beynimiz ve biz -8 (nucleus accumbens / Ödül merkezimiz)

7/29/2019 Beynimiz ve Biz -8 (Nucleus Accumbens / dl Merkezimiz)

1/12

Beynimiz ve Biz -8

(Nucleus Accumbens /dl Merkezimiz)

Yirmi birinci yzyln cahilleri okuma-yazma bilmeyenler deil, renemeyenler,

rendiini unutamayanlar ve yeniden renemeyenler olacaktr.

Alvin TOFFLER

Holandnz kiinin, sizinle olan ilk randevusuna gelip

gelmeyeceini bekliyorsanz; aldnz piyango bileti veya

oynadnz lotoya para kp kmayacan mitediyorsanz; burs almak iin girdiiniz snavn sonucunu

heyecanla bekliyorsanz veya sevdiiniz oyuncunun yeni

filmini grmek iin hafta sonunu iple ekiyorsanz, ozaman, hi merak etmeyiniz. nk sizde de bir (daha

dorusu iki adet) nucleus accumbens var demektir.

Nucleus accumbens, beynimizin n tarafna yakn, aa yukar gzlerimizin hizasnda ve

beynimizin her bir yarmkresinin i taraflarnda bulunan blgelerdir. Nucleus accumbens; bizi umut etmeye ve beklentiye sokmakla beraber, ho tatlara, cinsel ekicilie, cmertlie,sembollere (lks arabalar, yatlar, katlar) glmeye, sevdiklerimizle gzel vakit geirmeye, bizegre yoldan kmlar cezalandrmaya hatta intikam almaya iten bir sistemdir. Hani zaman

zaman deer veya deerlerimiz gibi kavramlar hakknda dnrz ya, ite bize,

deerlerle ilgili bir dolu dnce rettiren ve sz syleten yerlerden birisidir nucleus

accumbens. Bizi beklentiye sokar, evremizdeki frsatlar

grmemizi salar. Temel yakt, dopamin ad verilennrotransmitterdir. Dopamin, beyin hcreleri arasndaki bilgitayclardan biridir. Aslna baklrsa, kendisi bir k imyasaldr ve

okluk karbon olmak zere, hidrojen, oksijen ve azottanmeydana gelir. Arzunun, motivasyonun, dikkatin, renmenin ve zihinsel motor ilevlerde rol

oynar. Beynin haz kimyasal olarak da bilinir.

Nucleus accumbenslerimiz dopamin etkisinde ka ldnda evremizdeki frsatlar, bizim iindl olabilecek deerleri aratrr, tehditleri abucak deerlendirmemizi salar. Dopaminarttnda,umutlarmz, zgvenimiz artar. zetle kendimizi iyi hissederiz. Tabii ki bu arada,

bizi, ulamak istediimizbir konuda hrslandran, dopamini yakt olarak kullanan da yine

nucleus accumbensimizdir. Anlan konulardaki drtlerimizi kontrol eder.

Beynimizin bu blm bize neler yaptryor veya irademizi kullanarak biz ona neleryaptrabiliyoruz. Biraz da bunlara bakalm.


2/12

NEML OLAN HANGS? MKTAR MI, OLASILIK MI?

Diyelim ki, her ekili dneminde bir adet tam piyango bileti almay alkanlk halinegetirdiniz. Ve yine haftalk ekililerden biliyorsunuz ki, piyango irketi en byk ikramiyeolarak 100 milyon TL veriyor. Bu ikramiyenin kma olasl da 10 milyonda bir

(1/10.000.000) olsun. Sonra bir gn, piyango irketi bilet fiyatlarnda bir deiiklikyapmadan, en byk ikramiyede deiiklik yapmaya karar veriyor. imdi unu soralm.Piyango irketi, 100 milyon TL kazanma olasln, 10 milyonda birden, yz milyonda bire

kartrsa m hayal krklnz daha fazla olur yoksa eski olaslk olan 10 milyonda bir aynkalacak ekilde, ikramiyeyi 100 milyon TLden 10 milyon TLye indirirse mi daha fazla hayalkrkl yaratr?

Diyelim ki bu paragraf biraz kark geldi. O zaman da jelibon (eker) deneyine bir bakalm.

Elimizde iki kavanoz ve her iki kavanozda da krmz

ve sar renkli jelibonlar var. Kavanozlardan birinde10 adet jelibon olup, bu jelibonlardan bir tanesi

krmz dierleri sar renkli. Yani bu kavanozdakikrmz jelibon oran % 10 dur. Dier kavanozda ise,toplam yz adet jelibon olup, krmz jelibonlarn

oran % 9dur. Bir baka deyile, hangi kavanozdahangi oranda krmz ve sar jelibon olduunu biliyorsunuz. Bildiiniz bir ey daha var ki, siz,krmz renkli jelibonlar daha fazla seviyorsunuz. Byle bir durumda, gzlerinizi kapatp,

elinizi sokup ve jelibonlar kartrp bir adet krmz jelibonu ekmeniz istense, hangi

kavanozu seerdiniz?Yaplan deneyler gstermitir ki, byk ounluktaki insan, daha fazlakma olasl olan soldakini deil, olasl az olan sadakinden ekerek krmz jelibon

ansn denemilerdir. Peki, ounluk, nasl olur da ekimlerini, ansnndaha fazla olduusol deil de sadaki kavanozdan yaparlar? Aslnda garip gibi gelen bu deneyin aklamasngnmzde deil, henz dnen beynimiz olan aln lobumuzun (prefrontal korteks)

gelimedii, insan evrimin eski zamanlarnda aramak gerekir. okeski zamanda beynimiz, az

sayda ve kk ama avlanmas veya aalardan toplanmas kolay (olasl yksek) olanlarzerine kafa yormak yerine, av veya meyvelerin miktarna, byklne veya okluunabakarak karar vermi olmaldr. Dolaysyla, beklentiye sokan nucleus accumbensin

gnmzde, bizi bu tuzaa hala dryor olmas, atalarmzdan bize kalan bir mirastr.

Anlyoruz ki byle durumlarda (tabii ki, hele bir dneyim demediimizi varsayarsak) beyin,olasla deil miktara bakarak karar vermektedir. Dier bir ifade ile, gzne hangisi daha okgrnyorsa (aslnda olaslk olarak dierine gre daha az bile olsa) onu semektedir.

DENETM YANILSAMASI

Piyango biletinin konu olduu bir baka deneyde, Psikolog Ellen Langer, bir irkete gider ve

irketteki alanlarn bir ksmna bedava piyango bileti datr. Bileti alanlardan bazlarna,bilet destesinin iinden istedii numaray seme ans verilirken, bazlarna verilmez. Dierbir ifadeyle, seme ans olmayanlar, seimlerini deste iinden rastgele yaparlar. Sonraki bir

zamanda Psikolog Ellen Langer, ayn irkete tekrar geri dner. Bu defa, bilet dattklarkiilere giderek ellerindeki biletleri kendisine satmasn ister. unu grr ki, bileti, desteden


3/12

rastgele ve seim ans olmadan alanlar, ortalama olarak

biletlerini 2 $ karlnda geri verirlerken, seimlerini kendileriyapm olanlar ise biletlerini ortalama 9$ karlnda geriverirler. Anlyoruz ki, seimlerimizi kendimiz yaptmzda,

bakasnn direktifi ile setiklerimize(!) gre daha fazlasahiplenmekteyiz. (Kendimiz istemediimiz halde, anne,

babalarmzn istei ile meslek sahibi olmak.) Kald ki, kii,

bileti ister kendi iradesi ile semi veya bakas seip de okiiye vermi bile olsa, bilete ikramiye kma olasl

deimeyecektir. Bu sahiplenmenin altnda yatan neden, kiininkendi iradesi ile yapt ii hakl kartma abas evrimseladan dnrsek, kendi varln srdrme nedenidir? Onun

iindir ki, gnlk hayatta, doru olmasa dahi bir dnce veya

davrann kararn biz vermiseko dnce veya karar doru

olarak kabul eder, sahiplenir, rasyonalize ederiz (akla uydurmak) Bu da bizim savunma

mekanizmalarmzdan biridir. (Tkrdmz yalamamak). Daha ak bir ifade ile,duygularmz, saduyumuza baskn kar. Savunma mekanizmalarmz, bizim hayattakalmamz, kendimize ve evreye uyum gstermemizi salar. Buradaki uyum, dnce veya

davranmzn doruluu deildir, bu uyumu, bu dnce ve davranlarmza ramenbakalarn kendimize uydurmaktr. Savunma mekanizmalarmz da evrimim bir kalntsdr.

Biraz felsefi de olsa denebilir ki, insanlarn birbirlerine adaletli davrandklar ve tehdit a ltnda

olmadn hissettikleri zaman belki de bu mekanizma devre d kalabilir. Kim bilir? En

azndan biz, hayal de olsa dncelerimizi paylaalm. Bakarsnz, birka yz bin sene sonra

gerek olur.

At yar oynayan kiiler konusunda da benzer sonulara varlmtr. Bir kii, kupona para

yatrmadan evvel belli bir atn birinci gelmesine daha dk bir olaslk tanrken, kuponuaynatn zerine oynadktan sonra daha yksek olaslk tanmtr. Zihin (nucleus accumbens)

byle durumlarda beklentiye girmekte, dopamince zenginlemektedir.Benzer ekilde, yeni bir

ey satn aldmzda, o eyin negatif taraflarn grmezden gelir, satn aldmz eyin bizefayda salayacak taraflarnn beklentisini zihnimizde arttrrz. Anlalyor ki, zihin kendi

seimini anlaml klmak iin rasyonalize etmektedir. nk, aksini dnmek, yukarda da

sylendii gibi tkrdn yalamak olacaktr. Bu deney de bize, gnlk hayatta

savunduumuz fikirlerin, aldmz kararlarn ne kadarnn gereki, ne kadarnn duygusalolduunu gstermesi asndan dndrcdr.

Aslnda buradaki mekanizma da, akn gz krdr deyiinden ok da farkl deildir. nk

bu gibi durumlar, yukarda da ifade edildii gibi, dnen beynin bir grevi deildir. Nucleusaccumbens ve i ortaklar, ortaya koyduu beklenti mekanizmas ile, dnen beynimizin

karar verme srelerini bir anlamda paralize etmekte yani dnemez klmaktadr. Dnmesrelerimizdeki bir ok sistem, duygularmz tarafndan (akta olduu gibi) blokeedilmektedir. Ama, dnmekten daha ok, organizmann (insann), hedefine u veya bu

ekilde varmas iin sahiplenme duygusunu arttrmasdr.


4/12

Diyelim ki, birisiyle bir konuda bahse girdiniz. imdi de unu soralm. Bahse girmeden evvel

mi, yoksa girdikten sonra m kendinize o konudaki gveniniz daha fazladr? Ne dersiniz?

Baln neden denetim yanlsamas olarak koyduumuza gelince, bu blmden deanlalaca zere, denetlediimizi sandmz olaylarn, byk bir ksmnn bir yanlsama

olduu iindir.

SEVN VE ZNT KARILATIRILABLR M? (OLGU KARITIKARILATIRMA)

Metre ile metre, kilo ile kilo, renk ile renk

karlatrlabilir ama znt ile sevin karlatrlabilir

mi? Bir baka deyile ne kadarlk bir zntne kadarlkbir sevince karlk gelir? Hi byle ey olabilir mi?

Kahneman ve Tversky isimli aratrmaclar, bu soruyukendilerine sorup bir deneyle aratrmaya girimiler.

Bu kiiler bir takm deneklerden yaz tura atmasnisterler. yle de bir kural koyarlar. Yaz gelince, denekler, ceplerinden 100 Dolar para

verecekler. Peki, denekler, tura gelirse ne kazanacaklar? Zaten aratrmaclarn da merak ettiiey bu. Bunu renmek iin, aratrmaclar, deneklere u soruyu soruyorlar. Bizimle

(aratrmaclarla) yaz gelince 100 Dolar kaybedeceiniz bu oyunu oynamanz iin, tura

geldiinde bizden ka Dolar istersiniz?. yle ya, durduk yerde bir denek, neden yaz turakarlnda para kaybetmek istesin ki? Denekler, byle bir oyunu oynamak iin, turageldiinde en az 200 Dolarn kendilerine verilmesini isterler. Aksi halde, yaz geldii takdirde

100 Dolar kaybedecekleri bir oyunu oynamann hibir anlamnn olmayacan syleyerekdncelerindesrarederler.

Aratrmaclar, bu oyun karsnda deneklerin verdii ortalama cevaplara bakarak, bir miktar

para kaybetmenin verdii acy (znty) gidermek (telafi etmek, karlamak) iin,

kaybedilen parann en az iki kat kadar para kazanmakgerektiine kanaat getirirler. Bir bakadeyile, bir miktar para kaybetmenin verdii ac, ayn miktar paray kazanmann verdii

mutluluktan iki kat daha iddetli bir duygu yaratmaktadr.

Tabii ki, bu rnei her kayp (ac) iin gsterme ans olmayacaktr. Ancak, kayplardan

doan ve karlanabilir (telafi edilebilir) deerde, mutluluk anlamnda llebilir birkarlnn olduunu grm oluyoruz.

Berkeley Kaliforniya niversitesi profesrlerinden Barbara Mellers de iki blmden oluanaadaki gibi bir deney tasarlyor.

Deneyin birinci basamayle:

Denee, yaz tura attrlyor. Eer tura gelirse, denek, 8 Dolar kazanacak; yaz gelirse 32Dolar kazanacak. (Evet, evet, yanl okumadnz, denek, yaz da gelse tura da gelse para

kazanyor. Ancak, birinde 8 Dolar kazanrken, dierinde 32 Dolar kazanyor)


5/12

Byle bir yaz tura oyunda, para atlp, tura geldii ve karlnda 8 Dolar kazandnz

zaman sevinir misiniz, zlrmsnz? Gariptir ki bedavadan 8 Dolar kazandmz halde, 8Dolar kazandmz iin sevin deil, 32 Dolar kazanamadmziin znt duyarz.

Peki, bir de bu deneyin ikinci basaman, tersini dnelim ve kurgumuzu u ekilde

deitirelim.

Bu defa, tura gelince 8 Dolar kaybedeceksiniz, ya z geldii zaman da 32 Dolarkaybedeceksiniz. (Her iki halde de kayp var.)

Byle bir deney banza gelse, yaz tura atlsa, atm sonucu tura gelse ve siz de 32 Dolaryerine 8 Dolar kaybetseniz, sevinir misiniz, zlr msnz? Yine, burada da, her iki

durumda da kaybetme ihtimali olduu halde, bizler, sanki bir ey kazanmasnasevinmekteyiz. (Veya beklenenden daha az zlrz.)

Konuyu biraz daha irdeleyelim. Birinci deneyde, bedavadan 8 Dolar kazandmz haldezlmekte, ikinci deneyde ise 8 Dolar kaybettiimiz halde sevinmekteyiz. Sizce bunda birgariplik yok mu? Gnlk hayatn iinde kalarak bu deneylere bakarsak, pek de garipgrnmez. Kazanlarda (bedava bile olsa) kafamzdaki hedeflenen deerden dk bir deer

elde edildiinde, hayal krkl ve sonunda bir zntye dnrken, kayplarmzda isebeklenen en byk kayptan (32 Dolar) daha az(8 Dolar) gerekletii zaman, bir rahatlama

olaca iin, bu rahatlama bir sevince dnmektedir. Bu tr olaylara, yine, gnmzn

mant ile deil, zihnimizin evrimsel sreci erevesinden, insanlarn yzbinlerce ylevvelinden, doaya uyumu olarak bakmak daha makul olacaktr. Peki, insan beyninin buoluumu, doaya uyum olarak bize, nasl bir kazan salam olabilir acaba?

Bu rnei destekleyen baka bir deneyi de aada anlatmaya

alalm.

Bir baka deneyde, deneklere, Olimpiyat Oyunlarnn madalyatreninde, birincilik, ikincilik ve nclk krssne kanlarn

resimleri, daha dorusu resimdeki yz ifadelerinin tanmlanmas

isteniyor. Resimlerde, olimpiyat yarmaclarnn yzlerindekiifadelere bakan denekler, hemen hemen ayn eyleri sylyorlar.

nc olan yani bronz madalya alan sporcu, birinci olan yani

altn madalya alan sporcu kadar sevinlidir. Buna karlk, ikinciolan yani gm madalya alann yz ise hznldr.

Burada da grlmektedir ki, nc olan kii sevinlidir nk birinci o lamasa da, en azndanbu lnn arasna girerek, hi kazanamayanlara gre bir nclk elde etmitir. Bunu b irevvelki deneydeki, 32 Dolar kaybetmek ye rine 8 Dolar kaybetme ile eletirebiliriz. Dier

taraftan, ikinci olann znts ise, yine bir evvelki deneyde olduu gibi, 32 Dolar kazanmakvarken, 8 Dolar kazanmaya edeerdedir.

Bu trden olaylara yani, kazandmz halde zlmeye ve kaybettiimiz ha lde sevinmeye

sosyal psikoloji bilimlerinde olgu kartkarlatrma ad verilmitir.


6/12

BEYNMZDE NELER OLUYOR?

Peki, bu olaylarda beynimizde neler oluyor? ncelikle hemen

syleyelim ki, bir dl kazandmzda, hatta ondan da te bir dlkazanacamza dair beklentiye girdiimizde, nucleus accumbens,

bolca dopamin etkisi altna girmekte ve bizi sevince bomaktadr.

(Ak olduumuz kiiyi, randevulatmz yerde, iimiz kpr kprederken beklememizi hatrlayalm. Tabii ki, bu szmz ak

olanlar iin.)

Dier taraftan, kayptan (riskten) kanmay salayan ksm isebeynin nnde ve n adack (anterior insula) ad verilen ksmdr.

n insula, kayba urayaca bir durumun iinde olduunu deerlendirirse bunu bize ac,

irenme, bkma, hayal krkl, n yarg, pimanlk, beenmemek, memnuniyetsizlik, streshatta panik olarak hissettirerek gsterir. n adack adl bu ksm, ayn zamandaduygularmz

iin nemli olan,korktuumuzda, o yerden kamamz veya gerekiyorsa bizi tehdit eden eye

saldrmamz salayan amigdala, bellek merkezimiz olan hipokampus ve hormon salglamamerkezi olan hipotalamus ile ibirlii yapar.

Grlyor ki, nucleus accumbens bizi sevindirecek durumlarda devreye girerken, n insula

denen ksm ise, bize ac verecek olaylarda devreye girmektedir. dl ve kayp sistemleribirbirinden byk lde bamsz ise de, biri devreye girdiinde, dieri almasn azaltr.

Tabii ki, btn bunlar, yani sevindiimizde veya acektiimizde beynimizin neresinin tepki verdiini nasl

anlyoruz diye de sormak gerekir. Beyin faaliyetlerininfazla olduu yerlere kan ak ve dolaysyla glikoz ve

oksijen tketimi daha fazladr. Bu ise o ksmdaki scaklkartna neden olmaktadr. Bu farkllklardan yararlanarak,fMRI (fonksiyonel manyetik rezonans grntleme veyaPET (pozitron emisyon tomografisi) cihazlar ile bu tr belirlemeler yaplabilmektedir.

Gndelik hayatmza baktmzda, baarlardan daha ok, bu baarlar elde etmeye giderken,

yolun, saknacamz tuzaklarla dolu olduunu grrz. Bir baka deyile, gndelikhayatmzn byk bir ounluu, saknmalarla geer (kardan karya geerken aralara,

ay bardaa koyarken elimizi halamamak iin dikkat etmek vb.) te evrim sreci de, bizleri,

elde edeceimiz dle ularken risklerin daha fazla olduu bir ortamda, beynimizi saknmayaitecek ekilde dzenlemitir. Diyebiliriz ki, risklerle evrelenmi bir kazanm varsa, beynimiz

bizi daha dikkatli bakmaya yneltmektedir. Tpk, papatya toplarken daha az d ikkatli olurken,gl toplarken daha dikkatli davranmamz gibi.

Peki, hangisi bizi daha fazla heyecanlandrr? Kaybetmek mi, kazanmak m? Eer, ortada

kazanmaya ynelik bir sre varsa, bunu kaybetme olasl, kazanma olaslndan daha fazla

Insula


7/12

olarak bizi heyecana srkler.Kestirme bir cevap olarak, kaybetmek, kazanmaya gre bizi

daha fazla heyecanlandrr.

STEDMZ BR EY BEKLEMEK M DAHA HEYECAN VERR YOKSA OEY ELDE ETMEK M?

Harvard Tp Okulundan nrolojik bilimler uzman Hans

Breiter, kazan duygusunun iki temele dayandn,bunlardan birinin uyarlma, dierinin ise uyum olduunusylemektedir. Buna rnek olarak da seksi gstermektedir.

nce, uzun bir uyarlma sreci ve arkasndan da doyum

gelmektedir. diye ifade etmektedir. Benzer ekilde, okacktmzda, masaya yemein gelmesini beklerken,

zihnimizin yemek yemeye hazrlanmas vebizde yarattuyarlma hissi,yemei yedikten sonraki doygunluk hissinin

verecei keyfe gre daha baskn kacaktr diye devam

etmektedir. Buna gre, uyarlmay tetikleyenen temel ge,

doyum deil beklentidir. Onun iindir ki, yeni k olduumuz kiiyi randevu verdiimizyerde beklerken yaadmz heyecan, onunla beraber olduumuzdan daha baskndr. (Doum

esnasnda bekleyen baba)

Bir eyin beklentisi iinde iken, nucleus accumbenste dopamin salgs daha yksektir. Ancak,beklenen ey elde edildikten sonra beyinde dopamin salgs azalr. Byle durumlarda beyin,

beklenen o ey iin ite, beklediim ey, artk benim oldu deyip heyecan daha da dorua

trmandrmak yerine, gdsel bir bolua der. Bunu, tam da keyif almak zere olan biruyuturucu bamlsnn elinden rngasn almaya benzetebiliriz.

te onun iindir ki, henz satn almadmz bir piyango bileti iin bir beklentimiz yokken.

Satn aldktan sonra, nucleus accumbens dopamin bombardmanna tutulmakta yani bizibeklentiye sokmaktadr. Ve yine onun iindir ki, yukardaki deneylerden birinde ifade edildiigibi, piyango biletleri, bileti alan deneklerden geri istendiinde, denek, ederinden daha fazlafiyatla bileti geri satmak istemektedir.

SABIR, YA SABIR

Eer, beklediimizde dlmz daha byk olacaksa,beklemeye deer mi dersiniz? Hem de nasl. Cambridgeniversitesinde fareler, penelerini bir tua bastnda,

karlnda yiyecek elde edeceini renmiler. Ancak yle ki,bir tua bastnzda sadece bir adet ekeri dl olarak alrken,

baka bir tua bastklar zaman biraz gecikmeli olarak (60 saniye

kadar) ama bu gecikmeye karlk 4 adet eker eldeetmektedirler. ki tutan biri hemen fakat bir adet eker verirken,

dierine basnca gecikmeli de olsa size daha fazla dl veriyor.

Siz ne yapardnz? Fareler de aynsyla yle yapmlar. Dahafazla dl almak iin, daha fazla dl veren tua basmay ve tabii ki beraberinde sabretmeyi


8/12

(dl almak iin beklediklerinden dolay) renmiler. Tabii ki, farenin, her iki tua da

basabileceini ve her iki taraftan da eker alabileceini syleyebilirsiniz. Elbette ki,mekanizmay hazrlayanlar onu da dnerek, farelerin yemek nleri geldiinde, tulardanbirinebasp eker veya ekerlerini aldktan sonra dier tu bir sonraki ne kadar devre dkalmaktadr.

Peki, beyinleri ve dolaysyla nucleus accumbensleri hasarlar olan fareler ne yaparddersiniz? Deneyi, beyin hasarl farelerle de yapmlar. Sonu ne mi olmu? Sabrszlk.Fareler, hemen fakat tek bir eker veren tua basmay tercih etmeyi alkanlk halinegetirmiler. Nucleus accumbens, dl deerlendirme mekanizmamz olduuna gre, sabrszinsanlarn, byk dl beklemek yerine kne bir an evvel sahip olmay istemesine

bakarak, nucleus accumbenslerinde kk de olsa bir araz vardr diyebilir miyiz acaba?

BAIMLI OLMAK

Bir baka deney yine fareler zerine. Bir tua bastklarnda, beyinlerindeki dopaminmerkezine elektrot bal olan fareler, elektrik sinyalleri ile uyarldnda o kadar haz almaya

balamlar ki, en temel ihtiyalar olan yeme ime ihtiyalarn elde etmek iin, bu ihtiyalarkarlayacak tua basmay bile bir kenara brakmlar. u halde, dl sistemini sistemiharekete geirip dopamin salglattran ve bu yksek hazz bize tattran ve hatta vazgeilmez

klan kokain, kumar, sigara hatta bilgisayar oyunu gibi bamllar anlayla karlamakgerekir. Tabii ki anlayla karlamak gerekir derken, kastedilen, onlarn iradelerine ramen

baskn olan bu bamll alt edebilmeleri iin profesyonel bir destee ihtiyalar olduunu

sylemek istiyoruz.

Ancak, nroloji bilimi, ne olup da bu tarz eylerin bizlere keyif verdii konusunda bir sonucavarm gibi grnmyor.

Harvard Tp Okulu nrolojik bilimler uzman olan Hans Breiter, yapt bir deneyde,

damarlarna kokain zerk edilmek zerebir uyuturucu bamls ile borsaya yatrm yapp, bu

yatrmndan yksek bir kazan bekleyen bir borsa uzmannn beyinlerini fMRI (fonksiyonelmanyetik rezonans) altnda inceler. kisinde de, beklenti iin beyinlerindeki ayn yerin

dopamin bombardmanna uradn grr. Sizce bu yer neresidir? Buradan unu da

anlyoruz ki, Pavlov, kpekleri koullandrrken, kpeklerin de beklentiye girdikleri yerayn

mekanizma. Nucleus accumbens.

YA KUMAR BAIMLISI BR K SEK

Kaynaklara gre, ABDde kumar hastal olanlarn oran %3,5 olarak veriliyor. Kumarbamllarnn dl devrelerinin ar alt, yani dopamin bombardmanna uradfonksiyonel manyetik grntleme ile belirlendii iin biliniyor. Peki, bir insann kumar

bamll nasl giderilebilir? Bir dnn, dardan herhangi bir ila veya uyuturucualnmad halde bir insann nasl olur da kumar bamls olabilir? Halbuki kumar

bamlsnn beynine; sigarann nikotini, kahve tiryakisi iin kahvenin kafeini veya bir

uyuturucu bamls iin kokain veya benzeri bir madde girmedii halde nasl olur da kumar


9/12

oynamak bir bamllk olabiliyor? Diyebiliriz ki, kumar

oynayann beynine sadece bilgi girmektedir. u halde bilgidahi, haz mekanizmamz uyaryorsa bizi baml klabilir.

Bir kumar bamlsnn beynini bu bamllktan nasl

kurtarabiliriz? Mademki, bamllk denen ey, vazgeilmezbir ekilde dl mekanizmamzn dopamin bombardmannatabi olmasdr, o halde yaplacak ey de bu dopamin

bombardmann engelleyecek bir yaklam, bu bamllabir are olabilir. Nitekim kumar bamllarna verilen Reviaisimli ila, dl sistemimizi etkileyen dopaminin miktarn

azaltarak kiiyi bu bamllktan uzaklatrmaktadr.

Peki, tam da buraya gelmiken u soruyu soralm. Olduu zaman byk bir haz alacamz bireyi (olayn veya her ne ise) istemenin ne derece iradi olduunu nasl cevaplayabiliriz? Bir

baka deyile, aslnda beynimizin dl mekanizmasn (nucleus accumbens ve balantlyerler) beklentiye sokan dopaminin fazla olmas sonucu, bir eyi ok istiyor olmak,

irademizin bir sonucu mudur, yoksa, irademizin dnda bir mekanizma, bizi, istememizkonusunda ynlendiriyor olabilir mi? Yani, isteyen biz deiliz de, bizi istettiren mi var?

Tedavi amal olarak Parkinson hastalarna dopamine olan duyarll arttrmak iin zel birila verildiinde garip sonular elde edilmi. Hastalardan bazlarnn doymak bilmez birkumar tutkusuna kapld grlm. la kesildiinde, hastalarn kumara olan tutkular da

aniden bitivermi.

ALIVER VE NUCLEUS ACCUMBENS

Alveri mi dediniz? Evet, bizde, bir rne sahipolma, onu alma arzusu artarsa, nucleus

accumbensimiz bizi yine yerimizde oturtmuyor

demektir. Bu defa da bu arzumuzu

gerekletirmek iin ktmz yolda, balyoruz

o rnn fiyatlarn kurcalamaya. Eer fiyat da

uygunsa, beynimizin n aln blgesinin orta

ksm olan medyal prefrontal korteks denen yerin orta ksm devreye giriyor. Eer bu devretamamlanmsa, o rn, artk bizim elimizden kurtulamaz. Tabii ki bu arada, rnbeenmemisek, rnn veya fiyatnn bize uygun olmadna dair bir dnce varsa bu durumda da, beynimizin bizi frenleyen, ac ve ar veren, yukarda anlatlan n adack

(anterior insula) devreye giriyor. Bu durumda, o rn almaktan vazgeiyoruz. rn

beenmi ve almaya karar vermisek (daha dorusu, bizi, rn almaya bu mekanizmalarkarar verdirmise) n insulann faaliyetleri azalyor, grevi, nucleus accumbense ykleniyor.

Yaplan aratrmalar, para kazanmann, yukarda da konusu geen medyal prefrontal korteksdenen, beynin n ksmn harekete geirmektedir. Medyal prefrontal korteks de dopaminkanallarnn son bulduu yerlerden biridir. Yani, buras da dopaminden etkilenir. Medyal

prefrontal korteks, sevdiimiz bir rn olduunda (kahve, bira veya soda markas vb.)almaya balar.


10/12

in garip taraf nedir biliyor musunuz? Herhangi bir eyin bize verdii ac ile ak acsnn her

ikisinin de merkezinin n insula olduudur. Bunun da anlam, yaadmz ak acsnn nelde olduunu bulmak iin, elimizi bir yere kstrdmzda, hissettiimiz acya zde bir

ac elde ettiimizde, yaadmz ak acsnn lsn yakalam olur muyuz diye kendimize

soru sormaktr.

BELRSZLK VE BZ

Aslnda belirsizlik, bizi, beynimizi skntya sokanhallerdendir. nk, Neden Merak ederiz makalesinde

belirtildii gibi, beynimize giren bilgi (ki bu bilgi denenyapy tayan kk paracklarn nrotransmitter,kalsiyum, sodyum, potasyum iyonlar denen

kimyasallar/elementler) bir ekilde, nronlar vastasylabirbirleriyle uyumlu hale gelmek isterler. Eer, birbirleriyleuyumlu hale gelmeyen veya uyumu oluturacak zincir

halkas eksikse, bizi rahatsz eder. te byle durumlarda, nucleus accumbens faaliyetleriniazaltyor. Bu gibi hallerde hayal krkl yayoruz. yle ya, nucleus accubense burada hak

vermek gerekiyor. nk bir eye ait beklentiye girmek iin, o eye ait eksiksiz bilgiye sahip

olmak gerekir. Ancak, burada, bilgi eksik olduu iin, nucleus accumbens, neyi dl olarakbekleyeceini bilmiyor. Bir baka deyile, nucleus accumbens, eksik bilgiden dolaybamza

iyi bir ey mi yoksa bizi tehdit edecek bir ey mi geleceini bilmedii iin hayal krkl

yayor veya kendimizi rahatsz hissediyoruz.

Eer, bildiklerimiz artarsa, bu durumda nucleus accumbens de ne bekleyeceini biliyor, o

eyle ilgili belirsizlik ortadan kalkt iin faaliyetini arttryor.

DL SSTEM OK ALIIRSA

Madem ki dl sistemi altnda mutlu oluyoruz, bu sistemidevaml aktif tutmak ve dolaysyla hep mutlu olmak (tabii ki bunu

sylerken, hep mutsuz olmay kastetmiyoruz, nihayetinde ntrolduumuz haller de var) bizler iin iyi bir ey olabilir mi? Doa,

burada da kendi dengesini kurmu grnyor. (Doadaki denge ne

demekse?). dl sistemi ok alt zaman, daha fazla riskalyoruz; zgvenimiz, akln izin verdiinden daha fazla artyor.dl sisteminin fazla almas, duyarszlk, uyuukluk, enerji

dklne ve hastalk derecesinde kumar oynama ve ihtiyacolmad halde alma gibi eylemlere gtryor. Belki garip gelecekama, bir renciye hak ettiinden fazla not vermek; alana, yapt iin karlndan daha

fazla maa vermek, o kiinin performansn drd biliniyor. nk beyin, yapt iin

karlnda alaca dl, sadece kendisi iin yorumlamaz. Dier bir ifade ile, kii, hak
http://www.google.com.tr/url?sa=i&rct=j&q=anxious&source=images&cd=&cad=rja&docid=cpYNieUX4TR6PM&tbnid=Eg-yCi0wM5-_qM:&ved=0CAUQjRw&url=http://www.aboutourkids.org/articles/keys_helping_socially_anxious_teenagers_school_personnel_parents&ei=FLgTUaupNcWmhAeSooCYCg&bvm=bv.42080656,d.bGE&psig=AFQjCNFuc96XQ1V0bfisYJVmJuh59hQ71Q&ust=1360333049724789


11/12

ettiini dnd o dle (maa, not vb.) bakalarnn o dle atfettii deerle beraber

yorumlar. Daha da ak sylemek gerekirse, kiiald dle, bakalarnn da kendisi kadardeer verdiine inanmaldr. Dolaysyla, aldmz bir dl, bakalarnn da o dle verdii

deerle anlamlanr. Bir dnsenize, Dnyada sizden baka hi ama hi kimse olmasa ve sizyz metreyi 7 saniyede koan bir kii olsanz, insanlarn olduu bir Dnyaya gre, sizinyalnz yaadnz bir Dnyada bu baar(!) sizi ne derece mutlu klard? Baar, mutlak

deil, bakalarnn (iinde bulunduumuz kltre gre deien) atfettii deerlere sahip bir

eyi elde etmektir. Bu deerleri ieren bir baarya sahip olmak demek, iinde yaadmztoplum tarafndan kabul grlmek demektir.Baar, kendimizin kabul grlme argmandr.

u halde, nucleus accumbens, kiiye beklentileri erevesinde haz verirken, insanl,gemiten beri, sahip olunmas gereken yksek deerlere ulamak (baar) anlamnda rekabetesokarak, toplumu bir arada tutan bir etken o larak da grnyor. Hatta, lider nedir? eklindeki

bir sorumuza da k tutuyor. Baar da, lider de ancak bakalar olduunda anlamldr.

Bu arada, hrs denen kavram da, dl sisteminin bize sunduu denetimsiz bir rn olarakkarmza kmaktadr. Denetimsiz bir rndr dedik, nk, hrsl olduumuz bir konuda,dl sisteminin yani duygularmzn bizi ele geirdiini syleyebiliriz. Hrsl olduumuzda,

akl yrtme bir anlamda kenara itilmitir. Dolaysyla hrsmzn yerine azim kavramnyerine koyab ildiimiz lde aklmz ile duygusal beklentilerimiz eleir. Bu anlamda, hrs

bizi denetleyemediimiz beklentilere gtrrken (bizi mutlu edecek bir beklenti yerine,

sonucunda mutsuz olabileceimiz bir beklenti), azim ise, akln, planlamann ve doruilikilendirilmi bir almann karl olarak bizi mutlu edebilir. Azmin sonucunda, eldeedemediimiz baarnn yani baarszln nedenlerini yine saduyu ile aratrp, gerekli

dzenleme ve dzeltmeleri yaparak baar yolunda devam ederken, hrsmz so nucunda elde

edilemeyen bir baarda (baarszlkta) kendimizi veya bakalarn sular, gereki nedenleri

aramayz.

UZUN BR SRE DLLENDRLMEZSEK

Bir davranmz uzun sre dllendirilmediinde, bu defa da bir baka nrotransmitter olan

nropinefrin denen kimyasal beynimizde artmaya balar. Bu nrotransmitter, bizi yenifrsatlar aramaya tevik eder, bizleri tetikte olmaya iten, evremizi aratrmaya ve

aratrdmz unsura gre de dikkatimizi deitirmeye yneltir. Anlyoruz ki, geenmilyonlarca sene, insan unsurunu, doaya uyum salayacak ekilde bir mekanizma haline

getirmi. Peki, her eyiyle tam myz? Deiliz elbette ki. Sz gelimi, ylanlarda olduu gibi,kzl tesi dalgalar gren gzlerimiz yok. Ve dolaysyla, ylanlarn gece vakti, tarlafarelerini, vcut scaklndan kan s dalgalar ile avn bulmas gibi, bizler de, bir tahta

perdenin arkasna saklanm ve bizim iin tehdit oluturacak bir insanveya baka bir canly

grme ansmz yok. Onun yerine aklmz var diyorsanz. Kim bilir, belki de haklsnz.Gzlerimizin kzl tesinigrmyor olmasnnda bir anlam, bir faydas var mdr acaba?


12/12

SONU

Grlyor ki, umutlarmz, hayal gcmzngereklemesi,beklediimiz eye verdiimiz deer ve

bu deeri elde etmek iin adanmlmzn,

gsterdiimiz sabrmzn tetikleyicisi hatta zamanzaman da mekanizmann kendisi nucleusaccumbensimizdir. Dier bir deyile, yolumuzun

zerindeki zenginliklerin hayalini kurmaktan zevkaldmz umutlarmzn kaps.

Peki, ya s iz? Sizin hayalleriniz, umutlarnz, olmasn istedikleriniz?

Erol

Kaynaklar

Zweig, Jason, Paranz ve Beyniniz, nklap Yaynevi, 2011

Peterson, Richard L., Karar An, Scala Yaynclk, 2012

http://www.tfd.org.tr/eski/TFD_kongre_2007/tfd2007_06_Oztuna.pdf

http://www.psikofarmakoloji.org/pdf/18_2_8.pdf

tanrivarmi.blogspot.com

beynimiz ve biz -8 (nucleus accumbens / Ödül merkezimiz)

Documents