã phÈm chÊt cña chñ thÓ thÈm mÜ. ý kiÕn cña b¹n? 3- B×nh luËn c©u nãi cña Bielinxki: "C¶m xóc vÒ çi kiÒu diÔm lµ mét ®iÒu kiÖn lµm nªn phÈm gi¸ con ng−êi: ph¶i cã nã míi cã ®−îc trÝ tuÖ, ph¶i cã nã nhµ b¸c häc míi cÊt m×nh lªn tíi nh÷ng t− t−ëng tÇm cì thÕ giíi (…) ph¶i cã nã ng−êi céng s¶n míi cã thÓ hiÕn d©ng cho tæ quèc c¶ nh÷ng hoµi väng çc nh©n lÉn nh÷ng lîi Ých riªng t− cña m×nh; ph¶i cã nã con ng−êi míi cã thÓ kh«ng quÞ ng· d−íi søc ®Ì nÆng trÜu cña cuéc ®êi vµ lµm nªn nh÷ng chiÕn c«ng" . 4 - B×nh luËn c©u nãi cña E. Kant: "Çi ®Ñp kh«ng ph¶i ë ®«i m¸ hång cña ng−êi thiÕu n÷ mµ ë ®«i m¾t cña kÎ si t×nh."


Ch−¬ng IV

Kh¸ch thÓ thÈm

Môc tiªu: - N¾m ®−îc kh¸i niÖm kh¸ch thÓ thÈm mÜ - HiÓu râ çc phô trï c¬ b¶n cña kh¸ch thÓ thÈm mÜ: çi ®Ñp, çi cao c¶, çi bi , çi hµi

Nh÷ng néi dung chÝnh I- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ, Çi thÈm mÜ 1- Kh¸ch thÓ thÈm mÜ lµ ph−¬ng diÖn hîp thµnh mèi quan hÖ thÈm mÜ cña con ng−êi víi thÕ giíi hiÖn thùc, lµ sù kh¸i qu¸t nh÷ng hiÖn t−îng thÈm mÜ kh¸ch quan trong hiÖn thùc thµnh çc ph¹m trï thÈm mÜ c¬ b¶n nh−: çi ®Ñp, çi cao c¶, çi bi, çi hµi. 2- Çi thÈm mÜ: Ph¹m trï bao qu¸t çc ph¹m trï thÈm mÜ c¬ b¶n nãi trªn.

II- Çi ®Ñp 1- Çi ®Ñp lµ g×? a- VÞ trÝ cña cña çi ®Ñp trong quan hÖ thÈm mÜ:

- Çi ®Ñp hiÖn diÖn kh¾p n¬i: ë ®©u cã cuéc sèng, cã lao

®éng lµ ë ®ã cã çi ®Ñp. Bëi lÏ cuéc sèng cã nhiÒu khã kh¨n gian khæ, chÝnh çi ®Ñp ®· ®em l¹i niÒm vui, niÒm h¹nh phóc, n©ng ®ì con ng−êi v−ît qua tÊt c¶ nh÷ng trë ng¹i ®Ó v−¬n lªn, ®Ó lu«n lu«n s¸ng t¹o. Çi ®Ñp lµ khëi nguyªn cho quan hÖ thÈm mÜ gi÷a con ng−êi vµ hiÖn thùc. - Víi t− çch lµ chñ thÓ thÈm mÜ, con ng−êi lu«n t×m tßi,

kh¸m ph¸, s¸ng t¹o, kh¸t väng çi ®Ñp. Bëi vËy çi ®Ñp lµ ph¹m trï xuÊt hiÖn sím nhÊt trong lÞch sö mÜ häc. Vµ mÆc dï cã rÊt nhiÒu çch hiÓu kh¸c nhau, nh−ng çi ®Ñp bao giê còng ®−îc coi lµ


tiªu chuÈn quan träng nhÊt, phæ biÕn nhÊt, trung t©m nhÊt ®Ó con

ng−êi ®¸nh gi¸ ®êi sèng vÒ mÆt thÈm mÜ. Con ng−êi lu«n lÊy çi

®Ñp (®Ñp hay kh«ng ®Ñp) lµm th−íc ®o cho mäi sù vËt hiÖn t−îng quanh m×nh. - VÒ phÝa kh¸ch thÓ thÈm mÜ, çi ®Ñp lµ trung t©m cña

çi thÈm mÜ, çi ®Ñp cã liªn quan rÊt chÆt chÏ víi çc ph¹m trï mÜ häc kh¸c: Nh×n chung, çi hµi lµ çi ®Ñp gi¶ danh bÞ bãc trÇn, çi bi lµ çi ®Ñp bÞ thÊt b¹i, çi cao c¶ lµ çi ®Ñp ë ®Ønh cao vµ çi xÊu xa thÊp hÌn lµ phÝa ®èi lËp cña çi ®Ñp. Tãm l¹i: dï ë ph−¬ng diÖn nµo çi ®Ñp còng ë vÞ trÝ trung t©m cña quan hÖ thÈm mÜ. b- B¶n chÊt cña çi ®Ñp: * Sù phøc t¹p trong viÖc x¸c ®Þnh: LÝ do c¶ hai phÝa chñ quan vµ kh¸ch quan. + Çi ®Ñp trong hiÖn thùc hÕt søc ®a d¹ng, phong phó

(chñng lo¹i, kÝch th−íc, mµu s¾c, ®−êng nÐt, cÊu tróc,...). Con ng−êi dÔ dµng chØ ra çi nµy ®Ñp, çi kia ®Ñp, çi nµy lµm cho ta dÔ chÞu, bít phiÒn muén, çi kia lµm cho ta phÊn chÊn,... Nh−ng khi cÇn cã mét kh¸i qu¸t, mét ch©n lÝ th× l¹i hÕt søc khã kh¨n.

+ Çch ®¸nh gÝa cña mçi ng−êi vÒ çi ®Ñp l¹i kh«ng

ph¶i bao giê còng thèng nhÊt. Cïng mét sù vËt, ng−êi th× thÝch, ng−êi th× kh«ng,... * Çc quan ®iÓm tr−íc Marx: + Khuynh h−íng duy t©m kh¸ch quan: Platon, Hegel + Khuynh h−íng duy t©m chñ quan: Hume, Lalo, Kant + Khuynh h−íng duy vËt: Aristotle * Quan ®iÓm cña çc nhµ mÜ häc d©n chñ Nga, thÕ kØ XIX, ®¹i biÓu lµ Tsern−xshevski:


* Quan ®iÓm mac-xÝt: B¶n chÊt cña çi ®Ñp lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a hai nh©n tè kh¸ch quan vµ chñ quan. + B¶n chÊt cña çi ®Ñp g¾n liÒn víi phÈm chÊt kh¸ch quan cña sù vËt: Mét sù vËt, hiÖn t−îng cã kÝch th−íc, ®−êng nÐt,

©m thanh, mµu s¾c, nhÞp ®iÖu,...®−îc cÊu tróc hµi hoµ, c©n ®èi th× lu«n cã kh¶ n¨ng gîi lªn ë con ng−êi ý niÖm vÒ çi ®Ñp, mét ý

thøc thÈm mÜ tÝch cùc.ý niÖm vÒ çi ®Ñp trong con ng−êi ch¼ng

qua lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng tÝnh chÊt thÈm mÜ kh¸ch quan cña hiÖn thùc. Con ng−êi nÕu bÞ biÖt lËp, t¸ch rêi víi mäi sù vËt, hiÖn t−îng ®êi sèng th× kh«ng cã ý niÖm vÒ çi ®Ñp. + Tuy nhiªn b¶n chÊt cña çi ®Ñp cßn bao hµm nh÷ng quan niÖm chñ quan cña con ng−êi. Kh«ng ph¶i çi g× phï hîp víi qui luËt hµi hoµ c©n ®èi ®Òu cã ®−îc sù thèng nhÊt ë mäi ng−êi vÒ sù ®¸ng gi¸ vÒ çi ®Ñp. Cã nh÷ng con ng−êi h×nh thøc xÊu xÝ nh−ng phÈm chÊt t©m hån hä vÉn ®−îc coi lµ hiÖn th©n cña çi ®Ñp vµ ng−îc l¹i. * VËy, çi ®Ñp lµ g×? + Lµ nh÷ng çi hoµn thiÖn, hµi hoµ phï hîp víi quan niÖm cña

con ng−êi. + Lµ çi phï hîp víi lÝ t−ëng cña con ng−êi.

+ Lµ çi "ch©n", "thiÖn" theo quan niÖm cña con ng−êi.

Tho¶ m·n ®−îc ba yÕu tè ®ã lµ çi ®Ñp cã tÝnh chÊt lÝ t−ëng. (Trong thùc tÕ khã cã thÓ cã ®−îc sù hoµn thiÖn nµy)

Nh×n chung çi g× h−íng con ng−êi tíi nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ tÝch cùc nh− sù hoµn thiÖn, tèt t−¬i, no ®ñ, h¹nh phóc, ...lµ çi ®Ñp.

"Çi ®Ñp lµ cuéc sèng" (Tsern−shevski), "Çi ®Ñp lµ sù mêi gäi h¹nh phóc." (Standan). * Nh÷ng yÕu tè chi phèi quan niÖm cña con ng−êi vÒ çi ®Ñp:


+ LÞch sö- x· héi: Giai cÊp, chÕ ®é x· héi, thêi ®¹i... + D©n téc: V¨n ho¸ kh¸c nhau, quan niÖm vÒ çi ®Ñp còng kh¸c nhau. Bëi vËy, trong thêi ®¹i hiÖn nay, viÖc ®Þnh gi¸, s¸ng t¹o çi ®Ñp rÊt cÇn kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a çi ®Ñp b¶n s¾c truyÒn thèng d©n téc vµ çi ®Ñp hiÖn ®¹i, ph¶i cã quan ®iÓm ®óng ®¾n trong viÖc kÕ thõa vµ çch t©n, d©n téc vµ nh©n lo¹i. + Ç nh©n: Tuæi t¸c, vèn v¨n ho¸, nghÒ nghiÖp, hoµn c¶nh riªng (ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê - NguyÔn Du).

* Tãm l¹i: Çi ®Ñp lµ mét ph¹m trï mÜ häc dïng ®Ó chØ mét phÈm chÊt thÈm mÜ cña sù vËt, hÞªn t−îng khi nã phï hîp víi quan niÖm cña con ng−êi vÒ sù hoµn thiÖn, hµi hoµ vµ lÝ t−ëng, cã kh¶ n¨ng gîi lªn ë con ng−êi mét th¸i ®é thÈm mÜ tÝch cùc. 2 - Çc lÜnh vùc cña çi ®Ñp: a- Çi ®Ñp trong tù nhiªn: - Do t¹o ho¸ t¹o ra tån t¹i kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµ ý muèn chñ quan cña con ng−êi - ThÕ giíi v« sinh nh− s«ng nói, biÓn, trêi,...; - ThÕ giíi h÷u sinh nh− c©y cèi, ®éng vËt, con ng−êi,... b- Çi ®Ñp trong x· héi: - Do con ng−êi t¹o ra trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Bao gåm: Çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ vËt thÓ, phi vËt thÓ. - Çi ®Ñp trong lao ®éng s¶n xuÊt: Con ng−êi t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm võa cã gi¸ trÞ sö dông võa cã gi¸ trÞ thÈm mÜ tÝch cùc ®èi víi x· héi. §iÒu nµy phô thuéc vµo ba yÕu tè: Chñ thÓ s¶n xuÊt ®ång thêi lµ chñ thÓ thÈm mÜ; chñ thÓ thÈm mÜ thuéc nhãm chñ thÓ s¸ng t¹o thÈm mÜ; s¶n phÈm cã kh¶ n¨ng trë thµnh kh¸ch thÓ thÈm mÜ.


- Çi ®Ñp trong çc quan hÖ x· héi: C¬ së kh¸ch quan: c«ng b»ng, tù do, d©n chñ, b¸c ¸i, v¨n minh. C¬ së chñ quan: mçi ç nh©n ph¶i lµ mét chñ thÓ thÈm mÜ cã vèn v¨n ho¸ s©u réng. - VÎ ®Ñp h×nh thÓ, tÝnh çch, t©m hån con ng−êi còng lµ s¶n phÈm x· héi. Con ng−êi ®· thÈm mÜ ho¸ chÝnh b¶n th©n m×nh. c - Çi ®Ñp trong nghÖ thuËt: - Thèng nhÊt víi cuéc sèng - Cã tÝnh chÊt ®iÓn h×nh. (Mét ng−êi l¹ quen biÕt) - Cã tÝnh biÓu c¶m rÊt cao. - Cã tÝnh toµn vÑn c¶ néi dung vµ h×nh thøc. 3- Çi xÊu xa, thÊp hÌn: a- Kh¸i niÖm: Çi xÊu lµ mét ph¹m trï mÜ häc ph¶n ¸nh chÊt

phi thÈm mÜ cña çc sù vËt hiÖn t−îng trong hiÖn thùc, khi nã kh«ng phï hîp víi quan niÖm cña con ng−êi vÒ sù hoµn thiÖn, hµi hoµ vµ lÝ t−ëng, nã th−êng gîi lªn ë con ng−êi mét th¸Ý ®é thÈm mÜ tiªu cùc. b- Néi dung: - Kh¸ch thÓ phi thÈm mÜ (kh«ng cã sù hµi hoµ vµ hoµn thiÖn thÈm mÜ): + CÊu tróc, phÈm chÊt: thiÕu hôt, mÐo mã, lÖch l¹c, gi¶ dèi, tµn b¹o,... + Quan hÖ víi m«i tr−êng: kh«ng phï hîp, kh«ng t−¬ng xøng - Sù ®èi lËp gi÷a chñ thÓ thÈm mÜ vµ kh¸ch thÓ thÈm mÜ. + Kh«ng ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu, lÝ t−ëng cña chñ thÓ thÈm mÜ. + T¹o ra nh÷ng c¶m xóc thÈm mÜ tiªu cùc: ch¸n ghÐt, bÊt m·n. - T¹o ra nh÷ng çi phi gi¸ trÞ, th¸i ®é thÈm mÜ tiªu cùc: + ¤ nhiÔm m«i tr−êng sèng, chÊt l−îng sèng bÞ gi¶m sót + H×nh thµnh ý thøc thÈm mÜ mÐo mã lÖch l¹c, cã h¹i cho x· héi còng nh− b¶n th©n mçi ç nh©n.


c- Çc lÝnh vùc biÓu hiÖn: - Trong tù nhiªn: Nh÷ng sù vËt hiÖn t−îng lµm cho con

ng−êi kinh sî, dÉn ®Õn sù huû diÖt.

- Trong x· héi: + Nh÷ng s¶n phÈm cã h¹i cho con ng−êi

(s¶n xuÊt bÊt chÊp tÊt c¶, chØ v× lîi nhuËn Ých kØ). + Nh÷ng quan hÖ x· héi phi lÝ b¹o tµn, phi nh©n tÝnh + Nh÷ng lèi sèng ph¶n v¨n ho¸ - Trong nghÖ thuËt: + Nh÷ng s¶n phÈm gi¶ danh nghÖ thuËt, v× môc ®Ých

th−¬ng m¹i. + Nh÷ng t¸c phÈm thiÕu phÈm chÊt nghÖ thuËt: s¬ l−îc, nh¹t nhÏo, ph¶n c¶m, "rÎ tiÒn",....

4- ý nghÜa gi¸o dôc to lín cña çi ®Ñp vµ çi xÊu xa, thÊp hÌn

®èi víi con ng−êi. (SV t×m hiÓu th¶o luËn)

III- Çi cao c¶ (tr¸c tuyÖt) 1- B¶n chÊt thÈm mÜ cña çi cao c¶: a- Vµi nÐt vÒ lÞch sö nghiªn cøu çi cao c¶: * So víi çi ®Ñp, çi çi cao c¶ víi tÝnh chÊt lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ ®éc lËp, xuÊt hiÖn kh¸ muén: - Ng−êi cã c«ng nghiªn cøu ®Çu tiªn lµ Pxepdo Login (213-273), khi bµn ®Õn lÜnh vùc tu tõ häc, «ng ®· ®−a ra kh¸i niÖm "sublime" (cao c¶, tr¸c tuyÖt, hïng tr¸ng, anh hïng,...) - Nh−ng m·i ngh×n r−ìi n¨m sau çi cao c¶ míi ®−îc nghiªn cøu mét çch toµn diÖn (nhê çc nhµ lÝ luËn cña chñ nghÜa cæ ®iÓn - thÓ kØ XVII, lÝ luËn thêi khai s¸ng - thÕ kØ XVIII; lÝ luËn mÜ häc cæ ®iÓn §øc - thÕ kØ XIX). * Nh÷ng quan niÖm vÒ çi cao c¶ trong lÞch sö:

- Quan ®iÓm duy t©m chñ quan: §¹i biÓu lµ Kant, cho

r»ng: çi cao c¶ " chØ cã trong ta, trong nh÷ng ý nghÜ mµ çi cao c¶


gîi nªn ®Ó gãp vµo quan niÖm chung cña tù nhiªn"17. Nh− vËy çi cao c¶ chØ lµ quan niÖm cña lÝ trÝ vµ chØ tån t¹i ë phÝa chñ thÓ, kh«ng liªn g× ®Õn kh¸ch thÓ.

- Quan ®iÓm duy t©m kh¸ch quan: §¹i viÓu lµ Hegel,

®Þnh nghÜa: "Çi cao c¶ lµ çi gîi lªn ë chóng ta ý niÖm vÒ çi v« tËn"18. Nh− vËy çi cao c¶, víi tÇm vãc v« h¹n ®ã lµ kÕt qu¶ cña trÝ

t−ëng t−îng, lµ giai ®o¹n cao trong sù vËn ®éng cña tinh thÇn tuyÖt ®èi (kh¸i niÖm quan träng trong t− t−ëng cña Hegel, sù vËn ®éng

cña tinh thÇn tuyÖt ®èi kh«ng phô thuéc vµo chñ thÓ). NhËn xÐt: c¶ Kant vµ Hegel ®Òu gi¶i thÝch c¬ së cña çi cao c¶ tõ nguyªn nh©n chñ quan, thÕ giíi tinh thÇn, ý thøc chñ quan cña chñ thÓ. - Quan ®iÓm duy vËt : §¹i biÓu lµ Tsern−shevski, kh¼ng ®Þnh: "Çi cao c¶ lµ çi to lín h¬n tÊt c¶ nh÷ng çi mµ ta ®em so s¸nh víi nã"19. + Tsern−shevski thÊy ®−îc yÕu tè kh¸ch quan vµ yÕu tè chñ quan cña çi cao c¶. + Qu¸ nhÊn m¹nh sè l−îng qui m« cña ®èi t−îng kh¸ch quan, ch−a chó ý ®Õn chÊt l−îng, (cã çi to lín thËt nh−ng gîi lªn ®−îc nh÷ng c¶m xóc thÈm mÜ trong chñ thÓ). + Ch−a chó ý ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö - cô thÓ. B¶n chÊt thÈm mÜ cña çi cao c¶ lµ g×? b - XÐt vÒ phÝa kh¸ch thÓ: Çi cao c¶ lµ phÈm chÊt thÈm mÜ

cña nh÷ng sù vËt, hiÖn t−¬ng, con ng−êi cã tÇm vãc, søc m¹nh to lín phi th−êng, ph¶n ¸nh tÝnh chÊt v« tËn, vÜnh cöu cña thÕ giíi,

kh¶ n¨ng kh«ng giíi h¹n cña con ng−êi:

17 DÉn theo M.F. Ovssianikov (chñ biªn), MÜ häc Marx-Lªnin, T1, NXB V¨n ho¸, H. 1987, tr183 18 DÉn theo Tsern−shevski, S§D, tr. 34 19 DÉn theo M.F. Ovssianikov (chñ biªn), MÜ häc Marx-Lªnin, T1, NXB V¨n ho¸, H. 1987, tr184


- Nh÷ng çi cã tÇm vãc (sè l−îng, thÓ tÝch, qui m«) ®å sé,

phi th−êng: nói cao, biÓn réng, vùc s©u, c«ng tr×nh x©y dùng,...

- Nh÷ng con ng−êi cã søc m¹nh, (thÓ chÊt hoÆc tinh thÇn,

hoÆc c¶ hai) to lín, phi th−êng: vÜ nh©n, l·nh tô, anh hïng,.... - Nh÷ng çi võa cã tÇm vãc, võa cã søc m¹nh to lín, ®å

sé, phi th−êng: b·o tè, ®éng ®Êt, nói löa, sãng thÇn, çc cuéc khëi nghÜa long trêi lë ®Êt,... c - XÐt vÒ phÝa chñ thÓ: Çi cao c¶ cã kh¶ n¨ng g©y nªn nh÷ng ph¶n øng thÈm mÜ ë chñ thÓ: - Ban ®Çu lµ c¶m gi¸c cho¸ng ngîp, bèi rèi, lo sî, mÊt tù chñ. - TiÕp theo lµ t×nh c¶m ng−ìng mé, th¸n phôc, kÝnh träng - Ngay sau ®ã lµ c¶m gi¸c say mª, thÝch thó, phÊn chÊn, kÝch thÝch søc m¹nh, kh¸t khao muèn ®−îc chiÕm lÜnh, chinh phôc nh÷ng ®Ønh cao chãi läi. d - §Þnh nghÜa: Çi cao c¶ lµ phÈm chÊt thÈm mÜ kh¸ch quan cña nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng, con ng−êi,...cã tÇm vãc vµ søc m¹nh

to lín, phi th−êng, g©y nªn ë con ng−êi c¶m xóc cho¸ng ngîp,

t×nh c¶m ng−ìng mé, th¸n phôc, kh¬i dËy ë con ng−êi søc m¹nh

v−ît qua gian khæ, kh¸t väng chiÕm lÜnh, chinh phôc nh÷ng ®Ønh cao chãi läi. 2- Quan hÖ gi÷a çi cao c¶ vµ çi ®Ñp: - Cã quan niÖm cho r»ng cã sù kh¸c biÖt gi÷a çi cao c¶ vµ çi ®Ñp: + Çi cao c¶ g©y nªn c¶m xóc tiªu cùc: lµm cho con ng−êi cã c¶m gi¸c bÞ ®Ì nÐn, bã buéc. + Çi ®Ñp cho con ng−êi c¶m xóc tÝch cùc: c¶m gi¸c h¹nh phóc, dÔ chÞu.


- Cã quan niÖm g¾n çi cao c¶ víi çi ®Ñp: çi cao c¶ lµ "møc ®é cao nhÊt cña çi ®Ñp", "çi ®Ñp v« tËn". C¶ hai ®Òu ®em l¹i c¶m xóc tÝch cùc. - Quan niÖm chung: Hai ph¹m trï nµy võa cã nÐt gÇn gñi t−¬ng ®ång võa cã nÐt kh¸c biÖt, thèng nhÊt nh−ng kh«ng ®ång nhÊt: + NÐt gÇn gñi: C¶ hai ®Òu gîi lªn nh÷ng c¶m xóc thÈm mÜ tÝch cù, khiÕn con ng−êi s¶ng kho¸i, h−ng phÊn. + NÐt kh¸c biÖt:

Çi ®Ñp Çi cao c¶

Hµi hoµ, hoµn thiÖn Phi th−êng , v−ît tréi

§em l¹i c¶m gi¸c gÇn gñi, dÞu dµng

§em l¹i c¶m gi¸c cho¸ng ngîp, bèi rèi

C¶m gi¸c tho¶ m·n v× lµm chñ ®èi t−îng

KÝch thÝch con ng−êi kh¸o khao kh¸m ph¸, chiÕm lÜnh ®èi t−îng

ThÓ hiÖn −íc m¬ cña con ng−êi gÇn lÝ t−ëng

ChÝnh lµ çi tiÕn gÇn ®Õn lÝ t−ëng cña con ng−êi

3- Çc lÜnh vùc biÓu hiÖn cña çi cao c¶ a – Çi cao c¶ trong tù nhiªn: - Tån t¹i trong nh÷ng thuéc tÝnh thÈm mÜ kh¸ch quan cña nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cã tÇm vãc to lín ®å sé: Trêi cao lång léng, biÓn réng mªnh m«ng, v¸ch nói sõng s÷ng, nói löa tu«n trµo, vùc s©u hun hót, dßng s«ng cuén ch¶y,... - Chøa ®ùng nh÷ng søc m¹nh khæng lå, bÝ Èn. - Gîi cho con ng−êi kh¶ n¨ng chinh phôc tù nhiªn. b– Çi cao c¶ trong x· héi: - Nh÷ng c«ng tr×nh s¸ng t¹o vÜ d¹i cña con ng−êi - Çc cuéc çch m¹ng, nh÷ng trËn chiÕn long trêi lë ®Êt


- Çc danh nh©n, vÜ nh©n, l·nh tu, anh hïng, nghÖ sÜ, nh÷ng con ng−êi cã sù nghiÖp, c«ng tr×nh, chiÕn c«ng, hµnh ®éng, nh©n çch vÜ ®¹i, phi th−êng. c- - Çi cao c¶ trong nghÖ thuËt: - Ph¶n ¸nh çi cao c¶ vèn cã cña hiÖn thùc, cña cuéc sèng - §èi t−îng quan träng cña v¨n häc, ®Æc biÖt cña thÓ lo¹i anh hïng ca. Nh©n vËt trung t©m cña thÓ lo¹i nµy lµ nh÷ng anh hïng, con ng−êi cã sù nghiÖp anh hïng víi nh÷ng chiÕn c«ng chãi läi, quªn m×nh v× h¹nh phóc, danh dù cña céng ®ång. Hä lµ nh÷ng con ng−êi hoµn thiÖn, hoµn mÜ. - T¹o ra søc m¹nh c¶m ho¸ to lín ®èi ng−êi ®äc, cã ý nghÜa gi¸o dôc, thÈm mÜ, nhËn thøc hÕt søc s©u s¾c, m·nh liÖt.

4- ý nghÜa gi¸o dôc to lín cña çi cao c¶ ®èi víi con ng−êi.

- Çi cao c¶ cÇn cho cuéc sèng. Nã lµm cho cuéc sèng kh«ng bÞ tÇm th−êng vµ nhá bÐ ®i, lµm cho thÕ giíi hiÖn ra lóc nµo còng to lín hïng vÜ, khã kh¨n, nh−ng ®Çy c¶m høng vÒ chiÕn c«ng, sù phiªu l−u vµ nh÷ng hµnh ®éng phi th−êng. - BiÕt ng−ìng mé tr©n träng kÝnh phôc çi cao c¶, Con ng−êi kh«ng biÕt tr©n träng çi cao c¶, coi tÊt c¶ chØ lµ tÇm th−êng, b¶n th©n sÏ tù biÕn m×nh thµnh tÇm th−êng, thËm chÝ tha ho¸. - Tuy nhiªn sïng b¸i, khuÊt phôc c¶ cao c¶, khiÕn con ng−êi nhá bÐ, bÞ thñ tiªu ãc s¸ng t¹o, tÝnh tÝch cùc chñ quan, chØ cßn sù phôc tïng vµ niÒm tin mï qu¸ng kiÓu t«n gi¸o.

IV- Çi bi: 1- VÒ kh¸i niÖm çi bi vµ bi kÞch: a- Çi bi: Mét ph¹m trï thÈm mÜ cña mÜ häc b- Bi kÞch: Mét thÓ lo¹i cña v¨n häc; mét t×nh huèng xuÊt hiÖn çi bi.


c- Çi ®Ñp vµ çi bi:

Çi ®Ñp Çi bi Ph¹m vi bªn ngoµi

Tù nhiªn, x· héi X· héi

Pham vi bªn trong

Néi dung / H×nh thøc Néi dung

C¶m xóc Vui, phÊn khëi, h¹nh phóc

§au th−¬ng, mÊt m¸t, bÊt h¹nh

§Æc ®iÓm cña ®èi t−îng

Hµi hoµ, hoµn thiÖn Xung ®ét

2- Nh÷ng quan niÖm vÒ çi bi trong lÞch sö: Çi bi víi t− çch lµ

mét ph¹m trï thÈm mÜ, cã mÆt tõ rÊt sím trong lÞch sö mÜ häc: a- Aristote (384 -322, TCN, Hi-l¹p): Ng−êi cã c«ng

®Çu, ®ãng gãp s©u s¾c trong viÖc nghiªn cøu çi bi. Trong t¸c phÈm "NghÖ thuËt thi ca", «ng ®· lÝ gi¶i çc khÝa c¹nh cña çi bi: Çi bi lµ mét hiÖn t−îng quan träng trong x· héi vµ bi kÞch chÝnh lµ ®Ønh cao nhÊt cña nghÖ thuËt. Nh©n vËt trung t©m cña bi kÞch lµ ng−êi tèt, cã hµnh ®éng nghiªm tóc vµ cao th−îng, nh−ng xung ®ét víi çi xÊu l¹i ph¶i chÞu bÊt h¹nh, thËm chÝ çi chÕt. C¶m xóc bi kÞch cã t¸c dông "thanh läc"(catharsis) t©m hån". ( "Bi kÞch lµ sù b¾t tr−íc hµnh ®éng hÖ träng vµ trßn vÑn" nh»m "dïng hµnh ®éng chø kh«ng ph¶i b»ng kÓ chuyÖn, b»ng çch g©y nçi xãt th−¬ng vµ nçi sî h·i ®Ó thùc sù thanh läc nh÷ng nçi xóc ®éng t−¬ng tù").

b- Hegel (1770 - 1831, §øc): sau Aristotle, lµ ng−êi cã

c«ng nghiªn cøu toµn diÖn çi bi vµ bi kÞch. ¤ng ®· kh¸i qu¸t: Bi kÞch lµ kÕt qu¶ cña sù t¸c ®éng cña tÝnh çch bi kÞch vµ hoµn c¶nh


bi kÞch (mét "t×nh huèng thÕ giíi", t×nh huèng cã tÝnh lÞch sö-cô

thÓ). TÝnh çch bi kÞch coi tÝnh môc ®Ých lµ nguyªn t¾c bÊt di bÊt

dÞch. §ã lµ "kh¸t väng ®¹t tíi çi tuyÖt ®èi trong b¶n chÊt cña m×nh"20. Çi chÕt trong bi kÞch lµ lêi kh¼ng ®Þnh môc ®Ých chø

kh«ng tõ bá nã. Xung ®ét bi kÞch cã ®Æc tÝnh gay g¾t, kh«ng khoan

nh−îng, kh«ng tho¶ hiÖp, cã ý nghÜa chñ yÕu träng ®¹i, kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña nh÷ng xÝch mÝch, tranh c¶i nhá nhen. Hegel nhÊn m¹nh ®Õn tÝnh tÊt yÕu phñ nhËn tÝnh ngÉu nhiªn cña çi bi. Sù phñ nhËn nµy lµ mét h¹n chÕ. c- Tsern−shevski (1828 - 1889, Nga): Kh¼ng ®Þnh çi

bi võa cã tÝnh tÊt yÕu võa cã tÝnh ngÉu nhiªn. ¤ng ®Þnh nghÜa: "Çi bi lµ çi khñng khiÕp trong cuéc sèng cña con ng−êi"21, nh− vËy «ng ®· kh«ng thÊy râ nh÷ng nguyªn nh©n cã tÝnh lÞch sö, cô thÓ vµ tÝnh x· héi cña çi bi. 3- B¶n chÊt thÈm mÜ cña çi bi theo quan niÖm hiÖn ®¹i: a- Xung ®ét trong çi bi: Nh÷ng xung ®ét nµo cã thÓ t¹o nªn çi bi? - Çi bi g¾n liÒn víi xung ®ét, kh«ng cã xung ®ét, kh«ng cã çi bi. - Nh−ng kh«ng ph¶i xung dét nµo còng cã çi bi, nh÷ng xung ®ét t¹o nªn çi bi lu«n c¨ng th¼ng quyÕt liÖt, kh«ng thÓ khoan nh−îng, kÕt thóc b»ng çi chÕt cña mét bªn ®èi lËp; "mçi

bªn trong ®ã ®Òu tá ra cã ®ñ tÝnh tÊt yÕu vµ ®ñ søc m¹nh ®Ó coi m×nh lµ hîp ph¸p vµ kh«ng chÞu nh−îng bé"22. - Xung ®ét bi kÞch ph¶i cã ý nghÜa x· héi (phæ biÕn lµ nh÷ng

kh¸t väng vÒ mét lÝ t−ëng x· héi tèt ®Ñp nh−ng thùc tÕ kh«ng cã kh¶ n¨ng v−¬n tíi), lo¹i xung ®ét "t×nh huèng thÕ giíi" (Hegel), 20 DÉn theo Lª V¨n D−¬ng, S§D, tr. 99 21 (nh− trªn), S§D, tr. 100 22 (nh− trªn), S§D, tr. 100, 101


"xung ®ét bi kÞch n»m gi÷a ®ßi hái tÊt yÕu cña lÞch sö vµ viÖc kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng thùc tÕ dÓ thùc hiÖn ®ßi hái ®ã"23. §©y lµ nh÷ng xung ®ét mang tÝnh lÞch sö, hoÆc theo theo çch nãi cña Marx: xung ®ét gi÷a "tù do vµ tÊt yÕu".

- Nh÷ng t×nh huèng bi kÞch: Çi míi, çi tiÕn bé, çch m¹ng

xung ®ét víi çi cò ph¶n ®éng, l¹c hËu, nh−ng ch−a ®ñ søc chiÕn th¾ng, ph¶i thÊt b¹i vµ hy sinh. / Çi ®· cò, nh−ng vÒ mÆt nµo ®ã vÉn cßn ý nghÜa, vÉn cßn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn, ch−a hoµn toµn lçi thêi nh−ng ®· bÞ tiªu diÖt bëi çi míi ®ang n¶y sinh./ Sù nhÇm lÉn, do ch−a nhËn thøc ®óng d¾n (nh÷ng ®èi t−îng tù nhiªn, x· héi), nªn bÞ thÊt b¹i.(An D−¬ng V−¬ng (truyÖn d©n gian cïng tªn), Tõ H¶i (TruyÖn KiÒu- NguyÔn Du, nh÷ng con ng−êi hy sinh trong

cuéc chiÕn chinh phôc thiªn nhiªn vµ ®Êu tranh x· héi,...)/ Sù cÇn thiÕt ph¶i tån t¹i nh−ng v× sù cè cã thÓ ngÉu nhiªn nµo ®ã mµ bÞ chÕt hoÆc thÊt b¹i,... - Çi bi x· héi vµ çi bi ç nh©n:

+ Çi bi x· héi: xuÊt ph¸t tõ sù xung ®ét gi÷a ®«ng ®¶o nh©n d©n bÞ ¸p bøc bãc lét, bÊt h¹nh víi mét chÕ ®é bÊt c«ng, b¹o tµn, hoÆc nçi ®au khæ cña nh©n d©n tr−íc thiªn tai ®Þch ho¹. + Çi bi ç nh©n: XuÊt hiÖn trong t×nh huèng xung ®ét: nh÷ng kh¸t väng ch©n chÝnh (ch©n, thiÖn, mÜ) cña con ng−êi gÆp mét hoµn c¶nh kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. Con ng−êi vËn lén cho nh©n phÈm, h¹nh phóc, niÒm tin, tù do,... mét çch quyÕt liÖt, nh−ng cuèi cïng chÞu sè phËn bÊt h¹nh. VÝ dô: J«-mª-« vµ Juy-li-Ðt (kÞch cña Shekespeare), ChÝ PhÌo (truyÖn cña Nam Cao), ... Nãi lµ bi kÞch ç nh©n, nh−ng nã lu«n mang ý nghÜa x· héi s©u s¾c, réng lín, vµ n»m trong qui luËt tÊt yÕu trong cuéc sèng cña con ng−êi. §ã lµ bi kÞch cña nh−ng con ng−êi dòng c¶m ®Êu tranh cho 23 DÉn theo Lª V¨n D−¬ng, S§D, tr. 100, 101


nh÷ng kh¸t väng, nh÷ng lÜ t−ëng tèt ®Ñp, mµ bÞ hy sinh, bÞ m«i tr−êng lµm cho gôc ng·. - Tãm l¹i, xung ®ét bi kÞch kh«ng ph¶i lµ nh÷ng va ch¹m b×nh th−êng mµ mang tÝnh chÊt x· héi s©u s¾c, phæ biÕn, ®−îc biÓu hiÖn trong cuéc ®Êu tranh n¶y löa, mét mÊt mét cßn. b- TÝnh çch bi kÞch (nh©n vËt bi kÞch): - Nh©n vËt bi kÞch lµ nh÷ng con ng−êi ®¹i diÖn cho lÝ t−ëng cao c¶, cho kh¸t väng tèt ®Ñp, lµ con ng−êi "tèt nhÊt so víi

nh÷ng ng−êi trong thùc tÕ" (Aristotle). VÝ dô nh©n vËt HuÊn Cao

trong Ch÷ ng−êi tö tï cña NguyÔn Tu©n lµ con ng−êi cña tµi hoa,

dòng khÝ vµ t©m ®øc. - Nh©n vËt bi kÞch lu«n cã th¸i ®é tÝch cùc ®Ó c¶i t¹o

hoµn c¶nh khã kh¨n, hµnh ®éng quyÕt liÖt ®Ó chèng l¹i çi xÊu,

tinh thÇn kiªn ®Þnh tr−íc sau nh− mét v÷ng tin vµo lÝ t−ëng, môc

®Ých cña m×nh. - Do ch−a ®ñ "kh¶ n¨ng thùc tÕ", cuéc chiÕn kh«ng c©n søc, nh©n vËt bi kÞch chÞu sè phËn bÊt h¹nh, ph¶i thÊt b¹i hoÆc

ph¶i hi sinh, chÊp nhËn çi chÕt. Hoµn c¶nh kh«ng mØm c−êi víi hä. - Sù hi sinh cña nh©n vËt bi kÞch cã ý nghÜa thÈm mÜ rÊt s©u s¾c. + §ã lµ sù mÊt m¸t cña çi cao c¶ vµ çi ®Ñp. + Çi chÕt cña nh©n vËt bi kÞch kh«ng ®ång nghÜa víi sù m¸t m¸t mµ "më ra sù vÜnh viÔn cña sinh thµnh" (NguyÔn Trung HiÕu). §ã lµ sù hi sinh tÊt yÕu vµ cÇn thiÕt trong cuéc ®Êu tranh cho çi "ch©n, thiÖn, mÜ" cña nh©n lo¹i; ®ã lµ çi chÕt ®Ó kh¼ng ®Þnh sù sèng, kh¼ng ®Þnh nh÷ng lÝ t−ëng tèt ®Ñp.

c- C¶m xóc bi kÞch: C¶m xóc cña çi bi lµ lo¹i c¶m xóc

m·nh liÖt nhÊt, cã t¸c ®éng hÕt søc s©u s¾c ®èi víi con ng−êi. Çi


bi gîi lªn trong con ng−êi nh÷ng nçi ®au, nh÷ng niÒm tin trong s¸ng lµnh m¹nh, giµu ý nghÜa nh©n v¨n, nã lµm cho con ng−êi cao th−îng h¬n, (b¶n chÊt cña con ng−êi lµ biÕt ®au khæ - ý Marx):

- Buån ®au, xãt xa tr−íc nh÷ng bÊt h¹nh nãi chung cña

con ng−êi (sù khæ ®au vµ çi chÕt, tÊt nhiªn kh«ng ph¶i çi chÕt nµo còng g©y ®au xãt vµ còng lµ bi kÞch); lªn ¸n, khinh bØ, phñ nhËn nh÷ng thÕ lùc ®en tèi tµn b¹o.

- §ång c¶m, th−¬ng tiÕc ®ång thêi c¶m phôc ng−ìng mé çi cao th−îng, ch©n chÝnh, ®Ñp ®Ï. - Nçi buån ®au trong bi kÞch ®em l¹i niÒm tin vµ nghÞ lùc, sù phÊn khÝch (Buån ta ®ã, löa ®ang nhen - Tè H÷u). C¶m xóc

bi kÞch gióp cho con ng−êi nhËn ra b¶n chÊt cña çi ®Ñp, ch©n t−íng cña çi xÊu. V× vËy, bi th−¬ng nh−ng kh«ng dÉn ®Õn bi quan, bi luþ mµ cµng lµm cho con ng−êi cµng v÷ng tin vµo cuéc sèng, cã th¸i ®é sèng tÝch cùc, d¸m chèng l¹i nh÷ng thÕ lùc ®en tèi, b¶o vÖ nh÷ng çi tèt ®Ñp. 4- Çi bi trong cuéc sèng: HÕt søc ®a d¹ng, nhiÒu vÎ. a- Çi bi do thÊt b¹i cña con ng−êi trong c«ng cuéc chinh phôc thiªn nhiªn.(chinh phôc vò trô, HIV, H5N1,...) b- Çi bi cña nh÷ng vÜ nh©n do bÞ chÕt bÊt ngê mµ n¨ng lùc to lín bÞ phÝ hoµi, kh¸t väng cao c¶ bÞ bá dë. c- Çi bi do sù hi sinh cña ch©n lÝ lÏ ph¶i trong cuéc chiÕn víi nh÷ng thÕ lùc thèng phi lÝ, b¹o tµn. d- Çi bi do nh÷ng xung ®ét t«n gi¸o, s¾c téc. e- Çi bi do con ng−êi ph¶i chÕt trong khi cuéc sèng ®ang cßn ý nghÜa ®èi víi cuéc ®êi hoÆc víi ng−êi kh¸c. .......... 5 - Çi bi trong nghÖ thuËt:


a- Çi bi trong nghÖ thuËt ®−îc biÓu hiÖn tËp trung nhÊt, ®iÓn h×nh nhÊt, cã mÆt trong hÇu hÕt çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt nh−ng tiªu biÓu nhÊt lµ trong thÓ lo¹i bi kÞch. b- Bi kÞch cã mÆt tõ rÊt sím vµ lu«n hiÖn diÖn trong lÞch sö nghÖ thuËt. Bi kÞch ph¶n ¸nh xung ®ét cña tõng thêi ®¹i. + Thêi cæ Hy-l¹p, tõ thÕ kØ IV-V (- CN), bi kÞch ®· ph¸t triÓn rÊt m¹nh víi nh−ng t¸c gia næi tiÕng nh− X«ph«cl¬, Eschyle,

¬ripit, vµ nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng: Pr«mªtª bÞ xiÒng, ¡ngtig«n,

¤next¬,... Bi kÞch thêi k× nµy chñ yÕu xoay quanh xung ®ét gi÷a

con ng−êi víi ®Þnh mÖnh. + ThÕ kØ XVI-XVII, bi kÞch lµ thÓ lo¹i s©n khÊu rÊt thÞnh hµnh, g¾n víi nh÷ng tªn tuæi lín vµ nh÷ng vë bi kÞch bÊt hñ. Bi kÞch Phôc h−ng, ë Anh lµ Shakespeare víi çc vë Hamlet, Othello, Romeo vµ Julliet, Vua Lia,... Bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p lµ Racine víi vë

¡ngdromaque, Corneille víi vë Le Cid,... Bi kÞch thêi nµy chñ yÕu

ph¶n ¸nh m©u thuÉn s©u s¾c gi÷a lÝ t−ëng nh©n v¨n vµ nh÷ng trãi buéc ngÆt nghÌo cña t«n gi¸o vµ chÕ ®é phong kiÕn. + ThÕ kØ Khai s¸ng l¹i h−íng vµo cuéc ®Êu tranh ®Ó kh¼ng ®Þnh t×nh yªu vµ nh−ng kh¸t khao h¹nh phóc chÝnh ®¸ng cña con ng−êi víi nh÷ng thÕ lùc thï ®Þch trong x· héi, (¢m m−u vµ t×nh yªu cña Schiller....).

+ ThÕ kØ XX, bi kÞch hiÖn thùc g¾n liÒn víi xung ®ét gi÷a con ng−êi vµ hoµn c¶nh, ç nh©n vµ x· héi. c- Çi bi trong nghÖ thuËt lµ h×nh ¶nh vÒ çi bi trong cuéc sèng, nh−ng kh«ng ph¶i çi bi nµo cña cuéc sèng còng ®Òu trë thµnh çi bi trong nghÖ thuËt. NghÖ thuËt chØ ph¶n ¸nh çi bi ë d¹ng "thuÇn tuý" ®iÓn h×nh vµ mÉu mùc nhÊt, çi bi ph¶n ¸nh nh÷ng xung ®ét cã tÝnh x· héi, lÞch sö, hoÆc lµ çi bi cña ç nh©n nh−ng cã ý nghÜa x· héi s©u s¾c vµ réng lín. Nhµ v¨n Anh thÕ kØ


XIX cho r»ng: th¬ ca chØ cã thÓ lªn tiÕng vÒ nçi buån cña mét c« g¸i khãc th−¬ng t×nh yªu trong tr¾ng bÞ tan vì, chø kh«ng thÓ viÕt vÒ giät n−íc m¾t cña kÎ hµ tiÖn ®¸nh mÊt tiÒn24 (Theo Lª Ngäc Trµ) d- Gi¸ trÞ thÈm mÜ tÝch cùc cña çi bi trong nghÖ thuËt lµ ®em l¹i cho con ng−êi sù gi¸o dôc thÈm mÜ rÊt s©u s¾c vµ hiÖu qu¶: - Båi d−ìng t×nh c¶m thÈm mÜ: Lµm cho tr¸i tim nh¹y c¶m

h¬n, con ng−êi biÕt khãc, biÕt ®au khæ, biÕt c¨m giËn; lµm cho t©m hån, phÈm çch trong s¹ch h¬n hoµn thiÖn h¬n, cao c¶ h¬n. - N©ng cao n¨ng lùc nhËn thøc thÈm mÜ: Th«ng qua viÖc m«

t¶ çi chÕt ®Ó gióp con ng−êi ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt ý nghÜa cña cuéc sèng, nh×n cuéc sèng mét çch toµn vÑn h¬n, ph©n biÖt vµ h×nh dung râ nÐt vÒ çi ®Ñp çi cao c¶ còng nh− vÒ çi xÊu xa, thÊm hÌn. - Gi¸o dôc lÝ t−íng thÈm mÜ: Thæi vµo t©m hån con ng−êi

nghÞ lùc vµ kh¸t väng vµ hµnh ®éng diÖt trõ çi xÊu, v−¬n tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp, ch©n chÝnh.

V- Çi hµi: 1- LÞch sö nghiªn cøu vÒ çi hµi: a- Thêi cæ ®¹i: Aristotle b- MÜ häc cæ ®iÓn §øc: Kant vµ Hegel c- MÜ häc d©n chñ çch m¹ng Nga: Tsern−shevski 2- B¶n chÊt thÈm mÜ cña çi hµi: a- TiÕng c−êi hµi: - TiÕng c−êi lµ mét tÊt yÕu kh«ng thÓ v¾ng mÆt cña

çi hµi, cho thÊy sù xuÊt hiÖn vµ hiÖu øng cña çi hµi. Chñ thÓ cña

tiÕng c−êi çi hµi kh«ng ph¶i lµ con ng−êi b¶n n¨ng mµ lµ chñ thÓ thÈm mÜ. 24 Ph−¬ng Lùu , S®d , tr 238


- TÝnh chÊt x· héi: TiÕng c−êi çi hµi: chØ vang lªn

khi cã "Sù va ®Ëp, cä x¸t gi÷a çi ®Ñp vµ çi xÊu, gi÷a v¨n ho¸ vµ v« v¨n ho¸" (§ç Huy), nªn nã lu«n mang ý nghÜa x· héi.

- T¸c dông, môc ®Ých cña tiÕng c−êi çi hµi: mét vò

khÝ ®Ó phª ph¸n, phñ nhËn, tèng tiÔn nh÷ng çi gi¶ dèi, thÊp hÌn, lçi thêi,... b- §èi t−îng hµi:

* §èi t−îng: - Çi xÊu (vÒ mÆt x· héi, kh«ng ph¶i vÒ mÆt sinh häc, bëi v×

çi hµi chØ xuÊt hiÖn trong x· héi kh«ng cã trong tù nhiªn): ®¹o ®øc, nh©n çch, lèi sèng, t− t−ëng, t×nh c¶m,... cña con ng−êi. §ã lµ nh÷ng thø kh«ng phï hîp víi chuÈn mùc, víi qui luËt cña cuéc sèng con ng−êi. - Nh÷ng çi cò l¹c hËu, lçi thêi, mÊt hÕt vai trß lÞch sö.

- Nh÷ng çi míi nh−ng kh«ng hîp víi qui luËt ph¸t triÓn,

mang tÝnh lËp dÞ, qu¸i ®¶n (chñ nghÜa ph¸t xÝt,...) * YÕu tè t¹o ra çi hµi: " Lµ sù m©u thuÉn, sù kh«ng t−¬ng

xøng mµ ng−êi ta cã thÓ c¶m nhËn ®−îc vÒ ph−¬ng diÖn x· héi thÈm mÜ (ch¼ng h¹n h×nh thøc víi néi dung, hµnh ®éng víi t×nh huèng, môc ®Ých vµ ph−¬ng tiÖn, b¶n chÊt vµ biÓu hiÖn,...). Trong ®ã chÝnh b¶n th©n m©u thuÉn hoÆc mét mÆt biÓu hiÖn cña nã ®èi lËp víi nh÷ng lÝ t−ëng thÈm mÜ cao ®Ñp."25 * Nh©n vËt hµi: (Trong v¨n häc nghÖ thuËt gäi lµ nh©n vËt

chÝnh diÖn: nh÷ng nh©n vËt t×m çch bãc trÇn çi hµi nh− Tr¹ng Quúnh, XiÓn Ngé,...nh©n vËt trung t©m: nh÷ng nh©n vËt cã b¶n

chÊt hµi. ë ®©y ta nãi ®Õn lo¹i thø hai).

- Lùc l−îng ph¶n diÖn ®èi lËp víi çi ®Ñp.

25 Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi (®ång chñ biªn), Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 2004, tr.42


- Mang tÝnh çch buån c−êi vµ ®¸ng c−êi: + Môc ®Ých : nhá nhen, v« nghÜa + PhÈm chÊt: tÇm th−êng, b¹c nh−îc, thÊp hÌn + Hµnh ®éng: cè bµo ch÷a, che giÊu cho çi xÊu (nh÷ng ®iÒu kh«ng hîp ph¸p, kh«ng hîp lÝ, kh«ng hîp qui luËt, lçi thêi, v« c¨n cø,...). - Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i bao giê nh©n vËt hµi còng hoµn toµn xÊu. Hä r¬i vµo m©u thuÉn hµi chØ trong mét t×nh huèng nµo ®ã, hoµn c¶nh ç biÖt nµo ®ã. Cã khi v× vËy mµ lµm cho tÝnh çch

cña hä thËt h¬n dÔ gÇn gòi vµ ®¸ng yªu h¬n. (¤ng Hai, Lµng - Kim

L©n) c- Chñ thÓ hµi: - Lµ nh©n tè ph¸t hiÖn çi hµi: Kh«ng cã ®èi t−îng hµi th×

kh«ng cã tiÕng c−êi hµi, mÆt kh¸c kh«ng cã chñ thÓ hµi còng kh«ng cã tiÕng c−êi hµi. §ã chÝnh lµ hai mÆt cña quan hÖ thÈm mÜ t¹o ra ph¹m trï thÈm mÜ çi hµi. - NhËn thøc çi hµi mét çch nhanh chãng, bÊt ngêi, ®ét ngét. - Cã n¨ng lùc trÝ tuÖ phong phó vµ m¹nh mÏ - C¶m xóc thÈm mÜ: + C−êng ®é, tèc ®é m¹nh: S«i næi, bïng næ víi tèc ®é

nhanh

+ Tr¹ng th¸i tinh thÇn: vui vÎ, s¶ng kho¸i, h¶ hª .

+ BiÓu hiÖn b»ng tiÕng c−êi

+ TÝnh chÊt: Giµu chÊt trÝ tuÖ. Çi c−êi bËt ra trong sù

kÕt hîp gi÷a mét trÝ tuÖ linh ho¹t nhanh nhËy víi mét t©m hån giµu c¶m xóc.

` + Thµnh phÇn: Phøc t¹p. "Ên t−îng mµ çi hµi kÞch t¹o

ra cho con ng−êi lµ hçn hîp gi÷a c¶m gi¸c dÔ chÞu vµ khã chÞu, song ë ®ã søc m¹nh th−êng nghiªng vÒ phÝa c¶m gi¸c dÔ chÞu, ®«i


khi nghiªng h¼n ®Õn møc c¶m gi¸c khã chÞu hÇu nh− kh«ng cßn n÷a. C¶m gi¸c nµy ®−îc biÓu hiÖn thµnh tiÕng c−êi. Çi khã chÞu cña tiÕng c−êi ®èi víi chóng ta lµ sù xÊu xa. DÔ chÞu lµ çi chóng ta thÊu hiÓu ®Õn møc biÕt râ çi xÊu lµ çi xÊu" (Tsern−sshevski)26. + S¾c th¸i : phô thuéc vµo tÝnh chÊt møc ®é cña kh¸ch thÓ hµi vµ tr×nh ®é cña chñ thÓ. 3- Çc møc ®é biÓu hiÖn (s¾c th¸i, cung bËc) cña çi hµi: Hµi h−íc, dÝ dám, mØa mai, ch©m biÕm, ®¶ kÝch; c−êi khinh bØ, c−êi thiÖn c¶m, c−êi nghiªm kh¾c, c−êi chua ch¸t. Cã thÓ chia cung b¹c ®Çu tiªn vµ cuèi cïng nh− sau: a- Hµi h−íc, umua: - §èi t−îng lµ nh÷ng thiÕu sãt, nh÷ng ®iÓm yÕu, thãi xÊu bÒ ngoµi cña con ng−êi: nÕp sèng, tÝnh çch, thÞ hiÕu thÈm mÜ "kh«ng lµm ai ®au khæ vµ kh«ng tæn h¹i ®Õn ai" (Aristotle). VÝ dô nh− thãi khoe khoang, kho¸c l¸c, bñn xØn, luém thuém, m¸y mãc, vông vÒ, lËp dÞ, l−êi biÕng,... - BiÓu hiÖn trong cuéc sèng hµng ngµy - S¾c th¸i nhÑ nhµng tho¶i m¸i, khoan dung, kh«ng ¸c ý.

- ý nghÜa: §©y kh«ng ph¸i lµ tiÕng c−êi v« bæ, " phÐp biÖn

chøng cña trÝ t−ëng t−îng phãng kho¸ng hÐ më cho ta thÊy ®µng sau çi tÇm th−êng lµ çi cao quÝ, sau çi ®iªn rå lµ çi anh minh, sau çi buån c−êi lµ nçi ®au".27 Ngoµi t¸c dông ®em l¹i niÒm vui, th− gi·n cho con ng−êi nã cßn gióp con ng−êi sö ch÷a nh÷ng sai sãt cña m×nh. b- Ch©m biÕm, ®¶ kÝch: Lµ h×nh thøc cao nhÊt cña çi hµi.

26 DÉn theo M.F. Ovsianikov (chñ biªn), S®d, tr 211 27 Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi (®ång chñ biªn), Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 2004, tr.43


- §èi t−îng: çi xÊu xa thÊp hÌn, lçi thêi, tiªu cùc ph¶n ®éng,...nãi chung lµ kÎ thï cña çi ®Ñp, nh−ng nã vÉn cßn thÕ lùc, g©y trë ng¹i, bÊt h¹nh cho con ng−êi trong ®êi sèng. - TÝnh chÊt tiÕng c−êi: phñ nhËn, lªn ¸n, tè ço, khinh bØ, cay ®éc, "Ch©m biÕm lµ c©y roi quÊt ®iÕng ng−êi" (Gon-cha-rov). - Ch©m biÕm thÓ hiÖn ý nghÜa ®Êu tranh x· héi s©u s¾c, m¹nh mÏ nhÊt. c- So s¸nh hµi h−íc vµ ch©m biÕm:

hµi h−íc ch©m biÕm Gièng nhau

H×nh thøc phª ph¸n b»ng tiÕng c−êi

H×nh thøc phª ph¸n b»ng tiÕng c−êi

Kh¸c nhau

NhÑ nhµng gay g¾t

Kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt tèt ®Ñp cña ®èi t−îng.

Phñ ®Þnh b¶n chÊt cña ®èi t−îng

4- ý nghÜa x· héi thÈm mÜ cña çi hµi:

a- Çi hµi ®em l¹i c¶m xóc thÈm mÜ tÝch cùc cho con

ng−êi: niÒm vui, sù th− gi¶n, søc kháe, c¶m gi¸c chiÕn th¾ng, ®øng lªn trªn çi xÊu. "D¸m c−êi çi xÊu tøc lµ d¸m tin, tù kh¼ng ®Þnh sù tèt ®Ñp cña m×nh hoÆc Ýt ra còng lµ sù tù thõa nhËn ngÇm r»ng çi xÊu lµ xÊu, lµ ®¸ng ghÐt, ®¸ng c−êi".( Lª Ngäc Trµ) 28. b- Çi hµi cã gi¸ trÞ nhËn thøc: Çi hµi lµ mét ph−¬ng

thøc nhËn thøc thÈm mÜ vÒ hiÖn thùc. Th«ng qua tiÕng c−êi hµi mµ

con ng−êi nhËn ra sù m©u thuÉn vµ cao h¬n lµ b¶n chÊt cña con ng−êi vµ x· héi. TiÕng c−êi lµm cho çi xÊu hiÖn ra nguyªn h×nh vµ còng cho thÊy râ sù th«ng minh, søc m¹nh vµ phÈm chÊt cña con ng−êi.

28 Ph−¬ng Lùu (chñ biªn), LÝ luËn v¨n häc, tËp 1, NXB Gi¸o dôc, 1895, tr.235


c- H−íng con ng−êi tíi mét lÝ t−ëng thÈm mÜ tèt ®Ñp - çi

hµi lµ mét hµnh ®éng ®Êu tranh x· héi: TiÕng c−êi hµi cã gi¸ trÞ

®Æc biÖt : kh¼ng ®Þnh çi "ch©n, thiÖn, mÜ" vµ phñ ®Þnh nh÷ng çi

xÊu xa, phi lÝ.29 Tr×nh ®é d©n chñ cña x· héi biÓu hiÖn trong sù

ph¸t triÓn cña çi hµi. Ph©n biÖt tiÕng c−êi b×nh th−êng vµ tiÕng c−êi hµi:

tiÕng c−êi b×nh

th−êng

tiÕng c−êi hµi

§èi t−îng g©y c−êi

Çi ngÉu nhiªn, kh«ng b×nh th−êng (ai ®ã vÊp ng·...), cã khi chØ t¸c ®éng vµo sinh lÝ (cï n«n)

Çi hµi : sù m©u thuÉn, sù kh«ng t−¬ng xøng; t¸c ®éng vµo t©m lÝ (nhËn thøc).

Chñ thÓ Chñ thÓ b¶n n¨ng Chñ thÓ thÈm mÜ : th«ng minh, s©u s¾c, b¶n lÜnh

ý nghÜa

môc ®Ých

Kh«ng cã môc ®Ých, v« nghÜa, c−êi xong lµ hÕt, mua vui.

Cã môc ®Ých vµ ý nghÜa x· héi s©u s¾c: kh¼ng ®Þnh mét lÝ t−ëng cao c¶, phñ nhËn çi xÊu.

S¾c th¸i c¶m xóc

S¾c th¸i c¶m xóc mang tÝnh b¶n n¨ng, ngÉu nhiªn. Phô thuéc vµo ®èi t−îng.

C¶m xóc thÈm mÜ. Phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña ®èi t−îng vµ tr×nh ®é c¶m nhËn cña chñ thÓ.

5- Çi hµi trong cuéc sèng vµ trong nghÖ thuËt: a- Çi hµi trong cuéc sèng: C¬ së cña çi hµi lµ sùc tån t¹i cña çi xÊu xa m©u thuÉn víi çi ®Ñp

29 Xem thªm Lª V¨n D−¬ng, Lª §×nh Lùc, Lª Hång V©n, S§D, tr.129, 130, 131


- Con ng−êi vÉn cßn thãi h− tËt xÊu, nh−ng cè che ®Ëy, tá ra lµ tèt ®Ñp. - X· héi vÉn cßn nh÷ng çi cò kÜ l¹c hËu mµ vÉn cè ®eo b¸m ch−a chÞu nh−êng chç cho çi míi. Çi bi vµ çi hµi vÉn ®i ®ång hµnh cïng con ng−êi khi nh÷ng c¬ së trªn cßn tån t¹i. b- Çi hµi trong nghÖ thuËt: + Çi hµi v−ît ra khái khu«n khæ cña nghÖ thuËt vµ thuéc lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cña con ng−êi. Bakhtin gäi ®ã lµ "v¨n ho¸ c−êi". Cã khi nã kh«ng béc lé ë nghÖ thuËt chÝnh thèng mµ thÓ hiÖn rÊt phong phó ë çc sinh ho¹t v¨n ho¸ kh¸c nhÊt lµ ë v¨n ho¸ d©n gian. + NghÖ thuËt ph¶n ¸nh çi hµi trong cuéc sèng, nh−ng ë møc ®é phong phó, ®iÓn h×nh, tËp trung h¬n: Trõ kiÕn tróc, trong

hÇu hÕt çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®Òu cã thÓ lo¹i hµi. V¨n häc cßn cã nhiÒu lo¹i thÓ hµi: th¬ trµo phóng, truyÖn tiÕu l©m, truyÖn c−êi. S©n khÊu cã hµi kÞch, héi ho¹ cã tranh ®· kÝch, ch©m biÕm, ®iÖn ¶nh cã phim hµi,... §ång thêi còng cã nhiÒu thñ ph¸p t¹o çi hµi ®−îc s¸ng t¹o: ch¬i ch÷, nãi thªm, nãi bít, t¹o bÊt ngê, sö dông ngo¹i h×nh, phãng ®¹i, c−êng ®iÖu,... V× vËy nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng t« ®Ëm, phãng to çc m©u thuÉn, nh÷ng çi g©y c−êi lµm cho nã dÔ nhËn ra, còng nhê ®ã mµ tiÔng c−êi næ ra gißn gi· h¬n, gi¸ trÞ thÈm mÜ cao h¬n.

+ Nhê tÝnh tËp thÓ, phæ th«ng trong tiÕp nhËn, cho nªn,

so víi çi hµi trong cuéc sèng çi hµi trong nghÖ thuËt, cã søc t¸c ®éng rÊt m¹nh mÏ ®èi víi d− luËn x· héi. NhÊt lµ ë nh÷ng t¸c

phÈm s©n khÊu, ®iÖn ¶nh xuÊt s¾c, çi hµi ®· t¹o ra tiÕng c−êi céng h−ëng trong ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n, t¹o ra søc c«ng ph¸ m¹nh mÏ lµm cho xÊu xa thÊp hÌn ph¶i khiÕp sî. Céng ®ång nh©n


d©n c¶m thÊy h¶ lßng h¶ d¹, thÊy søc m¹nh cña çi tèt ®Ñp. Tr−êng

hîp Tac tuýp cña Moliere lµ nh− vËy.

+ Çi hµi trong çc t¸c phÈm nghÖ thuËt lu«n cã tÝnh thêi sù, nã lu«n xuÊt hiÖn ®óng lóc, kÞp thêi, khi nh÷ng çi ¸c, çi xÊu

®ang lµ lùc c¶n cho sù ph¸t triÓn cña x· héi. + Çi hµi trong nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng to lín trong viÖc kÝch thÝch kh«ng khÝ phª b×nh cña x· héi theo h−íng tÝch cùc. Cã thÓ nãi çi hµi nghÖ thuËt lµ biÓu hiÖn cña møc ®é d©n chñ - søc sèng vµ tr×nh ®é v¨n minh cña x· héi. Bëi lÏ, mét x· héi v¨n minh

ph¶i lµ mét x· héi cã d©n chñ, vµ d©n chñ chØ cã khi quÇn chóng nh©n d©n cã kh¶ n¨ng phª ph¸n vµ ®−îc phª ph¸n. Biªlinski ®· kh¼ng ®Þnh: " Mét d©n téc cµng m¹nh, cµng v−¬n cao vÒ mÆt ®¹o ®øc bao nhiªu, th× nã cµng dòng c¶m nh×n vµo nh÷ng mÆt non yÕu vµ nh÷ng thiÕu sãt cña minh bÊy nhiªu. Mét d©n téc yÕu hÌn hoÆc giµ cçi tµn t¹ ®Õn møc kh«ng thÓ tiÕn lªn ®−îc n÷a th× chØ thÝch ca tông m×nh vµ chóa sî nh×n vµo nh÷ng vÕt th−¬ng cña m×nh, v× nã biÕt r»ng ®ã lµ nh÷ng vÕt tö th−¬ng, r»ng thùc t¹i cña nã kh«ng ph¶i lµ çi g× ®¸ng phÊn khëi, r»ng nã chØ cã thÓ t×m thÊy nh÷ng niÒm an ñi gi¶ dèi trong sù ®¸ng lõa m×nh th«i. Mét d©n téc vÜ ®¹i, ®Çy søc sèng kh«ng nh− vËy ®−îc"30 (DÉn theo Lª S¬n). + Çi hµi trong nghÖ thuËt tËp trung h¬n ë thÓ lo¹i hµi kÞch.

Trong hµi kÞch, m©u thuÉn bao giê còng ®−îc ®Èy ®Õn møc ®é xung ®ét c¨ng th¼ng gay g¾t, çi xÊu bÞ bãc trÇn mét çch quyÕt

liÖt vµ triÖt ®Ó, nã cµng ra søc che ®Ëy th× cµng bÞ lµm râ ch©n t−íng vµ bÞ phª ph¸n, phñ nhËn m¹nh mÏ.

Nh©n vËt trung t©m bao giê còng lµ nh©n vËt ph¶n diÖn. Nh©n

vËt chÝnh diÖn lu«n lµ ®¹i diÖn cho tiÕng c−êi chÝnh nghÜa, tèt ®Ñp

30 Lª S¬n, TiÕng c−êi cña mét tr¸i tim næi giËn, T¹p chÝ v¨n häc sè 3, 1976


(Theo G«g«n trong t¸c phÈm cña «ng, nh©n vËt chÝnh diÖn bao giê còng lµ tiÕng c−êi). TiÕng c−êi trong hµi kÞch (nh÷ng t¸c phÈm ®Æc biÖt xuÊt s¾c vµ kÓ c¶ tiÕng c−êi trong nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt cã gi¸ trÞ nãi

chung) cã tÇm cao v¨n ho¸ vµ nh©n b¶n, lµ th−íc ®o tr×nh ®é tiÕn bé cña x· héi. §µng sau nã lu«n chøa ®ùng nh÷ng nçi ®au ®ín

®¾ng cay v× nh÷ng thãi xÊu, sù lÇm l¹c cña con ng−êi. "Khi c−êi çi xÊu chóng ta trë nªn cao h¬n nã" (Tsern−shevsky). "Hµi kÞch lµ hoa cña v¨n minh, lµ qu¶ cña d− luËn x· héi ph¸t triÓn" (Biªlinski) 31.

Nh÷ng t¸c gi¶ hµi næi tiÕng: Thêi cæ ®¹i : A-ri-xt«-phan

(kho¶ng 445 - 385 tr.CN), thêi trung ®¹i: M« - li - e (1622 - 1673),…


KT- §G th−êng xuyªn 1- Gi¶i thÝch kh¸i niÖm kh¸ch thÓ thÈm mÜ, çi thÈm mÜ. 2- X¸c ®Þnh vÞ trÝ cña çi ®Ñp trong quan hÖ thÈm mÜ. 3- X¸c ®Þnh b¶n chÊt cña çi ®Ñp. 4- Tr×nh bµy çc lÜnh vùc cña çi ®Ñp 5- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ ph¹m trï çi cao c¶. 6- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ ph¹m trï çi bi. 7- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ ph¹m trï çi hµi. 8- Ph©n biÖt çi cao c¶, çi bi, çi hµi KT- §G gi÷a k× 1- Ph©n biÖt 2 kh¸i niÖm: kh¸ch thÓ thÈm mÜ vµ chñ thÓ thÈm mÜ.

31 DÉn theo Iu. B. Borev, S§D, tr 459.


2- T×m nh÷ng vÝ dô cô thÓ ph©n tÝch ®Ó thÊy: con ng−êi lu«n lÊy çi ®Ñp lµm th−íc ®o cho mäi sù vËt hiÖn t−îng. 3- Ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ hai c©u th¬: Th¸p m−êi ®Ñp nhÊt b«ng sen/ ViÖt Nam ®Ñp nhÊt cã tªn B¸c Hå (B¶o §Þnh Giang) 4- Bµn vÒ ý nghÜa gi¸o dôc cña çi cao c¶. 5- Bµn vÒ ý nghÜa gi¸o dôc cña çi bi. 6- Bµn vÒ ý nghÜa gi¸o dôc cña çi hµi. KT- §G cuèi k× 1- Ph©n tÝch ý nghÜa gi¸o dôc cña çi ®Ñp. 2- VËn dông ph¹m trï çi ®Ñp cña mÜ häc, ph©n tÝch vÎ ®Ñp cña Thóy KiÒu trong ®o¹n nãi vÒ tµi s¾c chÞ em Thóy KiÒu (TruyÖn KiÒu- NguyÔn Du) 3- B×nh luËn c©u nãi cña Xant−cop Se®rin : "TiÕng c−êi lµ mét vò khÝ hïng m¹nh v× r»ng kh«ng mét çi g× lµm cho thãi xÊu ph¶i n¶n lßng b»ng viÖc nhËn thøc ra r»ng thãi xÊu ®· bÞ ®o¸n ra vµ tiÕng c−êi ®· vang lªn v× nã." 4- C¶m xóc vÒ çi bi lµm cho con ng−êi cao th−îng h¬n. ý kiÕn

cña anh (chÞ)?


Ch−¬ng V

NghÖ thuËt

Môc tiªu: N¾m ®−îc çc kh¸i niÖm: - §èi t−îng cña nghÖ thuËt - Néi dung cña nghÖ thuËt - Ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh cña nghÖ thuËt

Nh÷ng néi dung chÝnh I- NghÖ thuËt lµ g×? 1- Ph©n biÖt: thÈm mü vµ nghÖ thuËt a- ThÈm mÜ: - NghÜa dïng trong giao tiÕp hµnh ngµy: chØ çi ®Ñp nãi chung. VÝ dô: nãi " C¨n phßng ch¼ng thÈm mÜ mét chót nµo!", ý nãi c¨n phßng kh«ng ®Ñp. - NghÜa cña mÜ häc: kh¸i niÖm chØ phÈm chÊt (dÊu hiÖu c¬ b¶n) cña kh¸ch thÓ thÈm mÜ.

2- Kh¸i niÖm nghÖ thuËt: - NghÜa réng: chØ nh÷ng çi g× ®¹t tr×nh ®é, møc ®é cao ®em l¹i kho¸i c¶m. + ChØ nh÷ng ho¹t ®éng tµi nghÖ khÐo lÐo, ®iªu luyÖn cña con ng−êi. VÝ dô: nghÖ thuËt nÊu ¨n, nghÖ thuËt ph¸t bãng, nghÖ thuËt øng sö,… + ChØ nh÷ng s¶n phÈm tinh s¶o, ®Ñp, k× c«ng con ng−êi s¸ng t¹o ra. VÝ dô: c¨n nhµ nghÖ thuËt, bé quÇn ¸o rÊt nghÖ thuËt,…


+ VÎ ®Ñp cña tù nhiªn: VÝ dô nãi: §µ L¹t lµ bøc tranh nghÖ thuËt cña thiªn nhiªn. - NghÜa hÑp, (dïng trong khoa häc thÈm mÜ - mÜ häc, lÝ luËn v¨n häc, nghÖ thuËt häc): chØ mét ho¹t ®éng ®Æc thï t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm tho¶ m·n ®−îc nhu cÇu thÈm mÜ cña con ng−êi, bao gåm c¸c lo¹i h×nh: v¨n häc, héi ho¹, ®iªu kh¾c, ©m nh¹c, kÞch,…

II- §èi t−îng cña nghÖ thuËt: 1- NT ph¶n ¸nh toµn bé thÕ giíi (c¸c ph−¬ng diÖn kh¸ch quan vµ chñ quan) - toµn bé nh÷ng g× mµ con ng−êi cã thÓ quan s¸t ®−îc, n¾m b¾t ®−îc. - Mäi sù vËt vµ hiÖn t−îng tån t¹i trong mäi kh«ng gian vµ thêi gian. - Mäi sù vËt vµ hiÖn t−îng tån t¹i trong thÕ giíi: bªn ngoµi vµ bªn trong con ng−êi. 2- Trong thÓ giíi Êy, NT ®Æc biÖt h−íng tíi nh÷ng quan hÖ mang tÝnh nh©n sinh, tÝnh thÈm mÜ: a- Quan hÖ mang tÝnh ng−êi Êy hÕt søc phong phó vµ ®a d¹ng, nhiÒu cung bËc, nhiÒu h×nh th¸i: - Con ng−êi víi vò trô réng lín ®a chiÒu vÒ kh«ng gian, v« cùc vÒ thêi gian. - Con ng−êi trong x· héi ch»ng chÞt nh÷ng mèi liªn hÖ. Cã bao nhiªu ng−êi lµ cã bÊy nhiªu sè phËn. Mçi sè phËn ®an dÖt trong biÕt bao quan hÖ. Mçi quan hÖ Êy cã biÕt bao sù kiÖn biÕn cè, biÕt bao nçi vui buån víi v« vµn biÕn th¸i. b- Trong ®ã NT chØ chó ý nh÷ng quan hÖ thÈm mü, quan hÖ mang gi¸ trÞ vµ ý nghÜa nh©n sinh, t−¬ng quan víi lÝ t−ëng kh¸t väng, t×nh c¶m cña con ng−êi. VÝ dô:

- Hßn ®¸, vËt v« tri v« gi¸c cña vò trô, nh−ng trong v¨n häc, nã ®−îc chó ý chØ khi cã nh÷ng liªn quan ®Õn ®êi sèng con ng−êi:


lµ kh¸t väng chiÕn th¾ng nh÷ng khã kh¨n gian khæ :

Mong cho ch©n cøng ®¸ mÒm Trêi yªn bÓ lÆng míi yªn tÊm lßng. (Ca dao) lµ th−íc ®o nghÞ lùc cña con ng−êi: B−íc ch©n n¸t ®¸ mu«n tµn löa bay (Tè H÷u) / lµ t×nh c¶m, c¶m xóc bÞ nguéi l¹nh: Tr¸i tim ho¸ ®¸. - C©y cÇu cña ngµnh x©y dùng lµ mét ph−¬ng tiÖn giao th«ng. Cßn c©y cÇu mµ v¨n häc quan t©m lµ cÇu kiÒu, c©y cÇu t«n

s− träng ®¹o, ®−a con ng−êi ®Õn mét thÕ giíi sang träng (Muèn sang th× b¾c cÇu kiÒu – Ca dao); lµ c©y cÇu ®−îc x©y dùng b»ng

x−¬ng m¸u cña çc chiÕn sÜ çch m¹ng (Mçi th©y r¬i lµ mét nhÞp cÇu / Cho ta b−íc tíi cçi trêi cao réng – Tè H÷u); lµ cÇu b¾c b»ng

d¶i yÕm, nguyªn liÖu cña t×nh yªu, ®−a chµng ®Õn víi nµng (−íc g×

s«ng réng mét gang / B¾c cÇu d¶i yÕm cho chµng sang ch¬i - Ca

dao)... §ã lµ nh÷ng c©y cÇu trong quan hÖ thÈm mÜ víi con ng−êi. c- §Ó ph¶n ¸nh vµ bé lé chÊt thÈm mÜ, chÊt nh©n sinh trong nh÷ng quan hÖ ng−êi Êy, nghÖ thuËt tËp trung h−íng tíi :

+ Nh÷ng tÝnh çch (trung t©m cña nh÷ng quan hÖ ng−êi)

+ Nh÷ng con ng−êi mang b¶n chÊt x· héi (trong suy nghÜ, c¶m xóc, hµnh ®éng, sinh sèng)

3- Con ng−êi ®−îc NT chó ý cã tÝnh sinh ®éng, tæng hîp, toµn vÑn víi tÊt c¶ bé mÆt c¶m tÝnh çc biÖt - Çc ngµnh khoa häc kh¸c chØ ®−îc chó ý ®Õn con ng−êi ë mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã: y häc chó ý ®Õn søc khoÎ, chÝnh trÞ chÝ ý ®Õn mÆt c«ng d©n...


- Con ng−êi cña nghÖ thuËt ®−îc nh×n nhËn trong mäi quan

hÖ, víi mäi d¸ng vÎ bÒ ngoµi vµ mäi chiÒu kÝch bªn trong, ®ã

lµ“con ng−¬i nµy”. 4- §èi t−îng cña NT lu«n lu«n thay ®æi theo sù ph¸t triÓn kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh thÈm mü cña con ng−êi

III- Néi dung ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt: t×nh c¶m x· héi thÈm mü

1- Nhu cÇu ph¶n ¸nh, thÓ hiÖn vµ l−u gi÷ t×nh c¶m cña con ng−êi vµ sù ®¸p øng cña nghÖ thuËt: a - T×nh c¶m cña con ng−êi lu«n xuÊt hiÖn trong nh÷ng ho¹t ®éng thùc tiÔn víi rÊt nhiÒu d¹ng thøc cung bËc (yªu, ghÐt, giËn, hên, vui, buån...). b - Con ng−êi cã nhu cÇu béc lé, l−u gi÷, th«ng tin...nh÷ng t×nh c¶m cña m×nh. (NguyÔn Du: BÊt tri tam b¸ch d− niªn hËu / Thiªn h¹ hµ nh©n khÊp Tè Nh−)

c - NghÖ thuËt xuÊt hiÖn vµ tån t¹i víi chøc n¨ng ®¸p øng nhu cÇu Êy: - V¨n nghÖ lµ c©u chuyÖn cña t©m hån, t×nh c¶m.( ý cña L.T«n xt«i) - Kh«ng ph¶i trong VN kh«ng cã lý trÝ nh−ng lý trÝ, t− t−ëng, ë ®©y bao giê còng ®−îc chuyÓn t¶i th«ng qua nh÷ng rung ®éng cña t×nh c¶m, cho nªn søc m¹nh cña lÝ trÝ cña t− t−ëng ®«i khi rÊt cao.

2- NghÖ thuËt thÓ hiÖn vµ l−u gi÷a nh÷ng t×nh c¶m x· héi thÈm mü (t×nh c¶m thÈm mÜ, t×nh c¶m cña con ng−êi x· héi mang

tÝnh thÈm mÜ, t×nh c¶m ®· ®−îc ý thøc cña con ng−êi). a- T×nh c¶m cña con ng−êi xuÊt hiÖn ë nhiÒu hoµn c¶nh, thêi gian kh¸c nhau vµ trong nh÷ng ®èi t−îng còng nh− nh÷ng chñ thÓ kh¸c nhau. Cho nªn t×nh c¶m cã khi rÊt sôc s«i, m·nh liÖt


nh−ng kh«ng ph¶i bao giê còng gièng nhau, vµ còng ®−îc v¨n häc chó ý. Bëi lÏ, kh«ng ph¶i bao giê chóng còng cã chÊt thÈm mÜ. + Cã nh÷ng xóc c¶m tù nhiªn, hoang d· mang tÝnh sinh vËt hoÆc nh÷ng t×nh c¶m ç nh©n thuÇn tuý, nhÊt thêi (®øa bÐ khãc thÐt v× ®au, bän c«n ®å c−êi ha h¶ khi lµm ®iÒu ¸c tr¸i nh©n tÝnh,...). Nh÷ng t×nh c¶m Êy kh«ng cã chÊt thÈm mÜ. + ChØ nh÷ng rung ®éng g¾n víi céng ®ång, x· héi, cao th−îng,...míi lµ nh÷ng xóc déng thÈm mÜ. Vµ khi nh÷ng xóc ®éng ®ã m·nh liÖt, kÐo dµi, ®Þnh h×nh, th× t×nh c¶m thÈm mÜ xuÊt hiÖn. Nçi ®au ®ín, th−¬ng c¶m cho sè phËn bÊt h¹nh cña ng−êi phô n÷ trong §o¹n tr−êng t©n thanh cña NguyÔn Du lµ t×nh c¶m x· héi

th¶m mÜ. Nçi nhí th−¬ng sÇu mu«n cña ng−êi vî lÝnh trong Chinh phô ng©m lµ t×nh c¶m x· héi th¶m mÜ.

+ NghÖ thuËt ph¶n ¸nh, l−u gi÷ nh÷ng th«ng tin t×nh c¶m mét çch chän läc. NghÖ thuËt chØ chó ý ®Õn nh÷ng t×nh c¶m thÈm mÜ. b- Nh÷ng phÈm chÊt cña t×nh c¶m thÈm mÜ: b1- Ch©n thùc (çi ch©n) b2- Cao th−îng, kh«ng vô lîi, kh«ng v× môc ®Ých ç nh©n (çi thiÖn) b3- G¾n víi lý t−ëng, −íc m¬ cao ®Ñp (çi thiÖn) b4- Thèng nhÊt víi ®¹o lý (çi thiÖn) b5- BiÓu hiÖn quan hÖ hµi hoµ gi÷a con ng−êi vµ ®èi t−îng thÈm mÜ (®ång c¶m/ kh«ng ®ång c¶m… víi nh÷ng biÓu hiÖn ®a dang, ®a chiÒu) §ã lµ t×nh c¶m mang s¾c th¸i x· héi, g¾n víi çi ®Ñp, vµ theo çch nãi cña V−g«txki, lµ “t×nh c¶m th«ng minh”32:

32 Xem thªm LÝ luËn v¨n häc, Ph−¬ng Lùu (chñ biªn) , S®d, tr 60,61,62,63,64 vµ TrÇn §×nh Sö (chñ biªn), S®d tr33,34


IV- Ph−¬ng thøc tån t¹i ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt : T×nh c¶m

x· héi thÈm mü trong nghÖ thuËt kh«ng thÓ hiÖn mét çch trõu

t−îng mµ ®−îc tån t¹i trong h×nh t−îng nghÖ thuËt. NghÖ thuËt lµ

h×nh t−îng vÒ t×nh c¶m x· héi thÈm mü.

1- HTNT - mét kh¸ch thÓ tinh thÇn ®Æc thï H×nh t−îng nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng vËt chÊt mµ

ph¶i coi ®ã lµ kh¸ch thÓ tinh thÇn.

a- Kh¸ch thÓ: + V× ®ã lµ thÕ giíi tinh thÇn ®· ®−îc kh¸ch thÓ ho¸ thµnh mét hiÖn t−îng x· héi tån t¹i kh¸ch quan, vÒ nguyªn t¾c, kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña ng−êi s¸ng t¸c còng nh− ng−êi tiÕp nhËn. + Con ng−êi cã thÓ c¶m nhËn h×nh t−îng Êy nh− mäi kh¸ch thÓ kh¸c - mét çi g× bªn ngoµi, trùc quan: H×nh t−îng nµng KiÒu ( TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du ), H×nh t−îng AQ (AQ chÝnh truyÖn -

Lç TÊn)... b-Tinh thÇn : + “ Çi tinh thÇn ch¼ng ph¶i lµ çi g× kh¸c, mµ chÝnh lµ çi vËt chÊt ®−îc chuyÓn vµo ®Çu ãc con ng−êi vµ ®−îc c¶i t¹o l¹i trong ®ã”(M¸c). + Tinh thÇn chÝnh lµ mét d¹ng tån t¹i kh¸c cña hiÖn thùc ®êi

sèng. Kh«ng "trong h×nh thøc kh¸ch thÓ, trùc quan" mµ "nh− mét ho¹t ®éng c¶m tÝnh cña con ng−¬×, nh− mét thùc tiÔn”(M¸c). + Çi tinh thÇn ®ã ®−îc g×n gi÷ vµ truyÒn ®¹t trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn vËt chÊt nhÊt ®Þnh vµ trë thµnh kh¸ch thÓ trong ®êi sèng x· héi. + Con ng−êi kh«ng chØ sèng trong thÕ giíi vËt chÊt mµ cßn sèng trong thÕ giíi trinh thÇn do çc thÕ hÖ kh¸c truyÒn l¹i: çc truyÒn thuyÕt, çc nh©n vËt lÞch sö,çc h×nh t−îng nghÖ


thuËt...Nh÷ng çi g× tinh tuý trong hiÖn thùc ®Òu ®−îc tinh thÇn ho¸ ®Ó trë thµnh nh÷ng kh¸ch thÓ tinh thÇn . c- H×nh t−îng nghÖ thuËt t¸c ®éng vµo con ng−êi víi tÊt c¶ tÝnh thùc t¹i tinh thÇn cña nã, nh− mét chØnh thÓ.

+ H×nh t−îng tinh thÇn ph¶i ®−îc thÓ hiÖn qua çc ph−¬ng tiÖn t¹o h×nh ( ký hiÖu ,h×nh vÏ…), nh−ng b¶n chÊt cña h×nh t−îng kh«ng gi¶n ®¬n chØ ë t¹o h×nh,còng nh− méi sù t¹o h×nh kh«ng ph¶i bao giê còng lµ h×nh t−îng. Ng−êi ta hay nãi ®Õn nh÷ng bøc vÏ kh«ng cã hån lµ vËy. H×nh vÏ trë thµnh h×nh t−îng khi nµo nã

truyÒn ®−îc çi thÇn, çi khÝ ph¸ch cña kh¸ch thÓ tinh thÇn. + Qui kÕt cÊu tróc h×nh t−îng vµo vÝ von, Èn dô, kh«ng ph¶i bao giê còng phï hîp víi thùc tÕ cã khi l¹i r¬i vµo nh÷ng quan s¸t bÒ ngoµi, phiÕn diÖn. VÝ dô: khi Tè H÷u so s¸nh : Hån t«i lµ mét v−ên hoa l¸ / RÊt ®Ëm h−¬ng vµ rén tØªng chim, kh«ng ph¶i bao

giê, ®Çu tiªn lµ «ng ®· nghÜ ®Õn phÐp so s¸nh mµ çi hån ®Çy hoa l¸ Êy ®· rùc rì mu«n hoa vµ rén rµng tiÕng chim ca trong t©m hån

cña ng−¬× chiÕn sÜ tõ khi anh b¾t gÆp lý t−ëng cña ®êi m×nh. Tãm l¹i: - H×nh t−îng nghÖ thuËt lµ mét kh¸ch thÓ tinh thÇn, t¸c ®éng vµo ng−êi ®äc trªn c¬ së mét chØnh thÓ.( võa kh¸ch quan võa chñ quan ) - Mäi ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn chØ cã ý nghÜa khi nµo lµm sèng l¹i çi kh¸ch thÓ ®ã - Ng−êi ®äc t¸c phÈm chØ khi nµo th©m nhËp vµo çi thÕ giíi tinh thÇn Êy míi cã thÓ n¶y sinh ®−îc sù th−ëng thøc ®ång c¶m

2- HTNT võa cã tÝnh t¹o h×nh võa cã tÝnh biÓu hiÖn a- TÝnh t¹o h×nh: + Lµ lµm cho kh¸ch thÓ tinh thÇn cã ®−îc mét tån t¹i c¶m tÝnh bÒ ngoµi qua chÊt liÖu, lµ phó cho thÕ giíi nh÷ng h×nh t−îng

kh¸i qu¸t mét thÓ x¸c mét h×nh hµi. Nã bao gåm t¹o cho h×nh


t−îng mét kh«ng gian, mét thêi gian nh÷ng sù kiÖn vµ nh÷ng quan hÖ vµ rÊt quan träng lµ t¹o dùng ®−îc nh÷ng con ng−êi cã néi t©m, ngo¹i h×nh hµnh ®éng, ng«n ng÷… + T¹o h×nh cã thÓ khiÕn cho çi v« h×nh, çi thÕ giíi tinh

thÇn, xuÊt hiÖn mét çch sinh ®éng cô thÓ c¶m tÝnh. Kh«ng cã t¹o

h×nh th× kh«ng cã h×nh t−îng. + Ph−ong thøc t¹o h×nh: Nã chØ chän läc nh÷ng chi tiÕt Ýt ái nhÊt nh−ng giµu søc biÓu hiÖn nhÊt, tiªu biÓu nhÊt cho mét cuéc

sèng mét tÝnh çch (chi tiÕt biÕt nãi) 33. Gi¸ trÞ vµ ý nghÜa cña t¹o h×nh lµ thÓ hiÖn chØnh thÓ. VÒ b¶n chÊt, t¹o h×nh trong nghÖ thuËt

lµ mét cÊu t¹o tËp trung dån nÐn, mang tÝnh −íc lÖ ë cÊc møc ®é kh¸c nhau. b- TÝnh biÓu hiÖn (phÈm chÊt tÊt yÕu cña t¹o h×nh):

- Kh¶ n¨ng biÓu hiÖn:

+ BiÓu hiÖn çi bªn trong, çi b¶n chÊt cña sù vËt, hÐ më nh÷ng nçi niÒm thÈm kÝn trong t©m hån ; + Gîi lªn sù toµn vÑn, ®Çy ®Æn cña h×nh t−îng + ThÓ hiÖn khuynh h−íng t− t−ëng t×nh c¶m cña con ng−êi ®èi víi cuéc sèng. - Çch thøc biÓu hiÖn :H×nh t−îng biÓu hiÖn th«ng qua chi tiÕt: Mäi chi tiÕt ®Òu cã ý nghÜa chøc n¨ng, kh«ng cã chi tiÕt thõa, h¬n

n÷a mang tÝnh ®a nghÜa. Theo Hª ghen, nã lµ con m¾t: cho thÊy

kh«ng gian, thêi gian, t×nh huèng, tÝnh çch, th¸i ®é cña t¸c gi¶ -

c¶ mét thÕ giíi nghÖ thuËt vµ mét t©m hån tù do trong çi v« hÆn cña nã ë t¸c gi¶.

- C¬ së cña t¹o h×nh lµ sù t−¬ng ®ång cña nã so víi çi ®−îc miªu t¶. C¬ së cña biÓu hÞªn lµ sù kh¸c biÖt. Sù kÕt hîp t¹o h×nh

33 Xem Ph−¬ng Lùu, LÝ luËn v¨n häc, S®d, tr70


vµ biÓu hiÖn lµm cho h×nh t−îng cã ®−îc mét h×nh thøc nghÖ thuËt ®éc ®¸o. §ã lµ mét thÓ thèng nhÊt sinh ®éng gi÷a thùc vµ h−, trùc

tiÕp vµ gi¸n tiÕp, æn ®Þnh vµ biÕn ho¸, thèng nhÊt vµ ®a d¹ng, võa cô thÓ c¶m tÝnh võa kh¸i qu¸t, tæng hîp, chøa ®ùng ®Çy ®ñ néi

dung cuéc sèng, t− t−ëng vµ c¶m xóc.

3- HTNT vµ ký hiÖu a- H×nh t−îng nghÖ thuËt còng lµ mét lo¹i ký hiÖu :

- Mét sù vËt mét hiÖn t−îng khi ®−îc tiÕp nhËn mét çch c¶m tÝnh vµ ®Ó chØ hay thay thÕ mét hiÖn t−îng kh¸c ngoµi nã,

mét çch cè ®Þnh, th× ®−îc coi lµ ký hiÖu (ng«n ng÷, ®Ìn giao

th«ng xanh ®á...). §ã lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó th«ng tin, ®Ó g×n gi÷ vµ truyÒn ®¹t kinh nghiÖm x· héi cña con ng−êi. - H×nh t−îng nghÖ thuËt còng th−êng kh«ng cã gi¸ trÞ

biÓu hiÖn tù th©n mµ nh»m th«ng tin nh÷ng ý nghÜa, nh÷ng gi¸ trÞ

thÈm mü, nh©n sinh ngoµi nã. H×nh t−îng nghÖ thuËt ®−îc nhËn biÕt mét çch c¶m tÝnh th«ng qua çc ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn nh−

ng«n ng÷, ©m thanh, ®−êng nÐt mµu s¾c vµ b»ng çc chi tiÕt t¹o h×nh, biÓu hiÖn. H×nh t−îng lµ mét lo¹i kÝ hiÖu. b- Tuy nhiªn ký hiÖu vµ h×nh t−îng cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. - §Æc tr−¬ng cña ký hiÖu lµ thay thÕ çi kh¸c cßn ®Æc tr−ng

cña h×nh t−îng võa lµ mét tån t¹i kh¸c võa lµ ph¶n ¸nh, lµ kh¸i qu¸t hiÖn thùc.

- Ký hiÖu lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp th«ng th−êng cßn h×nh

t−îng nghÖ thuËt lµ ph−¬ng tiÖn trong giao tiÕp thÈm mü, lµ ký hiÖu thÈm mü: H×nh t−îng võa t¸i hiÖn mét hiÖn t−îng thùc t¹i, võa

m· ho¸ mét néi dung t− t−ëng, c¶m xóc thÈm mü. VÝ dô, trong hai c©u th¬ trong bµi Nhí rõng cña ThÕ L÷ sau ®©y:

Nµo ®©u nh÷ng ®ªm vµng bªn bê suèi


Ta say måi ®øng uèng ¸nh tr¨ng tan ? h×nh ¶nh ®ªm vµng bªn bê suèi, uèng ¸nh tr¨ng tan (chø kh«ng

ph¶i uèng n−íc suèi) gîi mét khung c¶nh nói rõng hoang s¬, th¬ méng (hiÖn thùc), ®ång thêi võa truyÒn t¶i mét kh«ng khÝ tù do, mét c¶m gi¸c s¶ng kho¸i cña mét chñ nh©n «ng (c¶m xóc).

- TÝnh chÊt cña ký hiÖu lµ æn ®Þnh, qui −íc, s¸o mßn; cßn h×nh

t−îng lµ s¸ng t¹o: chØ ra çi míi, ph¸t hiÖn cÊi míi mang tÝnh nghÖ

sÜ. H×nh t−îng lu«n cã xu h−íng c¾t nghÜa l¹i çc ký hiÖu cña m×nh vµ s¸ng t¹o ra nh÷ng ký hiÖu míi, t¹o ra mèi quan hÖ gi÷a çi lÆp l¹i vµ çi kh«ng lÆp l¹i (NguyÔn Du lÆp l¹i th¬ Th«i HiÖu mét çch s¸ng t¹o) - H×nh t−îng lµ mét ký hiÖu phi ng«n ng÷. NghÜa cña ký hiÖu

lµ do ng−êi ®Æt qui −íc cßn nghÜa cña h×nh t−îng lµ do vâ ®o¸n, sù

chÝnh x¸c chØ cã tÝnh chÊt −íc lÖ. - Trong v¨n häc, b¶n th©n ng«n tõ, chÊt liÖu x©y dùng h×nh t−îng vèn cã nghÜa ®−îc x¸c ®Þnh, nh−ng kh«ng ph¶i x¸c ®Þnh hoµn toµn. (theo F.D.Saussure: ng«n ng÷ lµ mét hÖ thèng ký hiÖu mµ mèi quan hÖ gi÷a nã víi çi ®−îc biÓu ®¹t lu«n lu«n lµ quan hÖ cã tÝnh chÊt vâ ®o¸n). - H×nh t−îng “Khi biÓu ®¹t t− t−ëng, t×nh c¶m nã cã tÝnh khuynh h−íng x¸c ®Þnh, nh−ng l¹i cã tÝnh m¬ hå, kh«ng cÇn x¸c ®Þnh vÒ l−îng ®èi víi tÝnh khuynh h−íng ®ã, Mèi quan hÖ gi÷a

h×nh t−îng vµ ý nghÜa mµ nã biÓu ®¹t còng kh«ng x¸c ®Þnh vµ chÆt chÏ,. H×nh t−îng chØ cã tÝnh ¸m thÞ vµ khªu gîi. Do ®ã so víi ng«n ng÷ kh¸i niÖm nã võa m¬ hå võa réng r·i l¹i võa hµm xóc nhiÒu h¬n. XÐt vÒ mÆt tÝnh chuÈn x¸c vµ tÝnh l« gÝch th× cã mÊt m¸t”34.

- “Nh−ng xÐt vÒ t¸c dông biÓu ®¹t c¶m nhËn cña con ng−êi

th× l¹i lµ mét ph−¬ng thøc rÊt cã hiÖu qu¶.(…)” nh÷ng gîi ý phi 34 TrÇn §×nh Sö, S®d, tr 86


ng«n ng÷ v« ý hÐ lé ra cßn thó vÞ h¬n nhiÒu so víi ®iÒu ng−êi ta cè ý cung cÊp. Çc th«ng tin nhËn ®−îc b»ng th«ng tin phi ng«n ng÷ phÇn nhiÒu lµ nh÷ng th«ng tin vÒ nh÷ng ®iÒu s©u kÝn cña néi t©m, nh÷ng ®iÒu muèn giÊu mµ kh«ng ®−îc. Nh− thÕ h×nh t−îng th«ng tin qua con ®−êng c¶m gi¸c. Nã cã thÓ kÝch thÝch n¨ng lùc c¶m quan cña con ng−êi, thËm chÝ cã thÓ kÝch thÝch vµo nh÷ng miÒn v« thøc, huy ®éng ®Õn çc kinh nghiÖm sèng chØ l−u gi÷ trong miÒn c¶m gi¸c, t×nh c¶m, t−ëng t−îng vµ liªn t−ëng cña con ng−êi. Nh÷ng kinh nghiÖm sèng c¶m tÝnh tinh vi, tÕ nhÞ, sinh ®éng, cô thÓ cña con ng−êi, nãi chung, çc kh¸i niÖm trõu t−îng kh«ng bao giê cã thÓ ®¸nh thøc ®−îc”35. Tãm l¹i: Qui trän b¶n chÊt cña nghÖ thuËt vµo ký hiÖu lµ h¹ thÊp vai trß nhËn thøc, s¸ng t¹o, vµ hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña nã.

4- HTNT lµ mét quan hÖ x· héi thÈm mü §Æc tr−ng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt kh«ng gi¶n ®¬n chØ lµ sù thèng nhÊt gi÷a çi ç biÖt, cô thÓ, c¶m tÝnh vµ çi chung, mµ ë chØnh thÓ çc quan hÖ x· héi – thÈm mü (h¹t nh©n cÊu tróc cña t¸c phÈm) ®−îc thÓ hiÖn: a- Quan hÖ gi÷a thÕ giíi nghÖ thuËt víi hiÖn t¹i mµ nã ph¶n ¸nh b- Quan hÖ cña t¸c gi¶ ®èi víi cuéc sèng trong t¸c phÈm c- Quan hÖ gi÷a t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc d- Quan hÖ gi÷a h×nh t−îng víi ng«n ng÷ cña mét nÒn v¨n ho¸ e- Quan hÖ cña çc yÕu tè cña bøc tranh ®êi sèng

5- TÝnh nghÖ thuËt cña h×nh t−îng. a- Nhê sù thèng nhÊt cña çi cô thÓ, ç biÖt, c¶m tÝnh víi çi kh¸i qu¸t, HTNT ®· ph¶n ¸nh ®êi sèng mét çch sinh ®éng tù

nhiªn, nh− b¶n th©n ®êi sèng ®ang d¹ng vµ biÕn ho¸ kh«ng ngõng, võa cã søc kh¸i qu¸t qui luËt cña nã. 35 TrÇn §×nh Sö, S®d, tr 86


b- Sù th«ng nhÊt cao ®é gi÷a t×nh c¶m vµ lý trÝ, khiÕn cho

HTNT cã søc truyÒn c¶m m¹nh mÏ, kh¬i gîi c¶m xóc, søc båi d−ìng, thøc tØnh t− t−ëng lín lao, l«i cuèn con ng−êi tham gia vµo

®êi sèng x· héi.

c- Sù thèng nhÊt cao ®é gi÷a çi chñ quan vµ çi kh¸ch quan

cho nªn HTNT cã kh¶ n¨ng gióp cho con ng−êi võa ®−îc th−ëng thøc bøc tranh hiÖn thùc, võa ®−îc l¾ng nghe tiÕng nãi cña t©m

hån, ®−îc truyÒn ®¹t mét çi nh×n víi cuéc ®êi, còng nh− sù suy

ngÉm ®µng sau bøc tranh Êy. d- HTNT cã sù thèng nhÊt hoµn mü gi÷a néi dung vµ h×nh thøc, lµ hiªn th©n sinh ®éng cña nghÖ thuËt, bëi vËy t¹o ®−îc kho¸i

c¶m thÈm mÜ vµ sù hÊp dÉn ®Æc biÖt.

V- NghÖ thuËt, h×nh th¸i biÓu hiÖn cao nhÊt cña quan hÖ thÈm mÜ. 1- NghÖ thuËt cã vai trß chñ yÕu trong viÖc s¸ng t¹o ra çi ®Ñp - Trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt nãi chung, kØ thuËt cã thÓ

chÕ t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm cã c«ng n¨ng cao, vµ víi sù gãp søc cña nghÖ thuËt, con ng−êi míi cã nh÷ng s¶n phÈm ®Ñp, tinh x¶o, khÐo lÐo. - ChØ cã çc ngµnh nghÖ thuËt míi cã thÓ s¶n xuÊt ra çi

®Ñp ®¸p øng nhu cÇu thÈm mÜ cña con ng−êi. ë ®©y cã nh÷ng nhµ

s¶n xuÊt ®¹t chuyªn m«n cao - çc nghÖ sÜ. Nhµ th¬, nhµ v¨n s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng, nhµ ®iªu kh¾c t¹c t−îng, ho¹ sÜ vÏ tranh, nh¹c sÜ s¸ng t¸c çc b¶n nh¹c,… ChØ ë ®©y, míi ®¶m b¶o cã nh÷ng s¶n phÈm thÈm mÜ ®−îc thÈm ®Þnh, ®¸ng tin cËy, phï hîp víi ®ßi hái cña c«ng chóng.


- Nh÷ng biÓu t−îng cña çi ®Ñp, cã søc sèng mu«n ®êi cña nh©n lo¹i, phÇn lín lµ çc t¸c phÈm do çc ngµnh nghÖ thuËt s¸ng t¹o ra. - Çi ®Ñp cña cña nghÖ thuËt lµ çi ®Ñp cña thiªn nhiªn thø hai, çi ®Ñp ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng h×nh t−îng.

2- Çi ®Ñp trong nghÖ thuËt ®¹t møc ®é toµn bÝch. a- Sù s©u s¾c, phong phó trong néi dung:

- VÎ ®Ñp cña sù ch©n thùc. - VÎ ®Ñp cña trÝ tuÖ, t− t−ëng. - VÎ ®Ñp cña t©m hån, t×nh c¶m

b- Sù hoµn thiÖn vÒ h×nh thøc: - Tinh tÕ trong ®−êng nÐt, mµu s¾c, ©m thanh, ng«n tõ,... - Tinh s¶o trong chi tiÕt - KhÐo lÐo trong bè côc, kÕt cÊu 3- NghÖ thuËt cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi ®êi sèng x· héi: a- Tho¶ m·n nhu cÇu thÈm mÜ b- Cã ý nghÜa gi¸o dôc thÈm mÜ (nhËn thøc, n¨ng lùc) c- §¶m b¶o h−íng ph¸t triÓn x· héi theo qui luËt cña çi ®Ñp


KT- §G th−êng xuyªn 1- Nªu nh÷ng çch hiÓu vÒ hai kh¸i niÖm: thÈm mÜ vµ nghÖ thuËt. 2- Nªu v¾n t¾t ®èi t−îng cña nghÖ thuËt. 3- Nªu v¾n t¾t néi dung cña nghÖ thuËt. 4- Tr×nh bµy nh÷ng phÈm chÊt cña t×nh c¶m x· héi thÈm mÜ. 5- T¹i sao nãi h×nh t−îng nghÖ thuËt lµ mét kh¸ch thÓ tinh thÇn? 6- Tr×nh bµy tÝnh t¹o h×nh vµ tÝnh biÓu hiÖn cña h×nh t−îng nghÖ thuËt.


7- So s¸nh h×nh t−îng nghÖ thuËt vµ kÝ hiÖu. 8- T¹i sao nãi h×nh h−îng nghÖ thuËt lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt? KT- §G gi÷a k× 1- So s¸nh con ng−êi trong nghÖ thuËt víi con ng−êi trong y häc, con ng−êi trong chÝnh trÞ. 2- Ph©n tÝch mét vµi vÝ dô cô thÓ ®Ó cho thÊy nghÖ thuËt chØ thÓ hiÖn vµ l−u gi÷ nh÷ng t×nh c¶m x· héi thÈm mÜ. 3- Ph©n biÖt t×nh c¶m b¶n n¨ng vµ t×nh c¶m x· héi thÈm mÜ. 4- T¹i sao nãi nghÖ thuËt lµ h×nh th¸i biÓu hiÖn cao nhÊt cña quan hÖ thÈm mÜ? 5- So s¸nh c¸i thÈm mÜ ngoµi cuéc sèng vµ c¸i thÈm mÜ trong nghÖ thuËt? 6- Quan s¸t mét bøc t−îng (vÝ dô t−îng ®µi Lª Lîi ë TP Thanh Hãa) hoÆc mét bøc tranh nghÖ thuËt, chØ ra tÝnh t¹o h×nh vµ tÝnh biÓu hiÖn cña h×nh t−îng nghÖ thuËt. KT- §G cuèi k× 1- So s¸nh c©y cÇu trong hiÖn thùc vµ h×nh ¶nh c©y cÇu kiÒu vµ cÇu d¶i yÕm trong ca dao, tõ ®ã chØ ra ®èi t−îng cña nghÖ thuËt. 2- Quan s¸t bøc tranh Høng dõa (tranh d©n gian), tõ ®ã ph©n tÝch néi dung cña nghÖ thuËt. 3- GS. TrÇn §×nh Sö nhËn xÐt vÒ h×nh t−îng nghÖ thuËt: "XÐt vÒ tÝnh chuÈn x¸c vµ tÝnh logic th× nã mÊt m¸t, nh−ng xÐt vÒ t¸c dông biÓu ®¹t c¶m nhËn th× l¹i lµ ph−¬ng thøc biÓu ®¹t rÊt cã hiÖu qu¶". ý kiÕn cña anh (chi) nh− thÕ nµo? 4- Cho biÕt ý kiÕn cña b¹n vÒ c©u nãi cña cña C. M¸c: " NÕu anh muèn th−ëng thøc nghÖ thuËt th× tr−íc hÕt anh ph¶i ®−îc gi¸o dôc vÒ nghÖ thuËt"


Ch−¬ng VI

Çc lä¹i h×nh nghÖ thuËt

Môc tiªu: - HiÓu ®−îc −u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña çc quan ®iÓm vÒ lo¹i h×nh nghÖ thuËt - N¾m ®−îc c¬ së ph©n lo¹i vµ ®Æc tr−ng çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt

Nh÷ng néi dung chÝnh I- Nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ lo¹i h×nh nghÖ thuËt. Sù ph©n chia çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®−îc dùa trªn çc ph−¬ng diÖn: nguyªn nh©n, ®Æc tr−ng, nguyªn t¾c ph©n lo¹i, t¸c ®éng lÉn nhau cña chóng. Mçi t− t−ëng mÜ häc ®Òu cã nh÷ng kiÕn gi¶i riªng cña m×nh: 1- MÜ häc duy t©m: X¸c ®Þnh ph©n chia çc lo¹i h×nh nghÖ

thuËt tõ nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan: thÕ giíi "tinh thÇn tuyÖt

®èi", thÕ giíi néi t©m cña nghÖ sÜ, môc ®Ých ®a d¹ng trong ho¹t ®éng cña chñ thÓ. Tõ ®ã hay ®èi lËp çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt. a - Thêi cæ ®¹i, Platon (427 -347 TCN), xuÊt ph¸t tõ

quan niÖm: thÕ giíi mµ con ng−êi nh×n thÊy chØ ph¶n ¸nh ®−îc mét çch mï mê çi thÕ giíi b¶n chÊt, "thÕ giíi cña ý niÖm", kh«ng nh×n thÊy- xø së cña ch©n lÝ vÜnh h»ng, bÊt hñ. Vµ nÕu nghÖ thuËt ph¶n ¸nh thùc tÕ, sÏ kh«ng tho¸t khái sù rµng buéc kh¾t khe cña thÕ giíi thùc t¹i, trÇn tôc, t¹m bî, kh«ng ®Õn gÇn ®−îc thÕ giíi b¶n chÊt. Cho nªn theo «ng thiªn chøc cña nghÖ thuËt lµ biÓu hiÖn nh÷ng ®iÒu huyÒn bÝ siªu nhiªn - "thÕ giíi cña ý niÖm".


- ¤ng chØ ®¸nh gi¸ cao çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt xÝch l¹i gÇn, t¹o ra kh¶ n¨ng nhËn thøc "thÕ giíi ý niÖm". Cho nªn ©m nh¹c, móa, kiÕn tróc ®−îc ®Ò lªn rÊt cao v× chóng "gi¸n çch" hiÖn thùc. - ¤ng cho r»ng nghÖ thuËt t¶ thùc, cµng gÇn víi thÕ giíi vËt thÓ, ®å vËt bao nhiªu cµng Ýt gi¸ trÞ thËm chÝ cßn téi lçi. Platon tÈy chay nghÖ thuËt t¹o h×nh (héi ho¹, ®iªu kh¾c,…) coi nhÑ th¬ v¨n, kh«ng tin vµo s©n khÊu, kÞch, v× chóng tu©n theo nguyªn t¾c ph¶n ¸nh hiÖn thùc.

b- MÜ häc trung cæ ®¸nh gi¸ cao ©m nh¹c vµ kiÕn tróc, coi

chóng lµ nh÷ng lo¹i h×nh nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt ý niÖm cao c¶, linh thiªng. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao ®Òn, chïa, nhµ thê vµ c¹nh ®ã lµ çc sinh ho¹t t«n gi¸o triÖt ®Ó vËn dông ©m nh¹c vµ kiÕn tróc. c- ThÕ kØ XVIII, tiªu biÓu cho triÕt häc vµ mÜ häc duy t©m thêi

k× nµy lµ Kant (1724 - 1804). - Theo «ng mét nghÖ thuËt ®−îc coi lµ mÉu mùc khi néi dung cuéc sèng trong ®ã ®−îc tr×nh bµy hÕt søc kh¸i qu¸t, trõu t−îng vµ h×nh thøc tho¸t khái néi dung. - Kant ph©n ra hai lo¹i nghÖ thuËt: th−îng ®¼ng vµ h¹ ®¼ng: NghÖ thuËt th−îng ®¼ng chñ yÕu mang tÝnh h×nh thøc, ®−a l¹i nh÷ng kho¸i c¶m thuÇn tuý thÈm mÜ. ¢m nh¹c vµ nh÷ng ®−êng l−în h×nh trang trÝ, vµ sau ®ã lµ th¬ ca (thÓ hiÖn t− t−ëng, d−a l¹i tù do cho t− t−ëng), theo Kant thuéc lo¹i nµy. d- Hegel (1770 -1831), nhµ triÕt häc vÜ ®¹i, ng−êi §øc. - Theo «ng b¶n thÓ cña thÕ giíi lµ "quan niÖm tuyÖt ®èi" ("ý niÖm tuyÖt ®èi" - çi cã tr−íc tù nhiªn vµ loµi ng−êi, mµ giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Ønh cao lµ "tinh thÇn tuyÖt ®èi" khi mµ nã b¾t ®Çu ho¹t ®éng trong t− duy cña con ng−êi. Vµ " quan niÖm tuyÖt ®èi" cã ba h×nh


thøc biÓu hiÖn: nghÖ thuËt (b»ng h×nh t−îng), t«n gi¸o (b»ng biÓu

t−îng) vµ triÕt häc (b»ng kh¸i niÖm).

- NghÖ thuËt ph¸t triÓn theo t−¬ng quan gi÷a ý niÖm vµ çi vá ngoµi cña ý niÖm, gåm ba giai ®o¹n: * Giai ®o¹n 1: nghÖ thuËt t−îng tr−ng, vá bÒ ngoµi lÊn ¸t ý niÖm, (giai ®o¹n nghÖ thuËt ph−¬ng §«ng). Tiªu biÓu lµ kiÕn tróc

(Hegel coi lµ kiÕn tróc lµ sù b¾t ®Çu cña nghÖ thuËt). Th¸p Babel vµ Baal t−îng tr−ng cho mèi liªn hÖ x· héi. §Òn thê Ai cËp t−¬ng tr−ng cho çi linh thiªng. Cét th¸p t−îng tr−ng cho søc m¹nh tù nhiªn. Kim tù th¸p t−îng tr−ng cho ç tÝnh tinh thÇn,… * Giai ®o¹n 2: NghÖ thuËt cæ ®iÓn, "sù biÓu hiÖn trong

suèt", vá bÒ ngoµi vµ ý niÖm kÕt hîp hµi hoµ víi nhau. Tiªu biÓu lµ

nghÖ thuËt ®iªu kh¾c. * Giai ®o¹n 3: NghÖ thuËt l·ng m¹n, ý niÖm v−ît khái çi vá bÒ ngoµi, tinh thÇn tho¸t khái vËt chÊt. Tiªu biÓu cho giai

®o¹n nµy lµ çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt: héi ho¹, ©m nh¹c, th¬ ca. - Nh− vËy, theo Hegel, nghÖ thuËt lu«n vËn ®éng theo h−íng ®i lªn, vµ çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt chÝnh lµ dÊu hiÖu cña sù ph¸t triÓn ®ã, lo¹i sau v−ît qua lo¹i tr−íc:

KiÕn tróc ®iªu kh ¾c héi häa ©m nh¹c th¬ ca Hegel coi th¬ ca lµ "thø nghÖ thuËt thËt sù cña tinh thÇn, biÓu hiÖn tinh thÇn nh− tinh thÇn thùc sù"36. Th¬ ca chÊm døt sù ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt. - XuÊt ph¸t tõ t− t−ëng ®¼ng cÊp, Hegel ®èi lËp mét çch cùc ®oan gi÷a çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt. Theo «ng lo¹i h×nh bÞ yÕu tè vËt chÊt cÇm tï lµ h¹ ®¼ng, lo¹i h×nh mang tinh thÇn næi tréi, yÕu tè tinh thÇn th¾ng yÕu tè vËt chÊt (nh− th¬ ca) lµ th−îng ®¼ng.

36 G.W.F. Hegel, MÜ häc, NXB Khoa häc x· h«i, 1996, tr.126


2- MÜ häc duy vËt: Gi¶i thÝch sù ph©n chia lo¹i h×nh nghÖ

thuËt chñ yÕu tõ nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan: ®Æc ®iÓm, nhu

cÇu cña hiÖn thùc, ph¹m vi cña ®èi t−îng ph¶n ¸nh / ®Æc thï cña ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh hiÖn thùc / nÐt riªng c¶m nhËn cña çc gi¸c quan / sù phong phó, ®éc ®¸o cña chÊt liÖu t¹o h×nh; ®ång thêi coi çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh«ng ®èi lËp vµ bæ xung cho nhau. Sau ®©y lµ mét sè çch ph©n lo¹i: a- Dùa vµo chÊt liÖu t¹o h×nh: - NghÖ thuËt ©m thanh: ©m nh¹c - NghÖ thuËt mµu s¾c, ®−êng nÐt,…: héi ho¹, - NghÖ thuËt h×nh khèi: ®iªu kh¾c - NghÖ thuËt ng«n tõ: v¨n ch−¬ng b- Dùa vµo c¬ quan c¶m nhËn cña con ng−êi: - NghÖ thuËt thÞ gi¸c: tiªu biÓu lµ héi ho¹, ®iªu kh¾c - NghÖ thuËt thÝnh gi¸c: ©m nh¹c c - Dùa vµo ®Æc ®iÓm çch thøc biÓu hiÖn, tÝnh chÊt:

- NghÖ thuËt t¹o h×nh: héi ho¹, ®iªu kh¾c... - NghÖ thuËt biÓu diÔn: ©m nh¹c, vò ®¹o...

- NghÖ thuËt nãi, viÕt (ng«n tõ): v¨n häc - NghÖ thuËt øng dông: kiÕn tróc, mÜ thuËt c«ng nghiÖp, nghÖ thuËt trang trÝ d- Dùa vµo ph¹m vi hiÖn thùc, ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng ph¶n ¸nh: - Ph¶n ¸nh ©m thanh: ©m nh¹c - Ph¶n ¸nh h×nh ¶nh: héi ho¹, ®iªu kh¾c,… - Ph¶n ¸nh lêi nãi: v¨n ch−¬ng - Ph¶n ¸nh ng−êi xÊu: hµi kÞch - Ph¶n ¸nh ng−êi tèt: bi kÞch e- Do nhu cÇu cña ®êi sèng: - KiÕn tróc ®¸p øng nhu cÇu nhµ cöa


- Héi ho¹, ®iªu kh¾c ®¸p øng nhu cÇu trang trÝ - ¢m nh¹c ®¸p øng nhu cÇu lÔ nghi, sinh ho¹t tËp thÓ, gi¶i trÝ… g- NghÖ thuËt tæng hîp: Sö dông tæng hîp chÊt liÖu vµ ph−¬ng thøc biÓu hiÖn, tiÕp nhËn b»ng nhiÒu c¬ quan c¶m gi¸c (S©n khÊu, ®iÖn ¶nh...). V¨n häc cã thÓ coi lµ lo¹i nghÖ thuËt tæng hîp gi¸n tiÕp. NhËn xÐt:- Ph©n lo¹i nghÖ thuËt trªn c¬ së tiªu chÝ chÊt liÖu cã

nhiÒu −u ®iÓm: ph©n ®Þnh ®−îc t−¬ng ®èi râ, kh«ng trïng lÆp çc ngµnh nghÖ thuËt. - Mäi sù ph©n lo¹i ®Òu cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi, trung gian vµ çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®Òu bæ xung cho nhau vµ kh«ng lo¹i trõ nhau. Çc çch nãi: thi trung h−u ho¹, thi trung h÷u nh¹c,…lµ nh− vËy.

II- Mét sè lo¹i h×nh nghÖ thuËt c¬ b¶n. 1- KiÕn tróc: - Kh¸i niÖm kiÐn tróc cã nh÷ng çch hiÓu:

"X©y dùng çc c«ng tr×nh, th−êng lµ nhµ cöa, theo nh÷ng kiÓu mÉu mang tÝnh chÊt nghÖ thuËt", "NghÖ thuËt thiÕt kÕ, trang trÝ nhµ cöa" 37. NghÜa nãi ë ®©y lµ nghÖ thuËt kiÕn tróc, mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt thuéc nhãm nghÖ thuËt øng dông.

- Môc ®Ých: Phôc vô cho nhu cÇu thiÕu yÕu cña con ng−êi (nhµ cña, çc c«ng tr×nh x©y dùng nãi chung) - Çc c«ng tr×nh kiÕn tróc næi tiÕng: Trong b¶y k× quan thÕ giíi cæ ®¹i, vµ b¶y k× quan hiÖn ®¹i (võa ®−îc thÕ giíi bÇu chän th¸ng 7.2007), cã rÊt nhiÒu k× quan cã sù ®ãng gãp lín cña nghÖ thuËt kiÕn tróc. 2- §iªu kh¾c: Thuéc nhãm nghÖ thuËt t¹o h×nh

- ChÊt liÖu t¹o h×nh: m¶ng khèi cña çc vËt cã s½n trong tù nhiªn, hoÆc vËt liÖu nh©n t¹o. Kh«ng gian thÓ hiÖn lµ ba chiÒu.

37 ViÖn ng«n ng÷, Hoµng Phª (chñ biªn), Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, NXB khoa khäc x· h«i, Trung t©m tõ ®iÓn häc, H. 1994, tr. 505.


- S¶n phÈm cña nghÖ thuËt ®iªu kh¾c chñ yÕu lµ t−îng. theo çc ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cã thÓ cã çc çch chia: + Dùa vµo h×nh d¸ng, cã thÓ chia thµnh hai lo¹i t−îng: T−îng trßn (t−îng toµn khèi), t−îng ®¾p næi: lªn mÆt ph¼ng (phï ®iªu). + Dùa chøc n¨ng qui m«: T−îng ®µi, t−îng ch©n dung, t−îng trang trÝ. - T−îng ®µi th−êng thÓ hiÖn: + Çc nh©n vËt lçi l¹c, vÜ ®¹i, mang tÇm vãc lÞch sö nh− danh nh©n, anh hïng, thÇn th¸nh. VÝ dô: t−îng B¸c Hå, t−îng Lª-nin, t−îng çc bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng, t−îng ®øc PhËt, ®øc Chóa,… + VÞ trÝ ®Æt: n¬i cã ®é cao, réng, nhiÒu ng−êi cïng thÊy + Môc ®Ých: t«n vinh c«ng ®øc, chiÕn tÝch cña çc nh©n vËt ®Ó gi¸o dôc céng ®ång. + §Æc ®iÓm nghÖ thuËt: ph¶i thÓ hiÖn vµ hÊp dÉn con ng−êi b»ng chÝnh çi cao c¶ vÜ ®¹i cña hä. - T−îng ch©n dung: ®èi t−îng thÓ hiÖn còng nh− t−îng ®µi, kh¸c lµ tÇm vãc th−êng nhá h¬n, víi môc ®Ých t«n thê, ng−ìng mé - T−îng trang trÝ cã môc ®Ých t¹o nªn sù ®Ñp ®Ï sang träng, Êm cóng cho kh«ng gian sèng cña con ng−êi. Th«ng th−êng ng−êi ta ®Æt trong nhµ phï hîp víi thÞ hiÕu thÈm mÜ cña chñ nh©n. - Nh÷ng t¸c phÈm ®iªu kh¾c næi tiÕng thÕ giíi: (SV t×m hiÓu) 3- Héi ho¹: thuéc nhãm nghÖ thuËt t¹o h×nh - ChÊt liÖu t¹o h×nh: mµu s¾c, ®−êng nÐt. - Kh«ng gian thÓ hiÖn: mÆt ph¼ng. - Héi ho¹ cã mÆt tõ rÊt sím vµ cã vai trß rÊt lín trong lÞch sö loµi ng−êi. - ThÕ giíi cã nhiÒu ho¹ sÜ víi çc t¸c phÈm vÜ ®¹i (SV t×m hiÓu)

4- ©m nh¹c: Thuéc nhãm nghÖ thuËt biÓu diÔn


- Dïng ©m thanh lµm chÊt liÖu ph¶n ¸nh vµ biÓu hiÖn cuéc sèng. ¢m nh¹c vËn dông 2 yÕu tè c¬ b¶n cña ©m thanh: cao ®é, tr−êng ®é (®−îc biÓu hiÖn thµnh ©m s¾c, ©m ®iÖu, giai ®iÖu, nhÞp ®iÖu,…) - ¦u thÕ cña ©m nh¹c: t¸c ®éng trùc tiÕp vµo gi¸c quan nh¹y c¶m nhÊt cña con ng−êi lµ thÝnh gi¸c, cho nªn kh¶ n¨ng t¸c ®éng rÊt lín, ®Æc biÖt lµ l«i cuèn t×nh c¶m vµ hµnh ®éng cña céng ®ång. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ©m nh¹c cã mÆt ë hÇu hÕt çc ho¹t ®éng cña con ng−êi. - Dùa vµo çc yÕu tè kh¸c nhau, cã nhiÒu çch ph©n lo¹i ©m nh¹c kh¸c nhau: + N¬i ph¸t ©m thanh: ¢m thanh giäng h¸t con ng−êi: thanh nh¹c; ©m thanh cña nh¹c cô: khÝ nh¹c + N¬i biÓu diÔn: nh¹c ®ång quª, nh¹c thÝnh phßng, nh¹c cung ®×nh + Ng−êi s¸ng t¸c: nh¹c d©n gian, nh¹c b¸c häc + S¾c th¸i: Nh¹c xanh, nh¹c ®á, nh¹c vµng - T¸c t¸c gi¶ vµ çc t¸c phÈm ©m nh¹c næi tiÕng thÕ giíi (SV t×m hiÓu) 5 - Móa: Thuéc nhãm nghÖ thuËt biÓu diÔn.

- LÊy h×nh thÓ, ®éng t¸c cña con ng−êi lµm chÊt liÖu t¹o h×nh. - §Æc thï cña móa lµ tÝnh chÊt −íc lÖ t−îng tr−ng rÊt cao. - Nh÷ng t¸c phÈm móa vµ nh÷ng nghÖ sÜ móa næi tiÕng (SV tù t×m hiÓu)

VÝ dô: vò Balª, phÇn móa trong vë Hå thiªn nga cña

Traic«pxki, móa l©n,… 6 - V¨n häc: nghÖ thuËt lÊy ng«n tõ lµm chÊt liÖu t¹o h×nh

nªn cßn gäi lµ nghÖ thuËt ng«n tõ. Do ng«n tõ lµ lo¹i chÊt liÖu cã tÝnh "phi vËt thÓ" nªn, so víi çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt nªu trªn, h×nh t−îng v¨n häc cã nh÷ng h¹n chÕ vµ thÕ m¹nh sau ®©y:


- H¹n chÕ: + H×nh t−îng v¨n häc t¸c ®éng ®Õn t− t−ëng t©m hån con ng−êi mét çch gi¸n tiÕp, cÇn ph¶i cã nh÷ng c¬ chÕ, kh¶ n¨ng liªn t−ëng t−ëng t−îng con ng−êi míi tiÕp nhËn ®−îc h×nh t−îng v¨n häc. + ChÝnh v× thÕ, vÒ nhiÒu mÆt, v¨n häc khã s¸nh ®−îc víi ©m nh¹c, héi ho¹,… nhÊt lµ hiÖn nay çc ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt nghe nh×n ph¸t triÓn nh− vò b·o.

- ¦u thÕ: Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ng−êi ta lu«n gäi mét

çi tªn kÐp v¨n häc nghÖ thuËt, víi ngÇm ý: v¨n häc cã thÓ s¸nh

ngang víi tÊt c¶ çc m«n nghÖ thuËt cßn l¹i. Hegel, nhµ triÕt häc, nhµ mÜ häc vÜ ®¹i ng−êi §øc coi th¬ ca lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn tét cïng cña nghÖ thuËt. Cã thÓ kÓ mét sè −u thÕ, kh¶ n¨ng cña v¨n häc nh− sau: + T¸i hiÖn ®−îc ®−îc nh÷ng h×nh t−îng thuéc vÞ gi¸c, xóc gi¸c, khøu gi¸c. + M« t¶ ®−îc nh÷ng çi m¬ hå v« h×nh. + Lång çc sù vËt, hiÖn t−îng cã khi rÊt xa nhau l¹i víi nhau t¹o nªn gi¸ trÞ cho nhau. + Trùc tiÕp ph¶n ¸nh ng«n tõ, diÔn biÕn cña t− t−ëng t×nh c¶m, kh¾c ho¹ ch©n dung t− t−ëng cña con ng−êi. + ThÓ hiÖn thÕ giíi trong c¶ hai chiÒu kh«ng gian vµ thêi gian; biÓu hiÖn ®−îc thêi gian, kh«ng gian trong quan niÖm cña con ng−êi.

7 - NghÖ thuËt tæng hîp: ®iÖn ¶nh, s©n khÊu

- Sö dùng tæng hîp çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt nªu trªn. - Kh¶ n¨ng thÓ hiÖn cña ®iÖn ¶nh réng h¬n s©n khÊu ë kh«ng gian, sè l−îng nh©n vËt, møc ®é phæ biÕn. S©n khÊu h¬n ®iÖn ¶nh ë kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh c« ®éng, tËp trung çc sù kiÖn ®êi sèng còng nh− t©m hån t×nh c¶m cña con ng−êi.


Tãm l¹i: sù ph©n chia çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt nh− trªn chØ cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi. Çc lo¹i h×nh Êy kh«ng ®èi lËp lo¹i trõ nhau, trong thùc tÕ chóng lu«n cã xu h−íng kÕt hîp, vËn dông −u thÕ cña nhau ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ diÔn ®¹t.


KT- §G th−êng xuyªn 1- ChØ ra sù kh¸c nhau cña quan ®iÓm duy t©m vµ quan ®iÓm duy vËt vÒ lo¹i h×nh nghÖ thuËt. 2- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ kiÕn tróc. 3- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ ®iªu kh¾c. 4- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ héi häa. 5- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ ©m nh¹c. 6- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ nghÖ thuËt móa. 7- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ v¨n häc. 8- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ nghÖ thuËt ®iÖn ¶nh vµ s©n khÊu. KT- §G gi÷a k× 1- Vai trß cña kiÕn tróc trong ®êi sèng. 2- Ph©n tÝch t¸c dông cña t−îng ®µi. 3- Ph©n tÝch −u thÕ cña héi häa. 4- Vai trß cña ©m nh¹c trong ®êi sèng. 5- Ph©n tÝch −u thÕ cña v¨n häc. 6- Nªu vµ ph©n tÝch ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt s©n khÊu vµ ®iÖn ¶nh. KT- §G cuèi k× 1- Anh (chÞ) h·y kh¶o s¸t vµ nhËn xÐt vÒ thÞ thiÕu thÈm mÜ cña sinh viªn hiÖn nay vÒ héi häa. 2- Ph©n tÝch vÎ ®Ñp cña mét pho t−îng hoËc mét bøc tranh mµ anh (chÞ) ®· biÕt. 3-- Ph©n tÝch vÎ ®Ñp cña mét b¶n nh¹c, hoÆc mét ®iÖu móa hoÆc mét vë kÞch mµ anh (chÞ) ®−îc biÕt. 4- ChØ ra mÆt h¹n chÕ vµ −u thÕ cña v¨n häc so víi çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c.


Ch−¬ng VII

NghÖ sÜ

Môc tiªu: - N¾m ®−îc nh÷ng biÓu hiÖn cña t− chÊt nghÖ sÜ - HiÓu ®−îc nh÷ng yÕu tè ®Ó trau dåi t− chÊt nghÖ sÜ

Nh÷ng néi dung chÝnh I- BiÓu hiÖn cña t− chÊt nghÖ sÜ (NS)38: 1- N¨ng lùc quan s¸t vµ trÝ nhí: a- N¨ng lùc hµng ®Çu cña NS lµ tµi quan s¸t : a1- NS quan s¸t ®Ó cã vèn sèng cÇn thiÕt. - Quan s¸t lµ n¨ng lùc nh×n thÊy vµ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng biÓu

hiÖn ®Æc tr−ng cña ®êi sèng, biÕt ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÒu míi l¹ s©u

s¾c trong nh÷ng hiÖn t−îng rÊt th«ng th−êng. Quan s¸t bªn ngoµi, h−íng ra thÕ giíi. Quan s¸t bªn trong, h−íng vµo néi t©m cña con

ng−êi - TrÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi cã phong phó ®Õn mÊy còng kh«ng ®a d¹ng b»ng chÝnh b¶n th©n cuéc sèng. ChÝ cã quan s¸t kü l−ìng, kiªn tr× nhµ v¨n míi ph¸t hiÖn ®−îc ý nghÜa s©u xa trong tõng chi tiÕt còng nh− nh÷ng diÏn biÕn da d¹ng thÕ giíi. C¸c nhµ v¨n lín th−êng kh«ng bá c¬ héi nµo cã thÓ quan s¸t ®−îc nh÷ng ngãc ng¸ch cuéc sèng. V¨n hµo Gít khuyªn mäi ng−êi h·y "thäc tay vµo tËn ®¸y, lßng s©u cña cuéc sèng con ng−êi", ë ®ã th−êng tãm ®−îc nhiÒu ®iÒu thó vÞ. 38 Nh÷ng trÝch dÉn ë phÇn nµy lÊy theo Ph−¬ng Lùu, S®d, tr. 232 - 236


§èpgienc« nãi chÝ lý r»ng : Hai ng−êi cïng nh×n xuèng, mét ng−êi chØ nh×n thÊy vòng n−íc, cßn ng−êi ng−êi kia l¹i nh×n thÊy nh÷ng v× sao".

a2 - NS ph¶i cã vèn kiªn thøc s©u réng : v¨n ho¸, nghÖ thuËt, triÕt häc, lÞch sö, kinh tÕ, x· héi, con ng−êi...®−îc tÝch luü nhê gi¸o dôc, nguån v¨n ho¸ d©n gian, tù häc trong s¸ch vë, tµi liÖu..L−u hiÖp nãi:"KiÕn v¨n réng lµ l−¬ng thùc gi¶i cøu sù nghÌo nµn". §ç Phñ cã c©u th¬: " §äc s¸ch ph¸ mu«n quyÓn, h¹ bót nh− cã thÇn"

a3 - Vèn sèng s©u réng cßn lµ kÕt qu¶ cña c«ng cuéc dÊn th©n tÝch cùc vµo ®êi sèng cña NS. Nh÷ng NS tµi n¨ng th−êng lµ nh÷ng ng−êi ®i nhiÒu n¬i, biÕt nhiÒu chuyÖn, tham gia vµo nhiÒu ho¹t ®éng ®êi sèng, cã khi ®−îc ®øng ë vÞ trÝ tiªn phong trong nh÷ng trËn gi«ng tè cña x· héi. " C«ng phu cña th¬ chÝnh lµ ë ngoµi ®êi" (Lôc Du). NguyÔn C«ng Hoan t©m niÖm: "Tr−íc hÕt lµ ph¶i sèng, ®õng cã cËy thiªn tµi. Thiªn tµi chØ cho ta nghÖ thuËt, sèng míi cho ta néi dung ".

b- TrÝ nhí tèt còng lµ mét n¨ng lùc quan träng cña NS. - Nãi chung nh÷ng ng−êi th«ng minh ®Òu cã nh÷ng phÈm chÊt nµy. - Nh÷ng nhµ khoa häc giái nhí nh÷ng c«ng thøc, kh¸i niÖm, con sè, cßn nh÷ng nhµ v¨n th× gi÷ ®−îc rÊt l©u nh÷ng Ên t−îng, nh÷ng c¶m xóc, nh÷ng chi tiÕt cã ®−îc trong qu¸ tr×nh quan s¸t cã khi tõ tuæi Êu th¬. - La Qu¸n Trung, Band¾c nhí rµnh rät hä tªn lai lÞch, hµnh ®éng, ng«n ng÷, cö chØ cña mÊy ngh×n nh©n vËt trong c¸c tiÓu thuyÕt cña hä. - Gít cã thÓ nh¾c l¹i rÊt râ néi dung mét t¸c phÈm ®Þnh viÕt dë dang tõ h¬n ba m−¬i n¨m tr−íc.


2- N¨ng lùc thÈm mü, t×nh c¶m vµ trùc gi¸c: a- N¨ng lùc thÈm mü lµ kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn, c¶m thô nh÷ng

®èi t−îng thÈm mÜ, néi dung thÈm mü, quan hÖ thÈm mÜ trong cuéc sèng. - Ng−êi cã c¶m gi¸c chai lú hay ng−êi cã lÝ trÝ qu¸ r¹ch rßi, ®Òu kh«ng thÓ lµm nghÖ sÜ. - NS ph¶i nh¹y c¶m, tinh tÕ, hä nh×n thÊy rÊt nhanh nh÷ng ®èi t−îng thÈm mÜ, vµ khi ch¹m vµi nh÷ng ®èi t−îng Êy, tr¸i tim hä rung lªn m·nh liÖt, víi nh÷ng xóc ®éng tét cïng vµ chØ cßn biÕt lao m×nh theo tiÕng gäi cña nghÖ thuËt. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ cã nh÷ng çch nãi cùc ®oan vÒ nghÖ sÜ. ChÕ Lan Viªn gäi thi sÜ lµ "Ng−êi M¬, Ng−êi Say, Ng−êi §iªn". Ph¬rít coi nghÖ sÜ lµ mét con bÖnh thÇn kinh. Hµn M¹c Tö th× ®Æt tªn cho mét tËp th¬ lµ Th¬ §iªn.

b- PhÈm chÊt râ nhÊt ë NS lµ giµu t×nh c¶m. - T×nh c¶m lµ ph¶n øng cña n·o ng−êi ®èi víi thÕ giíi kh¸ch quan. - T×nh c¶m cã ý nghÜa lín trong cuéc sèng cña con ng−êi. "T×nh c¶m, nhiÖt t×nh lµ søc m¹nh b¶n chÊt con ng−êi khi m·nh liÖt kh¸t khao ®èi t−îng cña m×nh" (C.M¸c ). Theo Lª-nin:" ThiÕu t×nh c¶m cña con ng−êi th× kh«ng bao giê vµ còng sÏ kh«ng cã nh÷ng t×m tßi cña con ng−êi vÒ ch©n lý".

- Trong khoa häc, t×nh c¶m chØ lµ yÕu tè kÝch thÝch kh¬i nguån s¸ng t¹o, cßn trong v¨n häc, t×nh c¶m cßn n»m ngay ë thµnh phÇn s¸ng t¹o ë néi dung t¸c phÈm. TÊt nhiªn, lao ®éng v¨n häc nghÖ

thuËt còng rÊt cÇn lý trÝ nh−ng çi kh«ng thÓ thiÕu lµ t×nh c¶m, vµ ph¶i lµ mét t×nh c¶m thËt m·nh liÖt. " GÆp çi g× hay vµ ®¸ng yªu th× hä sÏ «m choµng lÊy, nÕu gÆp ®iÒu tr¸i ®¸ng giËn th× hä sÏ b¸c bá...Ph¶i kÞch liÖt c«ng kÝch çi sai nh− ®· tõng nhiÖt liÖt chñ


tr−¬ng çi ®óng. ¤m chÆt ng−êi yªu nh− thÕ nµo th× ph¶i nghiÕn chÆt kÎ thï nh− thÕ, nh− Ecquyn nghiªn chÆt ng−êi khæng lå

¨ngtª, anh ta nhÊt ®Þnh lµm ®øt x−¬ng g©n kÎ thï míi th«i".

- T×nh c¶m cña NS kh«ng chØ lµ nh÷ng t×nh c¶m th−êng mµ lµ t×nh c¶m ®−îc ý thøc, t×nh c¶m g¾n liÒn víi nh÷ng t− t−ëng lín lao. Hä kh«ng chØ khãc, c−êi, næi giËn cho riªng m×nh mµ çi chÝnh lµ cho x· héi, cho nh©n lo¹i. Bªlinxki nãi nghÖ sÜ lµ ng−êi yªu t− t−ëng. Victo Huyg« b¶o: thËt khê kh¹o nÕu anh t−ëng t«i kh«ng ph¶i lµ anh. c- Trùc gi¸c lµ kh¶ n¨ng nhËn ra b¶n chÊt cña sù vËt mét çch tøc thêi, kh«ng cÇn tr¶i qua qu¸ tr×nh nhËn thøc theo qui luËt th«ng th−êng. - Trùc gi¸c kh«ng ph¶i lµ n¨ng lùc cña thÇn th¸nh mµ thùc chÊt lµ sù tÝch luü tri thøc dån nÐn vµ ®ét nhiªn th¨ng hoa. - Trùc gi¸c kh«ng ph¶i lµ n¨ng lùc cña riªng NS. - N¨ng lùc thÈm mÜ, sù m·nh liÖt cña t×nh c¶m vµ kh¶ n¨ng nh¹y bÐn cña trùc gi¸c lµ sù kÕt hîp kh«ng thÓ thiÕu trong t− chÊt cña nghÖ sÜ.

3- N¨ng lùc t−ëng t−îng vµ lý gi¶i ®êi sèng. a- N¨ng lùc t−ëng t−îng: - Vai trß cña t−ëng t−îng trong nghÖ thuËt: NghÖ thuËt

kh«ng thÓ thiÕu ®−îc t−ëng t−îng. + LÝ do: nghÖ thuËt lµ sù s¸ng t¹o b»ng h− cÊu, b»ng nh÷ng h×nh t−îng míi mÎ + Søc s¸ng t¹o, tµi n¨ng cña nghÖ sÜ tr−íc hÕt lµ ë n¨ng lùc t−ëng t−îng: T−ëng t−îng gióp NS nhËp th©n vµo nh©n vËt. Lªnin tõng nãi víi Gorki: "T«i kh«ng cã quyÒn h×nh dung ra m×nh lµ mét th»ng ngèc, nh−ng anh l¹i hoµn toµn cã quyÒn nh− vËy th× míi miªu t¶


®−îc th»ng ngèc thùc sù". Nhµ v¨n Ph¬l«be c¶m thÊy trong måm h×nh nh− cã th¹ch tÝn khi m« t¶ nh©n vËt Emma tù tö b»ng çch uèng th¹ch tÝn. T−ëng t−îng gióp nghÖ sÜ ®−a ra ®−îc nh÷ng h×nh t−îng ®éc ®¸o, bÊt ngê, kh«ng lÆp l¹i, cã søc kh¸i qu¸t cao. H×nh t−îng con rïa vµng góp An D−¬ng v−¬ng x©y thµnh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc (truyÖn Mþ Ch©u Träng Thñy), cã søc kh¸i qu¸t cao vÒ trÝ tuÖ cña

nh©n d©n chØ cã thÓ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña søc t−ëng t−îng. Mµn kÞch t¶ çc vÞ l·nh ®¹o cao nhÊt cña lµng xÐt xö vô ¸n hoang thai cña ThÞ MÇu võa h− võa thùc, rÊt bÊt ngê vµ ®éc ®¸o còng

ph¶i nhê trÝ t−ëng t−îng cña nghÖ sÜ míi cã ®−îc (chÌo Quan ¢m ThÞ KÝnh). - Çc ho¹t ®éng t−ëng t−îng:

+ Liªn kÕt, tæ hîp : VÝ dô: Tõ rÊt nhiÒu cuéc ®êi thùc, Lç TÊn ®· x©y dùng nªn mét nh©n vËt A.Q cã mét kh«ng hai. + C¶i t¹o biÕn ®æi: Nh©n vËt ChÝ PhÌo lµ nguyªn mÉu ë lµng §¹i Hoµng, Nam Cao thªm vµo mèi t×nh víi ThÞ Në vµ sù kiÖn ChÝ giÕt B¸ KiÕn vµ tù s¸t lµn cho c©u chuþen thËt d÷ déi vµ g©y Ên t−îng m¹nh mÏ. + Bæ sung: Trªn c¬ së cèt truyÖn cña Thanh T©m tµi nh©n, NguyÔn Du ®· bæ sung rÊt nhiÒu ®Ó cã mét TruyÖn KiÒu

mang tÇm quèc tÕ. b- N¨ng lùc lý gi¶i: n¨ng lùc thÊu thÞ (Balzac).

- "ë nhµ th¬ hay nhµ v¨n cã tÇm cì lµ nhµ t− t−ëng

th−êng thÊy mét hiÖn t−îng tinh thÇn phi th−êng, kh«ng thÓ gi¶i thÝch, ngay c¶ khoa häc còng khã bÒ lµm râ. §ã chÝnh lµ n¨ng lùc thÊu thÞ, nã gióp nhµ v¨n trong bÊt kú t×nh huèng nµo cã thÓ x·y ra anh ta ®Òu cã thÓ ®o¸n ra ch©n t−íng. HoÆc nãi ®óng h¬n lµ anh ta cã mét søc m¹nh khã nãi râ ®−a anh ta ®Õn nh÷ng n¬i cÇn ®Õn".


- "Balzac mçi lÇn ®Õn mét gia ®×nh, ®Õn bªn lß s−ëi, qua nh÷ng sù viÖc y hÖt nhau, nh÷ng con ng−êi b×nh yªn v« sù «ng ®Òu ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng tÝnh çch võa tù nhiªn võa míi l¹, ®Õn nçi mäi ng−êi ng¹c nhiªn, t¹i sao nh÷ng c©u chuyÖn quen thuéc ®Õn thÕ, ch©n thùc ®Õn thÕ, mµ ph¶i ®Ðn Balzac th× míi cã ®−îc"(Darvin). 4- N¨ng lùc biÓu hiÖn: n¨ng lùc t¹o ra t¸c phÈm.

a- N¨ng lùc cÊu tø : cÊu tø lµ tæ chøc bè côc, x©y dùng h×nh t−îng nghÖ thuËt thµnh mét chØnh thÓ cã ý nghÜa kh¸i qu¸t. §©y lµ n¨ng lùc phøc t¹p, ®ßi hái NS cã ®¸p ¸n hay nhÊt ®óng nhÊt cho c©u hái: t¸c phÈm thÓ hiÖn néi dung g× vµ trong h×nh thøc nh− thÕ nµo ? b- N¨ng lùc kh¾c ho¹ h×nh t−îng nh©n vËt : n¨ng lùc t¹o h×nh. §Ó cã n¨ng lùc nµy, NS ph¶i cã vèn sèng, cã ký øc vÒ çc hiÖn t−îng ®êi sèng, çc biÓu t−îng, quan niÖm ®Ó x©y h×nh t−îng; NS ph¶i cã n¨ng lùc lùa chän chi tiÕt, tæ chøc kÕ cÊu, lùa chän ®iÓm nh×n, giäng ®iÖu, tõ ng÷... c- N¨ng lùc biÓu hiÖn h×nh thøc ®Ñp: thµnh th¹o trong viÖc sö dông çc ph−¬ng tiÖn t¹o h×nh. "Kh¶ n¨ng thÊu hiÓu vµ sö dông linh ho¹t çc ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt truyÒn thèng, vËn dông ng«n ng÷, h×nh ¶nh, vÇn nhÞp linh ho¹t, cã tµi thÓ hiÖn mäi s¾c th¸i tinh vi cña ®êi sèng vµ thÕ giíi t©m hån...".

II- Con ®−êng trau dåi t− chÊt nghÖ sÜ 1 -Vai trß cña n¨ng khiÕu bÈm sinh: - RÊt nhiÒu nghÖ sÜ cã tµi n¨ng biÓu hiÖn rÊt sím: 5 tuæi, L«p®¬ Vªga, Lª Qói §«n, Cao B¸ Qu¸t ®· biÕt lµm th¬; 6 tuæi, B«caxi« biÕt s¸ng t¸c; 7 tuæi, Nhªcrax«p ®· øng t¸c mét bµi th¬ ch©m biÕm, TrÇn §¨ng Khoa ®· næi tiÕng "thÇn ®ång"; 8 tuæi,


Puskin ®· nghÜ ra mét vë hµi kÞch; 12 tuæi, NguyÔn Trung Ng¹n ®ç th¸i häc sinh; 13 tuæi, NguyÔn HiÒn ®ç tr¹ng nguyªn,... - Tµi n¨ng cã vÊn ®Ò di truyÒn, cã nhiÒu dßng téc cã truyÒn thèng nghÖ sÜ: ë ViÖt Nam, Ng« gia v¨n ph¸i mÊy ®êi cã v¨n nh©n; ë Trung Quèc, ®êi H¸n Nguþ cã cha con T− M· §µm,T− M· Thiªn, cha con Tµo Th¸o, Tµo Phi, Tµo Thùc; ®êi §−êng cã 2 «ng ch¸u nhµ th¬ §ç ThÈm Ng«n; ®êi Minh cã ba cha con T« Tu©n, T« Thøc, T« TriÖt; ®êi Minh cã ba anh em nhµ hä Viªn: T«ng §¹o, Ho»ng §¹o, Trung §¹o; ë Ph¸p cã §uyma cha vµ §uyma con,... - Tµi n¨ng cã vÊn ®Ò "phong thuû": ThuyÕt "phong thuû" vµ quan niÖm "®Þa linh nh©n kiÖt" còng t×m ®−îc rÊt nhiÌu c¨n cø - VÒ n¨ng khiÕu bÈm sinh cã rÊt nhiÒu ý kiÕn. 2- Vai trß cña sù rÌn luyÖn toµn diÖn: - Tu d−ìng ®¹o ®øc, t− t−ëng - Trau dåi vèn sèng, kh«ng ngõng häc tËp v¨n ho¸. - RÌn luyÖn ®Ó tinh th«ng nghÒ nghiÖp


KT- §G th−êng xuyªn 1- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ n¨ng lùc quan s¸t vµ trÝ nhí cña nghÖ sÜ. .2- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ n¨ng lùc thÈm mÜ, t×nh c¶m vµ trùc gi¸c cña nghÖ sÜ. 3- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ n¨ng lùc t−ëng t−îng vµ lÝ gi¶i ®êi sèng cña nghÖ sÜ. 4- Tr×nh bÇy nh÷ng hiÓu biÕt cña b¹n vÒ n¨ng lùc biÓu hiÖn cña nghÖ sÜ


KT- §G gi÷a k× 1- ThÕ nµo lµ t− chÊt nghÖ sÜ? 2- Bµn vÒ con ®−êng trau dåi t− chÊt nghÖ sÜ? 3- Nªu mét vµi tÊm g−¬ng vÒ viÖc trau dåi t− chÊt nghÖ sÜ mµ b¹n biÕt. §−a ra mét sè ý kiÕn ®¸nh gi¸. KT- §G cuèi k× 1- Theo Ph¹m V¨n §ång: ho¹t ®éng trong "lÜnh vùc v¨n häc nghÖ thuËt, mµ kh«ng cã tµi cã n¨ng khiÕu, th× khã kh¨n l¾m. Lµm c¸c nghÒ kh¸c, kh«ng cã tµi còng cã thÓ lµm ®−îc... NÕu kh«ng cã tµi n¨ng g× ®Æc biÖt, th× anh nªn ®i lµm viÖc kh¸c, chø lµm v¨n nghÖ khæ l¾m". ý kiÕn cña anh (chi) thÕ nµo? 2- Thµnh c«ng chØ phô thuéc 1% vµo n¨ng khiÕu bÈm sinh, cßn 99% lµ må h«i vµ n−íc m¾t. Cho biÕt ý kiÕn cña b¹n vÒ nhËn ®Þnh trªn. Nªu mét vµi tÊm g−¬ng cô thÓ mµ b¹n biÕt.


Ch−¬ng VIII

Gi¸o dôc thÈm mü

Môc tiªu:

- HiÓu ®−îc b¶n chÊt vµ môc tiªu gi¸o dôc thÈm mÜ. - N¾m ®−îc c¬ së vµ yªu cÇu cña c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mÜ. - B−íc ®Çu tËp vËn dông mét sè h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mÜ.


I- Môc tiªu, b¶n chÊt cña gi¸o dôc thÈm mü 1. Nh÷ng quan niÖm vÒ gi¸o dôc thÈm mü tr−íc Marx: VÊn ®Ò gi¸o dôc thÈm mÜ ®· ®−îc loµi ng−êi chó ý nghiªn cøu tõ xa x−a: a- Platon (427 - 327 Tr.CN), tiªu biÓu cho quan ®iÓm duy t©m: Nh×n nhËn nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng ®em l¹i ®em l¹i sù høng thó cho con ng−êi. Tuy nhiªn nghÖ thuËt theo «ng nãi lµ nghÖ thuËt t«n gi¸o, dïng ®Ó cÇu khÈn ca ngîi thÇn linh, vµ con ng−êi ë ®©y lµ h¹ng ng−êi −u tó trong "nhµ n−íc lÝ t−ëng", nh÷ng ng−êi cã gi¸o dôc. Platon ®ßi hái " n÷ thÇn nghÖ thuËt kh«ng ®−îc phÐp ®em l¹i sù thÝch thó cho bÊt cø ai mµ chØ ®em l¹i sù thÝch thó cho h¹ng ng−êi −u tó nhÊt d· tõng kinh qua mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®Õn n¬i ®Õn chèn"39.

39 TrÝch l¹i cña Lª V¨n D−¬ng, S®d, tr 213.


b- Aristotle (384 -322 Tr.CN), tiªu biÓu cho quan ®iÓm duy vËt cæ: VÒ vai trß cña gi¸o dôc nãi chung vµ gi¸o thÈm thÈm mÜ, kh¶ n¨ng vµ yªu cÇu cña nghÖ thuËt, «ng cho r»ng: + viÖc rÌn luyÖn c¬ thÓ víi gi¸o dôc thÈm mÜ g¾n liÒn víi nhau; + çi ®Ñp ph¶i ®ãng vai trß quan träng nhÊt trong gi¸o dôc; + bi kÞch cã t¸c dông "thanh läc" t×nh c¶m, lµm cho t©m hån con ng−êi trë nªn cao quÝ; +"h×nh t−îng nghÖ thuËt ph¸i ®Ñp bao nhiªu th× ®ång thêi còng ph¶i cao c¶ vµ trong s¹ch vÒ mÆt ®¹o ®øc bÊy nhiªu"40 c- Khæng tö (551 - 479 Tr.CN): nhµ triÕt häc, nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i cña Trung Quèc, trong ®µo t¹o, rÊt coi träng nghÖ thuËt: + NghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ thi vµ nh¹c cã chøc n¨ng gi¸o dôc rÊt cao. ¤ng lµ ng−êi ®Çu tiªn chØ ra vao trß to lín cña th¬ ca d©n gian ®èi víi con ng−êi + Lu«n khuyªn häc trß ph¶i cã tri thøc vÒ çc lo¹i nghÖ thuËt ®Ó båi bæ tinh thÇn. + B¶n th©n Khæng tö rÊt say mª ©m nh¹c. ¤ng cho r»ng khi th−ëng thøc nh÷ng b¶n nh¹c "®oan chÝnh" con ng−êi gÆp ®−îc çi "tËn thiÖn, tËn mÜ". d- Thomas Akinas (1225 - 1274), cho r»ng: çi ®Ñp "gãp phÇn chÕ ngù çc −íc väng trÇn tôc vµ gi¶m nhÑ nh÷ng b−íc ®−êng dÉn tíi niÒm tin"41. LÜnh vùc gi¸o dôc mµ «ng ®Ò cËp lµ trong t«n gi¸o. e- Schiller (1759 - 1805), nhµ khai s¸ng §øc, cho r»ng gi¸o dôc thÈm mÜ, gi¸o dôc vÒ çi ®Ñp lµ ph−¬ng diÖn kh«ng thÓ thay

40 TrÝch l¹i cña Lª V¨n D−¬ng, S®d, tr 214 41 Theo Lª V¨n D−¬ng, S®d, tr 215


thÕ ®Ó h×nh thµnh nªn nh©n çch toµn vÑn hµi hoµ. §ã lµ çch duy nhÊt dÓ cøu con ng−êi ra khæi nh÷ng th¶m ho¹ x· héi. g- ThÕ kØ XIX, çc nhµ d©n chñ çch m¹ng Nga: - Bªlinxki cho r»ng c¶m xóc thÈm mÜ lµ ®øc tÝnh quan träng nhÊt cña con ng−êi hoµn mÜ ®Çy hoµ ®iÖu, lµ c¬ së cña ®¹o ®øc, nghÖ thuËt ph¶i thùc hiÖn vai trß gi¸o dôc thÈm mÜ. - Tsern−shevski coi gi¸o dôc thÈm mÜ lµ cuéc ®Êu tranh ®Ó ®Õn gÇn t−¬ng lai x¸n l¹n. - Nhµ to¸n häc Lobasevski kh¼ng ®Þnh viÖc gi¸o dôc con ng−êi míi sÏ lµ v« nghÜa nÕu thiÕu ®i sù thèng nhÊt gi÷a v¨n ho¸ thÈm mÜ, v¨n ho¸ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ trÝ tuÖ.

h- ë ViÖt Nam: quan niÖm coi v¨n häc nghÖ thuËt nh− lµ mét

h×nh thøc gi¸o dôc ®· cã tõ x−a. - Vò Quúnh vµ KiÒu Phó cho r»ng v¨n ch−¬ng trong

LÜnh Nam chÝch qu¸i tuy "thÇn bÝ", "k× dÞ" nh−ng cã t¸c dông

"khuyªn ®iÒu thiÖn, trõng ®iÒu ¸c, bá gi¶ theo thËt ®Î khuyÕn khÝch phong tôc"42 - NguyÔn §×nh ChiÓu, thÐ kØ XIX, rÊt ý thøc trong viÖc dïng v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt ®Ó chiÕn ®Êu. ( Chë bao nhiªu ®¹o thuyÒn kh«ng kh¼m/ §©m mÊy th»ng gian bót ch¼ng tµ). ….. i- §¸nh gi¸ chung: a- Nh×n chung tr−íc Marx, con ng−êi ®· nh×n nhËn ®−îc gi¸ trÞ lín lao cña gi¸o dôc thÈm mÜ trong viÖc gi¸o dôc con ng−êi, t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña x· héi. b- Çc nhµ duy t©m chñ nghÜa t¸ch rêi viÖc gi¸o dôc thÈm mÜ ra khái thùc tiÔn, v× vËy lÝ thuyÕt cña hä kh«ng thùc tÕ mµ chØ mang tÝnh chÊt ý t−ëng triÕt häc. 42 Tõ trong di s¶n, NXB t¸c phÈm míi, H. 1981, tr 31.


c- Çc nhµ duy vËt chñ nghÜa, nh×n thÊy vai trß quyÕt ®Þnh cña hiÖn thùc kh¸ch quan, v× vËy ®· nh×n thÊy sù liªn quan mËt thiÕt gi÷a vÊn ®Ò gi¸o dôc thÈm mÜ víi viÖc thay ®æi hoµn c¶nh sèng cña con ng−êi theo h−íng nh©n ®¹o ho¸.

2. Kh¸i niÖm gi¸o dôc thÈm mü theo quan niÖm cña mÜ häc Marx- Lªnin: a- Gi¸o dôc thÈm mÜ lµ ho¹t ®éng cã kÕ ho¹ch nh»m môc tiªu cô thÓ lµ h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm mÜ cho con ng−êi.

- Ho¹t ®éng cã kÕ ho¹ch: chñ ®éng, ®Þnh h−íng, theo ch−¬ng tr×nh, tu©n theo qui luËt. - H×nh thµnh n¨ng lùc thÈm mÜ: + Tho¶ m·n nhu cÇu thÈm mÜ, gi¶i trÝ, kh¬i dËy nh÷ng kho¸i c¶m vµ kh¶ n¨ng c¶m nhËn nghÖ thuËt. + H×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm mÜ, lÝ t−ëng thÈm mÜ, ®¸nh thøc b¶n chÊt nghÖ sÜ vµ c¶m høng s¸ng t¹o cña con ng−êi b- Lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, GDTM dùa trªn c¬ së thùc tiÔn réng lín.

- Cuéc sèng cña con ng−êi xÐt cho cïng lµ ho¹t ®éng chiÕm lÜnh vµ ®ång ho¸ thÕ giíi. - Sù ®ång ho¸ thÕ giíi b»ng ho¹t ®éng thÈm mÜ lu«n lµ xu thÕ −u tiªn cña con ng−êi.Theo Marx: con ng−êi cã kh¶ n¨ng "chÕ t¹o theo qui luËt cña çi ®Ñp"43. M. Gorki cho r»ng: "Con ng−êi vÒ b¶n tÝnh vèn lµ nghÖ sÜ, ë mäi n¬i nã dÒu cè g¾ng b»ng çch nµy hay çch kh¸c ®−a çi ®Ñp vµo cuéc sèng cña m×nh"44. - Trong thùc tiÔn mäi s¶n phÈm con ng−êi t¹o ra ®Ó phôc vô b¶n th©n m×nh ®Òu thÊy dÊu hiÖu cña çi ®Ñp.

43 Theo Lª V¨n D−¬ng, S®d, tr 221 44 Theo Lª V¨n D−¬ng, S®d, tr 220


c- GDTM cã môc tiªu nh©n ®¹o: t¹o ra nh÷ng nh©n çch

ph¸t triÓn toµn diÖn hµi hoµ. + Nh©n çch chÝnh lµ nh÷ng t− chÊt vµ phÈm chÊt ®Ó con ng−êi thùc sù lµ con ng−êi, ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho con ng−êi cã ®iÒu kiÖn sèng hoµ hîp víi céng ®ång, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh ®−îc sù tån t¹i cña b¶n th©n. + Cã thÓ nªu kh¸i qu¸t 4 phÈm chÊt c¬ b¶n ®Ó h×nh

thµnh mét nh©n çch thùc sù toµn diÖn, ®ã lµ: ®øc, trÝ, thÓ, mÜ. ChÊt l−îng sèng, kh¶ n¨ng sinh tån, niÒm h¹nh phóc thùc sù sÏ kh«ng cã nÕu con ng−êi bÞ khiÕm khuyÕt nh÷ng phÈm chÊt nµy. + GDTM trùc tiÕp h×nh thµnh cho con ng−êi mét trong 4 phÈm chÊt nãi trªn. d- GDTM thèng nhÊt, kh«ng t¸ch rêi víi GD ®¹o ®øc vµ båi d−ìng trÝ tuÖ. GD xÐt cho cïng lµ ®−a con ng−êi ®Õn ®−îc víi çi ch©n, çi thiÖn, çi mÜ. - Båi d−ìng trÝ tuÖ lµ gióp cho con ng−êi n¨ng lùc nhËn ra çi ch©n, tøc lµ nhËn biÕt ®−îc b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt cña thÕ

giíi. Mµ trong çi mÜ bao giê còng chøa ®ùng sù ch©n thùc. Kh«ng cã trÝ tuÖ con ng−êi sÏ kh«ng ph©n biÖt ®−îc vÎ ®Ñp thùc sù vµ sù dèi tr¸. (ca dao: Tr¸ch cha tr¸ch mÑ nhµ chµng / CÇm c©n kh«ng biÕt lµ vµng hay thau). - Gi¸o dôc ®¹o ®øc gióp cho con ng−êi cã ®−îc çi thiÖn, çi

gèc cña mäi sù øng sö cña con ng−êi. Cã biÕt øng sö ®óng vµ ®Ñp kh«ng lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc. BiÕt lµ ®óng vµ ®Ñp, nh−ng cã ®ñ dòng c¶m ®Ó thõa nhËn vµ b¶o vÖ çi ®óng vµ çi ®Ñp kh«ng còng lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc.

- Gi¸o dôc thÈm mÜ lµ gióp cho n¨ng lùc trÝ tuÖ cña con ng−êi

s¾c s¶o h¬n, tinh tÕ h¬n, cã kh¶ n¨ng vËn dông nhiÒu ph−¬ng thøc t− duy ®Ó nhËn thøc thÕ giíi. Gi¸o dôc thÈm mÜ sÏ ®em ®Õn cho


con ng−êi phÈm chÊt ®¹o ®øc lÝ t−ëng: kh«ng nh÷ng biÕt øng sö ®óng mµ cßn øng sö ®Ñp. e- GDTM liªn quan chÆt chÏ víi tiÒn ®Ò kh¸ch quan: nh÷ng

thµnh tùu, tr×nh ®é chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi. - GDTM lµ mét ho¹t ®éng cã tÝnh chÊt x· héi, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn sù ph¸t triÓn cña x· héi. h×nh thµnh nh÷ng nh©n çch toµn diÖn, cung cÊp cho x· héi mét lùc l−îng lao ®éng hoµn thiÖn vÒ n¨ng lùc, phÈm chÊt. - GDTM phô thuéc vµo nh÷ng tiÒn ®Ò x· héi: Mét x· héi chÝnh trÞ æn ®Þnh, kinh tÕ ph¸t triÓn, v¨n ho¸ tiÕn bé,…sÏ lµ mét m«i tr−êng gi¸o dôc thÈm mÜ lÝ t−ëng. - Chèng quan ®iÓm t¸ch rêi, coi th−êng GDTM, mµ lu«n coi ®ã lµ nhiÖm vô chung cña c¶ x· héi, trong mäi thêi k×.

II- Çc h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü: 1 - Gi¸o dôc qua lao ®éng: a- C¬ së lÝ luËn: Quan ®iÓm chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng: Nhê lao ®éng con ng−êi tõ chñ thÓ sinh vËt ®· trë thµnh chñ thÓ x· héi vµ tõ chñ thÓ x· héi ®· trë thµnh chñ thÓ thÈm mÜ: - L§ t¹o ra s¶n phÈm tho¶ m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña con ng−êi - L§ lµm biÕn ®æi thÓ chÊt vµ tinh thÇn khiÕn cho con ng−êi cã ®−îc h×nh thÓ vµ nh÷ng n¨ng lùc tinh thÇn nh− hiÖn nay. - Lao ®éng biÕn con ng−êi tõ chñ thÓ sinh vËt thµnh chñ thÓ thÈm mÜ. th«ng qua lao ®éng con ng−êi biÕt c¶m nhËn çi ®Ñp, th−ëng thøc çi ®Ñp, s¸ng t¹o çi ®Ñp. b- Nh÷ng t¸c ®éng cô thÓ cña lao ®éng trong viÖc thÈm mÜ

ho¸ con ng−êi: - Lao ®éng lµm cho çc gi¸c quan, çc bé phËn cña cña con ng−êi ngµy cµng hoµn h¶o vµ trë thµnh gi¸c quan thÈm mÜ.


+ L§ t¹o ra nh÷ng bµn tay cã søc m¹nh s¸ng t¹o thÇn k×: "Tr−íc khi m¶nh ®¸ ®Çu tiªn ®−îc bµn tay con ng−êi biÕn thµnh mét con dao, th× th× bao nhiªu thêi ®¹i ®· tr«i qua (…).

Nh−ng b−íc quyÕt ®Þnh ®· ®−îc hoµn thµnh: bµn tay ®· tù gi¶i phãng; tõ ®Êy nã cã thÓ ®¹t ®−îc ngµy cµng nhiÒu sù khÐo lÐo míi

(…) bµn tay kh«ng nh÷ng lµ khÝ quan cña lao ®éng, mµ cßn lµ s¶n ph¶m cña lao ®éng n÷a. ChØ nhê cã lao ®éng (…) bµn tay con ng−êi míi ®¹t ®−îc sù hoµn thiÖn rÊt cao ®ã, khiÕn nã cã thÓ, nh− mét søc m¹nh thÇn k×, s¸ng t¹o ra bøc tranh cña Ra-pha-en, çc pho t−îng cña To-van-xen vµ çc ®iÖu nh¹c cña Pa-ga-ni-ni"45. + Lao ®éng lµm cho con m¾t, lç tai cña con ng−êi tinh t−êng h¬n rÊt nhiÒu. "M¾t chim ®¹i b»ng nh×n thÊy xa h¬n rÊt nhiÒu, nh−ng m¾t ng−êi nhËn thÊy trong sù vËt ®−îc nhiÒu h¬n m¾t ®¹i bµng"46. Còng nh− vËy, tai chã cã thÓ nghe ®−îc nh÷ng ©m thanh rÊt xa nh−ng kh«ng thÓ th−ëng thøc ©m nh¹c nh− tai ng−êi. Nh− vËy, qu¸ tr×nh lao ®éng dµi l©u ®· rÌn luyÖn çc gi¸c quan cña con ng−êi tõ chç chØ thùc hiÖn nhiÖm vô b¶n n¨ng ®Õn chç cã kh¶ n¨ng c¶m nhËn ®−îc vÎ ®Ñp tinh tÕ, ®a d¹ng cña thÕ giíi. - Lao ®éng lµm n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng c¶m xóc, nhu cÇu thÈm mÜ cña con ng−êi. + NiÒm thÝch thó tr−íc s¶n phÈm lao ®éng. + NiÒm vui tr−íc kh¶ n¨ng chinh phôc thiªn nhiªn + Kh¸t väng ®−îc h−ëng thô vµ s¸ng t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm ®Ñp ®Ï hÊp dÉn. (S¶n phÈm = vËt tiªu dïng + t¸c phÈm nghÖ thuËt)

45 C. M¸c - Ph.¡ng-ghen -V.I. Lª-nin, VÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, H.1975. tr 24, 25 46 C. M¸c - Ph.¡ng-ghen -V.I. Lª-nin, VÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, H.1975. tr 26


Tãm l¹i: lao ®éng nµo võa lµ ph−¬ng thøc con ng−êi duy tr× sù tån t¹i võa lµ ph−¬ng thøc con ng−êi tù ph¸t triÓn. c- §iÒu kiÖn ®Ó lao ®éng trë thµnh ph−¬ng thøc ph¸t triÓn con ng−êi, gi¸o dôc thÈm mÜ cho con ng−êi: - Lao ®éng c−ìng bøc, lao ®éng bÞ bãc lét, lao ®éng trong m«i tr−êng kh«ng phï hîp… hoµn toµn t−íc ®o¹t cña con ng−êi niÒm høng thó cña nghÖ nh©n, nghÖ sÜ trong lao ®éng. - Trong lao ®éng rÊt cÇn mét kho¶ng trêi tù do, mét tinh thÇn lµm chñ, mét m«i tr−êng ®−îc thÈm mÜ ho¸ (cã sù gãp søc cña ©m nh¹c, héi ho¹,…). 2 - Gi¸o dôc b»ng m«i tr−êng: M«i tr−êng ®−îc hiÓu lµ m«i

tr−êng sèng cña con ng−êi. a- T¹o ra m«i tr−êng x· héi thÈm mÜ: gia ®×nh, nhµ tr−êng, x· héi. b- C¶i t¹o ®Ó cã m«i tr−êng tù nhiªn thÈm mÜ : nhµ ë, giao th«ng,…. "GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× s¸ng", con ng−êi ®−îc t¾m m×nh trong mét m«i tr−êng ®Ñp, cã v¨n ho¸ tÊt yÕu sÏ vËn ®éng ph¸t triÓn theo h−íng tèt ®Ñp. 3 - Gi¸o dôc b»ng tÊm g−¬ng s¸ng: a- C¬ së lÝ luËn: con ng−êi cã b¶n tÝnh lµ hay b¾t ch−íc, nhÊt lµ b¾t tr−íc theo nh÷ng thÇn t−îng cña m×nh- nh÷ng g× con ng−êi cho lµ cã çi ®Ñp çi cao th−îng cho nªn ng−ìng mé vµ t«n thê. Nh÷ng g−¬ng s¸ng vÒ ®¹o ®øc, tµi n¨ng cã thùc ë ®êi lu«n lu«n ®−îc con ng−êi ca tông, noi theo. b-T¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó con ng−êi ®−îc tiÕp xóc, nhËn biÕt, rung c¶m tr−íc vÎ ®Ñp cña nh÷ng anh hïng, nh÷ng danh nh©n, … nh÷ng hµnh ®éng, nh÷ng viÖc lµm, nh÷ng çch sèng,… tõ ®ã x©y dùng ®−îc thÞ hiÕu thÈm mÜ vµ lÝ t−ëng thÈm mÜ cho


m×nh. ë ®©y cÇn khai th¸c thÕ rÊt m¹nh cña çc ph−¬ng tiÖn th«ng

tin ®¹i chóng, tæ chøc tham quan, tiÕp xóc,…víi çc tÊm g−¬ng s¸ng. c- §iÒu ®Æc biÖt cÇn chó ý lµ trong ®iÒu kiÖn internet ph¸t triÓn nh− vò b·o hiÖn nay, con ng−êi dÔ bÞ ngé nhËn vÒ çc thÇn t−îng, rÊt dÔ b¾t tr−íc mét çch mï qu¸ng tõ trang phôc ®Õn lèi øng sö, lèi sèng, nhiÒu khi lµ ph¶n v¨n ho¸ cña çc "ng«i sao" vèn kh«ng xøng ®¸ng lµ tÊm g−¬ng.

4 - Gi¸o dôc b»ng nghÖ thuËt: a- GDTM b»ng nghÖ thuËt lµ h×nh thøc GD ®Æc biÖt −u viÖt: - NghÖ thuËt- ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc cã b¶n chÊt thÈm mÜ, h×nh t−îng NT tiÒm Èn nh÷ng søc m¹nh lín lao. S¸ng t¹o thÈm mÜ lµ

môc tiªu b¶n chÊt cña nghÖ thuËt. "Çi ®Ñp lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña nghÖ thuËt, nÕu thiÕu çi ®Ñp th× kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã nghÖ thuËt. §ã lµ mét ®Þnh lÝ." (Bªlinxki)47. S¶n phÈm cña nghÖ thuËt - çi ®Ñp l¹i chÝnh lµ mét nhu cÇu b¶n chÊt cña con ng−êi. - GDTM b»ng nghÖ thuËt th−êng nhÑ nhµng hÊp dÉn, vui t−¬i v× nghÖ thuËt ®em l¹i cho con ng−êi nh÷ng c¶m gi¸c tho¶ m·n vµ kho¸i c¶m thÈm mÜ. (Kh¸c víi çc h×nh thøc gi¸o dôc kh¸c). §Õn víi nghÖ thuËt con ng−êi ®−îc ®i xem diÔn trß. NghÖ thuËt kh«ng nh− «ng thÇy, kh«ng thuyÕt gi¸o mµ nh− ng−êi ®ång hµnh ®èi tho¹i víi ng−êi tiÕp nhËn. Theo M«lie, víi nghÖ thuËt kÞch, "qui t¾c lín nhÊt cña mäi qui t¾c lµ mua vui cho kh¸n gi¶". Cßn theo Corneile "Môc ®Ých cña nhµ th¬ lµ lµm cho ng−êi ta vui thÝch theo luËt lÖ cña nghÖ thuËt". V× vËy gi¸o dôc b»ng nghÖ thuËt mang tÝnh tù gi¸c cao.

47 DÉn theo Ph−¬ng Lùu, LÝ lu¹n v¨n häc, t©p I, NXB DDHGD, H, 1986. tr 264


- §Õn víi nghÖ thuËt con ng−êi ®−îc chiªm ng−ìng nh÷ng vÎ ®Ñp rÊt phong phó vµ ®a d¹ng: VÎ ®Ñp cña lêi nãi / cña ®êi sèng

th«ng qua con m¾t cña nghÖ sÜ / cña "thiªn nhiªn thø hai" / vÎ ®Ñp cña sù hµi hoµ, cao th−îng , v« t−, cña thÕ giíi c«ng b»ng tù do,… b- Yªu cÇu GDTM b»ng nghÖ thuËt: - G¾n GDTM víi GDNT: trang bÞ cho con ng−êi nh÷ng tri thøc lÝ luËn, lÞch sö vÒ nghÖ thuËt. "NÕu anh muèn ®−îc th−ëng thøc nghÖ thuËt, th× tr−íc hÕt, anh ph¶i lµ con ng−êi ®−îc gi¸o dôc vÒ nghÖ thuËt"48. - Tæ chøc çc ho¹t ®éng thùc tiÔn nghÖ thuËt: s¸ng t¸c, tiÕp nhËn, biÓu diÔn, …§©y lµ ®iÒu kiÖn dÓ çc chñ thÓ bé lé nh÷ng n¨ng lùc thÈm mÜ. - §èi t−îng ®−îc gi¸o dôc ph¶i ®¶m b¶o ®−îc tiÕp xóc víi nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao. 5 - Gi¸o dôc b»ng hÖ thèng quan ®iÓm thÈm mü tiÕn bé hiÖn ®¹i. a- Kh«ng chØ mß mÉm b»ng kinh nghiÖm, mµ cÇn cã sù soi ®−êng cña çc hÖ thèng quan ®iÓm mÜ häc tiÕn bé vµ hiÖn ®¹i, con ng−êi míi cã thÓ ®ång ho¸ ®−îc tù nhiªn. Mét trong nh÷ng hÖ thèng quan ®iÓm nh− vËy lµ mÜ häc M¸c - Lªnin: - MÜ häc M¸c - Lª nin lµ sù kh¸i qu¸t, kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng tinh hoa gi¸ trÞ cña t− t−ëng mÜ häc nh©n lo¹i trong lÞch sö. - MÜ häc M¸c - Lª nin ®· kh¾c phôc ®−îc nh÷ng h¹n chÕ, sai lÇm, phiÕn diÖn cña çc hÖ thèng mÜ häc kh¸c nhê vËn dông ph−¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng vµ ph−¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö. - MÜ häc M¸c - Lª nin x©y dùng ®−îc mét hÖ thèng çc quan ®iÓm, ph¹m trï, thùc sù lµ mét vò khÝ lÝ luËn s¾c bÐn cã thÓ gi¶i 48 K. Marx - F. Engels, TuyÓn tËp, TËp I, NXB Sù thËt, H. 1980, tr.136


quyÕt mét çch khoa häc, nh÷ng vÊn dÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña mÜ häc b- Tuy nhiªn mÜ häc M¸c - Lª nin xÐt cho cïng lµ mét s¶n phÈm lÞch sö, bëi vËy, ®Ó ho¹t ®éng GDTM lu«n lu«n ®¹t môc tiªu, chóng ta rÊt cÇn ch¾t läc, häc tËp çc quan ®iÓm mÜ häc tiÕn bé vµ hiÖn ®¹i cña nh©n lo¹i.


KT- §G th−êng xuyªn 1- Nh−îc ®iÓm vµ −u ®iÓm cña gi¸o dôc thÈm mÜ qua lao ®éng 2- Nh−îc ®iÓm vµ −u ®iÓm cña gi¸o dôc thÈm mÜ qua m«i tr−êng, b»ng tÊm g−¬ng s¸ng. 3- Nh−îc ®iÓm vµ −u ®iÓm cña gi¸o dôc thÈm mÜ b»ng nghÖ thuËt. 4- Nh−îc ®iÓm vµ −u ®iÓm cña gi¸o dôc thÈm mÜ b»ng hÖ thèng quan ®iÓm thÈm mü tiÕn bé hiÖn ®¹i. KT- §G gi÷a k× 1- L−îc thuËt, ®¸nh gi¸ nh÷ng quan ®iÓm vÒ gi¸o dôc thÉm mÜ tr−íc C. M¸c. 2-ThuyÕt minh môc tiªu vµ b¶n chÊt cña gi¸o dôc thÈm mÜ, theo quan niÖm cña mÜ häc Marx- Lªnin. 3- Ph©n tÝch c¬ së cña çc h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mÜ. KT- §G cuèi k× 1- Cã thÓ nãi gi¸o dôc thÈm mÜ b»ng nghÖ thuËt lµ h×nh thøc quan träng vµ h÷u hiÖu nhÊt ®−îc kh«ng? LÝ gi¶i. 2- Ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a çc néi dung ch©n, thiÖn, mÜ trong gi¸o dôc thÈm mÜ.

bi gi¶ng · 2015-07-28 · pdf by 1 lª nh− b×nh (biªn so¹n) bμi gi¶ng mÜ häc §¹i...

Documents