beynin gizemi

8/14/2019 Beynin Gizemi

1/23


2/23

ORTALAMA arl1,4 kg olan ve in-san dier trler-den farkl yapaninsan beyni, keli-

menin tam anlamyla gizemli birorgan. nsan beyni ok geliflmiflbir telefon santrali ya da bilgisa-

yara benzetiliyor. Bunun da te-sinde, en geliflmifl bilgisayardanok daha karmaflk bir yapyasahip olduu ve daha hzl alfl-t dflnlyor. Dier organ-lardan ok farkl bir yapya sa-hip olan insan beyninin alflma-sna iliflkin bilgiler halen yeter-siz. Beynin nasl alflt, duy-gularn nasl olufltuu, hafza ve

renmenin mekanizmalar tamolarak bilinmiyor. Beyin vcut-taki tm organlar kontrol et-mekle kalmayp duygularmz,dflncelerimizi ve hayallerimizi

ynlendiriyor. Ksacas insan in-san yapyor. Beynin nemi eskialarda bilinmiyordu. nsan bi-linci zerindeki ilk sylemlerM 4000li yllara dayanyor.Eski Smer yaztlarnda, haflhaflbitkisinin zn ien insanlarda-ki bilin deiflikliklerinden bah-sediliyor. Ancak, eski zamanlar-da insan bilinci ya da duygularnkaynann kalp olduu dfln-lyordu. Eski Msrllar kalbinhayatn z, iyilik ve ktlkle-rin kayna olduunu dfln-

yordu. Buna karfln beynin ana-tomisiyle ilgili ilk izimler M2500 ylna ait Msr papirsle-

rinde bulunuyor. M 2000liyllardan kalma kafataslarndakideliklerse, ilk beyin ameliyatla-rnn bu alarda yapldngsteriyor. Dflnce ve duygula-rn kaynann kalp deil de be-

yin olduunu, ilk olarak Alkma-eon adnda bir bilim adam M450 ylnda gsterdi. Gz sinir-lerini beynin ierisine kadar ta-kip eden Alkmaeon, gzlerin fl-n kayna olduuna inanyor-du. Onsekizinci yzyla kadar buinanfl devam etti. Romal glad-

yatrlerin hekimi olan Galen,beynin drt farkl svy salgla-

yan bir organ olduunu ve tm vcut ifllevlerinin bu salglarn

arasndaki dengelere bal oldu-unu dflnyordu. Ortaadakilisenin insan vcudu zerinde-ki alflmalar yasaklamas nede-niyle, beyinle ilgili hibir ilerle-me kaydedilemedi. Onyedinci

yzylda Fransz filozof Descar-tes (Dekart) beynin alflmaprensibini hidrolik bir motorun-kine benzetiyordu. Beynin ana-tomisiyle ilgili ilk kitapsa 1664

ylnda yazld. Galvani adndakibir bilimadam 18. yzylda in-san hareketlerinin elektrik ak-m sayesinde olduunu gster-di. Bu bulufl, sinir hcrelerininifllevlerini arafltran modern n-rofizyoloji bilminin temelinioluflturdu. 1800l yllarda be-

yin ve sinir hcrelerinin yapsdaha iyi anlaflld. Beyinden -kan sinir hcrelerinin omurilie,

ve oradan da organlara gittiigsterildi. James Parkinsonun1817 ylnda "Parkinson hasta-l"n tanmlamasyla beynin a-lflma mekanizmalar zerindekiarafltrmalar hz kazand. Beyningizeminin aydnlatlmas asn-dan, bu hastalk halen en nem-li arafltrma konularndan birisi.Gage adl bir demiryolu iflisininkafasnn n tarafna 1848 yln-da saplanan bir kazk, beynin ifl-levlerinin anlafllmasnda rat. Beynin "frontal lob" olarakadlandrlan n tarafna sapla-nan demir kazk, iflinin lm-ne yol amamfl ancak kiflilik de-iflimine yol amflt. Bu gz-

lem, beyin cerrahisinde nemlibir geliflmeye neden oldu. eflit-li davranfl bozukluklar gste-ren kiflilerin frontal loblar -kartlarak saldrgan ya da hasta-lkl kiflilik zellikleri tedavi edil-meye alfllyordu. Bunu izleyen

yllarda beyindeki eflitli mer-kezlerin ifllevleri daha iyi anla-fllmaya baflland. rnein be-

yindeki konuflma merkezi, kas-lar yneten hareket merkezibulundu. 19. yzyln sonlarndaflizofreni, depresyon gibi ruhsalhastalklar tanmlanarak bunla-rn beyinle ilgisi arafltrld. 20.

yzyln bafllarnda SigmundFreud, beynin derinliklerine ine-rek bilinalt kavramn ortaya

att. Freuda gre, insan beyniasl zgrle bilincin olufltur-duu basklardan kurtulduun-

2 Eyll 2003BLM veTEKNK

Beynin


3/23

da kavufluyordu. Uyku srasndabasklardan kurtulan insan bey-ni i karmaflalara karfl savafl-

yor ve sorunlarndan kurtulma- ya alflyordu. Bu ilkeyi temelalan Freud, bilinaltna inilerekpsikolojik sorunlarn zlebile-ceini gsterdi. 1900l yllarnbafllarndan itibaren beyin ve si-nir hcrelerinin yapsyla ilgiliok nemli geliflmeler kaydedil-di. Beynin alflmas, hcrelerarasndaki balantlar ve haber-leflme youn olarak arafltrld.Beynin ifllevlerini ve eflitli be-

yin hastalklarn daha iyi anla- yabilmek iin beyin dalgalarnlen EEG, yapsn gsteren to-

mografi ve manyetik rezonansgibi yeni grntleme tekniklerigelifltirildi. Beynin kan akmn

ya da vcuda verilen bir madde-nin beyindeki dalmn gste-ren sintigrafik grntleme yn-temlerinin gelifltirilmesiyse, bey-nin alflmasn anlama ve gize-mini aydnlatmada oldukanemli yararlar salad.Beynin srlar, bilim adamlariin yalnzca bir merak konusudeil. Beyin ve sinirlerli ilgili ola-rak bilinen 1000den fazla has-talk var. Bu hastalklar nedeniy-le hastaneye yatan insanlarn sa-

ys, kanser ya da kalp hastalar-nn zerinde. Beyin ve sinirlerzerinde yaplan alflmalarn en

nemli hedefi, bu hastalklarazm bulmak. Dflnce ve dav-ranfllarn kkenini anlamak, -

renme ve hafzann srlarn z-mek, arafltrmalarn dier hedef-leri arasnda. nsanln geliflimibyk lde zihinsel yetenekle-re bal. Beynin dflnme, -renme ve hafza gibi ifllevlerinigelifltirmek, bilim adamlarnn

hedefleri arasnda. Son yllardagenetik mhendisliindeki gelifl-melere paralel olarak genetikflifrenin srlar yavafl yavafl z-lyor. Alzheimer ve Parkinsonhastalklarna yol aan genlerbelirlendi. Srada dier hastalk-lara yol aan genlerin deflifreedilmeleri var. Genetik alflma-

lar kadar nemli dier bir konuda, "beyin plastisitesi" denendurum. Beyin hcrelerinin, al-

dklar uyarlara karfl kendilerinideifltirebilme yetenei olarakbilinen beyin plastisitesi, ren-me ve hafzann temeli. Beyinkapasitesini artrmak ve ren-meyi hzlandrmak, toplumlarngeliflimi asndan da nemli.

Beyin hcrelerinin lm meka-nizmalar ve kk hcre arafltr-malar birok hastalk iin yeniumut kayna. Kk hcreler sa-

yesinde, eskiyen ya da len hc-relerin yerine yenilerini retmekmmkn olabilecek. Beyin ha-sarlarn geri dndrmek, hcrelmne bal felleri ve omuri-

lik zedelenmelerini tedavi ede-bilmek, kk hcre arafltrmalar-nn nemli hedeflerinden.

3Eyll 2003 BLM veTEKNK

Gizemi


4/23

nsan beyni kvrml bir yapya sahip. Yaklaflk2200 cm2 olan beyin yzeyinin te ikisi, kvrmla-

rn arasnda kalmfl durumda. Bu kvrmlarn arasn-daki hcreler sayesinde, insan ince iflleri yapmakzere parmaklarn kullanyor, ara srebiliyor, dil-sel ve matematiksel sembollerle haberlefliyor. Bun-lara benzer birok beyinsel ifllev, insan dier canl-lardan ayryor. Bu flaflrtc zellikler beyinde bulu-nan 100 milyar civarndaki sinir hcresi (nron),bir o kadar destek hcresi ve bu hcreler arasnda-ki saysz iletiflim ann sonucu. Fosiller zerinde

yaplan alflmalar, insan beyninin yapsnda nemlibir deifliklik olmadn gsteriyor. Olaslkla, 50bin yl nce yaflamfl olan insanla hemen hemen ay-n beyne sahibiz.

1,3-1,5 kilogram arlnda olan beyin, vcu-dun en iyi korunan yerinde; kafatasnn ierisinde.

Beynin arl kifliden kifliye deifliyor. Yaplanarafltrmalar insan beyninin arlyla ifllevi arasn-da balant gsteremedi. rnein, Einsteinin bey-ni ortalamann altnda bir arla sahip. Dar bir ra-fn ierisine skfltrlarak yerlefltirilmifl bir yorganabenzeyen beyin, kafatasnn iinde btn boflluklaren ekonomik flekilde dolduruyor. Zarla evrilmifldurumda ve muhallebi kvamnda. Bir pipetle rahat-lkla emilebilir. Beyin hcrelerinin youn olarak bu-lunduu dfl kabua "korteks" deniliyor. "Gri cev-her" olarak da bilinen bu ksm, yaklaflk 3-4 mmkalnlnda. Beynin bu blmnde daha ok nron-lar ve aralarda bulunan destek hcreleri var. Beyinkorteksi ve hemen altndaki doku, lob denilen eflit-

li blmlerden olufluyor. Beynin n ksmna "fron-tal", orta ksmna "parietal", arka ksmna "oksipi-tal" ve yan ksmna "temporal" lob deniliyor. Herblmn kendine gre bir ifllevi var. Beynin n ta-rafndaki frontal lob, entelektel ifllevleri yrtyor.Bu ksm iinde konuflma ve gz hareketlerindensorumlu merkezler de var. Dflnme, planlama veproblem zme yetenei beynin bu ksmna ait.Grme ve iflitme, beynin yan ve arka ksmlarna ait

yetenekler. Beynin st orta kesiminde bulunan

"motor korteks" denen blge, hareketlerimizi sa-lyor. stemli hareketlerimiz iin kaslara giden sin-

yaller burada olufluyor. Bu blgenin komfluluun-daysa, parietal blgeye ait "duyu korteksi" var. Bublge uzuvlardan ve organlardan gelen uyarlar al-glyor. rnein ac, ar gibi duyular burada hisse-diliyor. Beynin arkasnda bulunan oksipital blgedegrmeden sorumlu merkezler var. Beynin yannda

yer alan temporal blge iflitme, hafza, alglama, ya-ratclk ve baz davranfl biimlerinden sorumlu. n-l ressam Vincent Van Goghun beynindeki tempo-ral blgeyi etkileyen epilepsi hastalnn, yaratcl-nda olduka byk etkisi olduu dflnlyor.

Beynin i kesimlerinde bulunan "hipokampus"bellekten sorumlu blge olarak kabul ediliyor. Bil-giler uzak bellee gnderilmeden nce burada 2-3hafta kadar saklanyor. Beynin neredeyse tam orta-

snda bulunan "talamus" ise, adeta bir istasyon g-revini gryor. Vcuttan gelen tm bilgiler, deer-lendirilmeden nce buraya uruyor ve beynin ge-rekli ksmlarna buradan gnderiliyor. Vcut ss,i organlarn alflmasnn ayarlanmas gibi bilinci-mizin kontrolnde olmayan baz ifllevlerin dzenlen-mesi hipotalamus tarafndan yaplyor. Beynin altn-da bulunan beyin sap, kalp ve solunum gibi hayatiifllevleri kontrol ediyor. Bu blgedeki hasarlar kal-bin ve solunumun durmasna yol aarak lme ne-den oluyor. Ancak, beyin sap tek baflna bu ifllevle-ri kontrol etmekte yetersiz kalabiliyor. Beyin sap-nn st merkezlerle balants kesildiinde, bir sresonra kalp ve solunum durabiliyor. Beynin arka altkesiminde bulunan "serebellum", dier bir adyla"beyincik"se hareketlerimizin koordinasyonundansorumlu. zellikle kvrak hareketlerin denetiminderol oynayan beyincik, elektrikli ylan bal ve bazkpek balklarnda ok geliflmifl. Beyincik, yaflamsrdrmek iin mutlaka gerekli bir blge olmasada, hasar grdnde denge bozukluklar, yrme

ve hareket glkleri olufluyor.

Son yllarda beynin sa ve sol yarlar arasda-ki farkllklar arafltrlyor. Beynin sol yars, mate-matie yatkn ve mantk, elefltirisel dflnceninkayna; sa yarsysa kavrayc, yaratc ve sanat-kar. Konuflmadan sorumlu merkezler beynin sol

yarsnda bulunuyor. Konuflma iin nemli iki mer-kez, temporal ve frontal blgelerde yer alan "Wer-nicke" ve "Broca" alanlar. Beynin sol tarafndameydana gelen bir hasar, vcudun sa yarsn felettii gibi konuflmay da bozuyor. Buna karfln, ki-flinin, beyninin sa tarafn kullanarak flark syle-

yebilmesi gsteriyor ki, beynin ierisinde zel g-revi olan blgeler bulunsa bile, gerektiinde dierblgeler bu grevleri ksmen de olsa stlenebili-

yor. Beynin ortasndaysa, her iki yarsn birleflti-

ren bir kpr var. Beynin her iki yannn birbirle-riyle ne derece haberlefltii tam olarak bilinmiyor.Baz kuramlara gre bu iki yarnn birbirinden he-men hemen hi haberi yok.


Beynin Yaps

eflitli bedensel ya da zihinsel ifl-levlerin beynin tam olarak neresin-

den kaynaklandn anlamak iin s-rekli yeni yntemler gelifltiriliyor.Halen en sk kullanlan yntemler"pozitron emisyon tomografisi"(PET) ve "fonksiyonel manyetik rezo-nans" (fMRI) teknikleri. Beyindekikan akmn ok duyarl bir flekildelen bu cihazlar, beynin ifllevsel ha-ritasn oluflturmada olduka yardm-c oluyor. Bu teknikle beynin harita-sn karmak, o anda alflan blge-nin kan akmnn artmas ilkesine da-

yanyor. rnein flark sylerken,problem zerken ya da yemek yerken beynin de-iflik yerleri daha aktif hale geiyor. Bu hareketlen-me, kan akmnda artfla yol ayor. Artan kan ak-m, PET ya da fMRI ile grntlenebiliyor. rne-in, PET teknii kullanlarak yaplan alflmalar,uyuflturucu bamllnn frontal blgedeki dopa-

min dzeyinin deiflmesiyle ilgili olduunu gster-di. Yakn bir gelecekte beynin tm blgelerinin g-

revi ortaya karlabilecek. Beynin baz blgeleri-nin, hasarl blgelerin ifllevlerini stlenmesi ya daayn ifllevin deiflik blgelerce yaplabilmesi, beyinharitalamasn zorlayacaa benziyor.

Korpus Kallosum(Beyin yarkrelerini

birlefltiren blge)Limbik sistem

(duygular, bellek)

Frontal lob(entellekteldflnce, konuflma,gz hareketleri)

Hipotalamus

(vcut ss, i organlarnkontrol) Temporal lob(iflitme, alglama, yaratclk)

Beyin Sap(refleksler, hayati organlarn kontrol)

Beyincik(hareketlerin eflgdm

ve denge)

Oksipital lob(grme)

Talamus(bilgilerinistasyonu)

Parietal lob

Duyu Korteksi

Motor Korteks(stemli kas hareketleri)

Beynin HaritalanmasEntellektel

dflnce vebalant alan

Motor korteks

Duyu alan

Balant

Grmealan

Duyusalkonuflma alan

flitme alan

Konuflmaalan

n lob

Yan lob Arkalob

Parietallob


5/23

Vcudumuzdaki kaslara, organlarave salg bezlerine bilgiler gndererekonlarn alflmasn kontrol eden sinirhcrelerine "nron" deniliyor. Nronla-rn ou beynin dfl kabuunda, yanigri cevherde. Beyinde 100 milyarnzerinde nron olduu dflnlyor.Bir milimetre kp beyin dokusunda 50bin nron var ve aralarnda bunlarbesleyen ve temizleyen ok daha fazla

sayda (10-50 kat) "glia" hcresi bulu-nuyor. Nronlar beynin en nemli hc-releri ve beynin ifllevleri nronlarn a-lflmasna bal. Byk bir gvde ve bu-nun uzun ince kuyruk fleklindeki uzan-ts olan "akson"dan olufluyorlar. N-ronlarda oluflan elektrik sinyalleri, ak-sonlar tarafndan saniyede 100 metrehzla dier hcrelere iletiliyor. Nron-lar, mesajlarn bazen vcudun okuzak blgelerine tek bir akson sayesin-de iletebiliyorlar. Baz aksonlar beyin-den bafllayp omurilie kadar gidiyorve uzunluklar bir metreyi bulabiliyor.Sinir gvdesinin uzants olan akson-lar, "miyelin" denen zel bir klfla ev-rili. Bu klf, elektrik sinyallerinin okhzl iletilmesini salyor. "Multipleskleroz" hastal gibi bu klfn hasargrd durumlarda, baz kaslarnkontrol bozuluyor. Sinir hcreleriningvdesinden kan ve "dendrit" denenanten benzeri uzantlarsa dier sinirler-den gelen sinyalleri alglyorlar. Nrongvdesindeki dendritlerin tm, baflka

nronlardan gelen aksonlarla balanthalinde. Nronlar arasndaki "sinaps"denen bu balantlar sayesinde beyin-de oluflan bir sinyal, ok ksa bir sre-de vcudun istenen yerine ulafltrlyor.

Bir beyin hcresinin yaklaflk 20-30bin civarnda balants olabiliyor. Be-yindeki toplam balant saysnn 1015

olduu sanlyor. Beynin alflmasnartrarak balant saysn deifltir-mek. bylece beyin kapasitesini gelifl-tirmek mmkn. Eskiden nronlar

arasndaki balantlarn sabit olduudflnlyordu. Yani, bir kere balan-t kurulduunda, bunun devaml oldu-u ve giderek bu saynn artt sanl-

yordu. Yaplan son arafltrmalar, ba-lantlarn srekli deiflebildiini gs-

terdi. Toplam balant says genellik-le sabit kalrken, baz balantlar ko-puyor; ancak bu arada yeni balant-lar olufluyor. Bu da beynin, deiflenkoflullara gre yapsn srekli deiflti-rebildiini gsteriyor.

Sinir hcresinde elektrik enerjisi,art elektrik ykl sodyum, potasyumve eksi elektrik ykl klor iyonlarnnyer deifltirmesi sayesinde olufluyor.Bu yer deifltirme srasnda hcre za-rnn i ve dfl tarafnda oluflan zt ku-

tuplar voltaj deiflikliklerine, bylecehcrede elektrik enerjisinin aa k-masna yol ayor. Bir nron, saniyedebirka yz elektrik sinyali oluflturabi-

liyor. Hcre zarnda oluflan bu elekt-rik sinyalleri, aksonlar tarafndan saat-

te 200-300 km hzla aksonun ucunadoru iletiliyor. Elektrik sinyalleri ak-sonun ucuna ulafltnda buradan "n-rotransmiter" denen ok zel kimya-sal mesajc molekllerin salglanmas-na yol ayor. Aksonun ucundan bumolekllerin salglanmas, dier n-ron ya da kas hcresi gibi hedef hc-releri harekete geirerek, grevleriniyapmalarn salyor. Nrotransmiter-ler, bir bakma sinir hcrelerinden ge-len uyarlarn dier hcreler tarafn-

dan alglanmasn salayan eli grevi-ni stleniyorlar. Salglanan molek-ln yapsna gre, hedef hcrenin ger-eklefltirdii grevler de deifliyor.


Beyin Hcresi

Nron

ekirdek

Dendritler

Hcregvdesi

Elektriksinyali

Akson

Nronbaglants

Dendrit

AlglaycMesajcmolekller

AksonMiyelin

klf

letiyn

Aksonterminalleri


6/23


7/23

yor. Morfin gibi kuvvetli ar kesiciler, bu opiatalmalara yapflarak etkilerini gsteriyor. Daha

sonra yaplan arafltrmalar beynin ierisinde mor-fin benzeri maddelerin salglandn gsterdi.Uzun aminoasit zincirlerinden oluflan bu bykprotein molekllerine "nropeptid" ad verildi.lk keflfedilen nropeptid, "kafann iinde" anla-mna gelen "enkefalin". Enkefalinlerden ksa birsre sonra bulunan "endorfin" de morfin benze-ri bir madde. Nropeptidler arasnda en kuvvetlietkiye sahip olanysa "dinorfin".

Btn bu nropeptidlerin farkl alt gruplarnabal olarak, ok sayda enkefalin ya da dinorfineflidi var. Yapsndaki aminoasitlerin dizilifl fark-llna gre her molekl, farkl bir iflleve sahip.rnein bir endorfin eflidi ary keserken, die-ri stresi azaltyor; bir dieriyse bellei glendi-

riyor. Halen yirmiden fazla nropeptid eflidi kefl-fedilmifl olmasna karfln, bunlarn saylarnn yz-lerce olduu dflnlyor. Bu nropeptidlerinsalglanmasnn da birok enzimin kontrolndeolduu dflnlecek olursa, beyinsel ifllevlerin

yalnzca nronlarn elektrik uyarlar gnderipgndermemelerine dayanmad anlafllyor.

Nropeptidlerler, beynin ar kesici, sakinlefl-tirici ve zevk verici moleklleri. Herhangi bir ola-

yn hoflumuza gitmesi ya da yiyecek, iecek gibimaddelerin bize zevk vermesi, bu morfin benzerimolekllerin salglanmas sayesinde oluyor. G-zel bir resim grdmzde, hofl bir melodi din-lediimizde ya da lezzetli bir yemek yediimizde

endorfin, enkefalin ya da dinorfin gibi molekl-ler, nronlardaki zel almalara yapflarak zevkalmamz salyorlar. Beyin, bir sre sonra belir-li aralklarla salglanan bu molekllerin yarattzevk duygusuna alflyor. Bundan sonra vcut, n-ropeptid salglanmasna yol aan maddeyi tkete-rek ya da olay tekrarlayarak bunlarn beyindekidzeyini artrmaya alflyor. rnein, lezzetli birikolata ya da hamburgerin damakta braktlezzet, aslnda beyindeki belirli nropeptidlerindzeylerinin artmasna bal. Salglanan nro-peptidlerin verdii haz duygusunu tekrar yafla-

mak iin, kiflide yine ayn gday tketme isteioluyor. Aflr fliflmanlk hastal olarak bilinenobezitenin temelindeki mekanizmalardan birininbu olduu dflnlyor. birok zararl madde veila bamllnn temelinde de endorfin ya daenkefalinler yatyor. Nropeptidler yalnzca haz

duymaya yaramyor. Bunlar, ayn zamanda olduk-a etkili ar kesici zellie sahipler. zellikle di-norfin, beyne zarar veren uyarlar ve ary blo-ke edebiliyor. Genellikle ameliyatlardan sonra yada kanser hastalarnn arsn kesmek iin kulla-nlan morfin gibi ar kesiciler de, beyinde nro-peptid almalarna balanarak etki gsteriyorlar.Normal koflullarda bir insan ldrebilecek kadar

yksek dozda morfinin bile, ar durumlarndayetersiz kald olabiliyor. Bunun nedeni aflr a-r durumlarnda, beyindeki endorfin ve dinorfin

almalarnn saysnn artmas. Her trl ar vestres durumunda morfin ya da benzeri sakinleflti-riciler kullanmak pratik bir zm deil; ayrcaeflitli sakncalar da var. Beynin kendi rettiibu nropeptidler, genellikle ar ve stresi azalt-makta yeterli oluyor. Yani beyin, kendi ar kesi-

cisini ve sakinlefltiricisini retebiliyor.

kincil mesajclarMesajc molekllerin hcre yzeyine yapfla-

rak, ilettikleri mesaj hcre ierisine taflyan"ikincil mesajclar" da var. Sinir hcrelerinde da-ha uzun sreli ve kalc deifliklikleri bu ikincilmesajclarn yaptklar dflnlyor. Nrotrans-miterlerin etkisi, olduka ksa sreli. Sinir hcre-lerinden salglanp dier hcreyi uyardktan son-ra hemen paralanp, tekrar sentezlenmek zeresalglandklar hcreye geri dnyorlar. Ancak,ikincil mesajclarn etkisi o kadar ksa sreli de-il. Nrotransmiterlerin hcre zarn uyarmasn-

dan sonra harekete geen bu molekller, hedefhcrede birok kimyasal olayn bafllamasna yolayor. kincil mesajclara bir rnek, "adenozintrifosfat" (ATP) molekl. Ayn zamanda hcreii enerji kayna olan bu molekl, birok hcreii reaksiyonda ikincil mesajc rol oynuyor. Me-sajc molekl olan noradrenalin hcre yzeyinebalandnda, hcre iindeki ATP, AMPye (ade-nozin monofosfat) dnflyor. Dier bir ikincilmesajc olan AMP moleklnn, hcre iinde de-iflik grevleri var. eflitli iyonlarn geirgenlii-ni artrarak ya da azaltarak hcre ierisindekielektrik ykn deifltirebiliyor, ya da hcre e-kirdeindeki genleri aktif hale geirerek eflitli

enzimlerin sentezlenmesini denetliyor. renmeve hafza gibi kalc beyin ifllevlerinin, beynin ge-lifliminin bu hcre ii ikinci mesajclara bal ol-duu dflnlyor.


Moleklleri

Aspirinin etkisi Beynin dflkabuu

Talamus

Opiat ilalarnnetkilediiblgeler

Lokaluyuflturucularnetkiledii blge

Omurilik

Burundanekilenkokain

Kan, kokainisaniyeler iindebeyne taflyor

Sol akcierSa akcier

Kalp

leticihcre

Dopamin

Dopamingeridnyor

Dopamintaflyc

DendritAlma

Dopaminigerignderiyor

Kokaindopamin

iletiminibozuyor

A R I


8/23

nsan beyninin gelifliminin ilk afla-malar, kurbaa, maymun, fare gibibirok hayvan trne benzerlik gste-riyor. Spermle yumurta birlefltikten 2-3 hafta sonra sinir sisteminin ilk hc-releri oluflmaya bafllyor. Bu hcrelerbirka gn ierisinde oalarak birbirizerine katlanyor ve ileride beyin veomurilii oluflturacak bir tp meyda-na getiriyorlar. Bu tpn ierisindegeliflen nronlar, daha sonra kalcolacaklar yerlere g ediyorlar. Dr-dnc haftada beynin n, orta ve altblmleri olufluyor. Beynin kvrml

yapsysa 6. haftada grlyor. lk

olufltuklar yerden daha sonragrev yapacaklar yerlere gi-den beyin hcreleri, zamanlakendilerine zg ifllevlerinikazanyorlar. Her nron ken-dine zg mesajc molek-llerini salglamaya bafllyor.Hcre gvdesinin uzantlarolan aksonlar uzayarak dierhcrelerle temas haline ge-iyorlar. Bu hcrelerarasbalantlar beynin gelifli-

mi asndan ok nemli.Hcreler arasndaki bilgi akfl-nn miktar ve hz, "sinaps" de-

nen bu balantlarla orantl. fiizofrenigibi, sonradan ortaya kan ruhsalhastalklarn sinaps oluflumundaki bo-zukluklardan kaynakland dfln-lyor.

Yeni oluflan bir embriyoda hangihcrenin beyin hcresi olacan okzel proteinler belirliyor. Beyin hcre-lerinin hangisinin nron, hangisinin

"glia" (destek) hcresi olduunu da yi-

ne proteinler belirliyor. Proteinleri be-lirleyense, genetik flifre. Beyin hcre-lerinin olufltuktan sonra grev blge-lerine gitmesi, yine eflitli proteinlerve glia hcreleri tarafndan oluflturu-lan lifler sayesinde. Hamilelik srasn-da kullanlan alkol, uyuflturucu ya dabenzer maddelerin tketimi, bu lifle-rin oluflumunu engelleyerek anne kar-nndaki bebein beyin gelifliminiolumsuz etkiliyor. Grev yerlerine gi-den nronlar, akson denen uzantlar

kararak dier hcrelerle haberlefli-yorlar. Aksonlarn nereye, ne kadar gi-decekleri de kontrol altnda. "Semafo-

rin" ya da "efrin" denen eflitli mole-kller, aksonlara yol gsteriyorlar. Za-manla nronlar arasndaki balantlargelifltike, ocuun zihinsel yetenekle-ri artyor. Beynin geliflimi srasndaoluflan nronlarn yalnzca yars erifl-kin beyninde bulunuyor. Dier yarsy-sa bir tr intihar mekanizmasyla ken-dini yok ediyor. Bu intihar mekaniz-mas eriflkin beyninde de var. Herhan-gi bir nedenle hasar alan hcreler,kendilerini ldryorlar.

Beyin gelifliminde evresel faktrle-rin de nemi var. Vcut dflndan ge-len sinyaller beynin geliflimi iinnemli. Doduktan sonra tek gz ka-patlp dier gz ak braklan birmaymunun kapal gz, belirli bir s-re sonra alsa bile dier gz gibigrmyor. Kullanlmayan grme sinir-leri bir sre sonra ifllevlerini kaybedi-yorlar. Bunun nedeni, arafltrmaclaragre, gz hcreleriyle grme sinirleriarasndaki balantnn oluflamamas.

Bu ve buna benzer deneyler, evreseletkenlerin nronlar arasndaki balan-tlar, yani beynin geliflimini etkiledii-ni gsteriyor.


Beynin Geliflimi

leridekinbeyin

leridekiomurilik

nbeyin

Gz

nbeyin

Ortabeyin

Arkabeyin

Arka beyin

4 hafta 7 hafta

6 ay 9 ay

Omurilik

3 hafta 3 ay

Dfl yzey

Beyin kesiti yzey

Gliallif

Hareketedennron


9/23

Gn iinde yaptmz bir-

ok etkinlik aslnda ok incebir flekilde denetlenen karma-flk bir sistemin sonucu. Beyinve omuriliin ynetimi altnda-ki hareketler, sinir uyarlarnnkaslar denetlemesiyle mm-kn oluyor. Hareketlerin enst komuta merkezi, beynindfl kabuunun orta kesimindebulunan "motor korteks". Bu-radaki nronlar vcuttaki tmistemli kaslar denetliyorlar.

"Alfa" nronlardan gelenelektrik uyarlar, kaslmayayol ayor. Beynin bu bl-mndeki nronlar hasar gr-d zaman, denetlediklerikaslar alflamaz hale geliyor.Karanlkta yrmek, dolu biray bardan taflmak gibi be-ceri gerektiren hareketlerse,"gama" nronlarnn denetimialtnda. Gnlk hayatmzdayaptmz yrmek, ay i-mek ve glmek gibi birok ha-reket, istemli kaslarmz tara-fndan yaplsa da aslnda bir

bakma farknda olma-dan gereklefliyor. Be-yin yrme komutunuverdii zaman bacakla-rmz hareket etmeyebafllyor, ancak hangikas ne flekilde kulla-nacamz dflnm-

yoruz. Yani bilin d-zeyinde yalnzca yr-me ifllevi gereklefli-yor. Geri kalan ksm,yani hangi kasn hangisrayla kaslp gevfleye-ceiniyse beynin altmerkezleri kontrolediyor. Yrrken, ba-cak kaslar dflndabaflka kaslar da, bizhi farknda bile olma-dan kaslyor. Bunuanlamak iin yrrkenelimizi srtmza koy-mamz yeterli. Her

adm atflmzda omurgann iki yann-daki kaslarn srayla kasldn hisse-debiliriz. Vcudun dengesini sala-mak iin gerekli olan bu kaslmalarn,genellikle farknda bile deiliz. Beyninorta ve alt kesimlerinde bulunan tala-mus, serebellum ve bazal ganglion-lar, bu hareketlerin eflgdmndensorumlu. Bu blgelerde bulunan do-

pamin adl molekln eksiklii, hare-ket glyle kendini gsteren Par-kinson hastalna yol ayor. Vcu-dun dengesini salayan ve mzik aletialmak gibi beceri gerektiren hareket-leri, serebellum denetliyor. Serebel-lum srekli olarak kaslardan ve i ku-laktan sinyaller alyor. Bu sayede kol-larn, bacaklarn ve vcudun hangi po-zisyonda olduunu biliyor. Bu bilgiler,yaplacak hareketlerin eflgdm iinde ok nemli. nce iflleri yapmak iin

gerekli bilgiler, serebellumda depola-nyor. Gerekli olduundaysa beynindfl kabuu bu bilgileri serebellumdangeri arabiliyor.


Hareket

Basklayc nron

Alfa motor nron

Duyu nronu

Kas lifi

Sinyal alglayansinirler

Ekstansr kas kaslyor

Sinyal gnderensinirler

Fleksr kas gevfliyor

Uyaran

Tepki

Duyu siniri

Ekstansrkas gevfliyor

Hareketsinirleri

Hareket sinirleri

Uyarc sinirer

Basklayc sinirler

Fleksr kaskaslyor

Ekstansr kas kaslyor

Fleksrkasgevfliyor

Uyar

Bacakaldrarak

vcut dengesi

korunuyor

Merkezi sinir sistemi(beyin ve omurilik)

evresel sinir sistemi(omirilikten kan sinirler)

Boyun blgesi

Gs blgesi

Bel

Sakral blge

Omurga Omurilik

Periferal sinirler

Kaslarmzdan ya da dflardan

gelen baz uyarlar, hi beyneiletilmeden omurilik sayesindeok hzl bir flekilde hareketednfltrlebiliyor.


10/23


Dfl Dnyay Alglama

GrmeDflmzdaki dnyay alglamada en nemli duyulardan biri grme. Dn-

yadaki gzelliklerin alglanmasnn yan sra, grme duyusu hayatta kalmakiin de nemli mekanizmalardan. Grmek, duyular arasnda en karmaflk ola-n. Grme iin beyinde ayrlan alan, tm dier duyularn alanlarnn topla-mndan fazla. Dfl dnyadan gelen flnlar, ilk nce gzn dfl ksmndaki kor-nea ve bunun altndaki mercek tarafndan krlyor. Krlarak tepe taklakolan flnlar, gz dibindeki retina zerine yanstlyor. Gz dibinde bulunan

yaklaflk 125 milyon zel sinir hcresi, gelen fl elektrik enerjisine eviri-yor. Bu hcreler kabaca iki tip: "ubuk" ve "koni"ler. ubuk hcreleri, loflfl alglyor. Renkleri alglamamz salayan hcrelerse koniler. Koniler,

parlak grfl salamann yan sra siyah beyaz ayrm da yapyorlar. Renkle-ri grebilmemiz, konilerin farkl rengi alglamasna bal: krmz, yeflil vemavi. Bu renklerin karflmyla tm renkler alglanabiliyor. Bu alglamada ci-simlerden yansyan fln fliddeti de ok nemli. Cisimlerin flekilleri, renkle-ri ve hareketleri, bunlardan gelen fln fliddetine gre beyinde deiflik g-rntler yaratyor. Gz dibindeki hcreler tarafndan alnan uyarlar, sinir lif-leriyle beyne taflnyor. Beynin her iki yarsna da bilgi ulaflyor. Sinir lifleri-nin aprazlaflmasna bal olarak grntnn sa yars beynin sol yars ta-rafndan, sol yarsysa sa yars tarafndan alglanyor. Tm bilgiler beyninarka blmnde bulunan "oksipital" blgeye gidiyor. Yaklaflk 2 mm kalnl-nda bir hcre tabakasyla kapl olan bu blge, asl grme merkezi. Bu bl-geye gelen bilgiler sayesinde cisimler alglanp analiz ediliyor.

flitmeHayat kurtarc duyulardan biri de iflitme. Birok hayvan tr, tehlikeyi ilknce duyarak alglyor. Duymak, haberleflme iin de ok gerekli bir zellik. flit-me sorunu olan ocuklar konuflmay da renemiyorlar. flitme duyusu iin ilkkoflul hava titreflimi. Sesler, cisimlerin titrefliminin hava yoluyla ilk nce dfl ku-laa iletilmesiyle olufluyor. Dfl kulaktan geen ses dalgalar orta kulaktaki ku-lak zarn titrefltiriyor. Seslerin fliddetine ve frekansna gre deiflik hzlarda tit-reflen kulak zar, orta kulaktaki kk kemii harekete geiriyor. Hareketeden bu kemiklerin sonuncusu i kulaktaki bir zar titrefltiriyor bu da i kulak-taki svnn hareketine yol ayor. Bu hareket i kulaktaki zel hcreler tarafn-dan alglanarak elektrik sinyallerine evriliyor. Deiflik frekanslardaki ses dalga-lar, deiflik nronlarn uyarlmasna yol ayor. Bylece farkl sesler alglanyor.Alglanan sesler, nronlar yoluyla beynin temporal blgesindeki duyma merke-zine taflnyor. Konuflmalar da ilk nce ayn flekilde alglanarak temporal blge-

ye aktarlyor. Ancak daha sonra bu bilgiler, zmleme iin beynin sol yarsn-daki konuflma merkezine gnderiliyor.

Pupil

Kornea ris

Mercek

Retina

3. hcretabakas

Orta hcretabakas

Rodlar veKoniler

Rodlar

Koniler

Optik sinirGrme korteksi

Optik apraz

Optik sinir

Sa grme alan

Sol grmealan

Yan gentikolatekirdek

Optik sinir

Kr nokta

Retina

Dfl kulak Orta kulak kulakDuyu alan

Duyma siniri

Kohlea

Beyne

Timpanikzar

Dfl kulak

kulaktakihcre

ekirdek

Mesajcmolekl

Pinna

Ses dalgalar

Salglananmesajc mo-lekller sinirhcresiniuyararakbeyne mesajgnderil-mesini sa-lyor.

Orta kulan kemikleriMa ll eu s nc us Stapes Oval

pencere


11/23


Koku ve Tat AlmaBu duyular birbirinden farkl organlarn araclyla ve farkl sinirler tarafndan al-

glanyor. Buna karfln bu duyular birlikte alflyor. Her ikisinin ortak alflmas saye-sinde doadaki binlerce kokuyu alglayp birbirinden ayrt edebiliyoruz. Tek baflna

tat alma duyusu yalnzca tatl, ac, ekfli ve tuzlu tatlarn ayrmna yaryor. Ancak kokuduyusuyla birleflince binlerce farkl lezzet alglanyor. Azn ierisinde, ou dil ze-rinde olmak zere 5 binden fazla tat alma tomurcuu var. Her bir tomurcuun ze-

rindeyse 50-100 bin kadar tat alma siniri bulunuyor. Azdaki tatlar bu sinirler tara-fndan alglandktan sonra ilk olarak beyin sapna gnderiliyor. ok ac ya da ekfli birgdann azdan atlmas ya da yutulmas gibi, tada karfl verilen ilk tepki, burada olu-fluyor. Daha sonra sinyaller beynin ortasndaki talamus blgesine ve beynin dfl kabu-

una gnderiliyor. Buralarda tat deerlendirilip, bilinli olarak alglanmas salanyor.Kokunun alglanmasnda ilk durak, burun mukozas. Burnun i yzeyini kaplayan

burun mukozasnda koku uyarlar alan zel hcreler var. Hava yoluyla buruna giren

deiflik molekller, bu hcrelerin yzeyine yapflarak kimyasal uyarlar meydana geti-riyorlar. Bu uyarlar sinir hcreleri tarafndan elektrik uyarlarna dnfltrlerek ko-

kular alglanyor.

Dokunma ve ArDfl dnyay alglamamzda en nemli yardm-

clarmzdan biri de dokunma duyumuz. Cisimle-rin yapsn, kvamn ve boyutlarn alglamamzayaryor. Dokunma duyusu ciltteki sinir ular sayesinde gereklefliyor. Kl kklerinin komflulu-undaki sinir ular, kllarn en ufak hareketinibile alglyor. Bu mekanizma, zararl bir etkeni,daha cildimize dokunmadan hissetmemizi sal-

yor. Bir maddeyi dokunarak alglamada en nem-li nokta, o blgedeki sinir liflerinin says. Par-mak ular ve dudakta ok sayda sinir lifi bulu-nurken bu say srtta ok daha az. Bir cismin ay-

rntlarn alglamada parmaklar ve dudaklar oknemli. Bebeklerin cisimleri tanmak iin onlarilk nce eline alp sonra da azna gtrmesi dfl

dnyay alglamalarnda ok nemli. Vcuda aynanda temas eden iki cismin ayrmn (iki noktaayrm) yapmak, o blgedeki sinir ann skly-la ilgili bilgi verebiliyor. Kendi zerimizde uygu-layabileceimiz bir deney, bunu anlamamza yar-dmc olabilir. Srtmza, birbirine ok yakn me-safede olan iki kalem ucu ayn anda dedirilincebunu tek bir kalem ucu gibi alglyoruz. Bu kalemular arasndaki mesafeyi yavafl yavafl aarak sr-ta dokundurmaya devam edersek, ularn birbiri-ne olan mesafesi ancak 6-7 cm olduunda bunun

iki ayr kalem ucu olduunu alglayabiliyoruz. Du-daklarmzsa, bu iki nokta ayrmn 1-2 milimetrearalk iinde yapabiliyor. nsan neslinin devaml-ln salayan seks gdsnn en nemli tatminblgelerinden birinin dudaklar olmasnn nedeni,belki de bu.

Ac ve ar duyular, vcudun savunma meka-nizmalasnn en nemli bilefleni. Hastalanan or-ganmzdan yaylan ar duyusunun beyine tafln-mas, hastalklarn erken tans iin ok nemli.Vcudun herhangi bir blgesinde meydana gelenbir hasar, kendisini ar ya da ac olarak belli edi-

yor. rnein elimiz ateflle temas ettiinde, acyoluflturacak uyarlar, buradaki "nosiseptr" de-nen zel sinir lifleri tarafndan alnyor. Bu sinyal-ler ilk nce omuriliin arka blmne gidiyor.Ar duyusu omurilie ulafltnda, bu sinyallerdaha beyine ulaflmadan, omurilik tarafndan eli-mizi ekmek iin kol kaslarmza komut veriliyor.Bu kestirme sinyal ileti yoluna "refleks" deniyor.Refleksler, en basit sinir iletim yoluyla gerekle-

fliyor. Tm canllarn hayatta kalabilmesi, bu ref-lekslere bal. rnein, gzmze yabanc bir ci-sim temas ettiinde hemen gz kapamz kapa-trz. Dier bir rnekse, boazmza yemek ya dasu kat zaman nefes borusunun hemen daralpksrn bafllamas. Bu refleks sayesinde ye-mein nefes borusuna kamas engelleniyor. Bu

ve bunlara benzer refleksler, birok kez hayatkurtarc oluyor. Beynin dfl kabuuna ulaflan sin-

yallerse ar ve acnn bilinli alglanmasna yolayor. Beyinde alglanan ar, burada endorfin

ve enkefalin gibi kuvvetli ar kesicilerin salglan-masna yol ayor. Baz insanlar bu morfin benze-ri maddelerin salglanmasna o kadar alflyor ki,bu yzden kendilerine ac ektirmeyi bir yaflam

biimi haline getirebiliyorlar.Eskiden ar ya da acnn yalnzca hasarl bl-

gedeki sinirin elektriksel uyars ve bu uyarnnbeyne iletilmesiyle hissedildii dflnlyordu.Son yllarda yaplan alflmalar arnn mekaniz-masnn bu kadar basit olmadn gsterdi. Ar

ya da ac veren etken ortadan kalksa bile gnler,hatta aylar sren acnn hissedilmesinin, o blge-de salglanan mesajc molekl benzeri kimyasal-larn etkisi sonucu olduu gsterildi.

Sinyal talamusa, oradan da beyne ulaflyor.

Dokuya zararl uyarc,nosiseptrleri etkinlefltiriyor

Beyinden omurilieinen sinir yollar

Sinyal omurilieiletiliyor

NosiseptrlerBeyinden omurilie

Kas lifi

Beyne giden sinir lifleri

alma hcrelerikoku yolu

koku moleklleri

tyckler

besinle gelen

kimyasal

maddeler

tat cisimcii

sinaps

Tatla ilgili uyary beyne taflyan sinir

dil


12/23

Beynin hangi blmlerinin renme ve hafzay-la ilgili olduu, ilk zamanlarda rastlantlarla anlafll-d. Bilim adamlar, epilepsi tedavisi iin beynin bir

ksm alnan ya da kaza sonucunda beynin baz k-smlarn kaybeden kiflileri inceleyerek, renme vehafza gibi ifllevler hakknda bilgi edindiler. Bu arafl-trmalar srasnda, orta temporal blgede bulunanhipokampus ve evresindeki hcrelerin hafzada oknemli rol olduu gsterildi. Bilgiler belirli bir s-re hipokampusta kaldktan sonra daha uzun srelidepolanma iin dfl kabuktaki blgelere aktarlyor.Hipokampus, beynin renme, konuflma ve dflncemerkezleriyle de ok yakn iliflkide. Bu blge ameli-

yatla alndnda kifliler uzak hafzalarn kaybediyorve yalnzca 1-2 dakika nce olan olaylar hatrlyor-lar. Baz ruhsal hastalklarn tedavisinde kullanlanelektrokonvulzif tedavi (elektroflok) bu blgeye

geici hasar verebiliyor. Bu hastalarda geici srey-le hafza kayb ve renme gl olufluyor.renme, beyinde bilginin depolanmasyla ger-

eklefliyor. Bilgi kabaca ikiye ayrlyor. Bunlardan il-ki "dekleratif" bilgi. "Trkiyenin baflkenti Anka-radr" gibi bilgilere dekleratif deniliyor. Bu tr bil-gi, kiflinin daha nce okuyarak ya da deneyimleriy-le elde ettiklerinden olufluyor. Dekleratif bilgi (ak-lanan, tebli edilen), orta temporal blge ve tala-musta depolanp deerlendiriliyor. Dekleratif olma-

yan bilgiyse, farknda olmadmz bilgiyi ieriyor.Becerilerimiz ve alflkanlklarmz, bu bilgilerin so-nucu. Gnlk hayatmzda kullandmz bilginin

yaklaflk %90 dekleratif olmayan trden. Deklera-tif olmayan bilginin deerlendirilmesi bazal gangli-

onlar denen bir blgede yaplyor. Bilginin duygusalksmnnn deerlendirildii yerse amigdala. Bilgile-rin depolanmasnda en nemli unsur, yararl olupolmamas. Beynin bilgiyi tutmadaki en nemli g-dleri dllendirilme ya da cezalandrlma. Yaniherhangi bir bilgi sonucunda bir kazan ya da ka-

yp elde edildii zaman, o bilgi daha uzun sre sak-lanyor. Beynin orta alt kesiminde bulunan amigda-lann bu tr renmede nemli rol var. Uzun s-redir yaplan alflmalar, hafzann nronlar arasn-daki balantlarn deiflmesiyle ilgili olduunu gs-teriyor. Nronlarn balant saysnn ve kuvvetinindeiflmesi, anahtar nokta. Kalc bilgi bu balantla-rn yapsn deifltiren molekllere bal. Her ne ka-

dar amigdala ve hipopkamps gibi yaplar, kalcbilginin depolanmas, yani bellek iin nemli mer-kezler olsa da beynin her blgesi bilgi depolayabili-

yor.Bellein ok deiflik snflandrmalar var. Baz

arafltrmaclar bellei "olay bellei", "snflandrcbellek" ve "ifllemsel bellek" olarak ayryor. Olay

bellei, olaylarn tm ayrntlaryla hatrlanmasna yaryor. rnein, seyrettiimiz bir filmin hatrlan-mas gibi. Snflandrc bellek, bilgileri snflandra-rak hatrlamamz salyor. Hangi szcn ne an-lam ifade ettiini snflandrc bellek sylyor. Biraygt kullanmak ya da araba srmek, ifllemsel bel-lein grevi. Bilgilerin beyinde tutulma sresine g-re bellek, ksa ve uzun sreli olarak ikiye ayrlyor.Bunlarn snrlarn ayrmak zor. Ksa sreli bellek,birka saniyeden bafllayp birka haftay kapsayabi-liyor. Uzun sreli bellekse birka ayla bafllayp birmr boyu srebiliyor. ok ksa sren grsel belle-e "ikona bellei" deniliyor. Bir yazy grdmz-de, bu nce ikona belleine kaydediliyor. Eer bu

bilgiler daha uzun sreli bellee aktarlmazsa, der-hal siliniyor. kona belleinin biraz daha uzun sre-li olanna "alflma bellei" deniliyor. Telefon numa-ralarn ve isimleri hatrlamamz bu sayede mm-kn oluyor. Tm bu bellek trleri, renmenin te-melini oluflturuyor. Grsel yolla elde edilen bilgilerilk olarak bu belleklerde depolanp, daha sonra ge-

rekli olanlar uzun sreli bellee aktarlyorlar.Okuma ve konuflma, en ok bellek gerektiren

ifllevlerden. Bu iki ifllev, her ne kadar beynin farklblgeleri tarafndan gereklefltirilse de, birbirleriyleolduka balantl. Konuflma merkezleri beynin sol

yarsnda. Konuflma, temel olarak, beynin sol nksmndaki Wernicke alannda dzenlenerek biim-leniyor. Burada dzenlenen bilgi, temporal blge-deki Broca alanna gnderiliyor. Burada ayr bir ko-nuflma program yaplarak gereken bilgi, konuflmaiin gerekli kaslara emir verilmek zere beynin stksmnda bulunan bir blgeye gnderiliyor. Bir ya-zy okumak iin, grme ve konuflma merkezlerininok duyarl bir eflgdm iinde alflmas gerekiyor.


renmeyi gelifltirmek iin bellein de gelifl-tirilmesi gerekiyor. Bu yeteneklerimizi gelifltir-menin ilk yolu beynimizi korumak. Beynimizi et-kileyen en nemli olumsuz etkenler, beyin hasa-r ve stres. eflitli arpmalara bal beyin hasar-lar zihinsel yetenekleri olumsuz etkileyebiliyor.arpma sonucu bellek merkezlerinde hasar olu-flabiliyor. Kafa travmalarndan sonra bellek kaybolduka sk grlebiliyor. Bu nedenle beynimizidfl hasarlardan korumak, ilk basamak. Californi-

a niversitesinde yaplan bir alflmada kokainkullananlarn beyin kan akmnn, kullanmayanla-ra gre %23 daha az olduu gsterildi. Esrar kul-lananlardaysa, beyinin temporal blgesindeki

kan akm, dier insanlara gre %85 daha dflk.Yorgunluk ve uykusuzluk, beyni olumsuz etki-

leyen dier faktrler. Gnde 7 saatten az uyu-mak beynin renme, bellek, dikkat gibi ifllevle-rini yavafllatyor. Stres de beyni etkileyen bir du-rum. Hayvanlar zerinde yaplan alflmalarda,uzun sreli stres sonucunda ortaya kan baz ze-hirli molekllerin, nronlarn lmne yol atgsterildi. Yaflantmzdan stresi btnyle atmakmmkn olmasa da en aza indirebilmek iin a-

ba gstermek gerekiyor. Buna, kk fleyleridert etmemekle bafllayp her ann deerini bil-mekle bafllayabiliriz. Olumsuz dflnceler beyninbyk dflmanlar. Baflka bir insann bakfllarn

yorumlayarak beynini okumaya alflmak, gele-cekle ilgili srekli olumsuz tahminlerde bulun-mak, srekli genellemeler yapmak, kendini aflrsulamak gibi olumsuz dflnceler, beyin ifllevle-rini yavafllatp azaltyor. Fiziksel ve ruhsal rahat-lamaysa beyin kapasitesini artrarak dikkat ve ha-fzay kuvvetlendiriyor. Beyini olumsuz dflnce-lerden arndrp rahatlamak iin nerilen bafllca

yntemler mzik dinlemek, mzik aleti almakya da spor yapmak.

Dzenli cinsel iliflki zihinsel ve ruhsal durumuolumlu ynde etkiliyor. Haftada en az bir kez ya-plan dzenli seks kadnlarn retkenliini artr-

yor, adet kanamalarn dzenleyip miktarn azal-

Bellek ve renmeyi Gelifltirmek.

Beyin korteksi

Amigdala Hipokampus

Beyincik

KONUfiMA VE LSANALANLARI

Broca alan (konuflma)

Wernicke alan (iflitme)

Angular kvrm(okuma yazma)

BAZAL

GANGLONLAR

renme ve Bellek


13/23


tyor. Buna ek olarak strojen dzeyini artryor,menopozu ve yafllanmay geciktiriyor. Californianiversitesinde yaplan bir alflmada, dflk st-rojen dzeylerinin beyin kapasitesini azaltp haf-zay zayflatt gsterildi. Tek baflna orgazm, ya-ni mastrbasyon, baflka bir partnerle yaplan sek-sin beyindeki olumlu etkilerini yaratmyor. Part-nerler arasndaki hofllanma, beenme ve sevmegibi duygular, seksin beyindeki olumlu etkileriniartryor.

Tketilen gdalar da beyin ifllevleri iin oknemli. Vcudun enerjisinin %20si ve kandakioksijenin %25i beyin tarafndan kullanlyor.Beynin asl enerji kayna karbonhidratlar. Prote-

inler ve omega 3 ya asitleri de olduka nemli.zellikle tatl su balklar, zeytinya, kanola ya- beyin iin nemli gdalar. Uzmanlar haftada 3gn balk eti yenilmesini neriyor. Vitaminlerin,

zellikle B, C ve E vitaminlerinin dzenli tketil-mesi, beyin hcreleri iin olduka yararl. Bu vi-taminler, beyin ifllevlerini desteklerken nronlarhcre iinde oluflan zehirli atklardan koruyor.Fazla karbonhidrattan kanmak da nemli. okfazla tketilen ekmek, niflasta gibi besinler, be-

yin geliflimini olumsuz etkileyebiliyor. Uzmanlar,gn ierisindeki en nemli nn sabah kahval-ts olduunu belirtiyorlar. Gne, az yal, dflkkarbonhidratl ve bol proteinli bir kahvaltyla bafl-lamak gerekiyor. Dengeli ve salkl beslenme,beynin iyi performans gstermesi iin gerekli un-surlar.

nl beyin cerrah Prof. Dr. Gazi Yaflargilin

de belirttii gibi beyni gelifltirmenin en nemliyntemi, onu alfltrmak. Ayn kaslar gibi, beyinde alfltka gelifliyor. Beyin alfltka, yeni fley-ler rendike nronlar arasnda yeni balantlar

olufluyor. Uzun sre renme srecine ara veril-diinde beyindeki baz balantlar kaybolmayabafllyor. Buna bal olarak da renme zorlafl-

yor, bellek geriliyor. Uzun sre kitap okumayanbir rencinin ders alflmaktan soumas ve oku-lun ald ilk haftalarda zorlanmas, nronlararasndaki balantlarn zayflamas ya da azal-masna bal. California (Berkeley) niversite-sinde yaplan bir alflmada rahat bir yaflam s-ren ve yeni bilgi renme gerei olmayan farele-rin beyin younluunun, srekli yeni bilgiler -renen farelerin beynine gre azald gsterildi.Her gn az da olsa yeni bilgiler renmek, beyi-ni gelifltiriyor. Einsteinin "bir kifli gnde 15 da-

kika dzenli olarak bir konuda alflrsa bir yldao konuda uzman olur, 5 yl alflrsa lke apn-da uzman olur" szn hatrlatmakta yarar var.

Lisan, dflnce ve deneyimlerin szck denilensembollerle ifade edilmesidir. Sol yarmkrede Silvius

yar blgesinde younlaflan bir sinir ann rn-dr. Szckleri anlama merkezi flakak lobu st kvr-mnn arka ucu ve yan lob lobulusunu ieren Wernic-ke alandr. Burada duyulan szcklere anlam verilir.Aln lobu alt kvrmnn arka ucu ve ona komflu naln alanlar sz sylemeyi salayan Broca alannoluflturur. Bu alan szlerin sylenmesinden ve dorudizilmesinden (sentaks ya da gramer) sorumludur. Businir ann bir yerinin tahribi afazi denilen konuflmabozukluunu yapar. Afazide sz syleme, sz anlama,doru szck seme ve szck srasn doru srala-ma (gramer, sentaks) bozulmufltur.

Sa elle yazanlarn %90'nda ve sol elle yazanla-rn %60'nda konuflma merkezleri sol yarkrededir.Az sayda insanda konuflma merkezleri sa yarkre-

dedir. Sa elle yazan birinde sa yarkrede hasarolufluna bal afaziye apraz afazi denir.

Afazi belirtileri: En sk grlen belirti hastanngsterilen bir cismin ismini syleyememesidir (ano-mi=isimlendirememek); rnein silgi gsterilince sil-gi diyemez; "silmek iin birfley" diyebilir ya da szc- yanlfl syler: Sili ya da salgi diyebilir (parafazi).Hastaya "silgiyi gster" dersek gsterebilir; fakat ba-zlar bunu da yapamaz. Hastann konuflmay anlaypanlamad evet-hayrla yantlanan flu gibi sorularlatest edilir. Kpek uar m? ya da "Bu odada flk ve-ren fleyi" gster. Afazisi olanlar ayn szc ya da k-sa cmleleri 4-5 kere tekrarlayamaz. Hasta yaz yaza-mayabilir (agrafi) ve yksek sesle okuyamayabilir(aleksi).

Wernicke afazisi: Hasta sylenen szleri ve oku-duunu anlayamaz. Konuflma akcdr; fakat szckle-rin ou yanlfl sylenir (parafazi); yleki hasta yenibir lisan yaratmfl gibidir; sylediklerini anlamak zor-dur (jargon afazi) [jargon; bir meslee zg baflkala-rna anlamsz gelen szckler]. Konuflmas bir aklhastasnnkini andrr.

Hasta anlamsz konufltuunun farknda deildir;szlerini anlamayanlara kzar ve bu nedenle flphecive saldrgan olabilir. Wernicke afazisi olanlar iyi oku-yamaz, yazamaz, cisimlere isim veremez ve szckle-ri tekrar edemez.

Broca afazisi: Hasta az szck kullanr; dura du-

ra konuflur (syleyecei szc aramaktadr), sz-cklerin sras ve sylenifli yanlfltr. Tekrarlama ve

isimlendirme yapamaz. Konuflma "evet", "hayr"a,hatta bir iniltiye indirgenebilir. Syleneni ve okuduu-nu anlar; flark syleyebilir. Wernicke afazisinin aksi-ne hasta konuflamadnn bilincindedir ve buna okzlerek alar.

Wernicke ve Broca afazileri beyin damar tkanma-larna, beyin kanamasna, kafa travmalarna ya da be-yin tmrne bal olabilir. Wernicke ve Broca afazi-lerinin birlikte grlmesine tam afazi (global afazi)denir.

Afazinin daha az grlen baflka eflitleri de var-dr: a) letim afazisinde Broca ve Wernicke alanlararasndaki birlefltirici yollar tahrip olmufltur. Brocaafazisine benzer; fakat konuflma akcdr. b) BazBroca ve Wernicke tipi afazilerde szckleri tek-

rar yetenei bozulmaz. Bunlara "beyin kabuu tesiafaziler" (transkortikal afaziler) deniliyor. c) Anomikafazide hasta yalnz grd cisimlerin adn hatrla-yamaz; kafa travmalarnda ve Alzheimer hastalndaen sk grlen afazi, anomidir. d) fiakak lobu stkvrmnn tahribinde saf szck sarl olur; has-ta iflitir; fakat kendi lisann yabanc bir lisanmfl gibianlayamaz. e) Sol artkafa lobu harabiyetinde safaleksi olur; yani hasta kendi lisannda yazlmfl bir ki-tab, yabanc dilde yazlmfl gibi, okuyup anlayamaz.

Bu hastalar renklerin adn da unuturlar (renk anomi-si). f) Afemiada hasta dilsiz gibidir; bu hal bir sre

sonra fsltyla konuflmaya dnflr. g) Gertsmannsendromunda hasta basit aritmetik ifllemleri yapa-maz (akalkli); iyi yazamaz (disgrafi); parmaklarnnadn (iflaret parma vb.) syleyemez ve sala solukarfltrr. Bu sendrom sol yarkrenin yan lobundaasal kvrm (girus angularis) lezyonlarnda grlr.h) Szlerdeki vurgular alglayamamak aproso-diaya neden olur. Bu hastalar vurgusuz szcklerle,monoton bir tarzda konuflurlar. Sa yarkre Silviusyar etrafndaki patolojiler aprosodiaya neden olur.i) Sol yar krenin derin ekirdeklerinin (tala-mus, kuyruklu ekirdek) tahribi de klasik olmayanafazi nedenidir. j) Baz afazilerde gramersizlik(agramatizm) ya da telegrafik konuflma grlr;yazl ya da szl dilde edat ve balalar kullanlmaz.

Byle bir hasta l968 Paris olaylarn flyle anlatyor-du: Grevler, ah grevler... ah krmz bayrak... ah, ahcoplar... ah yine coplar... Faklteler; ah evet yzdeon... ah cret. k) Hasta soyut szckleri (adalet,fleref, iyilik vb. gibi) ve icat edilmifl anlamszszckleri (hecelerin rastgele sralanmas) oku-yamaz ve tekrar edemez; somut szckleri kolaycatekrarlar; fakat bunu anlamca yakn szckler kulla-narak yapabilir; rnein "tiyatro" yerine "bale" der.Sol flakak lobunda lezyon olan bir hasta flyle diyor-du: Cisimlerin adlarn syleyebilirim, dier szck-leri asla l) Somut szck afazisi ok nadirdir; bu-gne dek l0-20 olgu grlmfltr. Bu hastalar bir sz-cn kendisi yerine ona anlamca yakn bir szckkullanrlar; rnein "aa ilei" yerine "brtlen"derler. Bu gibi hastalar syleyemedikleri szcklerirahatlkla okuyabilirler. Bu zorluklar ksa vadeli bel-lek kusuruna baldr (kafa travmas, beyin damar t-kanmas, kanamas, beyin tmr vb.) Soyut ve so-mut szcklerin beyinde temsil edildikleri alanlarfarkl olmaldr. m) Baz afazilerde hasta doayla ilgi-li szckleri (iekler, hayvanlar vb) hatrlar, canszfleylerin adn (masa, koltuk, kalem vb) hatrlayamaz.n) Baz afazilerde hasta vcudun eflitli blmlerinin,bir evin iinde bulunan eflyalarn, sebze ve meyvala-rn isimlerini ya da zel isimleri (Ahmet, Ayfle vb)unutmufltur. o) Baz afazilerde yalnz isim ve fiillerunutulur; bazlarndaysa isimler hatrlanp fiiller unu-

Bellek Bozukluklar

Wernicke tipi afazisi olan bir hastada nkleermanyetik grntleme ile sol flakak lobunda atrofi(beyaz daire iindeki siyahlk). Hasta duyduu veyaokuduu szckleri anlamyor, grd cisimlere

anlam veremiyordu. Sylenen szleri tekraredemiyor, grd cisimlerin ismini

syleyemiyordu. Beyninde dejeneratif bir sinirhastal vardr.


14/23


tulur ya da bunun aksi olur. Fiil merkezi sol aln, isimmerkezi sol flakak lobundadr.

Dier Bellek Bozukluklar Yary ihmal (hemineglect)sendromunda bafl

saa dnktr; hasta vcudunun sol yarsn ykamaz,trafl etmez ve giydirmez; taban soluna konulan ye-

mekleri yemez; sayfann sol yarsn okumaz, yazar-ken kadn sol yarsn bofl brakr ve saat resmininyalnz sa yarsna rakamlar koyar, yzn sa yars-n izer. Sol kolunun ve bacann kendine ait olduu-nu kabul etmez; bir yabancya ait addettii kolunu yada bacan yataktan dflar atmak isterken kendiniyerde bulur. Solundaki kifli ve binalar farketmez. Busendrom kifliyi dfl evreden haberdar edici sisteminbozukluuna baldr. Bu sisteme evre kvrm (giruscingularis) kabuu, yan lob kabuunun arka blm,aln lobu gz alanlar, izgili cisim (corpus striatum)ve talamusun pulvinar ekirdei dahildir. Bu blgelerevremizin boyutlu (uzay) haritasn, duyu haritas-n ve hareket haritasn saklar. Sol yarkre sa alan-

mz, sa yarkre hem sol, hem sa alanmz harita-lar. Bu nedenle, sol yarkre hasar sa yarda ihmal yapmaz; nk sa yarkre sa ihmali telafi eder.Sa yarkre hasar sol yarda ihmale neden olur.

Aprakside hasta emredilen bir hareketi yapamaz;rnein "dmeni ilikle" deyince ilikleyemez. Sa ta-rama, difl fralama gibi basit hareketleri pandomimolarak yapamaz. En sk rastlanlan apraksi, dflnce-hareket apraksisidir. Bu hastalkta, beyinde dflncesistemiyle hareket sistemi arasndaki balantlar kop-mufltur; hasta dflnd bir hareketi taklit edemez.Bu tip apraksi sklkla afaziyle beraberdir. Apraksiyzde, kol ve bacaklarda olabilir. Dflnce apraksisin-de hasta hareketlerin srasn flaflrr; rnein kaleminyazmayan ucuyla yazmaya alflr. Bu duruma buna-

malarda rastlanr. Beynin premotr alan ya da beyinkabuu-bazal gangliyonlar balantlarnn hasarnda,hasta bir aleti doru drst kullanamaz.

Giyinme apraksisinde hasta elbisesini giyemez;onunla uraflp durur (ki tarafl veya sa yan lob ha-rabiyeti). Konstrksiyon apraksisinde hasta basit ge-ometrik flekilleri kopya edemez (sa yan lob harabi- yeti). Balint sendromunda hasta evreyi incelemekiin gzlerini gerektii gibi eviremez (gz hareket-leri apraksisi); grd fleyi elle yakalayamaz (grseldengesizlik, optik ataksi) ve merkezi grmeyle evre-sel grmeyi btnlefltiremez (simltanagnozi); rne-in grfl masa lambasnn yalnz dibine younlaflrve grd fleyin kltaba olduunu syler; baktcisim birden kaybolabilir; bir kada ok byk veok kk A harfleri izilirse yalnz kk A'lar g-rr. Simltanagnozi iki tarafl yan lob hasarna bal-dr. Yzlerle ilgili anlar artkafa lobundaki birincil (iz-gili) grme alannda ve ona komflu birlefltirme alann-da saklanr. Artkafa-flakak loblarnn lingual ve fzi-form kvrmlarndaki iki tarafl hasar yzlerin tann-masn nler (prosopagnozi) ya da hastann grdfleyleri tanmasna engel olur (grsel cisim agnozisi).Bu gibi hastalar bazen aynada ya da fotorafta kendiyzlerini de tanyamazlar. Hastalar kendi ev hayvanla-rn tanyamaz, otomobillerin markasn anlayamaz.

Limbik Sistem AmnezileriLimbik sistem, baz talamus ekirdekleri, izgili

cismin bir blm ve hipotalamustan oluflur. Burasduygu, gdlenme, i salg bezleri ve organ sinirlerimerkezidir. Limbik sistem ayrca kiflisel anlarn sak-land merkezdir. Limbik sistemin iki tarafl hasar

ar bir amneziye neden olur. Amnezi geriye doru(retrograd) ya da ne doru (anterograd) olabilir.Retrograd amnezi, amnezi oluflmadan nceki anlarnyok olmasdr. En uzak anlar en iyi saklanr; rneinbir ok amnezik insan ocukluunu iyi hatrlar, fakatamnezinin az ncesindeki olaylar hatrlayamaz. Ante-rograd amnezi amneziden sonraki anlar unutmak,

yeni bir fley renememek demektir. Hasta az ncene yediini hatrlayamaz. Amnezik hasta amnezisi ol-duunu inkar eder ve belleindeki boflluklar uydur-ma olaylarla doldurur (fablasyon). Amnezik hasta,bulunduu yeri ve zellikle zaman bilemez. Bunama-lar, beyin damar tkanmalar, beyin tmrleri, kafatravmalar, beyin iltihab (ensefalit), kronik alkolizmebal beyin hastal (B1 vitamini eksikliine balWernicke-Korsakoff ensefalopatisi) vb amnezi yapabi-lir. Korsakoff sendromunun en ar flekli, iki taraflflakak lobu tahribinde grlr. Byle bir hasta olanH.M. 1953ten bu yana yeni hibir fley renememifl-tir. Migrenli bir gen kz, krizin ertesi gn 2 sene ge-riye giderek bir sre o gnlerdeymifl gibi yaflamfltr.

Renk duyumunun kaybnda, hasta herfleyi grinintonlarnda grr. Yemek yiyemez; nk domateslerona kmr gibi gzkr. Eflini fare renginde grd-nden terkedebilir. Ryalar bile renksizleflir.

Hareket belleinin bozukluunda hasta hareketlibir cismi belli aralarla gzden kaybeder; caddede kar-flya geerken otomobil altnda kalabilir; nk oto-mobili bir uzaktayken, bir de yan baflna gelince gr-mfltr. ay bardan taflrr; nk ayn ykseklii-ni izleyemez. Baz beyin hasarlarnda hasta dnyaybir dzlem olarak grr; 3 boyutlu gremez. Antonhastalnda (krlk yadsnmas) hasta kr olmasnaramen bunun farknda deildir; imgeleri hayalinderetir.

Bellein aflr kuvvetli olmasna hipermnezi denir;

bu duruma genellikle akl hastalarnda rastlanr. RainMan filminin Dustin Hoffman tarafndan canlandrlankahraman otistikti ve ok kuvvetli bir bellei vard.

Amnezilerin ilgin ve bazen inanlmaz ynleri var-dr. rnein mkemmel tenis oynayan birisi, ona buoyunu reteni hatrlayamaz; ama oyunda yapacahamleleri unutmamfltr. Piyano, keman vb. almak,bisiklete binmek, dansetmek, gibi otomatik hareket-lerde de ayn fley olabilir. Kafa travmasna bal ante-rograd amnezide hasta kahvaltda ne yediini hatrla-maz; fakat kafa travmasndan nceki anlarn ve hayatn hatrlar; lisan da normaldir. 1911de Dr. E.Claparde bir amnezik hastann elini skarken onaavucunda saklad dikeni batrd. Ertesi gn ayn has-tann elini skmak istedi; hasta buna izin vermedi; fa-kat 1 gn nceki olay hatrlamyordu. Aslnda hastao olay biliyor, fakat bildiini bilmiyordu.

Amnezili hasta, belleini kaybetmeden nceki ki-fliliiyle eski yllarda yaflyormufl gibi yaflar. rnein25 yldr amnezik olan yafll bir hanm gen bir kz gi-bi giyinip yle davranabilir.

Grme korteksi V1 (izgili kabuk) hasarlarndakr grfl vardr. Bu Anton hastalnn tersidir.Hasta baz fleyleri grr; fakat grdn kabul et-mez (Anton hastalnda kr bir hasta grdn id-dia eder). 1981de Roger Sperryye Nobel dl ka-zandran alflmalar da ok ilgintir: Bir kedi ya damaymunda iki beyin yarkresini birbirine birlefltirenbyk birleflek (corpus callosum=nasrs cisim) ke-

silirse hayvan iki ayr beyni varmfl gibi davranr. Ay-n durum insan iin szkonusu olduunda, rnein el-leri karflt ifller yapmaya alflabilir: Biri dme ilikler-ken teki zmek ister. Uyarlara karfl beynin bir ya-

rsna baflka, teki yarsna baflka trl tepki gster-mek retilebilir. nsanlarn sol beyni evrenin sa ya-rsn, sa beyni sol yarsn grr. Corpus callosumuhasar grmfl yark beyinli hastalarda evrenin save sol yarsna ait grsel bilgiler birlefltirilemez. Ko-nuflma merkezleri genelde soldadr. Sadan gstere-ceimiz bir resim hastann sol beynine gider; konufl-

ma merkezi burada olduundan hasta resimde grd- cismin ismini syleyebilir ya da sol beynin kontrolettii sa eliyle o cismi gsterebilir. Resim soldan tu-tularak sa beyine gsterilirse hasta bunlar tam ya-pamaz; nk sa beyin cismi grr; fakat tanyamaz.Beynin bir yars teki yarsndan habersizdir (ayrkbeyinler). Byk birleflei kesilmifl ya da hasar gr-mfl hastalarda yabanc el hastal grlr. Hasta-nn ellerinden biri hastay bomaya alflr; hasta eli-ne hkmedemez ve ancak dier eliyle karfl koyarakboulmay nler. Yabanc el hastann ocuunun yada kedisinin boynuna yapflp skabilir. Bu hastalar s-rekli korku iinde yaflarlar.

Beyin lezyonlarnda cisimleri tanma: nsanda ve

maymunda flakak lobunun i (mesial) blgesinin -kartlmas, ameliyattan sonraki olaylarn hatrlanama-masna neden olur (anterograd amnezi).

Maymunlarda flakak lobu i kvrmnn n ucunun(bademsi ekirdek ve koku kabuu) hasar, cisimleridokunma ve grme yoluyla tanmann birbirindenkopmasna neden olur; maymun karanlkta yokladcisimleri aydnlkta gzleriyle tanyamaz. Limbik siste-min bir baflka blgesinin (denizat) lezyonlar da ben-zer sonular verir. Bir maymun bir muzu bir defadabir iskemlenin zerinde grmflse hep o iskemle ze-rindeki muzlar almaya eimlilidir; hem iskemle, hemmasa zerine muz konulsa yalnz iskemle zerindekimuzlar yer. Denizat lezyonlarnda cismin yerini tan-ma yetenei kaybolur; maymun hem iskemle, hem

masa zerindeki muzlar yer.His ve hareketin eflgdmndeyse beynin derin

ekirdeklerinden (izgili cisim), kuyruklu ekirdek veputamen rol oynar. Bir maymuna 20 ift farkl cisimgsterilir ve bunlardan yalnz birinin iine fleker konu-lursa, maymun hep flekerli cismi seer. Bu cevaptaizgili cisimle beraber beyin sapndaki dopaminerjiksiyah madde (substantia nigra) rol oynar.

Yzleri HatrlamakTandk bir yz grr grmez hatrlarz. Beyni-

mizin yz tanma alanlar cisim tanma alanlarndanfarkldr. Bir yz inceleyen beyin, derhal o yzle ilgi-li bir ok ayrnty kaydeder; cinsiyet, yafl, rk, duyguierii (nefleli, hznl, ask vb), fizyonomik deifl-mezler (bir yz kendine zg yapan anatomik ayrn-tlar), yzn tandk olup olmad, o kiflinin sesi, ad,o kifliyle ilgili anlar (sevmediimiz bir yz grnceyzmz aslr) vb. Beynin yle hastalklar vardr kihasta tand yzleri, aynada grd kendi yz da-hil, tanyamaz olur. 1980lerde Marsilyada La Timonhastanesinde M. Poncetnin bir hastas, kendisinegsterilen fotoraflarn kendi yzne ait olduunufarkedemiyordu. Tpta bu hastala prosopagnozideniyor. Prosagnozi daima sa yar krenin hastalk-larnda grlr; sorumlu lezyon bir tmr, kafa trav-mas, beyin kanamas vb. olabilir. Sol yar krede deyz tanma merkezleri varsa da bunlar nemli bir roloynamazlar.

Seluk Alsan** Merhum Bilim ve Teknik yazar Dr. SelukAlsann bu yazs daha nce Temmuz 2000

saysnda yaynlanmfltr.


15/23


Stres belki de insanln tarihiyleayn yaflta. Tehlikeli ve zorlu durum-larda vcudu gerekli eylemin yaplma-

s iin hazrlayan stres, vcudun eskisavunma mekanizmalarndan. Ksasreli stres vcuda fazladan enerji ve-riyor ve performans arttryor. Ancakgnmzde stresin yarardan ok za-rar var. Kalp hastalklar, kanser ve

yafllanmann stresle iliflkili olduu d-flnlyor. Tm hastalklarn te iki-si stres kkenli. Strese karfl vcutta nemli sistem harekete geiyor.lk harekete geen sistem, istemlikaslar kontrol eden nronlar. Bu n-ronlarn atefllemesiyle istemli kaslarharekete geiyor. rnein, karflmz-

da bize doru difllerini gstererek ko-flan bir kpek grnce beyin, bacakkaslarmza komut veriyor ve derhalkamaya bafllyoruz. Stres durumla-rnda harekete geen dier bir sistemde istemsiz kaslar, organlar ve salgbezlerini denetleyen "otonomik sinirsistemi". Bu sistemin iki paras var:"Sempatik sistem" ve "Parasempatiksistem". Sempatik sistem, temeldetehlike ve stres durumunda hareketegeiyor. Stres durumunda bu nron-lar atefllenerek kalp hz artyor, solu-num hzlanyor ve vcut her trl tep-kiye hazr hale geiyor. Yani sempatik

sistem vcudun alarm konumuna ge-mesini salyor. Parasempatik sistem-

se vcudu rahatlatan ve ifllevlerin de-vamn salayan uyarlar gnderiyor.Stresle harekete geen nc sis-

temse "nroendokrin sistem" ya dabir baflka deyiflle "hormonal sistem".Bu sistem devreye girdiinde bol mik-tarda adrenalin ve steroid hormonlarsalglanyor. Adrenalin, temelde kalp,solunum ve dolaflm sistemlerini stre-se hazrlarken steroidler kaslara ge-rekli enerjinin gitmesini salyor. Si-nirlendiimizde, korktuumuzda y-zmzn kzarmas, kan flekerimizinfrlamas, temelde adrenaline ve ste-

roidlere bal. Steroidler gda alm-mz dzenleyen hormonlardan.Sabahn ilk saatlerinde adeta

alarm saati gibi kandaki d-zeyleri artyor ve uyanma iinilk sinyalleri gnderiyorlar.

Steroidler, ifltahmzn almas ve enerjik hale gememizi salyor.Okyanus aflr yolculuklardan sonrameydana gelen ve "jet lag" olarak bi-linen olay, saat fark nedeniyle biyolo-

jik ritmin bozulmas ve bu hormonungece-gndz dzeylerini ayarlayama-masna bal. Ksaca sinir sistemininbilinli ve bilinsiz iflleyen blmleri

ve baz hormonlar, strese karfl savafl-ta bize yardmc oluyor.

Stres

Yafl ilerledike beyinde de baz deiflikliklermeydana geliyor. Tm organlar gibi beyin de yafl-lanyor. Ancak beynin dier organlardan farklbir yn var. Tm organlarn verimlilii yafllaazalrken beynin verimlilii devam edebiliyor,hatta artabiliyor. nl ressam Picasso, fizikiEinstein, mzisyen Verdi en nemli eserlerini

yaflllkta verdi. Beynin performansn etkileyennemli faktrlerden biri, depolanan bilgiler. Za-manla artan bilgiler yeni nron balantlarna vemesajc molekl salglanmasna yol aarak beyni

yeniden yaplandryor. Beyin, kendisini koflullaragre deifltirebilme ve her an yaplandrma zel-liine sahip. Bu zellik sayesinde insan beynikendini her an gelifltiriyor. Beynin yafllanmasylabaz ifllevler gerilerken bazlar da gelifliyor. Yenibilgiler renmek zorlaflrken, artan bilgi daar-cna bal olarak eski bilgiler daha iyi deerlen-dirilebiliyor. Bu nedenle yafll insanlarn deer-lendirmeleri birok kez genlere gre daha do-ru olabiliyor.

Yafln ilerlemesiyle beyin ifllevlerinde gzle-

nen ilk deifliklikler, unutkanlk. zellikle yaknhafzada zayflama oluyor. Yaflla birlikte grlenunutkanlk bir hastalk deil. Zamanla yeni nronbalantlar oluflturmak glefliyor ve buna bal

olarak renmek zorlaflyor. Yaplan alflmalar-da, gerekli koflullar oluflturulduunda yafll fare-lerde yeni nron balantlarnn geliflebildii gz-lendi. Yeni oluflan bu balantlarn says ve beyinkanlanmas, gen farelerdeki kadar olmasa da,beynin her yaflta kendini gelifltirebileceini gste-riyor. Yafla bal olarak beyinde grlen de-

mans (bunama) ve Alzheimer gibi hastalklar,beyin ifllevlerini ciddi lde bozuyor. Bu hasta-lklar unutkanlk ve dflnce bozukluuna yol a-

yor. Genellikle ileri yafllarda grlen bu hastalk-lar 65 yafln altndaki insanlarn %1ini etkiler-ken 85 yafln zerindekilerin yarsn etkiliyor.

Beyin yafllanmasnn mekanizmas tam olarakbilinmiyor. Zamanla baz yafllanma genlerinin ak-tif hale geerek hcre lmne yol at dfln-lyor. Hcre DNAsnda meydana gelen bozulma-lar ya da hcre iinde biriken zehirli atklar, yafl-lanmann dier nedenleri olabilir. Neden ve me-kanizma ne olursa olsun sonuta nronlarmz

yafllanyor. nsan beyni, arlnn en st dzeyi-ne 20 yafllarnda ulaflyor. Yafl ilerledike bununyaklaflk %10unu kaybediyor. Ancak nron kay-b yafllanmay aklayan bir mekanizma deil.Gen insanlarda da nron kayb grlyor; ancakbu beyin ifllevlerini nemli lde etkilemiyor.Nron, gvdesi ciddi bir hasar grmedii srecekendini onarp, akson denen uzantlarn geliflti-rebiliyor. Eer gvde yok olursa dier nronlar

yeni balantlar oluflturarak onun ifllevini stlene-biliyorlar. Kaslarmz gibi, beynimizin dzenli ola-rak alflmas bu balantlarn korunmas ve o-almas asndan nemli. Beynimiz iin en iyiegzersiz, yeni bilgiler edinmek ve dflnmek. Ya-ni, kitap okumak, arafltrmak beyni zorlamak

nemli. Dzenli yaplan egzersizler de beyin da-marlarnn daralmasn geciktiriyor ve beynin kanakmn artryor.

Yafllanma

Otonom Sinir Sitemi

Stres

Gzler

Timus vebaflklksistemi

Kalp

Mide

Kandamarlar

Bbrekstbezi

Barsaklar

NROENDOKRN SSTEM

STRES

Hipotalamus Hipofiz

ACTH Hormonu

Kandolaflm Epinefrin

Kortizol

Bazalnbeyin

Frontalkorteks Parietal

korteks

Striatkorteks

Vcudu aciltepkiyehazrlar

Vcudu normaldengedurumuna

dndrr

Kas


16/23

Uyku, hl gizemini koruyan birarafltrma konusu. Yllardr srlar -

zlemedi. Tm mrmzn neredey-se te birinin uykuda gemesine kar-fln, yararlar konusundaki bilgimiz ne-redeyse yok denecek kadar az. Uykubozukluklar, belki de en sk karfllafl-lan toplumsal salk sorunu. ABDdeyaklaflk 70 milyon insann eflitli d-zeylerde uyku sorunu var. Eskiden uy-ku srasnda beynin alflmasnn ya-vafllad ya da durduu, bylece bey-nin dinlendii sanlyordu. Ancak1950lerden sonra durumun byle ol-

mad anlaflld. Uyku, beynin yavaflla-d ve hzland eflitli evrelerdenolufluyor. Bu evreler ok karmaflk birsistem iinde, gece boyunca birbiriniizliyorlar. Annda deiflebilen hormondzeyleri ve vcut ssndaki oynama-lar, bu evrelere efllik ediyor. Uykununilk saatlerinde, yani uykunun ilk evre-sinde beyin dalgalar yavafllyor. Yavafldalga evresinde, kaslar gevfliyor vegz hareketleri duruyor. Bu sre ie-risinde kalp hz yavafllyor, kan basn-


Beynin kuvv

Uyank kalmak beyindeki iki farkl sisteminsalglad mesajc molekllere bal. Uyank kal-may salayan ilk sistem, "asetilkolin" adl birmesajc molekln, beynin alt kesimlerin-de bulunan talamusu uyarmasyla ifllevini

yrtyor. Uyarlan talamus, korteks de-nen beynin dfl kabuuna, yani bilin dze-

yine uyarlar yolluyor. Bu uyarlar sayesin-de beyin dalgalar deiflerek uyanklk du-rumundaki dalgalar olufluyor. Uyank kal-

mamz salayan bu sisteme "krmz yol"deniliyor. Uyank kalmamz salayan di-er sistemse "mavi yol". Bu sistemde, no-radrenalin ve serotonin gibi mesajc mole-kller beyin korteksini uyaryor. Bu uyar-lar bilinli kalmamz salyor. Uyankkenbu molekller srekli salglanarak beyneuyar gidiyor. Uykunun yavafl dalga evre-sinde her iki sistem yavafllyor ve bu me-sajc moleklleri salglayan nronlarnatefllemesi duruyor. REM uykusu srasn-daysa asetilkolin uyars devam ediyor an-cak noradrenalin ve serotonin atefllemesitmyle kesiliyor. Uykuyu kontrol eden di-er bir merkezse "hipotalamus". Bu bl-

gede bulunan iki grup nronun salgladmesajc molekller uykuya dalmamz de-netliyor. Buradan salglanan "GABA" adlmesajc, uyank kalmamz salayan mer-

kezleri basklayarak uykumuzu getiriyor. Bu bl-gede meydana gelen bir hasar, uykusuzlua yolayor. Hipotalamusun yan tarafnda bulunan

ikinci grup nronlarsa hipokretin ve dinorfin de-nen uyarc moleklleri salglayarak uyank kal-mamz salayan merkezleri aktif hale geiriyor-lar.

nsann uykuya dalmasn salayan mekaniz-malar devreye sokan sinyallerin ne olduu tam

olarak bilinmiyor. Baz kuramlara gre,zamanla beyinde biriken "adenozin" ad-l bir molekl, uyku srecini bafllatyor.Kahvenin iinde bulunan kafein, bu mo-lekl basklayabiliyor. Belki de kahve-nin uykuyu geciktirmesinin nedeni debu. Uyku adeta bir alacakl gibi. Mutla-ka gerekli srenin uyunmas gerekiyor.

Eer eksik uyursak daha sonra borcunugeri alyor. rnein, genellikle 7 saatuyuyan bir kifli eer 5 saat uyursa, erte-si gn 9 saat uyuduunda tam olarakuykusunu alyor. Uyumann yararlartam olarak bilinmiyor. Vcuttaki birokhormonun salglanmas ve organlarnalflmas, biyolojik bir ritim eflliindegereklefliyor. Bu dzen ierisinde uykuok nemli yere sahip. Uyku dzeninibozan durumlar, vcut dengesini deolumsuz etkiliyor. Beyin de dahil olmakzere birok organ uyku srasnda alfl-maya devam ediyor. Yani uyku, yalnzcaorganlarn dinlenmesi iin gerekli birmekanizma deil; belki de organlarnkendilerini tamir etmek iin bir bakma

vcudun kendisini rlantiye almas.

Uykunun Denetimi.

Beyin

korteksi

Talamus

Pons(beyin kprs)

Omurilik


17/23

c ve vcut ss dflyor. Bu sradauyandrlan kifliler rya tanmlamyor,

ancak baz imajlar grdklerini ifadeediyorlar. Bu evrede yavafl olan beyindalgalar, evrenin sonunda hzlanma-ya bafllyor. Yeni evrede beyin dalgala-rnn hz, uyanklktaki dalgalarn h-znda. Gz hareketleri hzlanyor, v-cutta tam bir gevfleme oluyor ve solu-num kaslar dflndaki kaslar adeta feldurumuna geiyor. Hzl gz hareket-lerinin olduu bu evreye "REM" uyku-su deniliyor. Ryalar temelde bu evre-de grlyor. REM uykusu srasnda

kan basnc, vcut ss ve kalp atflla-rnda oynamalar oluyor. Erkeklerincinsel organnda ereksiyon, yani sert-leflme bu evrede grlyor. Bu evreilk olarak 15 dakika sryor. Bunu

tekrar yavafl dalga evresi izliyor. Geceboyunca bu evreler birbiri ardna geli-yor. Bu evreler ortama 100 dakikada

bir tekrarlayarak devam ediyor. Gide-rek yavafl dalga evresinin derinliiazalyor ve REMin sresi uzuyor; taki uyanana kadar. nsan hayatnn de-iflik dnemlerinde, bu uyku evreleri

deiflime uruyor. rnein, bir bebekgenellikle gnn 18 saatini uyuyarakgeiriyor. Bu uykunun ou derin bir

yavafl dalga evresinde geiyor. Erifl-kinlerse genellikle gnde 6-7 saat uyu-yorlar. Bu uykununsa ok az bir ksmyavafl dalga evresinde geiyor.

En sk grlen uyku sorunu, "insomni" denenuykusuzluk hastal. Bu kiflilerin bir ksm hiuykuya dalamazken bazlar gecenin bir yarsndauyanp bir daha uyuyamyor. Bu tr rahatszlkla-

rn tedavisinde anti-depresan denen ve depresyon, yani bunalm durumlarnda verilen ilalarkullanlyor. Bu ilalar uyku salasa da yavafl dal-ga evresinin derinliini azaltt iin tam olarakkaliteli bir uyku salayamyor.

Gn ierisindeki srekli uyku eilimi de, di-er bir uyku sorunu. Bu kiflilerin gn ierisindeuyuklamasnn nedeni, gece boyunca derin uyku-

ya geilememesi."Uyku apnesi" denen baflka bir hastalksa ki-

flinin hayatn tehdit edebilen bir rahatszlk.Bu hastalkta, uyku srasnda solu-num kaslarnda o derece gevflemeoluyor ki, bir sre iin nefes al-

mak bile mmkn olmuyor. Bunedenle kifliler derin uyku evresi-ne hi geemiyor. Uyku apnesi,ani kan basnc ykselmelerine

yol aarak uykuda kalp kriziriskini artryor. Gece uykusu-nu alamad iin bu kiflilergn iinde srekli uyukluyor veeflitli kazalara yol aabiliyor-lar. Bu nedenle uyku apnesiolanlarn, gn iinde arabakullanmas da olduka sa-kncal. Bu hastaln teda-

visi ok kolay deil. Genel-likle aflr kilolu kiflilerde

grld iin, ilk yapla-mas gereken, kilo vermek.Uyku ncesi alkol ya da sakinleflti-rici ilalarn kesinlikle alnmamas gereki-

yor. Uyku srasnda hava yollarn ak tutabilmekiin genellikle bu kiflilere bir maske yoluyla ba-snl hava vermek gerekiyor.

Dier bir bozukluksa, uyku srasnda ani ka-

slmalarn olmas. Bu kifliler, kaslarn gevflediiderin uyku evresine giremiyor ve gece boyuncaani kaslmalarla uyanyorlar. Tedavisindeyse Par-kinson ya da epilepsi (sara) hastalnda kullan-lan ilalar veriliyor.

Beynin ilgin bir hastal da "narkolepsi". n-

sann gn iinde ok kolay uykuya girmesine yolaan bu hastalk, REM evresini kontrol eden mer-kezlerdeki sorunlardan kaynaklanyor. Bu kiflilergn iinde ok hzl bir flekilde REM uykusuna

dalp rya grmeye bafllayabiliyorlar. Oturduklaryerde, ayakta ya da araba kullanrken rya gr-yorlar. Bu durum ok ciddi sosyal ve hayati so-runlara yol ayor. Narkolepsi hastal olanlarnkaslar, uyankken bile aniden REM uykusundakigibi gevfleyebiliyor. Tm kaslarn bu ani ve gei-ci fel durumuna "katapleksi" deniyor. Oldukatehlikeli olan bu durum, glmek, zlmek gibiherhangi bir duygusal anda ya da yrrken olu-

flabiliyor. Yaplan yeni bir alflma narkolepsihastalnn mekanizmasn bir lde ay-

dnlatt. California niversitesinde ya-plan bu alflmada narkolepsi hastala-

rnn beyninde "hipokretin" denen bir

mesajc molekln dzeyinin,normale gre %85 orannda da-ha az olduu bulundu. Normalinsan beyninde hipokretin sal-glayan yaklaflk 70 bin hcre var. Narkoleptiklerdeyse bu

hcrelerin says 3-10 binekadar dflyor. Bu hcre-ler beynin hipotalamus de-nen bir blgesinde bulunu-

yor. Bu hcrelerin nedenazald tam olarak bilin-miyor. eflitli evresel fak-trler ya da vcudun kendi

rettii bir zehirli madde, bu

hcreleri yok etmifl olabilir. Di-er bir olaslksa bu hcrelerin

vcudun kendi baflklk sistemihcreleri tarafndan ldrlmesi.

Uyku Sorunu.

t afls: UykuUyanklk Uyanklk

Aflama 1 Aflama 1

Aflama 2Aflama 2

Aflama 3Aflama 3

Aflama 4

Aflama 4

Saat



18/23

Kk Hcreler

Her derde deva olan kk hcre-

ler, beyin hasarnda da yararl. An-

ne karnndaki bebekle anne arasn-

daki balanty salayan gbek

kordonu, kk hcre elde etmek

iin kullanlyor. Gbek kordonun-

dan elde edilen kk hcrelerin bir

ksm tm hcre eflitlerine dn-

flebilecek potansiyele sahip.Kordondan elde edilen kk hc-

reler, ilk nce zel byme faktr-

leriyle, farkllaflmamfl beyin hcre-

lerine dnfltrlyor. Bu hcreler

de farkl beyin hcre tipine d-

nflebiliyorlar: sinir hcreleri olan

nronlar, nronlarn beslenme ve

korumasn salayan "astrositler",

ve nron uzantlarn sarp iletinin

dzgn gitmesini salayan "oligo-

dendrositler". Laboratuvarda reti-

len yaklaflk 3 milyon kadar hcre

daha sonra kan dolaflmna verili-

yor. Farelerde yaplan deneylerde,

kk hcre enjeksiyonu sayesinde,

hasara uramfl hcrelerin %80i

onarlabiliyor. Bu hcrelerin hasa-

r nasl onardklar tam olarak bi-

linmiyor.

Olaslkla kk hcreden elde

edilen farkllaflmamfl hcreler, git-

tikleri blgenin gereksinimlerine

gre yaplanyor ve hasarl hcrele-

rin yerini alyorlar.

Kk hcrelerden elde edilen si-nir hcrelerinin, beyin hasarndan

sonraki ilk 24 saat ierisinde veril-

mesi gerekiyor.

Bu sre ierisinde verilen hcre-

ler ok daha abuk ve etkili bir fle-

kilde hasarl hcrelerin yerini al-

yor, bylece tedavi baflars artyor.

Deney aflamasnda olan bu yn-

tem henz klasik tedavi program-

na alnmad. Belki de nmzdeki

10-20 yl ierisinde beyin ve omuri-

lik zedelenmelerinde, ya da hcrehasarna yol aan dier sinir siste-

mi hastalklarnda kullanlabilecek.

Gen Tedavisi

Beyin hcrelerindeki hastalkla-

rn bir ksm genetik flifredeki bo-

zuklua, yani hcre DNAsndaki de-

iflikliklere bal. Genetik flifredekibozulmalar yanlfl kodlamalara, so-

nuta yanlfl protein sentezine yol

ayor. Ya da tam tersine hibir kod-

lama yaplamyor ve gerekli protein

sentezlenemiyor. Hasarl DNA bl-

mn yenisiyle deifltirmek, yeni bir

tedavi yntemi. Grevini tam yapan

yeni DNA, hcrelere gnderilerek

hasarl DNAnn yerini almas sala-

nyor. Bu DNAy taflmak iin kulla-

nlan teknikte yeni DNA paras bir

virsn ierisine yerlefltiriliyor ve vi-rs kan dolaflmna veriliyor. Beyin

hcrelerine ulaflan bu virs, hcre

iine giriyor, kendi genetik flifresini

hcre ekirdeine gndererek bu-

nun hcre DNAsyla btnleflmesini

salyor. Hcre DNAsnn arasna s-

zan bu DNA, artk istenilen yeni pro-

teini kodluyor. Bu teknikte genellik-le DNA taflycs olarak adeno ve

herpes virsler kullanlyor. Labora-

tuvar koflullarnda Parkinson hasta-

l oluflturulan maymunlarda yap-

lan bir alflmada, gen tedavisinin ya-

rarlar gsterildi. Bu maymunlara

enjekte edilen bir genin, Parkinson

hastalndan sorumlu blgelere gi-

derek buradaki hcrelerde dopamin

sentezini artrd gzlendi. Kanser

de dahil olmak zere birok hastalk

iin umut kayna olan gen tedavisi,beyin ve sinir hastalklarnn tedavi-

si iin de nem taflyor.


Yeni Tedavi

Yntemleri

Virs

Yeni genetikmalzeme

Kk hcreler


19/23


Sigmund Freuda gre beynin farknda olduu-muz bilin dzeyinin altnda ounlukla hi farkn-da olmadmz bir bilinalt var. Farknda olmasakda bilinalt, davranfllarmz, duygularmz, arzula-

rmz, yani ksaca yaflantmz derinden etkiliyor.Hipnozla ilgili alflmalar ok ncelere dayanyor.Franz Anton Mesmer adnda bir arafltrmac 18.

yzylda, hayvanlardaki manyetik dalgalarn havaya yayld ve bunlarn insan tarafndan alglanp di-er insanlara aktarlarak hastalklarn iyilefltirebile-cei hipotezini ortaya att. Daha sonraki yllarda be-

yin gc ve benzeri glerle hastalklarn tedavisiarafltrlrken hipnoz konusunda ilk yazlar yazld.kinci dnya savaflnda yaralanan askerlerin aclar-n dindirmek iin gerekli ila bulunamadnda hip-noz uygulanmas bu yntemi popler hale getirdi.

Hipnoz esas olarak derin bir gevfleme hali. EEGelektrotlaryla llen beyin dalgalar bedenin gev-fleme evresindekine benziyor. Bu dalgalar uykuda-ki evrelerden farkl. Hipnozun etkileri, onu uygula-

yana gre deil, hipnotize olan kiflinin zelliklerinegre deifliyor. Hipnoza yatkn olmak ve uyum ennemli n flartlar. nsanlarn. %10-15i hipnoza ol-duka direnli. Bir dier %10-15 kadarna da ol-duka kolay hipnoz yaplabiliyor. Toplumun gerikalan %70-80lik blmyse hipnoza orta derece

duyarl. Hipnoz bir bakma tel-kin yntemi. Temelinde telkin

yoluyla kiflinin tam olarakgevflemesi ve zihnini hip-noz yapan kifliye amas.Hipnoz yapmakla onun te-davi amala kullanlmas

farkl. Birok kifli hipnozyapabiliyor ancak bunu ya-rarl amalar, yani tedavi iinkullanabilmek belirli bir eitim vedeneyim gerektiriyor.

Hipnozun esas amac tedavi. Ar ve aclarnhipnozla dindirilmesi II. Dnya savafl yllarndanberi olduka popler bir tedavi yntemi. Baz diflhekimleri ve tp doktorlar kk cerrahi giriflimler-de hipnozu kullanyor. Yaplan birok alflmadaplasebo, yani yalanc ilalara gre hipnoz nemlioranda ary azaltyor. Hipnozun dier bir kulla-nm alanysa kiflinin bilinaltndaki baz dflncele-ri ve gerekleri ortaya kartmak. Freuda gre

ruhsal hastalklarn ounun temelinde bilinaltn-daki ozmlenmemifl atflmalar yatyor. Bilinal-tndaki bu i atflmalar hipnoz yardmyla bilindzeyine kartlarak burada zmlenebiliyor.Hipnozun bu zellii polis soruflturmalarnda, sor-gulamalarda da kullanlyor. Ancak hipnoz srasn-da aa kan dflnceler her zaman gerekleri

yanstmyor. Kiflinin hipnoz srasnda hatrladklar

bazen hayalleri olabiliyor. Yani, ger-ek ve gerek dfl olaylar her za-

man ayrt etmek mmkn deil. Bunedenle hipnozla elde edilen bilgilerbaflka somut kaynaklarla dorulanmadk-

a kant olarak kullanlamyor. Hipnozundier bir zellii de kiflinin o an hatrlama-

mas. Hipnoz srasnda konufltuu ya da yap-t bir fleyi hatrlamas iin kifliye o srada n-

ceden belirli bir sinyal verilmesi gerekiyor. Businyal bir kelime olabiliyor. Daha sonra bu kelimehipnoz yaplan kifliye sylendiinde o an hatrlyor.Bu yntemle kiflilere hipnoz srasnda eflitli telkin-lerde bulunup, kifli uyandktan sonra belirli sinyal-leri kifliye syleyerek telkin edilen grevlerin yapl-mas salanyor. rnein, hipnoz yaplan bir kifliye"elma" denildiinde kalkp su imesi telkin edili-

yor. Uyandnda kifli bunu hatrlamyor. Herhangibir zamanda o kifliye "elma" denildiinde nedeninibilmeden kalkp su iiyor. Bu yntemin herhaldeen yararl kullanm alanlarndan biri, ders alflma-

sn sevmeyen rencilerin belirli komutlarla kitapokumaya teflvik edilmesi olur. Tabi bu yntem ol-duka zararl ifller iin de kullanlabilir. rnein be-lirli bir komut verilerek bir kiflinin dier bir kifliyezarar vermesi de salanabilir. Btn bu nedenler-den dolay hipnozun yalnzca bu iflin uzmanlar ta-rafndan bilimsel olarak yaplmas ve bunun ku-rumsal kontrol altnda tutulas gerekiyor.

Hipnoz

Beynin, halen tedavisi tam olarak yaplama- yan birok hastal bulunuyor. Beynin baz b-

lmlerinde "dopamin" salglayan hcrelerdekibozuklua bal ortaya kan Parkinson hastalgnmzde birok orta yafl zeri insan etkiliyor.Beyindeki bir proteinin anormal yapmna balolarak baz nronlarn lmne yol aan Hun-tington hastal, henz tedavisi tam olarakmmkn olmayan hastalklardan. Beyin hasarna

yol aan durumlar yalnzca hastalklar deil. Be-yin kanamalar ve kafa yaralanmalar da beyin ifl-levlerinin kaybolmasna ve felce yol aabiliyor.Bu tr durumlarn ve beyin hastalklarnn teda-

visi iin denenen yntemler arasnda, beynin has-talkl ksmnn salam bir beyin dokusuyla deifl-tirilmesi insanlarn belki de en byk hayallerin-den birisi oldu. Bir canlnn beynini dier bir can-

lya nakletme fikri olduka eskilere dayanyor.Fransz hekimler 1887 ylnda giyotinle idam edi-len insanlarn kasn kpeklere nakletmifller, an-cak bu pek ifle yaramamfl. 1900l yllarn bafl-larnda bilim adamlar, suni kan dolaflm makine-si sayesinde kesik kpek kafasn ksa bir sreiin yaflatmay baflard. Kafatasndan ayrlan be-

yin laboratuar ortamnda belirli koflullar salana-rak suni olarak bir sre yaflatlabiliyor. Bu flekil-de yaflatlan beyin elektrik dalgalar yaymaya, fle-ker ve su tketmeye devam ediyor. Maymunlararasnda yaplan kafa naklinden sonra hem be-den hem de beyin iki haftaya varan srelerle ya-flayabiliyor. Ancak nakledilen beyinle gvdeninomurilii arasnda balant kurulamad iinhayvanlar felli olarak yaflyor. Henz kafa nakli

ya da btn olarak beyin nakli pratikte uygulana-myor. leride de bunun ne derece uygulanabile-

cei tartflma konusu. Bir insann beyni kartlpyerine yeni bir beyin yerlefltirildiinde artk o in-san kendi benliini kaybediyor, yani kendisi ol-maktan kyor. Bu nedenle, beyni tmden deifl-tirmek yerine, hastalkl ya da hasarl ksmlardeifltirmek modern tbbn hedefi.

Son yllarda sinir hcre nakli zerinde younalflmalar var. Gemifli en fazla 20 yl ncesinedayanan bu alflmalar, nronlarn gerekli flartlarsalandnda byyebileceini ve balantlaroluflturabildiini gsterdi. Bu yntem iin gerek-li olan insan beyni hcreleri dier insanlardan yada hayvanlardan elde ediliyor. Epilepsi ya da bafl-ka bir nedenle beyinlerinin bir ksm alnan kifli-lerin salkl hcreleri ayrlarak depolanyor. Al-nan bu beyin hcreleri laboratuvar flartlarndaeflitli byme hormonlarn tabi tutularak oal-tlyor. Belirli bir sayya geldiinde bu hcreleralnarak felli hastann kan dolaflmna veriliyor.Bu hcreler hasarl blgelere ulafltnda buraya

yerleflerek dier hcrelerle birlikte grev yapma-ya bafllyor. Mikroskop altnda incelenen bu hc-relerin, nakledildii blgedeki ev sahibi hcreler-le balant kurduklar gsterildi. Yani nakledilenhcreler, nakledildikleri kiflinin hcreleriyle ko-ordine alflyor. Deneme aflamasnda olan bu

yntem halen baz felli hastalar zerinde uygu-lanyor. Bu yntemin uyguland baz felli has-talarn omuriliinde 6 ay sonra bu hcreler tes-pit edilebiliyor.

Beyin hcre nakli iin her zaman insan beyinhcresi bulmak mmkn olmayabiliyor. Bu ne-denle hayvan beyin dokusu da nakil ifllemindekullanlabiliyor. Domuzlarn beyinlerinden alnanhcreler deney ortamnda yaflatlp oaltlabili-

yor. Ancak bu hcrelerin nakli eflitli etik ve tb-bi sorunlar da beraberinde getiriyor. Domuzbeyninin insanda kullanmna baz dini ve top-lumsal kurumlar karfl kyor. Domuz beyin hc-

relerinin ifllevlerinin insannkinden farkl olmasda ayr bir sorun olarak gsteriliyor. Domuz n-ronlar insan beynine uyum salamayabilir. Hay-

vandan insana yaplan naklin, yani "ksenotransp-lant" iflleminin aslnda en nemli sorunu organ

ya da dokularn reddi. Hayvanlardan elde edilen

nronlarn insan beyni tarafndan reddedilme ih-timali de kuvvetli. Beyindeki baflklk sistemihcreleri bu yabanc hcrelere saldrarak onlar

yok ediyor. Bu engeli aflmak iin srekli yeniilalar gelifltiriliyor.

Son yllarda kk hcrelerden elde edilen sinirhcrelerinin nakli gndeme geldi. Baflka bir be-

yinden alnan hcrelerin oaltlmas yerine kkhcreler kullanlarak sinir hcresi oluflturulabili-

yor. Embriyodan ya da kordon kanndan eldeedilen kk hcreler deney ortamnda eflitli b-

yme hormonlaryla sinir hcresine dnfltrle-biliyor. Daha sonra oaltlan sinir hcreleri kan

yoluyla kifliye veriliyor. Bu hcreler gerekli yerle-re gittiinde hasarl hcrelerin yerini alyor. Bu

yntemin nndeki en nemli sorunlardan biri,hcreleri farkllafltrmak iin hangi sinyallerin ve-rilmesi gerektiinin tam olarak bilinmemesi.Beynin grme blgesine gidecek nronla, skontrol merkezine ya da denge merkezine gide-cek nronlarn nceden deney ortamnda belir-lenmesi iin eflitli byme sinyalleri vermek ge-rekiyor. Fakat, bu sinyallerin tam olarak neler ol-duu, hcrelerin nasl olup da ok deiflik grev-ler ald ve farkl mesajc molekller salgladtam olarak bilinmiyor. Kiflinin kendi kk hcrele-ri de nakil amala kullanlabiliyor. nsann kendi-sinden elde edilen ve retilen hcreler kifliye ge-ri verildiinde bu hcreler belirli blgelere gidip

ifllev grmeye, yani balantlar oluflturmaya bafl-lyor. Kiflinin kendi kk hcrelerini kullanmannen byk avantaj bunlara karfl baflklk siste-minin hibir reaksiyon gstermemesi.

Beyin Nakli


20/23

rulamad. Maara devri insanyla g-

nmz insan arasnda, beyin yapsbakmndan molekler farkllklar bi-linmiyor. Ancak, maara devrindekiinsann herhangi bir organnn yap-sndaki deiflimden daha byk birdeiflime urad sanlmyor. Issz biradada mahsur kalan ve yaflamay ba-flaran ocuklar yllar sonra kurtarld-klarnda, yaflam flekillerinin maara

adamlarndan fazla bir fark olmad

grlmfl. Yani, ilerlemenin srr be-yin anatomisinin deiflimi ya da kapa-sitesinin artmas gibi grnmyor.Uygarln ilerlemesini bazlar beyinkapasitesinin artmasna balarken ye-ni nesil bilim adamlar buna karfl -kyor. Klasik bir inan olan beynin%10unun kullanld sav her geengn sarslyor. Son yllarda gelifltiri-


Dflncelerin, duygularn yaz ya da sz ol-makszn beyinler arasnda gidip gelmesine"telepati deniliyor". Telepati bir tr duyulartesi hissetme. Telepati zellii yalnzca d-flncelerin ve duygularn aktarlmas deil, e-flitli olaylarn nceden hissedilmesini de kaps- yor. flitme, grme, dokunma, koklama ve tatalma gibi 5 duyuya ek olarak, altnc bir duyukabul edilen bu zellik, zaman ierisinde krel-mifl olabilir. lkel canllardaki koklama duyusu-nun sonradan insanlarda azalmas gibi. Telepa-ti szc, eski Yunancadaki "tele" (uzak) ve"pati" (duygu) terimlerinden geliyor. nl psi-kiyatrist Sigmund Freuda gre, telepati bask-

lanmfl eski bir zellik ve ancak belirli koflullar-da ortaya kyor. lkel canllarda telepatinintehlikelerden korunmak iin gerekli bir meka-nizma olduu dflnlyor. Baz durumlarda

kiflilerin alglama zelliklerinde deifliklik ola-biliyor. rnein, bir yaknn kazada, savafltaya da hastalktan kaybetmifl kifliler baz olayla-r ya da tehlikeleri nceden hissedebiliyorlar.Beyinde anlk bir dflnce ya da imaj olarak or-taya kan bu durum, kiflinin gnlk program-n ya da nemli kararlarn bile etkileyebiliyor.Telepati, kiflinin duygusal durumuyla yakndanilgili. Bu tr zellikler genellikler kadnlardabulunuyor. Bunun nedeni, belki de kadnlarndavranfl ve dflncelerinin, erkeklere kyasladuygusal temellere daha ok dayanmas. Ailebireyleri, birbirini ok seven aflklar ya da ikiz-ler arasnda da telepatik iletiflimler kurulabili-

yor.Modern bilim, telepatinin mekanizmasn

tam olarak aklayabilmifl deil. Bu olgu, kimikuramlara gre insann i dnyasnda yaylan

baz ses dalgalarnn teki kifli tarafndan alg-lanmas. Baz kuramlara greyse bizden yay-lan manyetik dalgalara bal. Sonu olarak te-lepati, beyinden yaylan dalgalarla ilgili gr-nyor. Bilimsel temelleri flimdilik tam aklana-mamfl olsa da, hibir enformasyonun olmadve beynin evrimleflmesinin daha ilk zamanlarn-da insann kendini savunmas iin belki de ennemli duyulardan biriydi. Kullanlmayan zel-liklerin zayflamas ya da kaybolmas kuralnauygun olarak, telepati de baz duyular gibi za- yflad ve kayboldu. Yakn bir gelecekte bilim-sel temellerinin ortaya konulabilecei dfln-lyor. Belki de beynin dier duyulardan bam-

sz bir haberleflme sistemi mevcut olabilir. Di-er insanlarn beyninden yaylan baz dalgala-rn bu merkez tarafndan alglanmas, telepati-nin temeli olabilir. Bu merkez yalnzca insan

Deiflik Bir Duyu: Telepati ve 6. His.

Gel

YAPILAN fosil incelemele-

rinde, insan beyninin enaz 50 bin yldr nemlibir yapsal deifliklie u-ramad gsterildi. Ka

beynin gizemi

Documents