Beste artikel uit NRC Handelsblad van 2009

Wat was het beste artikel uit NRC Handelsblad van 2009? Dat is de vraag in deze rubriekdie deel uitmaakt van de eindejaarsproductie van nrc.nl. U krijgt de gelegenheid tekiezen uit elf stukken die de redactie heeft voorgedragen uit de diverse rubrieken van dekrant. Op www.nrc.nl/besteartikel2009/ vindt u een korte motivatie voor de voordracht.U krijgt de gelegenheid om via het reactieveld eronder te reageren: waarom vindt u diteen goed stuk – of waarom juist niet?

U kunt stemmen tot 31 december 24.00u.

NRC WEEKB LAD10 11

onderzoek P VV-achterban

Wa a r o m

De actieve aanhangers van Geert Wilders en de PVV zijn oprecht begaanmet de samenleving. ‘Nederland graaft zijn eigen graf.’tekst Steven Derix, Wubby Luyendijk, Joke Matbeeld Merlin Daleman, Studio NRC

Interviews en enquête

· Drie NRC-verslaggevers sprakenuitgebreid met twintig actieveaanhangers van Geert Wilders (PVV).· In samenwerking met NRC

Handelsblad deed bureau Synovateper internet onderzoek bij 300PVV-stemmers en 300 overiges t e m g e r e ch t i g d e n .· De PVV-aanhang blijkt verdeeld overeen aantal standpunten van Wilders:belasting op hoofddoekjes (Wilders isvo o r ) en afschaffing van dehy p o t h e e k r e n t e aftrek (Wilders istegen).· PVV’ers hebben nog mindervertrouwen in het kabinet danNederlanders gemiddeld.· Naar eigen zeggen hebben PVV’er smet allochtonen vaker negatieveervaringen dan niet-PVV’ers, terwijlhet aandeel allochtonen in beideromgeving even groot is.· Tussen PVV’ers en niet-PVV’er sbestaat geen verschil van mening overonderwijsbezuinigingen, geweld tegenhomo’s, versoepeling van hetontslagrecht, beperking van dehypotheekrenteaftrek enaccijnsverhoging op benzine.

�� Voor de afzonderlijke interviews,meer onderzoeksresultaten vanbureau Synovate en discussie:nrc.nl/nrcweekblad

D insdagavond is country-avond bij Ra n d -stad Radio in Rijswijk. Technicus ‘Lu ck yLu k e ’ morrelt aan de microfoons. Side-k i ck ‘Elvis’ hangt de versiering op: zui-

delijke vlaggen uit de Amerikaanse Burgeroorlog.Deejay Jack Poelman zet zijn honkbalpet af en haalteen zwarte stetson uit een plastic tas. „Als ik die nietopzet, vragen luisteraars binnen vijf minuten waarmijn hoed is.” Luisteraars kunnen ‘Country Jack’ viade webcam zien werken.

Poelman, 47 jaar, heeft op de radio verteld dat eenjournalist met hem over Geert Wilders komt praten.„Veel luisteraars zeiden dat ik moest oppassen. Delinkse pers wil alleen op Wilders afgeven.” Overdagis hij vrachtwagenchauffeur, maar in dat wereldjevoelt hij zich minder thuis. „Dat gelul van ‘huhuh, ikheb een bloot wijf gezien’. En als je een keer over po-litiek begint, blijft het stil.”

Poelmans moeder is Indisch, net als de moedervan PVV-leider Wilders. „Kinderen zeiden over mij:ik mag niet met hem omgaan, hij is er een van zwar-te Jopie.” Bij een racistische partij zou hij zich daar-om niet thuis voelen. De PVV is niet racistisch, zegthij. En ook niet anti-moslim. „Als een moslim inte-greert en zijn religie beleeft in de privésfeer is Wil-ders helemaal niet tegen hem.”

Maar ze integreren dus niet. In de snackbar vanzijn woonplaats Moordrecht sprak hij jongens vanMarokkaanse afkomst die zeiden: ‘Wacht maar, overeen paar jaar trappen we die koningin van jullie er-uit en zijn wij de baas.’ Hij gelooft ze. „Echt: ik denkdat er een plan achter zit vanuit Marokko. Nu al zieje dat politieauto’s worden bekogeld, buschauffeursen ambulancebroeders worden belaagd. Ik denk datNederland zich onder leiding van de politiek inslaap laat sussen.”

Poelman is een van de ongeveer zestig mensen die

we per e-mail verzochten om een gesprek over dePVV. Het zijn geen partijleden, die heeft de PVV niet,maar mensen die zich ten minste één keer hebbenaangemeld voor een bijeenkomst met Wilders. Dooreen vergissing bij de PVV lekte de lijst met hun mail-adressen uit.

Niet iedereen reageerde op ons verzoek. Eenvrouw mailde een plaatje terug van een schietschijf– dat zou ze worden als ze onder haar eigen naammeedeed. Een student aan de Haagse hotelschool„geloofde er geen reet van” dat wij van „de NRC”waren. Ook degenen die wel met ons in gesprekgaan, zijn op hun hoede. De meesten gaan liever nietop de foto. Sommigen willen uiteindelijk toch nietmet hun achternaam in de krant.

Eencellige TokkiesEenmaal in gesprek praten twintig PVV-aanhangerslang en graag. Ze vinden dat de media hen afschilde-ren als „eencellige tokkies” en willen dat rechtzet-ten. Ze lopen niet blind achter Wilders aan, zeggenze. Het gaat hen niet alleen om hun eigen belang, zezijn oprecht begaan met de samenleving. Het nieuwsvolgen ze op de voet via radio, tv, gratis kranten eninternet – nu.nl, GeenStijl, de Telegraaf. Ze hebbenhet gevoel als PVV-aanhanger op de barricade testaan voor de goede zaak. „Hoe meer mensen tegenmij zijn, hoe meer ik ga strijden”, zegt Country Jack.

Politiek vinden ze belangrijk, ze wegen zorgvul-dig af op wie ze stemmen. Sommigen kijken naarhet wekelijkse vragenuurtje, blijven thuis voor Ka-merdebatten. De meesten stemden in 2002 op PimFortuyn. Toen al waren ze „afgeknapt ” op PvdA,CDA, VVD of D66, vaak omdat ze leiderschap mis-ten. Ze noemen Wilders wel „anders” dan Fortuyn,niet zo intellectueel, minder of juist meer charis-matisch. Een enkeling, vaak wat ouder, refereert

Ik vind de meeste politici zakkenvullers

Mee eensMee oneensPVV-stemmers: Mee eensMee oneens

Bron: Synovate

Kiezers gemiddeld:

Ik ben voor een verhoging van de AOW-leeftijd

De uitgaven aan ontwikkelingshulp moeten

worden beperkt

Er mogen geen immigranten meer worden

toegelaten in Nederland

Ik ben tegen versoepeling van het ontslagrecht

De hypotheekrenteaftrek moet worden beperkt

Er moet geen steun meer aan banken

gegeven worden

Er moeten weer nieuwe kerncentrales

gebouwd kunnen worden

Op onderwijs mag niet worden bezuinigd

Geweld tegen homo’s moet dubbel

zo zwaar worden bestraft

74%7%

42%33%

13%73%

21%62%

81%5%

40%34%

54%26%

46%35%

56%19%

37%21%

41%24%

33%35%

93%2%

61%25%

84%7%

83%7%

42%42%

42%40%

56%17%

54%23%

>

Wi l d e r s

NRC WEEKB LAD12 13

PVV’er heeft meer interesse in huisdierenen computeren en minder in kunst en religie

Interesses PPV’er t.o.v. gemiddelde kiezer

Verzorgen huisdieren

Computeren

Winkelen

Klussen

Koken

Uit eten gaan

Bioscoopbezoek

Vakantie, reizen

Wandelen, fietsen

Puzzelen

Hebben van een verzameling

Cafébezoek

Muziek (maken)

Musicalbezoek

Klassieke muziek (bezoeken)

Klassieke muziek (luisteren)

Theaterbezoek

Museumbezoek

Boeken

Kunst

Religie

Geenverschil

PVV’ermeer

PVV’erminder

PVV’ers hebben evenveel allochtonen in hunomgeving als kiezers gemiddeld maar rapporteren vaker negatieve ervaringen

29%

7%

16%

3%

4%

42%

Bent u het afgelopen jaar wel eens:

Uit-gescholden

Bedreigdmet geweld

Beroofd

Kiezers gemiddeldPVV-stemmer

Bron: Synovate

nrc nuEn dáárom stem ik WildersJoke Mat en Steven Derix maakten ook

tv-interviews met twee PVV-aanhan-

gers. Over hun angst voor de islam,

sympathie voor Wilders en de toekomst

van Nederland.

�� Kijk op nrc.tv, nrc.nlof nrcnext.nl

NRC TV onderzoek P VV-achterban

Jack Poelman alias Country Jack:

‘Echt, ik denk dat er een plan achter zit

vanuit Marokko.’

ook aan voormalig VVD-leider Frits Bolkestein ofHans Janmaat, leider van de extreemrechtse Cen-trumpartij in de jaren tachtig van de vorige eeuw.„Ik heb wel eens op Janmaat gestemd, ja”, zegt Ha-genaar Max Vierzon Morel („ergens tussen de 65en 75”). „Toen Janmaat zei ‘Nederland is vol’ werdhij vervolgd. Nu kan Wilders dat gewoon zeg-g e n .”

De PVV-aanhang wijkt volgens onderzoeksbureauTNS NIPO weinig af van de doorsnee Nederlandsebevolking. „Deze groep bestaat bij lange na niet al-leen maar uit randfiguren en angstige laagopgelei-den voor wie de wereld net een tikkeltje te sneldraait ”, schreven onderzoekers Peter Kanne en Timde Beer. Sterker: sinds de PVV-voorman zich profi-leert als kampioen van de vrijheid van meningsui-ting neemt het aantal hoogopgeleide aanhangers toe.Een momentopname van bureau Synovate, vorigeweek, maakt duidelijk dat het aandeel laagopgelei-den onder de PVV-kiezers nog steeds groter is dan on-der niet-PVV-stemmers.

De twintig aanhangers die wij spreken, bevesti-gen het beeld van een brede volksbeweging. Ze heb-ben veel of weinig geld. Ze zijn christelijk of tegengodsdienst. Laagopgeleid of student aan de univer-siteit. Ze leven geïsoleerd of hebben juist een grotevriendenkring. Ze doen aan sport of zitten voortdu-rend op internet. De meesten werken hard. Een deelkent stadse probleemwijken uit eigen ervaring, an-deren komen zelden of nooit hun dorp uit. Wegensruimtegebrek komen ze hier niet allemaal aan hetwoord. Voor de afzonderlijke interviews: zienrc.nl/weekblad.

Ondanks de grote verschillen zijn de aanhangerseensgezind. Allemaal willen ze dat de immigratiestopt en assimilatie wordt afgedwongen. De vrijheidvan godsdienst vinden ze minder belangrijk dan devrijheid van meningsuiting. Straffen voor crimine-len moeten „harder, strenger en hoger”. Ook vrezenze dat hun landje achter de dijken te veel macht weg-geeft aan Europa. „Nederland graaft zijn eigengraf ”, zeggen ze daarover. Turkije bij de EU vindenze ondenkbaar. Nederland zou overspoeld wordendoor arme Turken en hun land heeft totaal anderenormen en waarden.

Solidariteit is een vies woordRijk en arm voelen zich ‘gepakt ’, slachtoffer van delinkse elite. Arm kan bijna niet rondkomen, rijkwordt bestolen via de belastingen. Het is niet de re-cessie, daar merken de meesten nog niet veel van.Het is de regering. Geld dat hun toekomt, verdwijntdoor toedoen van Den Haag al decennia in een bo-demloze put. Ze noemen: asielzoekers, ontwikke-lingshulp, de Europese Unie, Polen, Bulgaren enRoemenen, de JSF, de Betuwelijn, Uruzgan, de pu-blieke omroep, de kinderbijslag, de banken, de euroen verkwistende managers in zorg en onderwijs. ‘So-lidariteit ’ is voor velen een vies woord, synoniemaan ‘d i e f s t a l’. „Laten we eerst wat voor onze eigenmensen doen”, zeggen ze. Dat er Voedselbanken no-dig zijn, dat is toch schandalig?

Ze zijn teleurgesteld in het huidige kabinet, maarmeer nog in het poldermodel en de partijdemocra-tie. Wat heb je aan democratie als die resulteert inslappe compromissen, eindeloos geruzie? Een enke-ling heeft er helemaal geen vertrouwen meer in: „AlsIran uit de band springt, moeten wij geen democra-

tietje spelen. Dan heb je een autoritaire leider no-dig .”

Ze vinden het wel zo duidelijk dat bij de PVV al-leen Wilders de lijnen uitzet. Neem de VVD, zegt de22-jarige student bedrijfskunde Matthijs Franken.De kwestie over de Holocaustontkenning. VVD-lei-der Rutte wilde dat niet langer strafbaar stellen, ‘Eu-r o p a m a n’ Van Baalen wel. „Wat moet je nou metz o’n verdeelde partij?” Mensen denken dat je je vrij-heid inlevert als je Wilders stemt, zegt rechtenstu-dent Kevin Mulder, opgegroeid in het Gooi. „Maarwe verkwanselen onze vrijheid nu. We moeten nietlanger luisteren naar het gejank van minderhedendie slachtoffertje spelen.”

Op een paar punten verschillen de meningen.Vooral jongeren dringen aan op een hogere AOW-leeftijd, terwijl Wilders tegen is. Wilders’ ‘draai naarlinks’, zijn besluit om toch niet te pleiten voor eenlager minimumloon en versoepeling van het ont-slagrecht, vinden ze „best jammer”. Drie twintigerszouden graag een PVV-jongerenpartij oprichten.Maar dat wil Wilders nog niet, hoorden ze op PVV-bijeenkomsten. Geert wil eerst een „gevestigde par-t ij” zijn, vertelt Pabo-student Jordy, „anders dreigener LPF-achtige toestanden”.

Jordy beplakte verkeersborden met PVV-postersJordy is een kwartier te vroeg bij de afgesprokenplek, de rookpaal voor het station van Dordrecht.„Ik heb een spijkerbroek, geruit overhemd en witteschoenen aan”, smst hij. „Tot zo.”

De 21-jarige Pabo-student is de politiek actiefstevan de twintig aanhangers die we spraken. Hij be-zocht bijna alle PVV-bijeenkomsten tot nu toe. Kreegruzie met de gemeente Dordrecht toen hij verkeers-borden met PVV-posters beplakte. Hij mailde metWilders zelf en gaat weleens op bezoek bij ADO-sup-porter, leraar en PVV-parlementariër Richard de Mos.

Naast zijn studie werkt hij als kok in een hotel.In zijn vrije tijd is hij leider van een voetbalteam,jongens C1. Al zeven jaar gaat hij twee keer perjaar op vakantie naar Turkije. „Een heerlijk land.Ik heb er nog nooit een hoofddoek op straat ge-z i e n .”

Politiek interesseert hem sinds Fortuyn hem aande buis kluisterde – hij was net 13. Hij praat eroverop feestjes, bij voetbal, met vrienden en probeertzijn gesprekspartners te winnen voor de PVV. Bui-tenlanders hebben Nederland bezet, zegt hij her-haaldelijk, het is één voor twaalf. Hij wil lesgeven opeen basisschool en uiteindelijk de Tweede Kamer in.„Maar dan moet ik meer levenservaring hebben.Want om nou als GroenLinkser Tofik Dibi doorde-weeks in de Kamer te zitten en in een weekend sto-ned in de metro, vind ik ongeloofwaardig.”

Jordy is het roerend met Wilders eens over de is-lam, net als de meeste andere PVV-aanhangers. Zenoemen de islam „het grootste gevaar voor de we-reldvrede”, „een religie van haat”. „We moeten nieteen cultuur importeren die vrouwen minderwaar-dig vindt en homoseksualiteit een ziekte.”

Twee aanhangers spraken kort na 9/11 moslimsdie de aanslagen op de Twin Towers goedkeurden.Een van hen is Teunis den Hertog (26) uit het Bra-bantse dorp Hedel. Zijn toenmalige collega’s in eensnijbloemenkas juichten. „En je moet natuurlijkook Theo van Gogh niet vergeten”, zegt hij aan dekeukentafel in zijn ouderlijk huis.

>

>

13

NRC WEEKB LAD14 15

Gevlucht uit een Haagse achterstandswijk

Rob Hoek (48) zegt dat hij na zeseneenhalf jaar „ge-vlucht ” is uit de Haagse achterstandswijk Moerwijk.Groepen Marokkaanse jongeren bij de C1000 inti-mideerden en provoceerden hem en andere autoch-tonen. „Liep ik daar met de hond, zegt zo’n jongen:geef mij een shaggie. Ik doe het niet, krijg ik een ro-chel in mijn nek.”

Hoek, een alleenstaande WAO’er met chronischepijn, woont nu een hoog in een portiekflat in Voor-burg. Zijn Ierse setter Astor ligt uitgestrekt op degrond. Een hond, shag, internet en een auto zijn deluxes die hij zich permitteert, wat net lukt als hijboodschappen doet bij de Aldi. Hij zegt „uit schaam-te” niet naar de Voedselbank te gaan. Jarenlangstemde hij VVD, maar hij haakte af toen leider MarkRutte voorstelde alle chronisch zieken in de bijstandte doen. De PVV noemt hij „een heel sociale partij”.

De PVV ligt ook goed bij middenklassers die metbeide voeten in de multiculturele samenlevingstaan. Wiskundeleraar Richard (30) geeft les aanvmbo- en havoleerlingen en groeide op in een arbei-dersgezin in de Schiedamse ‘p r a ch t w ij k ’ Nieuw-land. Eerst kwamen de gastarbeiders en trokken dehogere inkomens weg. „Daar heb ik nooit moeitemee gehad.” Het ging pas fout, zegt hij, toen eengrote groep Antillianen uit een sloopwijk naar

Als PVV-stemmer is Den Hertog het buitenbeentjein een christelijk gereformeerd gezin met negenkinderen. De rest van de familie stemt SGP. DenHertog, die nu goed verdient als kleine zelfstandigein de grond-, weg-, en waterbouw, bezocht weleenseen bijeenkomst met SGP-leider Bas van der Vlies.Die vond hij te soft. Wilders durft zijn kop boven hetmaaiveld uit te steken. „Want alles is verder toch eenbeetje links.” En links, dat is „meer doen voor eenjunk die in de goot ligt dan voor de keihard werken-de man met veel geld”.

Hardwerkende gereformeerde jongens

SGP-lid Wilco Boender (35) kent meer jonge man-nen als Den Hertog. „Hardwerkende gereformeerdejongens” wier vaders SGP’ers zijn, maar die zichniet meer in die partij herkennen en naar Wildersneigen. Boender – „een conservatief burger met vierlieve kinderen en een lieve vrouw” – voelt zichzelfhet meest thuis bij de ‘fatsoenlijk rechtse’ ideeën vandenkers Andreas Kinneging en Bart Jan Spruyt. Om-dat Wilders’ strijd tegen de islam en „hang naar hetoude” hem wel aanspreken, bezocht hij een keer eenPVV-avond. De ‘Grote Geertshow’, noemde hij dieop zijn weblog. „De PVV heeft veel conservatieve ele-menten, maar het is absoluut geen conservatievepartij. Wilders heeft het vaak over homorechten. Be-grijp me goed, ik heb ook niets tegen homo’s. Maarde gay pride hoeft van mij niet.”

Alle aanhangers voelen zich gesterkt en geïnspi-reerd doordat Wilders zich duidelijk uitspreekt overde islam, Marokkaanse rotjongens en moslims dieniet integreren. Zelf doen ze dat ook, al leggen zeverschillende accenten. Een man rekent niet af bijk a s s a’s waar „een hoofddoekje” achter zit. Anderenvinden dat geen probleem, maar ergeren zich aanwangedrag van buurjongens of een buurman diezijn vrouw opsluit.

Matthijs Franken heeft een hekel aan de islam,maar niet aan moslims. „Ik ben opgegroeid met kin-deren die pro forma moslim waren”, zegt hij. „Netzoals ik pro forma katholiek was. Ze gingen gewoonmee op kamp, naar het zwembad. Als de islam een re-ligie voor thuis is, vind ik het prima, maar het moetniet naar buiten komen. Ons wetboek is de leidraad.”Franken studeert bedrijfskunde in Rotterdam, maarwoont nog bij zijn ouders in Goirle. Hij kocht lievereen auto dan een huisjesmelker te spekken.

Bart Willemsen (30) uit Gouda relativeert het ge-vaar van de islam. „Je hebt in Nederland enge haat-baarden, maar die zijn in de minderheid.” Wi l l e m -sen, debiteurenbeheerder bij een kredietverstrek-ker, is ooit „door twee Marokkaantjes” o v e r va l l e ntoen hij werkte in een snackbar. De politie spoordehen niet op, terwijl er beelden waren. „Je moet je omslachtoffers bekommeren”, zegt hij, „niet thee gaandrinken met de daders”.

De meerderheid van de twintig PVV-fans heeftzelf ervaring met overlast van jongeren en/of islami-tische intolerantie. Derk Boswijk (20), die een be-drijf heeft in bouwtechnische tekeningen, deedMBO bouwkunde in de Utrechtse achterstandswijkKanaleneiland. Hij is christelijk. „Toen ik dat in deklas zei, werd ik bijna gestenigd. Ik moest slikkenwat zij zeiden, maar o wee als het een keer andersomwas. Een jongen had eens voor de gein een ringtonemet Allahu Akbar op zijn telefoon gezet, met geblaatvan schapen. De wereld was te klein.”

MOET IK NU FINANCIEEL EEN BEETJE

RUSTIG AAN DOEN…

Nieuwland verhuisde. „Die hingen de hele dag opstraat. Halfnaakt, zeiken tegen winkels aan, feesten,keiharde muziek. De politie kwam niet meer als jeb e l d e .” Hij woont nu met zijn vrouw, een boekhou-der, in een Rotterdamse nieuwbouwwijk.

Richard praat veel over politiek, ook met een jeugd-vriend van Marokkaanse afkomst die in de ICT werkt.„Hij zal geen PVV stemmen, want hij is moslim envindt het een anti-islampartij. Maar hij is het wel metmij eens. Hij heeft de schurft aan Antillianen en isheel erg voor een harde aanpak. Het enige waar wijhet grondig over oneens zijn, is Israël en Palestina.”

Richard praat met warmte over zijn leerlingen,ook de islamitische, maar zegt regelmatig te botsenmet collega’s. „Het onderwijs is een rood bolwerk, ikvind het vaak veel te soft. Als een leerling mij in eenvolle aula voor gek zet, stuur hem dan naar huis –dat gebeurt niet.” Geert Wilders noemt de dingen bijhun naam, vindt hij, ook in zijn onderwijsprogram-ma. „De kwaliteit van de docentenopleiding is eenprobleem. Als een leraar niet goed is – weg ermee.”

Ook de struise Janny (45), designbril, hart op detong, prijst Wilders’ plannen voor haar beroeps-groep. Ze werkt in een verzorgingshuis, alleen ’snachts, omdat ze overdag helemáál geen tijd meerhad voor haar cliënten. „De mensen die Nederlandhebben opgebouwd, worden kapotgemaakt.” Er zijn

veel te veel managers, veel te weinig handen aan hetbed. Onlangs gaf haar werkgever, een grote fusie-in-stelling, een lustrumfeest met Gerard Joling. „Ikweet wel betere dingen om dat geld aan te besteden.”

Janny wil niet met haar achternaam in de krantom te voorkomen dat haar 15-jarige zoon, vmbo-leerling, problemen krijgt door haar politieke voor-keur. Die ze verder overigens aan iedereen vertelt,ook aan moslima’s op haar werk. En aan haar zus,die getrouwd is met een Pakistaan en zich heeft be-keerd tot de islam.

Ze woont in een rustig buurtje in Den Haag waarook enkele Marokkaanse gezinnen wonen. „Ik hebeen vader eens aangesproken op het gedrag van zijnzoon, die iedereen voor de voeten spuugde. Die manspreekt goed Nederlands. Zijn vrouw draagt langebroeken, geen hoofddoek. Nee, zei die vader, zijnzoon spuugde niet. Ik zeg: de volgende keer doe ikhet terug en dan midden in zijn giechel.”

Twee maal per jaar naar André Hazes

Verpleegkundige Jeroen Bonte (38) zit op het zon-overgoten terras van zijn stamkroeg. Twee keer perjaar gaat hij naar Amsterdam voor de herdenkingvan André Hazes, ook afgelopen woensdag weer. Ha-zes is zijn idool, net als Danny de Munk, Pim For-tuyn en Geert Wilders.

‘Laten we eerst wat voor onze eigen mensen doen’,zeggen ze

Teunis den Hertog:

‘Je moet natuurlijk ookTheo van Gogh nietvergeten.’

Rob Hoek is alleenstaan-de WAO’er. Hij gaat ‘uits ch a a m t e ’ niet naar deVo e d s e l b a n k .

onderzoek P VV-achterban

>

>

NRC WEEKB LAD16 17

Verschillende mensen beginnen over het uit de handgelopen strandfeest bij Hoek van Holland. „Als jevroeger niet deed wat de politie zei, kreeg je eenknuppel in je nek”, zegt de 62-jarige Pieter de Bruin,die via een reïntegratieproject werkt bij de Rotter-damse Diergaarde Blijdorp. „Nu is er zo weinig res-pect voor de politie dat die het vuur moet openen.”Zijn 23-jarige dochter was op het feest, ze raakte ge-wond toen ze in glas trapte.

Bart Willemsen uit Gouda had met zijn vriendennet op tijd het strand verlaten. Bacardiflessen volzand vlogen door de lucht, raddraaiers snoven coketussen de knokkels. „Het was beangstigend. Als jeagent bent, word je gelyncht door 40.000 man. Zodiep is de Nederlandse moraal gezonken.” En daar-na, dat vond hij nog het ergste, bleven bestuurderszwartepieten over de verantwoordelijkheid.

Wat hadden ze moeten doen?Willemsen, woedend: „Spoor die gasten op en pak

ze aan. Zet veelplegers met een dubbel paspoort degrens over. Geef de anderen huisarrest, meldings-plicht, een straatverbod, volg ze zo hinderlijk dathun leven een hel wordt.” En als ze het dan weerdoen, vinden verschillende PVV-fans, „moet je ze inde poten schieten”. Voetbalsupporter Jordy: „Je kuntgaan sjoelen met dit volk, maar dat helpt niet. Zet zevoor lul. We moeten veel, veel harder worden.”

Voor Bonte zijn niet moslims het probleem – geloofvindt hij een privézaak – maar ‘buitenlanders’. Vaakzijn ze crimineel, kijk maar naar Opsporing Verzocht.Op de IC van een ziekenhuis waar hij eerder werkte,lagen „onverzekerde buitenlanders” in een bed van1.500 euro per dag. „Onze grootouders en onze ou-ders hebben gespaard. En ik weet verdorie dat onzekinderen het niet beter krijgen dan wij. Het geld isop. Dan moeten we het niet uitgeven aan profiteurs.”Op de school van zijn zoontje kwam een Somalischemoeder op een splinternieuwe fiets naar school, maarde ouderbijdrage weigert ze te betalen. „Terwijl zedaarvoor geld kreeg van de sociale dienst. We ver-moeden dat dat is misbruikt voor een fiets.”

Bonte zegt bij het verlenen van zorg geen onder-scheid te maken tussen patiënten. Maar het irriteerthem wel als moslimvrouwen hem als man de deurwijzen. En als buitenlanders geen Nederlands spre-ken. „Op een gegeven moment gaf een collega mijeen woordenboek Turks. Dan slaan bij mij de stop-pen door.” Racistisch is hij niet, zegt hij. „Ik heb eenSurinaamse collega: die eet boerenkool, die heeftzich aangepast.” En laatst was hij op kraamvisite bijeen Marokkaans gezin, ook aangepast. „Als hunzoon verkleed naar school moet, komt-ie verkleed.”

Een paar jaar geleden woonde Bonte enige tijd inde Goudse probleemwijk Oosterwei. Lawaai, afval,kleuters tot laat op straat en zijn vriendin werd kan-kerhoer genoemd waar hij bij liep. Bijna ging hijdoor het lint toen hij drie Marokkaanse jongens zit-tend op zijn auto trof. Hij zei: ‘Ga onmiddellijk vanmijn auto af’. „Maar ze gingen er niet af, want zevinden het heel normaal om op andermans auto tez i t t e n .” Toen hij ze in elkaar wilde slaan, stonden zeop en liepen weg.

Hij is terugverhuisd naar zijn geboorteplaats.Daar woont hij nu met zijn tweede vrouw, zijnzoontje en hun pasgeboren dochter. Als het niet ge-vaarlijk zou zijn voor de kinderen, hingen ze eenPVV-poster voor het raam.

Dat zijn dan onze leiders

Vrijwel alle twintig PVV-aanhangers ervaren eendiepe gezagscrisis. Jong of oud, ze beginnen overtweeverdieners die hun kinderen niet opvoeden, ge-brek aan respect voor leraren, politie, ambulance-personeel. In één adem schakelen ze over naar despelfouten van staatssecretaris Sharon Dijksma, hetgebrek aan uitstraling van premier Balkenende, dedikke Audi’s van de ministers Ter Horst en Van derHoeven en de „prietpraat ” van D66-leider Pechtold.Dat zijn dan onze leiders. Ze praten met een gehakt-bal in de mond, staren zich blind op protocollen enpapier, verstikken Nederland in regeltjes en zorgenvooral goed voor zichzelf.

Den Haag geeft het verkeerde voorbeeld, zeggenze, Wilders niet. Hij is liever dood dan monddood.Hij is recht voor zijn raap, duidelijk, standvastig eninteger. Hij betaalt zijn buitenlandse reizen zelf. Enhij gaat door, ondanks bedreigingen die ervoor zor-gen dat hij „zijn hele leven geen frikadelletje meerkan kopen op de hoek van de straat”, en ondanks debeslissing van het Amsterdamse Hof hem te vervol-gen om zijn uitspraken over moslims. „Ik was daarzo kwaad over. Toen ben ik hem gaan volgen”, zegtde zestigjarige salarisadministrateur Jan Ashof. „Ikstem op hem om de gevestigde partijen een loer ted r a a i e n .”

onderzoek achterban Geert Wilders

Rotte appels uit de mand pikken

De meeste PVV-aanhangers hopen vurig dat Wildersgaat regeren. Ze weten dat hij dat samen met anderepartijen zal moeten doen, maar dat geeft niet. DePVV zal een „breekijzer ” zijn. Joris van den Oetelaar,een 25-jarige manegehouder uit Noord-Brabant, va-der van twee zoontjes: „Als hij maar 10 of 20 procentvoor elkaar krijgt van wat hij wil, ben ik tevreden.Want nu gebeurt er niks.”

Wat moet Wilders als eerste doen? Een immigra-tiestop, zegt Van den Oetelaar zonder aarzelen. „Endan de rotte appels uit de mand pikken. Mensen meteen crimineel verleden: weg. Mensen die de taal nietwillen leren: weg. Die komen alleen maar profite-r e n .” Met de opbrengst van de gedaalde immigratiewil Van den Oetelaar de belastingen verlagen ensnelwegen aanleggen.

Kritiek op Wilders hebben de aanhangers nauwe-lijks. Of het moet zijn dat hij overdrijft met de islam,soms te grof in de mond is, zijn partij te veel in eigenhand houdt, zich te nadrukkelijk opstelt als slacht-offer van de gevestigde partijen. Zijn anti-islamfilmFitna viel tegen, maar publicitair vonden ze het een„meesterzet ”. Wilders betrad als politicus het we-reldtoneel. Het effect is wat telt. Student MatthijsFranken: „Politiek is een publiciteitsshow gewor-den. En Wilders is een raspoliticus.”

Aanhangers die een PVV-bijeenkomst bezochten,waren diep onder de indruk. „Er was een heel fijnesfeer ”, zegt Henk Dost (62), die drie bijeenkomstenaf ging. Zijn vrouw Nella (59): „Je kon hem alles vra-gen, hij kwam gewoon bij je.” Het viel vrachtwagen-chauffeur Jack Poelman wel op dat sommige bezoe-kers vooral staande ovaties gaven als het over de is-lam ging. Als de zorg aan bod kwam, gingen ze metelkaar zitten praten. „Dat vond ik zo goedkoop.”

Bart Willemsen bezocht de allereerste bijeen-komst in Waddinxveen. De buurt was afgezet. Bui-ten stonden overvalwagens, paarden, ME’ers methelmen. Bezoekers moesten zich legitimeren, wer-den een paar keer gefouilleerd en uitgescholdendoor demonstranten. Voor fascist.

Willemsen had een vriend meegenomen die geenPVV stemt. Wilders pakte het slim aan, zegt dievriend, als hij aanschuift bij het interview. „Hij lieteerst de zaal vragen stellen zodat hij wist wat we wil-den horen. Daarna kon hij ons naar de mond praten.”

Maar dat heeft Bart Willemsen heel anders erva-ren. „Geert Wilders luistert eerst naar de mensen enpraat dan pas over beleid”, zegt hij. „En wat hij zei,was glashelder. Daar krijg je geen speld tussen.” <

�� Reacties naar weekblad@nrc.nl of via hetWeekbladforum op nrc.nl/nrcweekblad

…OF VALT HET VOOR MIJEIGENLIJK ALLEMAAL WEL MEE?

KIJK OP ABNAMRO.NL/UPDATE EN MAAK EEN AFSPRAAK

MET EEN UPDATE GESPREK WEET U WEER PRECIESHOE U ER FINANCIEEL VOOR STAAT

Links, dat is ‘meer doen voor een junk die in degoot ligt dan voor de keihard werkende man’

Derk Boswijk: ‘Toen ik inde klas zei dat ik christe-lijk ben, werd ik bijna ge-stenigd.’

onderzoek P VV-achterban

Joris van den Oetelaar:

‘Mensen die de taal nietwillen leren: weg. Diekomen alleen maar pro-fiteren.’

>

Etienne van

H e e rd e n

over JacobZuma en hetZuid-Afrik avan zijn jeugdpagina 4-5

C h ava n n e s

over deverkoop vanEssent;Lezer overdrama 30-04pagina 7

Brieven over

de onschuldvan ons land,stiefmoeder s,een nazi-atleeten Tibetpagina 9

Opinie & DebatNRC Handelsblad Zaterdag 9 mei & Zondag 10 mei 20 09

En verder

De stelling van Stefaan Vanden Bogaert: de 6+5-regel inhet voetbal heeft weinig kansvan slagen; Ellian overlachende bergmannenpagina 10-11

Het is

lariekoek om

anno 2009 te

beweren dat

de dodelijke

Spaanse

grieppandemie

uit 1918 zich

kan herhalen,

s ch r ij f t

Miquel

E k k e l e n k a m p.

Toen was er

geen penicilline.

En men stierf

niet aan de

griep, maar

aan

longontsteking .

MiquelEkkelenkamp

Arts-microbioloog

verbonden aan het UMC

U t r e ch t .

Auteur van columns en

romans onder de naam

Bulnes. Hij schrijft dit

artikel op persoonlijke titel.

De Mexicaanse rege-ring die het landplatlegt, de Egypti-

sche die een kwart miljoenvarkens begint te ruimen, dievan Hongkong die hele ho-tels in quarantaine plaatst, deNederlandse minister vanVolksgezondheid die een or-der plaatst voor 34 miljoenvaccins. Er is nogal wat pa-niek, lijkt het wel.De onnodig angstige tot vol-

slagen waanzinnige reactiesvan overheden op de Mexi-caanse griep zijn materiaalvoor een klucht op zich, maarhier wilde ik vooral het aanja-gen van de paniek door de ex-perts ter discussie stellen.Sinds op 17 april een enigs-zins afwijkende versie vanhet influenzavirus H1N1werd ontdekt, doen allerhan-de mediavirologen opnieuwde meest apocalyptische

Griephype

Vervolg G ri e p hy p e : pagina 2

2 O P I N I E & D E B AT N R C H A N D E L S B L A D

2Z AT E R D A G 9 M E I & Z O N D A G 10 M E I 2 0 0 9

O P I N I E & D E B AT N R C H A N D E L S B L A D 3Z AT E R D A G 9 M E I & Z O N D A G 10 M E I 2 0 0 9 3

van de twintigste eeuw snel en wereldwijdverspreiden door een combinatie van migra-tie en verstedelijking in Afrika, de ontwikke-ling van extreem promiscue, internationalehomoseksuele circuits in West-Europa en deVS en de verbreiding van medische technolo-gie: het gebruik van de injectiespuit en de op-komst van grootschalige bloedvoorzienin-gen. Sars maakte gebruik van de luchtwegenen legionella spon goed garen bij de expansievan het moderne sanitair.

Ook klimaatfactoren spelen een rol bij deverspreiding van ziekten. Stijgende tempera-turen veranderen het leefgebied van malaria-muggen en dus de verspreiding van malaria.Cholerabacteriën blijken in een soort winter-slaap te overleven in koud zeewater. Ze hech-ten zich aan plankton en kunnen zich op diemanier buiten menselijke gastheren langdu-rig handhaven. Opwarming van het watermaakt de slapende bacteriën weer wakker enactief. Aan de kust van Zuid-Amerika heeft destijging van de temperatuur van het zeewateronder invloed van warmwaterstromen in dejaren negentig geleid tot grote epidemieën.

Anders gezegd: in de infectieziektebestrij-ding heeft men te maken met een complexvan veelsoortige krachten. Het ligt niet in on-ze macht die ooit onder controle te krijgen.Sterker nog: in onze huidige, geglobaliseerdewereld zijn de krachten die de verspreidingvan ziekten bevorderen sterker geworden,waardoor infectieziekten wereldwijd weer devoornaamste doodsoorzaak zijn geworden.

Anders dan zo’n veertig jaar geledenwerd gedacht, zal het boek der infec-tieziekten nooit worden gesloten.

Naast al het genoemde bestaat daar nog eenlaatste, onverbiddelijke reden voor. Die ligtin de principiële onontkoombaarheid vannieuwe problemen en onaangename verras-singen. Daarvoor bestaan twee bronnen, eenecologische en een biologische.

De eerste heeft betrekking op de openingvan nieuwe ziektereservoirs als gevolg vanonze interacties met de dierenwereld. Aller-lei ingrepen van mensen in hun natuurlijkeomgeving vergroten of verkleinen het leefge-bied van dieren waardoor nieuwe raakvlak-ken tussen de mensen- en de dierenwereldontstaan die nieuwe kansen kunnen biedenvoor de uitwisseling van ziektekiemen. Allenieuwe ziekten en plagen die recent voorbij-kwamen – ebola, aids, vogelgriep, sars, deziekte van Lyme – zijn stuk voor stuk afkom-stig uit de dierenwereld. Dat ziekten van die-ren op mensen kunnen worden overgebrachtis op zich geen nieuw fenomeen – denk aan

in Nederland, overleden er 1.018 mensenaan, van wie 243 jonger dan 65. Nog steedsheel veel, en zeker reden tot het nemenvan maatregelen maar om het in perspec-tief te plaatsen: influenza veroorzaaktedat jaar minder dan 1 procent van de tota-le sterfte. (2). Als iemand eerlijk de geva-ren wil schetsen van een nieuwe grieppan-demie moet hij dus zeggen: „Een nieuwegrieppandemie is heel erg, want in zo’njaar kan in Nederland de sterfte in de leef-tijdsgroep 0 tot 65 toenemen van 0,275procent naar 0,277 procent.” Dit ís heelerg, maar ik vraag mij af of u er echt van inpaniek raakt of er een vakantie in Mexicoom afzegt.

Naast de misleidende verwijzin-gen naar het verleden wordt er,om de ernst van de situatie te ‘be-

w ij z e n ’, ook gegrossierd in matig gefun-deerde speculaties. Zo is er meermalengeroepen dat de huidige pandemische vi-russen (heel besmettelijk, maar weinig le-vensbedreigend) en de vogelgriep (heeldodelijk, maar je moet zo ongeveer kip-penuitwerpselen inhaleren om er ziekvan te worden) zich zouden kunnen sa-menvoegen tot een zeer besmettelijk énzeer dodelijk virus. Best leuk bedacht – enhet wordt verteld alsof iemand het ooit aleens heeft zien gebeuren – maar voorals-nog science fiction; niet bepaald een uit-gangspunt voor zinvol beleid.

Een dogma voor sommige virologen isook dat er perse ooit een nieuw subtypeinfluenza zal ontstaan dat een pandemiezal veroorzaken. Namelijk: H1N1 in1918, H2N2 in 1956 en H3N2 in 1968…Nou ja, dat is het dan ook meteen qua be-wijsvoering. Het enige wat we zeker we-ten, is dat we het de afgelopen 130 jaarvoor onze pandemieën met de drie voor-noemde subtypes hebben moeten doen.Het is niet uitgesloten dat dit überhauptde enige drie zijn die pandemisch kun-nen worden bij mensen, want H2N2 ver-oorzaakte vermoedelijk ook de pande-mie van 1889 en er zijn aanwijzingen datH3-virussen eind 19de eeuw al circuleer-den. Het wordt gelukkig scherp in de ga-ten gehouden, mocht het dogma waarblijken, dan weten we het meteen.

Alle maatregelen ten spijt lijkt het on-ontkoombaar dat ook de Mexicaansegriep zich gaat uitbreiden tot een ‘pande-mie’, een woord met een fatale bijklank,maar dat slechts aangeeft dat een infec-tieziekte zich over meerdere continentenheeft verspreid. We leven in een constan-te grieppandemie: afgelopen winter heb-ben vele duizenden van ons voor het eerstin hun leven, zonder enige beschermingdoor vaccinatie, influenza opgelopen.Dat alles zonder dat we ons er bijzonderdruk over maakten.

Wat influenza betreft zijn bezorgd-heid en waakzaamheid altijd vereist (ensoms zelfs ingrijpen), maar bij voorkeurgecombineerd met enige realiteitszin.Nu de enorme commotie een storm ineen glas water lijkt te worden en de maat-regelen van diverse overheden steedsmeer weghebben van een heel slechtegrap, rest ons slechts te hopen dat AbKlink zijn bestelling van 34 miljoen vac-cins nog kan annuleren. Anders wordthet straks naast een slechte grap ook nogeens een duur geintje.

(1) Morens e.a., Journal of Infectious

Diseases 2008, blz 962 en verder;

(2) www.statline.cbs.nl

Reactie Bas Heijne

De grote hoeveelheid reac-ties in het discussieforumop mijn column weer-spreekt meteen het meestopvallende punt van kri-tiek: dat er geen enkele rela-tie zou bestaan tussen deaanslag van Karst T. en „de

staat van Nederland”. Niemand zal bewerendat uitzinnige aanslagen en moordpartijenalleen aan Nederland zijn voorbehouden,maar feit is dat vooral in Nederland publie-ke, in de media zichtbare personen doelwitzijn. Wie dat celebrity-element niet onder-kent, zelfs bij een ogenschijnlijk ideologi-sche moord als die op Theo van Gogh, zietvolgens mij iets wezenlijks over het hoofd.Dit is een reactie op bijdragen op nrc.nl/discussie

Minder troepen, meer bloed

De inzet van artillerie, eengrof en onnauwkeurig wa-pen dat men in principe al-leen tegen ‘harde’ doelenzoals gebouwen en bunkersgebruikt, wordt bij gebrekaan andere middelen inge-zet tegen de Talibaan in Af-

ghanistan die zich veelal verschuilen in dor-pen. De inzet van artillerie, maar vooral ookhet luchtwapen, moet het gebrek aan troe-pen op de grond compenseren.De prijs hiervoor wordt betaald door de Af-ghaanse bevolking. Wil men de kans op bur-gerslachtoffers terugdringen, dan zijn in deeerste plaats meer grondtroepen noodzake-lijk. Immers, alleen met voldoende grond-troepen is men niet alleen in staat om de Ta-libaan effectief aan te pakken, maar kan menook door een permanente controle over hetgebied verhinderen dat Talibaan na verloopvan tijd weer terugkeren. Permanente ge-biedscontrole opent ook de mogelijkheidvoor wederopbouw en ontwikkeling.En daar wringt nu de schoen. De NAVO enandere gelijkgezinde landen zijn niet bereidom de noodzakelijke aantallen militairen televeren. Het gebrek aan grondtroepen ver-groot de afhankelijkheid van het luchtwa-pen en leidt er toe dat er niet alleen veel bur-gerslachtoffers vallen, maar ook dat de strijdtegen de Talibaan dweilen met de kraanopen is.De weigering van de Europese NAVO-lan-den om meer troepen te leveren ondermijntook hun invloed; immers, ook in het inter-nationale verkeer geldt: wie betaalt, bepaalt.Voorshands zijn dat de Verenigde Staten endat betekent dat de Amerikaanse aanpak –die vooral gebaseerd is op technische superi-oriteit, massaliteit en ‘overkill’ – de leidendestrategie is.Theo van den DoelVeiligheids- en defensiedeskundige

Pas op voor migrerende arts

Martin Buijsen (Opinie &Debat, 2 mei) vindt dat zwar-te lijsten voor zorgverlenerseen „vals soort veiligheid”bieden. Mij lijken ze wel eenaanwinst. Voor alle duide-lijkheid: deze lijsten zullende personalia bevatten van

de zorgverleners aan wie een bevoegdheids-beperking is opgelegd. Dus niet professio-nals die ‘een foutje’ hebben gemaakt, maarberoepsbeoefenaren die het zo bont hebbengemaakt, dat hun door de rechter een schor-sing of doorhaling is opgelegd.Verder vreest Buijsen dat op de lijsten wel-licht ook de namen zullen komen van de be-roepsbeoefenaren die ooit geschorst zijn ge-weest. Dat is niet het geval, zei ministerKlink (Volksgezondheid, CDA) tegen de Eer-ste Kamer. Maar er is een veel groter, onsland overstijgend probleem: de migrerenderotte appels onder zorgverleners die overalter wereld de kwaliteit van de gezondheids-zorg en de patiënt bedreigen.De controle op de kwaliteit van migrerendezorgverleners is momenteel zo lek als eenmandje. Zo bestaat er geen enkele waarborgdat zorgverleners die hier hun beroep ko-men uitoefenen, zich niet schuldig hebbengemaakt aan onwelvoeglijkheid. Toch moe-ten deze Europese landen elkaars beroeps-beoefenaren toelaten, want dat is een vereis-te van de Interne Markt. Zonder afdoendekwaliteitscontrole vormt dit een bedreigingvoor de patiëntveiligheid, in ons land en el-d e r s.Thijs van OrmondtTot 2005 werkzaam bij het ministerie van Volksge-zondheid, thans consultant.

�� Dit zijn fragmenten uit expertdiscus-

sies, te lezen via nrc.nl/expert.

voorspellingen. Miljoenen voorheenkerngezonde mensen zouden komen teoverlijden als dit virus zich verder ver-spreidt en het ‘een pandemie wordt’.H5N1 (de vogelgriep) is niet helemaal ge-worden wat ze ervan hadden gehoopt,dus misschien dat de Mexicaanse griepnog ergens toe leidt.

Trachten ze hun onderzoeksbudgettenop te krikken of hebben ze de film Out-break een paar keer te veel gezien? Wie zalhet zeggen? Opvallend is echter dat derampzalige voorspellingen vrijwel volle-dig zijn gebaseerd op speculatie en fanta-sie, en nauwelijks op feiten.

Eerst even influenza zelf. Dit is een vi-rus dat een doorgaans mild verlopendeluchtweginfectie veroorzaakt waarbijkoorts, hoestklachten en spierpijn op devoorgrond staan. Bij ouderen, mensenmet afweerstoornissen of met bepaalde

h a r t-/long-ziektenkan hete ch t e rnét dielaatste

tik zijn waaraan ze bezwijken – t ij d e n shet influenzaseizoen overlijden bijvoor-beeld significant meer mensen aan hart-infarcten – en daarom worden deze groe-pen elk jaar gevaccineerd. Af en toe over-lijdt een verder gezond persoon aan influ-enza; bijna altijd doordat de griep gecom-pliceerd wordt door een longontstekingmet een bacterie. Sterfte puur en alleendoor het virus komt bijna niet voor.

Het beeld van influenza dat de laatsteweken in de media wordt geschetst, is ech-ter een stuk dramatischer. Regelmatiggrijpen de mediavirologen zelfs terug opde promotioneel succesvolste influenza-uitbraak ooit: de Spaanse griep van 1918.Ik citeer Neerlands bekendste viroloog bijPauw & Witteman: „Als je kijkt in 1918… wa ter toen speelde, is eigenlijk precies hetzelf-de als wat we nu zien. Daar zijn toen 50 tot100 miljoen mensen aan overleden.”

Wat een lariekoek!Het vereist een hoop lef om de situatie

anno 2009 gelijk te stellen aan die van1918, toen nota bene nog onbekend waswat de griep veroorzaakte en mensen mas-saal bijeenkwamen in kerken om te bid-den voor herstel (zodat ze elkaar meteenlekker konden aanhoesten). De hygiëni-sche omstandigheden waren beroerd, dewereldbevolking was uitgeput en onder-voed door de Eerste Wereldoorlog, en hetallerbelangrijkste in deze context: peni-cilline bestond nog niet. Tv-virologen ver-zwijgen dit doorgaans, maar meer dan 95procent van de slachtoffers van de Spaansegriep overleed niet aan de griep zelf. Zeoverleden aan de beruchtste complicatieervan: een longontsteking met een bacte-rie. (1). Dit is tegenwoordig uitstekend tebehandelen met penicilline (mits je er optijd bij bent) en hierdoor is ‘het Spaanse-griepscenario’ definitief iets uit het verle-den, net als de zwarte dood en opgegetenworden door een sabeltandtijger. Iemanddie 1918 als schrikbeeld gebruikt, heeft dezaken niet meer helemaal op een rijtje.

Een serieus worstcasescenario is de Hong-kong-griep van 1968, toen een niet eerdergevonden subtype influenza A, de zoge-noemde H3N2-variant, uitbrak. In 1969,het jaar dat deze griep het hardst toesloeg

Hopelijk kan minister Klink zijnbestelling van 34 miljoen vaccins

nog annuleren: ze zijn onnodig

E x p e rt d i s c u s s i e

Be

eld

: R

is &

Co

lett

e

Virologen hebben weinigbewijs voor ontstaan vannieuwe pandemiesoorten

Infectieziektenkomen weer terug

Vervolg G ri e p hy p e van pagina 1

Anders dan zo'n veertig jaar terugwerd gedacht, wordt het boek der

infectieziekten nooit gesloten

pest, miltvuur, hondsdolheid. Wel nieuw isde schaal waarop tegenwoordig in sommigeregio’s in China en Indonesië mensen enpluimvee dicht opeen leven, waardoor dekans op het ontstaan van nieuwe pande-mieën toeneemt.

De meest besproken dreiging is een griep-pandemie, veroorzaakt door een vogelgriep-virus dat zodanig is aangepast dat het vanmens op mens overdraagbaar is geworden.Het werd deze keer iets anders, een Mexi-caans product van vooralsnog onduidelijkeherkomst: het virus is een knutselwerk waar-in sporen van mensen-, varkens- en vogel-griepvirussen zijn aan te treffen.

Een tweede bron van verrassingen ligt be-sloten in de veranderlijke aard van de micro-organismen zelf. Hun belangrijkste wapen inde strijd om het bestaan is hun genetischeflexibiliteit: de snelheid en slordigheid waar-mee ze zich vermenigvuldigen. Door muta-ties en kopieerfouten ontstaan lukraak enaan de lopende band nieuwe varianten. Demeeste daarvan zijn geen lang leven bescho-ren, maar er kunnen ook levensvatbareexemplaren tussen zitten, waaruit zich nieu-we stammen kunnen ontwikkelen. De komstvan antibiotica heeft de selectiedruk op bac-teriën geweldig opgevoerd, waardoor deze inde afgelopen vijftig jaar meer geëvolueerdzijn dan in de millennia die eraan vooraf gin-gen. Door resistentievorming zullen zij opden duur ontsnappen aan het bestaande arse-naal geneesmiddelen. Wat betreft hun veran-derlijkheid zijn de verwekkers van aids, ma-laria en griep speciaal berucht. Tot op hedenis het niet gelukt tegen deze instabiele ziek-teverwekkers afdoende vaccins te ontwikke-len.

Wat staat hier tegenover? Evolutionair ge-sproken niets van enige betekenis. Vergele-ken met de omloopsnelheid in de microwe-reld is de menselijke reproductie van een on-metelijke traagheid, veel te traag om van eni-ge betekenis te zijn. De aanpassing van men-sen aan hun kleine belagers verloopt ook nietvia mutaties of genetische recombinaties,maar via het afweersysteem en dat gaat hoog-uit een mensenleven mee. Ouders die im-muun zijn voor de klassieke infectieziektenkrijgen nageslacht dat gewoon weer vatbaaris. Elke generatie moet zich opnieuw wape-nen, door zelf de ziekte door te maken of zichte laten vaccineren. Dat is niet erg efficiënt invergelijking met de genetische aanpassing inde microwereld.

In de strijd tegen infectieziekten schiet demenselijke biologische machinerie duidelijktekort. Of wij het op de lange duur gaan red-den, hangt dan ook af van andere middelen:nieuwe medicijnen en vaccins, kennis en ver-nuft. De microbioloog en NobelprijswinnaarJoshua Lederberg voorspelde al dat de toe-komst van mens en microbe zich zal ontvou-wen als een spannende thriller onder de titelOur Wits Versus Their Genes.

Annet Mooij

Socioloog. Auteur van onder meer ‘De onzichtba-re vijand. Over de strijd tegen infectieziekten’.

Het lijkt erop dat we wat betreft deMexicaanse griep met de schrik zul-len vrijkomen, maar de plotselinge

verschijning ervan onderstreept hoe dan ookde menselijke kwetsbaarheid voor nieuwevirusinvasies. De zegeningen van de infectie-bestrijding – riolering, schoon drinkwater,m a s s avaccinatie, antibiotica – hebben de ge-varen drastisch ingedamd. Maar verdwenenzijn ze niet, al zag het daar een tijd lang welnaar uit.

Omstreeks 1950 waren infectieziekten vandoodsoorzaak nummer één veranderd in eenonbeduidende restcategorie. De rooskleurigetoekomstvisioenen bereikten een hoogte-punt in 1967, toen de hoogste medische auto-riteit in de Verenigde Staten, surgeon generalWilliam H. Stewart, officieel meedeelde datde strijd tegen infectieziekten wel zo’n beetjewas gestreden. Het boek kon worden geslo-ten, de epidemieën van besmettelijke ziektendie de wereld zo lang hadden geteisterd, be-hoorden tot het verleden. Hier en daar viel ernog wat op te ruimen, maar het grote werkwas gedaan.

Sinds de jaren tachtig is dit optimisme ge-logenstraft. Definitieve zeges bleken in de in-fectieziektebestrijding maar weinig te boe-ken. Het is zelfs twijfelachtig of de enigeoverwinning tot nog toe, op de pokken, ooitgeëvenaard zal worden. De uitroeiing vaneen ziekte is aan allerlei condities gebonden:er moet een vaccin zijn dat blijvende immu-niteit verschaft, er mogen geen gezonde vi-rusdragers rondlopen die het virus zonderhet te weten verder kunnen verspreiden en ermogen ook geen virusreservoirs in de dieren-wereld zijn, zoals bij veel ziekten het geval is.Polio en mazelen voldoen aan die eisen. Destrijd tegen de polio is het verst gevorderd,maar nog altijd niet gestreden en het is zeerde vraag of dat punt ooit bereikt zal worden.

In de strijd tegen infectieziekten is iederevooruitgang voorwaardelijk; als er uit de af-gelopen decennia één les is te trekken, dan ishet deze. De grote plagen uit het verleden le-ken onder controle, maar ziekten als malaria,cholera en tuberculose zijn inmiddels nietmeer op de terugweg, maar op de weg terug.Armoede, massamigratie, falende bestrij-ding, de funeste invloed van de aidsepidemie– het zijn stuk voor stuk factoren die de ver-spreiding van ziekten in de kaart hebben ge-speeld en zullen blijven spelen, maar het zijnniet de enige. Malaria won, net als veel ande-re ziekten, terrein door de geweldige toena-me van het reizigersverkeer door de lucht.Het aidsvirus kon zich in het laatste kwart

Mijn eerste kus

Op 29 april 1972 werd ik door mijn oudstebroer Moha in Lille, Frankrijk op de busgezet naar Nederland. Ik was eenentwin-tig jaar. Ik had een klein reiskoffertje bijme. Daarin zaten al mijn bezittingen: tweewitte overhemden, wat ondergoed en eenvan mijn twee pakken. Het andere had ikaan.

Ik moest van Moha weg uit Frankrijk.Hij zei dat als ik langer in de mijnen zouwerken mijn longen kapot zouden gaan.Net als die van hem. Moha zei dat het werkin Nederland schoner was. En hij zei ookdat Nederlanders aardiger zijn dan deFransen. Die scholden ons vaak uit voor‘vieze Arabieren’.

Twee jaar heb ik in Lille gewoond enniets van de stad gezien. Mijn dag zag er zouit: huis-kolenmijn-huis. Het deed mij

dan ook niets toen ik het verliet.De bus kwam aan op het Amstelstation

in Amsterdam. Toen ik uitstapte, zag ikdat Moha gelijk had; alles was schoner.Alsof er een groot tapijt over de hele stadwas uitgerold. En de mensen die op het ta-pijt liepen, keken vriendelijk. Ik dacht:Driss kan zich hier thuisvoelen.

Op het busstation werd ik plotselingdoor een vreemde omhelsd. Even dacht ikdat zoiets hier normaal was. Toen hij mijlosliet, keek ik naar zijn gezicht. Hij hadeen grote bos krullen en dikke wangen.Zijn kleren waren vol kleuren. Opeenssprak die jongen in mijn moedertaal.„Herken je mij niet meer, jij kleine kloot-zak? Ik ben het, je grote neef Mustapha.”

Ik herkende hem inderdaad niet. Het le-ven hier had hem veranderd. In ons dorpwas hij klein en mager. Hier leek hij wel zogroot en stevig als een paard.

Mustapha nam mij mee naar een pensi-on vol met dorpsgenoten. In de tram daarnaartoe hoorde ik voor het eerst Neder-lands. Het klonk alsof ze de hele tijd pro-blemen met hun keel hadden. De woordenkwamen er met moeite uit.

Ik vroeg aan Mustapha of hij de taal

sprak. „N a t u u r l ij k ”, zei hij. „En na eenpaar Heinekens jij ook.” Ik wist niet wathij bedoelde. Was Heineken een soortschool? Ik zou er die nacht nog achterko-men.

In het pension zag ik veel familie envrienden van het dorp terug. Ze zagen erallemaal uit als Mustapha. ’s Avonds atenwe couscous, dat had ik al drie jaar niet ge-geten. Daarna wilde ik gaan slapen, ik wasmoe van de reis. Maar Mustapha zei:„Kom, we gaan Nederlands leren.”

We gingen naar een café. Het was eenkleine ruimte met weinig licht. We namenplaats aan een tafeltje. Mustapha besteldebij een blonde vrouw. Ik nam een slok enproefde iets bitters.

„Dit is Heineken”, zei Mustapha. Aanhet eind van de nacht kon ik inderdaad Ne-derlands praten.

De blonde vrouw zat bij mij op schoot enik vertelde haar over mijn leven. Ze kniktede hele tijd en aaide over mijn krullen.Plotseling drukte ze haar lippen op mijnmond. Mijn eerste dag in Nederland en deeerste kus in mijn leven.

Driss Tafersiti

‘Was Heineken een soort school? Ik zou er die nacht nog achterkomen.’ Illustratie Cyprian Koscielniak

Driss Tafersiti kwam op zijn 21stenaar Nederland als Marokkaansegastarbeider. Hij woont hier nogsteeds. In dit wekelijkse feuilletonkijkt hij terug op zijn leven alseerste generatie gastarbeider.

Feuilleton D ri s s

B O E K E N N R C H A N D E L S B L A D 7V R I J D A G 3 1 J U L I 2 0 0 9 76 B O E K E N N R C H A N D E L S B L A D

6V R I J D A G 3 1 J U L I 2 0 0 9

I N T E R V I E W F A N TA S Y

BedrijfsdeskundigeJeroen Smit over hetwerken aan zijnsuccesvolle boek‘De Prooi’, overinkomens en moresvan topmanagers, overhun haantjesgedrag,hun netwerk enhebzucht

‘Sla die topmannen met een stuk hout op hun kop’

Jeroen Smit Foto Vincent Mentzel

Jeroen SmitIn februari 2004 publiceerde Jeroen Smit,die aan de Rijksuniversiteit Groningenwerd opgeleid tot bedrijfskundige, zijneerste boek, Het Drama Ahold, over het bij-na-faillissement van Ahold. Ahold was bij-na ten onder gegaan door fraude, slechtmanagement en onvoldoende toezicht. Je-roen Smit analyseerde hoe het zo ver hadkunnen komen in zo’n populair bedrijfmet zo’n alom bewonderde bestuursvoor-zitter, Cees van der Hoeven. In een recensiein NRC Handelsblad werd het boek ‘meesle-pend en onthullend’ genoemd. Er werden32.000 exemplaren van verkocht.In 2003, het jaar voordat het Ahold-boekverscheen, had Smit zijn baan als hoofdre-dacteur van het financieel-economischetijdschrift FEM/De Week opgegeven. De bes-te beslissing die hij had kunnen nemen,zegt hij. O nee, de beslissing om journalistte worden, in 1989, was nog beter. Het levendat hij daarvoor leidde, als junior-consul-tant bij een managementadviesbureau,vond hij „nogal droevig” – ondanks de lea-se-auto en de hoge beloning.Nu is hij een zzp’er, een zelfstandige zon-der personeel, met een kantoortje van zesvierkante meter. Een deel van het geld dathij met Het Drama Ahold verdiende, inves-teerde hij in zijn boek over ABN Amro. Nudat zo’n succes is, zegt hij, verdient hij goedmet lezingen geven en dagvoorzitter zijn.

Het Drama Ahold (Balans, 349 blz. €10,-)

De Prooi (Prometheus, 446 blz. € 19,85)

�� Lees recensies van Jeroen Smits werk opn rc b o e ke n . n l

Gek opde Edda

J.R.R. Tolkien: De legende van Sigurd enGudrún. Bezorgd door Christopher Tolkien.Vertaald door Piet Verhagen en Renée Vink.Mynx, 378 blz. € 24,95

‘V an S ch a t e i l a n d werd ik niet warm ofkoud’, schreef J.R.R. Tolkien in zijnbefaamde essay ‘On fairy stories’

(1939) over de leeservaringen in zijn jeugd.‘Verhalen over de roodhuiden waren beter:daar had je […] vreemde talen, een vluchtigeglimp van een archaïsche manier van leven enbovenal wouden. Maar het land van Merlijnen Arthur was nog beter, en het allerbeste washet naamloze noorden van Sigurd en de Völs-ungen en de vorst aller draken’.

Dat deze fascinatie hem later inspireerdetot zijn fantasyromans The Hobbit en The Lord

of the Rings en hem als Oxfords hoogleraarOudengels (en Oudnoors) vormde, is bekend.Maar tot voor kort wist niemand dat hij,geïnspireerd door de noordelijke mythologiezoals opgeschreven in de Edda en de13de-eeuwse Völsunga Saga, daadwerkelijktwee verwante gedichten van samen ruim 500strofen schreef. Zijn zoon Christopher (84),indertijd hoogleraar Engels en tegenwoordigredacteur van zijn vaders postuum versche-nen werk, heeft het tussen 1920 en 1930 inmodern Engels geschreven ‘nieuwe lied vande Völsungen’ en ‘nieuwe lied van Gudrún’bewonderenswaardig nauwgezet en uitge-breid geredigeerd, gebundeld, en alsnog uit-gegeven als De legende van Sigurd en Gudrún.

Dat een lang heldendicht veel In de ban van

de ring-fans wellicht zal afschrikken, accep-teert Christopher volledig. Dit werk, schrijfthij, ‘is bedoeld als een presentatie en verslagvan zijn [Tolkiens] opvattingen, in zijn eigentijd, over een literatuur die van groot gewichtwas voor zijn eigen denken’. Het is dus een ei-genzinnige interpretatie van oude heldensa-gen, die volgens Christopher qua geest en in-tentie geheel losstaat van het verhaal over devervloekte ring van macht en van Siegfrieds

en Brünnhilde’s noodlottige liefde, zoals be-kend uit Wagners operacyclus Der Ring des Ni-

belungen (1876).Uit een bijgevoegd, boeiend college over de

‘Oudere Edda’, dat Tolkien als gepassioneerdwetenschapper kenschetst, blijkt hoezeer hijbevangen was door ‘de bijna demonischeenergie’ van de Eddaïstische poëzie en dat hetvoelen daarvan ‘een van de grootste geschen-ken is’ die de Edda-gedichten je geven.

Tolkiens legende veroorzaakt helaas geen‘s ch o k e f f e c t ’: een complicerende factor is hetOudnoorse metrum dat Tolkien handhaafde.Maar dat de korte, krachtige, allitererendehalve versregels je – in het Engels en het daar-naast afgedrukte volgzaam vertaalde Neder-lands – je toch meevoeren naar het mysterievan het noorden, is onontkoombaar.

Tolkiens ‘legende’ over Sigurd ( ’t zaad vanVölsung/ held der helden/ hoop van Odin) diede draak Fafnir doodt, Fafnirs vervloekteschat meeneemt, Brynhilds liefde verovert,haar verraad door Gudrún te huwen en Gud-rúns verraad door Brynhild te minnen, énover Gudrún die – na Sigurds en Brynhildsdood – Hunnenvorst Atli trouwt, waanzinnigwordt en de ondergang van de Nibelungeninluidt (interessant is de parallel die Chris-topher trekt met de verwoesting van hetBourgondische Rijk door de Hunnen in 437),is niet het toegankelijkste, maar wel hetpuurste Tolkien-boek. Doorwrocht en oor-spronkelijk commentaar gaat verrassend sa-men met een klassiek heldendicht over de tra-gische gevolgen van hebzucht en machtswel-lust: ‘Zo vergaat glorie/ en goud verbleekt,/op gedruis en geraas/ daalt nu de nacht./ Ver-heft uw harten,/ heren en maagden/ om ’t liedvan leed/ uit verleden eeuwen’.

MIRJAM NOORDUIJN

De korte, krachtigeallitererende versregels

voeren je naar het mysterie

Een mooischrijver wil JeroenSmit (Deventer, 1963) niet zijn.Waarom zou hij? Zijn boekDe Prooi over de ondergang vanABN Amro – 160.000verkochte exemplaren – lag inde winkel toen ING en Fortisook bijna ten onder gingen, inoktober 2008, en mensen graagwilden lezen hoe de door trotsverblinde bankiers zichzelf tenval hadden gebracht. Voor hemliever een acht en precies op hetgoede moment dan een negen,maar te laat. Toch werd hetboek in NRC Handelsblad

‘u n p u t d ow n a b l e ’ genoemd.De Volkskrant sprak van een‘onthutsend’ beeld van dezelfzucht en arrogantie van degewezen topmannen.

JANNETJE KOELEWIJN

W anneer bedacht u dat u een boek

over ABN Amro wilde schrij-

ven?

„Toen ABN Amro zou gaan fu-seren met Barclays, in april 2007. Hoe is hetmogelijk, dacht ik, dat zo’n icoon ophoudt tebestaan? ABN Amro, dat was van ons, zoietsals Albert Heijn, Appie Happie. Nu verdweenhet gewoon. Wat was er misgegaan? Waar enwanneer was het bestuur van de bank de re-gie kwijtgeraakt?”

En toen?

„Ben ik gaan bellen.”

Wie als eerste?

„Dat zeg ik niet. Ik heb met 133 mensen ge-sproken, maar ik zal nooit hun namen noe-men. Dat heb ik hun beloofd.”

Wa a r o m ?

„Omdat mensen vrijuit moeten kunnenspreken. Zo had ik het voor mijn boek overAhold ook gedaan en zo heb ik het nu weergedaan. Ik schrijf vanuit de positie van de al-wetende verteller. Al die mensen hebben huneigen waarheid. Als je die waarheden op el-kaar legt, blijft er een waarheid over waar demeeste mensen zich in herkennen.”

Hoe kreeg u mensen zo ver om met u te praten?

„Ik begon bij de oud-bestuurders...”

Jan Kalff? Rob Hazelhoff? Roelof Nelissen?

„Die generatie. Mensen die al enige afstandhadden, maar nog goed geïnformeerd warenen een langere periode konden overzien.Waar het verhaal zou eindigen, was wel dui-delijk. Maar waar was het begonnen? Hethielp dat veel van die mensen zeer geëmotio-neerd waren over wat er gebeurde. Het washun legacy, hun nalatenschap, hun leven. Enhun opvolgers maakten de boel kapot.”

Waarom wilden ze die emoties met u delen?

„Ze hadden het Ahold-boek gelezen en daar-in stond hoe belangrijk ABN Amro voorAhold was geweest. Toen Ahold faillietdreigde te gaan, werden de vriendjes bij de

bank gebeld. Ahold is gered door het old boys

network. Dus als ik belde, dan zeiden ze: o, ja,Smit, Jeroen Smit, nou, komt u maar eensl a n g s. ”

Is het jammer, dat dat ‘old boys network’ verlo-

ren gaat?

„Tja... jammer... Voor een deel wel, ja. Ikdenk dat een land niet zonder informele con-tacten tussen mensen met invloed kan. Eenvan de redenen dat we zo in de puree zitten,is dat de relaties tussen mensen in Den Haagen mensen in het bedrijfsleven zo dun zijn.Aan de andere kant, dat totale gebrek aan di-versiteit, al die witte Hollandse mannen vantussen de vijftig en zestig die dachten de we-reld te kunnen veroveren, dat is ook een oor-zaak van de problemen nu.”

Goed, u zat daar. En dan?

„In het begin weet je niets. Ja, van tevorenlees je veel. Je strijkt je overhemd, je neemteen appeltaartje mee. Maar in het begin benje geen echte gesprekspartner. Het werdspannend toen ze met elkaar over mij begon-nen te praten. Toen ontstond er een heel an-dere dynamiek. ‘Pietje zal wel niet zo’n posi-tief verhaal over mij hebben verteld en datwil ik graag rechtzetten.’ Op een gegevenmoment waren mensen blij als ik hen belde.Ik heb maar drie of vier keer een nee gekre-gen.”

U kwam steeds meer boven hen te staan?

„Ik zei nooit dat Pietje dit en dat gezegd had,maar wel: ik heb gehoord dat u... Ik kon opeen gegeven moment aan iemand uitleggenwaarom hij geen lid van de raad van bestuurwas geworden.”

En toen?

„Rode vlekken in zijn nek.”

En dan dacht u?

„Dat ik echt iets aan het blootleggen was. Alsmensen merken dat jij dingen weet die zijniet weten, zijn ze geneigd om jou dingen tevertellen die jij niet weet. Stapels documen-ten gaven ze mee, om hun punt maar te kun-nen maken. Er waren trouwens mensen – eenuitzonderlijke categorie – die in staat warenom ook naar zichzelf te kijken.”

En die zeiden?

„Dat ze hoogmoedig waren geweest, arro-gant, te veel met zichzelf bezig en niet met deklant.”

U blijft altijd ‘u’ zeggen tegen de mensen met

wie u spreekt?

„Ja. Het klinkt zo raar, ‘je’ en ‘j ij ’. Ongepast.Er moet een professionele afstand blijven.Anders lijkt het net of je samen met iets bezigbent. Ik sta in principe tegenover de mensenmet wie ik spreek.”

Kreeg u een hekel aan de mensen met wie u

sprak?

„Nee, nee. Het waren interessante, slimme,gepassioneerde mensen. Het was één grootavontuur om aan het boek te werken. Maargoed ook, want je maakt jezelf hartstikkekwetsbaar door dat perspectief van de alwe-tende verteller. Als mensen na de verschij-ning van het boek hadden gezegd dat er nietsvan klopte, dan was het weg geweest. Maardan had ik in elk geval wel een mooi jaar ge-had.”

Begrepen ze u? Een zelfstandig werkend jour-

nalist die maar moest zien of het wat zou wor-

den?

„Ze vroegen wel hoe ik mijn geld verdiende.Dan zei ik dat ik een eenpitter was, en dat zedit moesten zien als een investering. ‘O, ja, ubent dus eigenlijk ondernemer.’ Een soortkunstenaar. Daar hadden ze wel sympathiev o o r. ”

Uit de mond van mensen die zelf zoveel verdie-

nen klinkt het ook neerbuigend.

„Het voordeel was dat ik niet meedeed inhun ratrace.”

En u dacht: ik heb in mijn boek toch het laatste

woord?

„Zo voel ik het niet en ik ben ook totaal nietcynisch over de wereld die ik beschrijf. Hetzijn eenzame mensen. Iedere keer maar weerroepen dat de lucht blauw is, ook al is die he-lemaal niet blauw. Ik doe ook niet mee aan

die discussies over hebzucht van bankiers. Ie-dereen is hebzuchtig. Het transparant ma-ken van de inkomens van bestuurders is hetdomste wat we hebben kunnen doen. Vanafdat moment wisten ze van elkaar wat ze ver-dienden. En het is onverdraaglijk als een an-der meer verdient dan jij, terwijl jij vindt datje je werk beter doet. Maar geld is niet waar-door deze mensen primair gedreven worden.Ze willen iets nalaten. Het gaat hen om hunlegacy.”

Daar gaat het u ook om?

„Absoluut. Cees Nooteboom zei het al: schrij-ven is uitgestelde sterfelijkheid. IJdelheid ismij niet vreemd en ik geniet van de aandachtdie ik nu krijg, van de impact van mijn boek.Veel bestuurders van ABN Amro zitten nuthuis. Ze worden nergens meer voor ge-vraagd. Dat is hun grote verdriet.”

Ze zijn nobody’s geworden?

„In elk geval tijdelijk. Ik hoop dat MichielMeurs [voorheen de financiële man vanAhold, veroordeeld wegens fraude, red.] enRijkman Groenink [voorheen de bestuurs-voorzitter van ABN Amro, red.] over enigetijd weer ergens commissaris kunnen wor-den. Ze zullen het fantastisch doen. Ze heb-ben zelf ervaren hoe trots kan omslaan inblinde trots, hoe hoogmoed voor de valkomt, hoe gevaarlijk het is om alleen nog tegeloven in je eigen waarheid. In goed functi-onerende besturen worden altijd meer waar-heden gezien. Daarom kom ik steeds weeruit bij het thema diversiteit. In besturenwaarin ook vrouwen en mensen uit andereculturen zitten, is meer gedoe en de vergade-ringen duren langer. Maar er zijn ook meerchecks and balances.”

Wat voor bestuurders zelf niet prettig is.

„Toch moeten ze minimaal een keer perweek met een stuk hout op hun kop wordengeslagen. Ze moeten te horen krijgen dat zegewoon werknemer zijn en dat zonneko-ninggedrag niet getolereerd wordt.”

En verder?

„Moet er een wet komen die bepaalt dat overtien jaar 40 procent van de besturen uit vrou-wen bestaat, net als in Noorwegen. Bottom up

gaat het nooit lukken. Als mannen de keuzehebben, kiezen ze altijd een man, een kloonvan zichzelf. Ik begrijp het wel, want eenman snappen ze. Het is comfortabel. Dus hetmoet top down geregeld worden. ‘Ja’, zeggenvrouwen dan, ‘word ik nou benoemd omdatik een vrouw ben?’ Natúúrlijk worden zedaarom benoemd. EU-commissaris Mede-dinging Neelie Kroes zei dat het met LehmanBrothers nooit zo was afgelopen als het Leh-man Sisters was geweest. En kijk naar hettv-programma Deal or No Deal – vrouwen zijndaar veel beter in. Als zij 30 procent kans opeen ton maken en ze krijgen een bod vantienduizend, dan kiezen ze voor die tiendui-zend. Mannen niet, die willen die ton, wanthun vriendin zit op de tribune, of hun con-current, en die zullen ze eens een poepie la-ten ruiken. Voor hen is het de dood of de gla-diolen.”

Vrouwen zijn in grote aantallen arts of rechter

geworden zonder dat er een wet aan te pas

kwam.

„Maar dan heb je het over inhoudelijkwerk.”

Besturen is niet inhoudelijk?

„Heel veel is haantjesgedrag en dat moet erallemaal uit. Dan zijn die werkweken vantachtig uur ook niet meer nodig. Wat over-blijft, kan in normale werktijden gedaanworden.”

Tegen een normaal salaris?

„Ja. Een bankier is net iets avontuurlijkerdan een ambtenaar, maar te weinig avon-tuurlijk voor het bedrijfsleven. Een bank iseen nutsfunctie en een bankier moet er vol-doening uit putten dat hij zich met wezenlij-ke dingen bezighoudt, net als een arts. Eendeel van het inkomen is psychisch inko-men.”

Zo werkt het bij u ook?

„Zeker. Overigens weet ik zeker dat de ge-middelde bankier in Doetinchem nog steedstrots is als hij de bakker een lening kan ge-ven, zodat die een nieuwe oven voor zijn

croissantjes kan kopen. Bovenin de bank ishet misgegaan, door dat domme ‘optie -den-ken’.”

En met deze boodschap gaat u nu het land

door?

„Ja, daar verdien ik mijn geld mee. Ik heb nuveel geluk met mijn boek, er zijn er al160.000 van verkocht. Maar die inkomstenzijn tijdelijk.”

Zijn er meer lessen te trekken uit uw boeken

over Ahold en ABN Amro?

„Dat commissarissen zich moeten gaan ge-dragen als werkgevers. In 1999 kreeg Ceesvan der Hoeven [toen bestuursvoorzitter vanAhold, red.] een onwaarschijnlijk mooie aan-bieding uit de VS – hét moment om hem telaten gaan. ‘Bedankt en succes verder.’ Maarnee, Henny de Ruiter [toen voorzitter van deraad van commissarissen, red.] raakte in pa-niek en gaf hem 500.000 opties, om hemmaar hier te houden. Ja, en vervolgens moes-ten die opties wel wat waard worden. Dus hetenige waar Cees van der Hoeven nog mee be-zig was, was het omhoog krijgen van debeurskoers. Commissarissen nemen hun ver-antwoordelijkheid niet. Ze moeten nee dur-ven zeggen. Maar ze hebben er de moed nietv o o r. ”

Willen ze te graag vrienden blijven?

„Ja, ze doen alsof ze in dezelfde groep zitten.En CEO’s beschouwen hen als hun sparring

partner – op z’n best. Maar de president-com-missaris is gewoon hun baas. Die moet zeg-gen: ‘Ik heb je in zes maanden tijd vier keerin het Stan Huygens Journaal gezien, de enekeer met een sigaar in je hand en de volgendekeer met een glas drank. Kan me niet schelenwat je verhaal is, ik wil het gewoon niet heb-ben, want het maakt een totaal verkeerde in-druk op onze klanten.’ En denk aan de wo-ningbouwcorporaties en de thuiszorginstel-lingen. Zo’n toezichthouder van Rochdaledie directeur Huub Möllenkamp in zijn Ma-serati ziet voorrijden. ‘Een Maserati? Jij? Benje gek geworden? Morgen terugbrengen’.”

10 C U LT U R E E L S U P P L E M E N T N R C H A N D E L S B L A D

10 V R I J D A G 4 S E P T E M B E R 2 0 0 9

C U LT U R E E L S U P P L E M E N T N R C H A N D E L S B L A D 11V R I J D A G 4 S E P T E M B E R 2 0 0 9 11

DE WULPSE PAARDEN VAN PHILIPS WOUWERMAN

Op de voorstellingen van de zeventiende-eeuwse schilder Philips Wouwerman draait het

om paarden. Er was een enorme vraag naar zijn doeken, maar in de negentiende ee uw

was het gedaan met zijn roem. Met een expositie wordt Wouwerman nu gerehabiliteerd.

S A N D R A S M A L L E N B U R G

Op hunPhilips Wouwerman, ‘De aankomst in de stal’, ca. 1660. Te zien is hoe jagers terugkomen van een buitenrit en hun paarden afzadelen, op de achtergrond rijdt ook een postkoets binnen. Fo t o ’s Mauritshuis

H et is spitsuur in de stal. Een bontestoet ruiters en paarden is zojuistteruggekeerd van de jacht. Stal-knechten snellen toe om de paar-den over te nemen en van huntuig te ontdoen. Honden rennen,

nog opgefokt van hun bloeddorstige uitje, tus-sen de paarden door. Een fraaie schimmel tiltgeïrriteerd zijn voorbeen op, klaar om het blaf-fende dier de mond te snoeren. En op hetzelfdemoment komt ook een postkoets de stal bin-nengereden.

Het moment dat de Haarlemse schilder Phi-lips Wouwerman heeft afgebeeld op zijn pa-neeltje De aankomst in de stal (ca. 1660), te zien inde vaste opstelling van het Haagse Mauritshuis,ken ik goed. Je komt terug van een lange buiten-rit en rijdt voldaan de stal binnen, blij dat erweer geen ongelukken zijn gebeurd. De paar-den die thuis zijn gebleven, begroeten hun kud-degenoten met een vriendelijk gehinnik. Gretigwordt er met hoofden in voerbakken gedoken.En onder de zadels komen bezwete paarden-ruggen vandaan – een geur waar je kleding derest van de dag naar blijft ruiken.

Het is knap hoe Wouwerman die levendigesfeer heeft weten te treffen op een oppervlakvan slechts 43 bij 59 centimeter. De kippen dieop de voorgrond scharrelen zien er levensechtuit, hoewel ze niet veel groter zijn dan eenduimnagel. Het hooi in de ruiven op de achter-grond oogt vers. En toch heeft de scène ook ietsongeloofwaardigs. Paarden komen na een langerit niet meer zo vurig de stal binnenstormen alsop het schilderij van Wouwerman. En ze zullenzeker niet steigeren bij het afzadelen, zoals jehier de palominokleurige hengst ziet doen. Gekis ook dat de ruiter die naast het paard staat, he-lemaal niet op die rare bokkensprongen lijkt tereageren.

Zouden paarden zich in de zeventiende eeuwanders hebben gedragen dan nu? Zouden ze

Philips Wouwerman, ‘De Schimmel’, ca. 1646. Afgebeeld is een zogenaamde klepper, een

klein type reispaard zonder ras. Het dier wordt vastgehouden door een jongen met een

hond, terwijl de ruiter in de berm een sanitaire stop houdt. Door het lage standpunt krijgt

het magere dier een zekere monumentaliteit. De vacht, die een beetje viezig en bezweet

is, is ongelofelijk gedetailleerd geschilderd.

temperamentvoller zijn geweest, omdat ze nueenmaal veel langere afstanden moesten afleg-gen dan onze huidige recreatiepaarden? En wa-ren ze wellicht ook dapperder, omdat ze in tij-den van oorlog op het slagveld tussen kogelre-gens door moesten durven galopperen? Het zijnvragen die zich opdringen nu voor het eerst eenoverzicht is samengesteld van Wouwermanspaardenschilderijen, op dit moment te zien inde Gemäldegalerie Alte Meister in Kassel envanaf november in het Mauritshuis.

De voorstellingen van Philips Wouwerman(1619-1668) waren in de Gouden Eeuw enormpopulair onder rijke burgers en vorsten. Aan delopende band schilderde hij landschappen,veldslagen, genrestukken, bijbelse taferelen,zeegezichten en vooral veel jachtpartijen. Bijnazeshonderd schilderijen heeft Wouwerman opzijn naam staan, waarvan er nu ruim dertig opde tentoonstelling te zien zijn – een bizar hogeproductie voor iemand die slechts 49 jaar oudwerd. En op bijna al die voorstellingen draaithet om paarden: we zien postkoetsen overvallenworden, ruiters op herten jagen, hoefsmedennieuwe ijzers onder slaan en arresleeën over be-vroren sloten glijden.

Na zijn dood werden voor de schilderijen vanWouwerman astronomische bedragen neerge-teld. Zo betaalde stadhouder Willem V maarliefst 4.575 gulden voor het werk Ve l d s l a g (ca1655-1660, nu in de collectie van het Maurits-huis) – veel meer dan voor de werken van tijdge-noten als Rembrandt en Vermeer werd ge-vraagd. Catharina de Grote was een groot fanvan Wouwerman en bezat meer dan veertig vanzijn schilderijen, een collectie die zich nu in deHermitage in St.-Petersburg bevindt. Door degrote vraag naar Wouwermans schilderijenkwamen er regelmatig vervalsingen op demarkt. Ook waren er, met name in Frankrijk,vele honderden prenten ‘naar Wouwerman’ in

omloop, die eindeloos werden herdrukt.Maar in de loop van de negentiende eeuw was

het opeens gedaan met Wouwermans roem.Zijn oeuvre raakte in de vergetelheid, terwijlhet werk van Rembrandt en Vermeer rond de-zelfde tijd juist herontdekt werd. Wouwermanwas niet echt een fijnschilder als Vermeer. Hijhad niet zo’n vrije, dynamische toets als Rem-brandt. En hij had nooit met van die zwierigegebaren durven schilderen als zijn leermeesterFrans Hals. Wouwerman, daarover waren dekenners het eens, was als schilder te eendimen-sionaal. En zo verdween hij vrij geruisloos uitde canon van de Hollandse schilderkunst.

Ten onrechte, vinden het Mauritshuis en deGemäldegalerie Alte Meister, die beide een grotecollectie Wouwermans in huis hebben. Met dezemonografische tentoonstelling hopen de museade schilder te rehabiliteren. Met succes, zo lijkthet. Want als er iets duidelijk wordt op deze ex-positie, dan is het wel hoe veelzijdig het oeuvrevan Wouwerman is. Zijn winterlandschappenzijn net zo sfeervol als die van Hendrick Aver-camp, zijn herbergen minstens zo levendig alsdie van Jan Steen en zijn wolkenluchten evendramatisch als die van Salomon van Ruysdael.

Als hedendaags paardenliefhebber va l twel direct op hoe stijfjes de paarden van Wou-werman geschilderd zijn, met name in zijnvroege werken. Op zijn schilderijen lijken dedieren heel vaak te bokken, met de voorbenennaar voren gestrekt en de achterbenen naar ach-ter. Houterig als draaimolenpaarden zijn zevoor eeuwig bevroren in deze voor hen nogalonnatuurlijke houding.

In de loop der jaren zie je Wouwermans paar-denlijven steeds wulpser worden. Je zou ze Ru-bensiaans kunnen noemen, deze moddervettedieren met hun veel te dikke billen en in ver-houding kleine hoofdjes op reusachtige nek-ken. Trots snuivend paraderen ze rond met hunkin op de borst en hun krullende manen wappe-rend in de wind. Soms is er een blauw lint inhun weelderige haardos gevlochten, waardoorze iets weghebben van uit de kluiten gewassenMy Little Ponies.

Vaak schilderde Wouwerman paarden die eenvan hun voorbenen hoog opheffen, zoals opSchimmel in een stal uit 1668, zijn laatste schilde-rij. Het is een houding die paardeneigenarenherkennen als voernijd. Door met hun voorbeente meppen, houden sommige dominante paar-den zo andere aasgieren weg bij hun voederbak.Maar Wouwerman schilderde deze pose te pasen te onpas, niet alleen bij rustende paarden inde stal, maar ook bij paarden die strijd moestenleveren op het slagveld, met een ruiter op hunrug .

Grappig is ook om te zien hoe vaak Wouwer-man paarden schilderde die als circusartiestenop hun achterste benen staan. Deze houding,waarbij de dieren als het ware door hun ‘a ch t e r -hand’ zakken, wordt in de klassieke rijkunsteen levade genoemd. Ook in Wouwermans tijdwerd dit soort hogeschooldressuur al beoefend,bijvoorbeeld aan de Spaanse rijschool in We-nen. De levade werd beschouwd als het top-punt van rijvaardigheid, die superieure concen-tratie vereist van zowel paard als ruiter. Het iseen oefening die alleen extreem gespierdepaarden kunnen volhouden en die jarenlangetraining vereist. Toch lijken de paarden vanWouwerman die allemaal moeiteloos uit te voe-ren.

Het is net alsof in de zeventiende eeuwslechts een paar basishoudingen van het paardbekend waren, die vervolgens door diverse kun-stenaars van elkaar werden gekopieerd. Wantook een schilder als Velázquez portretteerde deSpaanse koninklijke familie in die tijd steevastop paarden die een permanente levade lijken uitte voeren.

Een bekend motief op de schilderijen en teke-ningen van Wouwerman is een paard dat staat tepissen, met de achterbenen wijdbeens naar ach-teren, de staart hoog opgetild en de pisstraal naarvoren. Het is een houding die Wouwerman vrijnauwkeurig natekende van een ets van zijn groteinspirator Pieter van Laer, en die vervolgens ookweer klakkeloos door Paulus Potter werd gekopi-

eerd op diens schilderijen. Steeds zijn hetdaarbij mannetjespaarden die staan de urine-ren – alsof merries in de zeventiende eeuw nietbestonden.

Hoe moeilijk het is om geloofwaardigepaarden te tekenen, weet ik uit ervaring. Alskind heb ik duizenden paarden gekrabbeldin de kantlijn van schoolschriften, proefwer-ken en agenda’s. Hoofd en hals waren gemak-kelijk, maar bij de benen raakte ik altijd weerin de knoop. Het is een kunst om hoeven tetekenen die er niet uitzien als vierkanteklompen. Het kost eindeloos veel oefeningom een stel benen te tekenen dat niet allekanten opvliegt, maar gevangen is in eenmooie, gelijkmatige tred.

Sinds de foto’s van Eadweard Muybridgeweten we hoe een paard zijn voeten neerzet.De Britse fotograaf slaagde er in 1878 voorhet eerst in om te bewijzen dat een paard tij-dens de galop met vier benen tegelijk los-komt van de grond. Niet door de benen naarvoren en achteren te steken, zoals tot dan toealtijd werd gedacht, maar door ze alle vier te-gelijk onder het lijf te krullen. Muybridgemaakte zijn gedetailleerde opnames door eenrij van twaalf camera’s op te stellen, met voordie tijd extreem korte belichtingstijden. Hetlangs galopperende paard activeerde de ca-mera’s met behulp van draadontspanners,

met haarscherpe momentopnames van iede-re pas als resultaat.

Wouwerman had die kennis niet. Daaromzien zijn paarden, zeker als ze in volle vaartvoorbij denderen, eruit als hoppende konij-nen. Dat de schilder toch wel degelijk lang-durig naar paarden gekeken moet hebben,blijkt uit kleine details. Op het schilderij Het

vertrek uit de stal (ca. 1660), ook uit de collectievan het Mauritshuis, is bijvoorbeeld te zienhoe twee paarden met hun tanden op elkaarsrug kriebelen, de halzen innig in elkaar ver-strengeld. Het is een pose die je in de schil-derkunst niet vaak tegenkomt, maar die be-vriende paarden uit dezelfde kudde inder-daad veelvuldig aannemen. Het is heel waar-schijnlijk dat Wouwerman dit liefdesspel zelfheeft gezien en als schets heeft vastgelegd.

De mooiste schilderijen zijn die waar Wou-werman de paarden in ruststand heeft gepor-tretteerd. Het bruine paard dat is afgebeeldop het paneel Rustende ruiter (1646) staat pre-cies zoals een slaperig paard staan kan – eenbeetje dromerig, de ogen half gesloten, maarde oren nog wel gespitst op mogelijk gevaar.Dit schilderij bewijst ook dat Wouwermanmooie paardenbenen kon schilderen, met allespieren en gewrichten op precies de juisteplaats. Met veel gevoel voor detail gaf hij deflanken en ellebogen, waar de huid het dunstis, een lichtere tint bruin. En op het linker-

voorbeen is op de plek waar de zwilwrat, eenharde bult, hoort te zitten zelfs een kleine uit-stulping te ontwaren.

Voor paardenmensen valt er dankzij diedetails oneindig veel te ontdekken op Wou-wermans schilderijen. Zijn voorstellingenvan veldslagen leren ons bijvoorbeeld dat sol-daten hun zwaarden traditioneel aan de lin-kerzijde van het paard droegen, reden waar-om alle ruiters tot op de dag van vandaaglinks opstijgen. Ook valt me nu opeens op datstaarten tegenwoordig heel anders wordeningevlochten dan vroeger: destijds legde mener gewoon een knoop in.

Het werk Paard bij de smid (ca. 1656-1660),een voorstelling die door navolgers vele ma-len is geïmiteerd, geeft ons een schat aan in-formatie. Hierop is bijvoorbeeld te zien datde techniek van de hoefsmid in drieënhalveeeuw nauwelijks is veranderd. Zelfs het kap-schort dat de smid draagt, ziet er vandaag dedag nog hetzelfde uit. Op de achtergrond isnaast de smidse een paard in een noodstalvastgezet, met een ketting om zijn hals diehem op zijn plaats moet houden. Wie goedkijkt, ziet op zijn rug een wit vlekje – eendrukwond die wijst op een knellend zadel.Een man trekt de bovenlip van het schichtigedier omhoog, terwijl een ander met een raspde kiezen bijvijlt. Blijkbaar werd ook toen alhet nut van tandheelkunde bij paarden inge-zien.

Het schilderij maakt verder duidelijk dater in de zeventiende eeuw niet altijd evenzachtzinnig met paarden werd omgespron-gen. De Duitse stalmeester Georg Engelhardvon Löhneysen, die in de zeventiende eeuwveel over paarden publiceerde, waarschuwderuiters daarom al om zich goed te informerenvoordat ze op pad gingen. „Want ofschoonsmeden het werk soms wel verstaan, gaan zetoch hun eigen gang, en houden zij niet, zo-als het eigenlijk zou moeten, rekening methet welzijn van het paard.”

De hoofdrol op het schilderij is weggelegdvoor de prachtige hengst met zijn opvallendebonte kleuren. Bonte paarden waren zeer po-pulair in de zeventiende eeuw. Ze zouden, zoschreef Von Löhneysen, „vaak van een beter

temperament en karakter zijn dan de overi-ge, en daarom als beter gelden, vooral wan-neer hun kleuren zodanig dooreengemengdzijn dat er van de ene niet meer is dan van deandere”.

Welk ras Wouwerman hier heeft afgebeeldis niet direct herkenbaar, maar afgaand op deronde lichaamsvormen en het rechte hoofdmoet het een Lippizaner of een Andalusischpaard geweest zijn. Ook zou het een Napoli-taner kunnen zijn, een inmiddels uitgestor-ven Italiaans ras dat in de zeventiende enachttiende eeuw veel voorkwam en dat ge-fokt was door Andalusiërs met Arabieren enBerbers te kruisen.

Zelf was Philips Wouwerman dol op schim-mels, omdat ze zo mooi afstaken tegen donke-re wolkenluchten en duistere stalinterieurs.Op bijna iedere compositie staat wel zo’n witpaard dat alleen al door zijn opvallende kleurde aandacht naar zich toe trekt. Verreweg desympathiekste is het paard dat afgebeeld is opDe Schimmel (ca 1646), uit het Rijksmuseum.Dit is geen edel raspaard zoals alle andere,maar een vuilnisbakkenbeest dat in de volks-mond klepper genoemd werd. Met zijn ieligestaart en zijn knokige lijf oogt hij een beetjemottig. Zijn billen en buik zien geel, alsof hij’s nachts in het natte stro heeft moeten liggen.Geduldig en trouw wacht het paard op zijnbaas, die in de berm een plaspauze houdt.

Het is veelzeggend dat Wouwerman zo’ndoodgewone knol tot middelpunt van zijncompositie gemaakt heeft. De Schimmel is eenwerk waar een enorme genegenheid uitspreekt. Met eindeloos geduld heeft de schil-der de bezwete, opkrullende haartjes van depaardenvacht op het paneel aangebracht. Delichtgrijze appeltjes in de vacht, de langhari-ge sokken aan de onderbenen: alles zit pre-cies op zijn plek. Wie met zoveel aandachteen paardenhuid kan schilderen, moet weleen groot hart voor paarden gehad hebben.

‘Te paard! De wereld van Philips Wouwerman’ is

tot 11 okt te zien in de Gemäldegalerie Alte Meister

van het Museumlandschaft Hessen in Kassel. Van

12 nov t/m 28 febr 2010 in het Mauritshuis, Korte

Vijverberg 8, Den Haag. Catalogus € 37,50. Inl:

www.mauritshuis.nl

achter stebenen

JAARBEURS UTRECHT8-13 SEPTEMBER 2009

HEDENDAAGSE KUNST VOOR ALLE KUNSTLIEFHEBBERS

KOOP NU UW TICKETS MET KORTING OPWWW.OPENARTFAIR .NL

Museum Kurhaus Kleef24.5. – 20.9.2009

EttoreSpalletti

Tiergartenstraße 41 d-47533 Kleef

Tel. 0049 - 2821 / 75 01 0

DE GROOTSTE COLLECTIE MODERNE ENOUDE EN GLASOBJECTEN TER WERELDTE ZIEN IN MEER DAN HONDERD STANDS

C U LT U R E E L C E N T R U M H E T DA KTiendweg 9, 4142 EG Leerdam, tel. (0345) 613 626,

Geopend: vrij. 11/9 van 14.00-21.00 uur, zat. 12/9 enzon. 13/9 van 10.00-17.00 uur. Entrée � 9,- p.p.

w w w. g l a s k u n s t b e u r s . n l

1 1 - 1 2 - 1 3 S E P T E M B E R 2 0 0 9

ART

Met uw advertentiein Art bereikt u een

groot en zeergeïnteresseerd publiek

in modernebeeldende kunst.Bel voor advertentie-mogelijkheden in Art

(020) 562 62 00

B O E K P R E S E N T A T I ET E N T O O N S T E L L I N G

PLAYDEADTHIRZA S C H A A PT E K S T E N D O O RB I A N C A S T I G T E R6 S E P T E M B E R15:00 UUR IN ROTTERDAMGALERIEANIMAUX.NL

NRC Handelsblad

Dinsdag 13 oktober 2009 Sport 11

Captain Cannavarov r ij g e s p r o k e nvan dopegebruikROME, 13 okt. Fabio Cannavaro isvrijgesproken van doping. Datmeldde het Italiaanse OlympischComité (CONI) gisteren. De aan-voerder van het Italiaanse voetbal-elftal moest zich verantwoordenvoor een positieve dopingtest.Cannavaro had ter behandelingvan een bijensteek een medicijngenomen dat de verboden stof cor-tison bevatte. Cannavaro reageer-de gisteren nog furieus op de con-sternatie rond zijn positieve test.„Het voelt als een trap vol in mijnkruis”, verklaarde de verdedigertegenover Italiaanse media. „To e nik hoorde van de ophef dacht ikdat ik droomde. Sommige televi-siestations en kranten zijn te vergegaan.” (AN P)

We r e l d k a m p i o e nniet bij WK turnenLONDEN, 13 okt. De Duitser Fabi-an Hambüchen heeft zich gisterenafgemeld voor de wereldkam-pioenschappen turnen in Londen.De WK zijn vanochtend begon-nen. Zondag liep de Europeeskampioen op de meerkamp tij-dens een podiumtraining eenvoetblessure op. De 21-jarigeHambüchen verwacht dat zijn sei-zoen ten einde is. De Duitser, we-reldkampioen op rekstok en daar-mee een grote concurrent van deNederlander Epke Zonderland,won vorig jaar ondanks een bles-sure aan een vinger olympischbrons. (ANP, DPA)

‘Barrichello naarF1-team Williams’SãO PAULO, 13 okt. Rubens Bar-richello heeft een akkoord bereiktmet de Britse Formule 1-stal Wil-liams. Dat meldde de krant Fo l h ade São Paulo gisteren. De Braziliaanrijdt nu nog voor Brawn GP. Barri-chello staat tweede in de strijd omde wereldtitel, achter teamgenootJenson Button. (ANP)

Zilveren oorringen

Z o vrolijk als vandaag ben ikzelden achter het toetsenbord

gekropen. Dat komt door RobertGesink en Jakob Fuglsang. Envooruit, ook een beetje door Tho-mas Lökvist. In deze volgorde be-manden ze afgelopen zaterdag heterepodium van de Giro dell’Emi-lia.

De Giro van wat?De Giro dell’Emila is een Itali-

aanse wedstrijd in de regio Emi-lia-Romagna. De koers bestaat aleen eeuw. De eerste keer dat ikdeelnam, ergens midden jarentachtig, schrok ik me lam: het pro-fiel kwam in de buurt van Luik-Bastenaken-Luik. Maar in de restvan Europa stond hooguit eenkorte uitslag in de kranten.

Op YouTube vind ik een filmpjevan de laatste twee kilometer vande Giro dell’Emilia. JakobFuglsang heeft zich losgemaaktvan de kopgroep. In een stoïcijnsritme bestijgt hij de Madonna diSan Luca. Twee Italiaanse com-mentatoren zingen hun opera. DeDeen is ex-mountainbiker en ikvind hem het talent van de eeuw.Jakob Fuglsang, de naam alleen almaakt in het hart een tenor wak-k e r.

Uit de achtergrond naderen Ge-sink en Lökvist in een onnavolg-bare traagheid. Gesink, Lökvist enFuglsang gaan erom sprinten. Opde Madonna di San Luca is de wis-seling van een generatie een feit.In de relatieve luwte schakelt Ge-sink een paar tandjes bij. Als dekurk van een champagnefles knalthij naar de overwinning.

Geen mooiere herfst dan de Ita-liaanse. Ik zie drie wielrenners enik proef risotto. Ik begeef me nuop het terrein van het particuliere.

Ik herinner me de Italiaanseherfst als een feest van de papillen.In voorbereiding op de Ronde vanLombardije streek de ploeg neerin een klein hotelletje ten noordenvan Milaan. De uitbater was eenwielerliefhebber. Aan de murenhingen grote zwart-witfoto’s. Debaas met Merkcx, de baas metGimondi, de baas met Bitossi. Ja,de baas was een liefhebber en hijwist dat wielrenners goed moes-ten eten. En vooral smakelijkmoesten eten. Ware toverkunstenmet calorieën werden gedemon-streerd.

Ik herinner me de trainingendoor milde landschappen. Man-nen in de velden die loof verbran-den, vogelvangers en andere stro-pers. Een passage door Seveso datna een giframp weer tot leven wasgekomen. Ik kijk naar drie jongewielrenners en mijn zintuigenstaan op scherp.

Ik vind nog een filmpje op You-Tube. Noem het een homevideo.De maker staat halverwege de Ma-donna di San Luca. De eerste ren-ners gaan snel, de achterhoedewankelt. Wie slim is fietst kortlangs de hekken. De tifosi zijn niette beroerd een duw te geven. Degeluiden zijn prachtig. Af en toeverschijnt rechts in beeld hethoofd van een jonge vrouw. Ver-wonderd kijkt ze naar het spekta-kel op de weg. De Italiaanse herfstdraagt zilveren oorringen.

�� n rc . n l / s p o rtBekijk hoogtepunten uitde carrière van de giste-ren overleden Belgischewielrenner Frank Van-denbroucke en lees arti-kelen over ‘VDB’ door dejaren heen.

Column Peter Winnen

THEBLUES

ROBERT JOHNS0NJOHN LEE HOOKERBILLIE HOLIDAYMUDDYWATERSERIC CLAPTON

BB KINGBLINDWILLIE MCTELL

SON HOUSESTEVIE RAY VAUGHAN

KENMOJOHNMAYALL

THEMRORY BLOCK

De ultieme verzamelingBlueskenner Harry Muskee, frontman van

Cuby & The Blizzards, stelde speciaal voor

NRC een schitterende collectie samen met

bluestracks die de ziel beroeren,

uitgevoerd door de grootste namen uit de

geschiedenis van de blues.

6 cd

29,95

Bestel op nrc.nl/extraBestel deze boeken op www.nrc.nl/extra - ook te verkrijgen bij de boekhandel

Nieuw deel uit de succesvolleserie ‘Achterde schermen’.Turkijewil lid worden van de EuropeseUnie, maar is het land eigenlijkwel klaar voor lidmaatschap?NRC-correspondent BernardBouwman legt op heldere wijzedeproblemen endilemma’sblootwaar het moderne Turkije meeworstelt.

NRC-correspondent Steven Adolfbeschrijft in zijn nieuwe boekde opkomst en ondergang vande reuzentonijn. Een verslagvan de almadraba in de tijdenvan de Feniciërs tot de dag vanvandaag, van de Spaansetonijnadel en van de nietsont-ziende strijd op de tonijnmarkt.

19,9518,9519,90

NRC-columnist Marc Chavannesmet een pleidooi voor doe-het-zelf-democratie. Een boek vooriedereen die wil weten hoeNederland ervoor staat na Paars,Pim en de ontploffing van hetzelfbedieningskapitalisme.Met illustraties in kleur vanRuben L. Oppenheimer

Amerikanen over hun grote crisisNRC-correspondent Freek Staps reisde 190.000 kilometer doorde Verenigde Staten op zoek naar gewone Amerikanen en hunverhalen over de crisis.Daarnaast sprak hij de meest invloedrijkeeconomen en beleidsmakers, zoals Alan Greenspan en JeffreySachs.

Meer meer minder laat zien hoe de Amerikanen al drie jaar worste-len met hun crisis. Het boek komt precies op het moment dat decrisis ook Nederland treft, met een verdubbeling van het aantalfaillissementen, met snel stijgende werkloosheidscijfers en meteen inzakkende huizenmarkt.

Een boek voor iedereen met een fascinatie voor de VerenigdeStaten en de Amerikaanse ondernemersgeest. Een boek overtegenslagen en optimisme, over rijkdom en armoede, over meer,meer ... en minder.

Freek Staps komt vertellen over zijn boek op de volgende locaties:dinsdag 6 oktober, 20.00 uur,debat, Spui25, Amsterdam, zie www.spui25.nlwoensdag 7 oktober, 17.00 uur,lezing, Boekhandel Van Stockum, Den haagdonderdag 8 oktober, 20.00 uur,lezing, Libris boekhandel Flevo, Huizenvrijdag 9 oktober, 18.00 uur,debat, Boekhandel Roelants, Nijmegendinsdag 13 oktober, 20.00 uur,debat, De Bres, Leeuwarden, www.debatcentrumdebres.nlwoensdag 14 oktober, 20.00 uur,debat, Senaatskamer RUG, Groningendonderdag 15 oktober, 20.00 uur,Boekhandel Athenaeum, Haarlemvrijdag 16 oktober, 20.00 uur,lezing, Boekhandel Waanders, Zwollelezin

17,50

12,50

Hoe sms’t een Chinees? Watvoelt een kreeft die levendgekooktwordt?Hoeveel verdientde paus? Waarom hebbenmannen tepels?De honderd leukste, raarste enmeest bijzondere vragen uit depopulaire rubriek next questionzijn nu gebundeld door redac-teur Eppo König van nrc.next.

17,50

NRC-redacteur Jaus Müller, diezelf vijf keer naar Uruzgan reis-de, interviewt jonge militairenover hun tijd in Uruzgan. Op-zienbarende verhalen over hoehard er is gevochten en over hoemoeilijk het is om na de missieweer de draad op te pakken inNederland.

Een wielerfenomeen zonder thuisFrank Vandenbroucke (1974-2009), wielrenner

Necrologie

Frank Vandenbrouckebeschikte als renner overeen uitzonderlijk talent.Hij kon de verwachtingenniet waarmaken. Hij wasook maar een mens.

Door onze redacteur

Guus van HollandRotterdam, 13 okt. Alle Belgenkonden van hem houden, als vaneen god. Frank Vandenbrouckeheeft ervan genoten, zijn levenlang. Maar hij heeft er ook ondergeleden. Hij was niet zomaar eensportman, niet zomaar een wiel-renner, niet zomaar een mens.Wat was hij dan wel? Eén dingwist hij zeker: „Ik ben God niet.”

Gisteravond bereikte de on-heilstijding België: Frank Vanden-broucke was dood aangetroffen inzijn hotelkamer in Senegal. Hijzou zijn overleden aan de gevol-gen van een longembolie. Zijnmoeder nam de telefoon op, zagdat het haar zoon was, maar kreegeen andere renner in Senegal aande lijn. „Het is waar”, verklaardeze later, „we zijn onze Frank voor-goed kwijt.”

Het noodlot dat de 34-jarigeBelg bijna zijn hele leven heeftachtervolgd, had nu echt en gena-deloos toegeslagen. Een sportta-lent dat het met wielrennen door-bloede België voortdurend inverwarring bracht, was dood. Hijwerd zoals zoveel talentvolle wiel-renners vereenzelvigd met EddyMerckx, de almachtige die in dejaren zestig en zeventig alle wie-lerkoersen ter wereld won. Van-denbroucke, geboren in het Waal-se Moeskroen, had niet het talentvan Merckx, niemand zal ooit hettalent van Merckx evenaren. Dat ishet noodlot van alle talentvolleBelgische renners.

Maar zoals Vandenbroucke inhet jaar 1999 reed, dat deed den-ken aan Merckx. Sterker: hij reedmooier, hij was eleganter, hij waséén met zijn fiets. Hij glom vanonoverwinnelijkheid. Bij de startvan Luik-Bastenaken-Luik liet hijtrots zijn fiets zien, het nieuwstemodel, met gouden spaken. Hijhad zijn haren gebleekt en zijn ge-zicht ingesmeerd met bruin-zon-der-zon. Zo laat een sportman diegaat winnen zich zien. Niemandzou hem die dag verslaan. Hij trok

op de Redoute ten aanval, zoalsvoorspeld bij huisnummer 256,schudde zijn concurrent Bartolivan zich af en won.

Er waren van die dagen dat Van-denbroucke over uitzonderlijkegaven kon beschikken. In de etap-pe van de Ronde van Spanje naarAvila, de vestingstad boven op eenberg, gleed hij op een enorm ver-zet weg van het peloton en won,

Frank Vandenbroucke vorig jaar april bij de presentatie van zijn boek ‘Ik ben God niet’ . Foto Cor Vos

zoals alleen Vandenbroucke konwinnen. De avond ervoor was hijnog even naar zijn nieuwe vrien-din gegaan om de liefde te bedrij-ven. Dat kon. In dat ‘wonderjaar’had hij wereldkampioen moetenworden. Maar hij werd het niet,hij brak zijn pols. Hij had ookslechte dagen – veel zelfs.

Hij nam doping – veel zelfs –maar werd nooit betrapt. Hij ge-

bruikte cocaïne, amfetamines,vreemdsoortige kruiden – va a kzelfs – om zich te ontdoen van depijn van het dagelijks leven en lietzich adviseren door een dubieuzepaardendokter. Hij nam anti-depressiva om zijn extreme gevoe-lens af te vlakken. Hij ondernamtwee zelfmoordpogingen, werdtweemaal opgenomen in een psy-chiatrische kliniek. Hij bedreigde

z’n tweede vrouw. Plotseling konhij van een engel in een duivel ver-anderen.

In zijn lijf school oerkracht, inzijn hoofd huisde de duivel. Eenjaar geleden, kort na het verschij-nen van zijn biografie Ik ben Godniet, toonde hij zich zeer open-hartig in een interview in het Cen-trum van de Ronde van Vlaande-ren in Oudenaarde. Hij straaldeweer, hij glimlachte lief en vredig,hij zou terugkeren op de fiets enweer zoals vroeger winnen. In dezaal geloofden de toehoordershem op zijn woord. De engel Van-denbroucke was weer bezig har-ten te veroveren.

Waar ging het dan mis? Vanden-broucke praatte zacht. Toen hijvier jaar was ging het mis, zei hij.Hij werd door een auto aangere-den: dijbeenbreuk, drie maandenziekenhuis. Nooit meer zou hijvan die pijn worden verlost. Maarhij won wel, want hij wilde altijdwinnen. „Ik had als junior allesgewonnen. De mensen zetten eenkroontje op mijn hoofd en kniel-den voor mij. En ik zat daar opmijn wolk. Alle deuren gingenvoor mij open. Ik kan het de men-sen van de pers en de fans nietkwalijk nemen. Ik was niet opge-voed om dat te hanteren. Wie wel?Ik ben een emotioneel mens. Ikvoel alles intens. En ik was óók ge-weldig .”

Hij had eens in Italië op hetvliegveld gestaan en niet gewetenwaar hij heen moest. Hij was wel-iswaar een geweldige wielrenner,maar hij had geen thuis. Hij pro-beerde er een einde aan te maken.Waarom? „Waarom? Dat doe je ge-woon en dan je dood of niet. Ikben vaak depressief geweest, netals mijn vader. Dagen kan ik niks,en dan kan ik weer alles, dan wil ikalles, dan versla ik ook iedereen.’’

Verward als hij was kon hij zichin de laatste jaren in geen enkeleploeg handhaven. Dan was er eenmysterieuze blessure of ziekte,dan was hij onvindbaar – zelfsvoor zijn tweede vrouw Sarah. Dewielerbestuurders waren hem lie-ver kwijt. Voor een renner met eenschadelijk imago is geen plaats.‘VD B’ trainde weer als bezeten,reed op de modernste fiets en lietzich in amateurkoersen natuurlijkvan zijn mooiste kant zien. Vol-gend seizoen zou hij weer zijn uit-zonderlijke klasse tonen. Hij zouzeker weer stralen. Dat werd hemdoor alle Belgen gegund.

SON EN BREUGEL, 13 okt. Jan de

Rooy stopt met rallyrijden. De

Brabantse transportondernemer,

die met zijn vrachtwagens vooral

furore maakte in Parijs-Dakar,

vindt het tegenover zijn werkne-

mers onverantwoord er in finan-

cieel moeilijke tijden zo’n dure

liefhebberij op na te houden.

Zoon Gerard verklaarde zich, in

elk geval voor de korte termijn,

solidair en ziet af van deelname

aan de Dakar 2010. Het was de

vraag of hij fysiek in staat zou zijn

geweest achter het stuur te krui-

pen. De Rooy junior liep in sep-

tember bij de Silkway Rally door

een harde landing met zijn truck

ernstig rugletsel op. Hij werd ge-

opereerd en moet ongeveer zes

maanden revalideren.

Jan de Rooy, dit jaar winnaar

van de eerste Africa Race, zei gis-

teren dat hij zijn titel graag had

verdedigd maar dat de malaise in

de transportsector dat onmoge-

lijk maakt. „Ik kan het tegenover

mijn personeel en klanten niet

maken een hoop geld uit te geven

aan mijn hobby terwijl we in het

bedrijf overal bezuinigingen

doorvoeren om de zaak draaiende

te houden. Ik word er ook niet

jonger op en heb geen zin in 2011

ter assistentie te rijden. Dus heb

ik de knoop doorgehakt.” (AN P)

De Rooy: hobby te duur

8 W E T E N S C H A P N R C H A N D E L S B L A D

8Z AT E R D A G 1 7 O K TO B E R & Z O N D A G 1 8 O K TO B E R 2 0 0 9

W E T E N S C H A P N R C H A N D E L S B L A D 9Z AT E R D A G 1 7 O K TO B E R & Z O N D A G 1 8 O K TO B E R 2 0 0 9 9

S C H E I KU N D E

2 km

H2S-verspreiding in Abidjan (augustus 2006)

NRC 171009 / RB / BRON: UNDAC

Cocody

Marcory

Koumassi

Port Bouet

Abobo

WindrichtingoverwegendZuid-West

TreichvilleIvoorkust

Plateau

Adjame

Atte

coub

e

Yopougon

BancoNationaal

Park

Probo Koala

WindrichtingoverwegendZuid-West

Zou er nog iemand zijndie het wil opnemenvoor grondstoffenhan-delaar Trafigura? De on-derneming zal tot in

lengte van dagen geassocieerd blijvenmet de tanker Probo Koala die in au-gustus 2006 raffinaderijafval aflever-de in Abidjan, de hoofdstad vanIvoorkust. Waarna de beruchte gif-ramp ontstond. Een giframp die vol-gens ‘officiële’ cijfers aan zo’n 15 Ivo-rianen het leven kostte en waardoorontelbaar velen werden vergiftigd.Duizenden, tienduizenden, wie zalhet zeggen.Vorige maand trof Trafigura een mil-joenenschikking met de vertegen-woordiger van de slachtoffers, hetBritse advocatenkantoor Leigh Day &Co. In februari 2007 was al eerder zo’nregeling getroffen met de autoritei-ten van Ivoorkust. In beide gevallenliet Trafigura aantekenen dat hetgeen schuldbekentenis was. Milieu-organisatie Greenpeace heeft er geenvrede mee en probeert Trafigura inNederland wel degelijk schuldig te la-ten verklaren.Er is bijna geen medium geweest datde verschrikkingen van de giframpniet in bewogen bewoordingen heeftbeschreven. En heeft geïllustreerdmet schrijnende foto’s van Ivorianenvol zweren en andere huidaandoe-ningen. De rapportages werden ge-lardeerd met opnamen van poelen voldik, teerachtig drab waarin onher-kenbare voorwerpen langzaam weg-zonken. Ernaast een bord met eendoodshoofd erop. Of mannen in wittepakken met gasmaskers.

S T E R F G E VA L L E N Weinig aandachtwas er vorige maand voor de verkla-ring die de schikking tussen Trafigu-ra en Leigh Day en haar slachtoffersvergezelde. In de Joint Statement van19 september wordt genoteerd dat 20experts de gebeurtenissen in Abidjanhebben onderzocht. Deze onafhanke-lijke deskundigen, staat er, zijn nietin staat gebleken een verband te leg-gen tussen de dumping van het raffi-naderij-afval (de slops) en de gerappor-teerde sterfgevallen en miskramen,geboorteafwijkingen, enzovoort. Enletterlijk: “Leigh Day, geconfronteerdmet de bewijzen van de deskundigen,erkent nu dat de slops in het ergstegeval een reeks tijdelijke griepachtigeverschijnselen en angst hebben kun-nen oproepen.” Rechter A.G.MacDuff van het High Court waar-

voor de zaak tussen Trafigura enLeigh Day diende voegde daar spon-taan aan toe dat hij er ook zelf vanovertuigd was geraakt dat sommigemedia de zaken onjuist hadden voor-gesteld. Hij hoopte dat deze medianota zouden nemen van de Joint Sta-tement en de zaken zouden rechtzet-ten.Martyn Day van Leigh Day weigert opde Joint Statement in te gaan. “Demet Trafigura gesloten overeenkomststaat mij niet toe verder commentaarte geven.” Dat is niet juist, zegt Trafi-gura per e-mail, er is uitdrukkelijkovereengekomen dat het de partijenwél vrij stond te reageren op vragenuit de media.De voor de hand liggende vraag aanLeigh Day & Co was: hebben de tiendeskundigen die zij inschakelde (elkepartij had er tien) ingestemd met deJoint Statement? Het antwoord moetnu van Trafigura komen: ja, dat de-den ze. En het waren ‘professors, doc-tors and experts in their field’ die hetdeden.

RAPPORT Twee weken voor de schik-king had de speciale rapporteur vande VN, de Nigeriaanse politicoloogOkechukwu Ibeanu, zijn rapport overde Probo Koala-kwestie uitgebracht.Meest geciteerd is zijn opmerking dat

er sterk prima facie-bewijs lijkt te zijndat de sterfgevallen en gezondheids-schade het gevolg waren van de afval-dumping. Dat dit dus evident wa s.Minder aandacht was er voor Ibea-nu’s notitie in dezelfde samenvattingdat het causaal verband tussen desterfte en gezondheidschade en hetafval in Abidjan ‘nog niet volledig isva s t g e s t e l d ’.

RAMPENDIENST Al eerder, in septem-ber 2006, hadden deskundigen twij-fel uitgesproken over aard en omvangvan de giframp. Experts van de UNDAC(een rampendienst van de VN) noteer-den na een bezoek aan Abidjan dat dezeer giftige gassen waterstofsulfide(H2S) en methyl- en ethylmercaptaanuit de slops waren vrijgekomen enzich waarschijnlijk in gevaarlijke con-centraties boven de dumpplaatsenhadden opgehoopt, maar dat niet be-kend was hoeveel mensen daaraanfeitelijk waren blootgesteld. De mer-captanen hebben een weerzinwek-kende geur die al in uiterst lage con-centratie wordt waargenomen. Zeworden aan aardgas en butagas toege-voegd om dat ruikbaar te maken. Drieweken na de dumping van het vuilachtte UNDAC het gevaar geweken.Maar de laatste resten mercaptaan dienog hevig nastonken, gaven een vals

gevoel van giftigheid. UNDAC tekendeerbij aan dat lokale media met alar-mistische uitspraken veel angst had-den verspreid, niet alleen onder hetpubliek maar ook onder lokale VN- or-g a n i s a t i e s.Nederland heeft een speciale relatiemet de Probo Koala-kwestie. Niet al-leen doordat Trafigura Beheer in Am-stelveen is gevestigd, maar vooral om-dat de Probo Koala met haar beruchteraffinaderij-afval in juli 2006 in deAmsterdamse haven had gelegen.Daar had men het aan afvalverwerkerAPS (inmiddels MAIN geheten) ter ver-werking aangeboden. Ja, zelfs wasAPS al met verwerking begonnen (ziekader) maar daarbij kwam zo’n stankvrij dat de buren de brandweer bel-den. Tegelijkertijd stelde APS vast datde slops veel vuiler waren dan Trafi-gura het had voorgesteld, waardoorvoor de verwerking aanzienlijk meerbetaald moest worden dan overeen-gekomen.

MONSTERS Van belang is dat verschil-lende autoriteiten, gewaarschuwddoor de stankgolf, op diverse plaatsenbij APS en in de Probo Koala monstersnamen uit de slops. Ze zijn later gea-nalyseerd door het NFI. Dankzij het‘stankincident’ beschikt Nederlandover een uitstekend inzicht in de sa-

menstelling van het afval. Daarin zijngeen griezelige onbekende stoffenaangetroffen, het bestaat voorname-lijk uit een geconcentreerde oplos-sing van NaOH (natriumhydroxide) inwater waarin behalve fenolen vooralhet genoemde waterstofsulfide (H2S)en mercaptaan zijn opgehoopt. Het-zelfde onaangename afval ontstaatdagelijks in vele raffinaderijen, maarwordt meestal op eigen terrein gere-genereerd. Bij verkeerde behandelingkunnen de gevaarlijke H2S en mercap-tanen er uit vrijkomen.

OMZWERVINGEN De Probo Koala heeftna de ruzie met APS haar slops weerteruggenomen en is de zee opgegaan.(Dat had niet gemogen, maar datblijft vandaag onbesproken.) Na eni-ge omzwervingen arriveerde hetschip in de nacht van 19 augustus2006 in Abidjan.En daar heeft het jonge bedrijfje So-ciété Tommy, dat had verklaard welraad te weten met de slops, de wateri-ge, dun vloeibare troep in gecharter-de tankwagens overgeladen en par-does over de omgeving verspreid. Hetmerendeel hebben de chauffeurs la-ten weglopen op bestaande afval-stortplaatsen, in rioleringen en in delokale lagune. In totaal zo’n zestien‘sites’, sommige heel gering van om-

vang. Wat Société Tommy gelukkigniet heeft gedaan is het afval neutrali-seren. Het belandde in Abidjan zoalshet uit Amsterdam was weggevaren:zeer alkalisch (met hoge pH).Uit het verspreid gedumpte afvalsteeg een ondraaglijke stank op,waarschijnlijk vooral veroorzaaktdoor de mercaptanen. In de eerste be-richten wordt gesproken over eenknoflookgeur en de geur van keuken-gas. Het wekte ergernis en verontrus-ting op bij de omwonenden die in hetongekend vervuilde Abidjan toch welwat gewend zijn. Binnen een paar da-gen werd de volkswoede zo breed uit-gemeten in de media dat de autoritei-ten zich tot een reactie verplicht voel-den. Op 24 augustus krijgen ‘s l a ch t o f -fers’ het dringend advies zich metspoed bij ziekenhuizen en consultatie-bureaus te melden. Een paar lokalemedia speculeren over radioactiviteiten kankerverwekkendheid. In deoverspoelde ziekenhuizen ontstaatchaos. De duizenden die zich meldenworden afgescheept met de vreemd-ste medicijnen tot ook de laatste para-cetamol of otrivin op is. De regeringtreedt af en weer aan. Het is een situ-atie waarin bijna iedereen zich doorhet vuil vergiftigd voelt. Op 5 septem-ber meldt AFP-correspondent DavidYouant, op gezag van de administra-teur van ziekenhuis CHU de Cocody,dat twee meisjes als gevolg van de ver-vuiling zijn overleden. Op 6 septem-ber spreekt president Gbagbo zijnvolk toe. De tv onderbreekt de regu-liere uitzendingen voor een oproepom ambulances ruim baan te geven.Op 8 september noemt Achim Stei-ner, executive director van de VN-mi-lieuorganisatie U N E P, de gebeurtenis-sen een ramp.

POMPIERS Maar op dezelfde dag arri-veert een ploeg van zes Franse sap-eurs-pompiers, rampendeskundigen,die voor het eerst aan het meten slaan.Zelfs dicht bij de stortplaatsen kun-nen zij geen gevaarlijke concentratiesH2S en mercaptanen ontdekken. Hetgevaar is kennelijk geweken, zeggenzij. Een team rampendeskundigenvan de VN (het bovengenoemde UN-DAC -team) dat een paar dagen later ar-riveert, stemt met de Fransen in.Op 13 september durft een ambtenaarvan het ministerie van Gezondheid

uit te spreken dat er misschien sprakewas van een p s y ch o s e . Het gevaar vaninademing van giftige dampen is nugeheel verdwenen, zegt hij. To t a l e -ment disparu.Maar het aantal slachtoffers, doorGreenpeace graag vergiftigden ge-noemd, zal onverminderd blijvenstijgen. Ook het ‘officiële’ dodentalblijft groeien, op 17 februari 2007wordt het zomaar opeens nog met vijfverhoogd tot 15. Dan is het afval vande Probo Koala al lang en breed doorhet Franse bedrijf Tredi weggehaalden verbrand in Frankrijk.

GEKNOEI Het pijnlijke is natuurlijkdat het woord ‘officieel’ in de aandui-ding ‘officiële dodental’ geen beteke-nis heeft. Wie het chaotisch optredenvan de Ivoriaanse autoriteiten volgt(op internet kan dat), wie het geknoeivan de ziekenhuizen ziet, wie kennisneemt van hun vreemde uitsprakenen besluiten en de verschillende ge-wichtige, maar knullige rapportenkan maar één ding vaststellen: ze zeg-gen maar wat. Een regering die‘s l a ch t o f f e r s ’ oproept zich te laten re-gistreren opdat zij later des te effi-ciënter kunnen worden schadeloosgesteld kan er op rekenen dat zichtienduizenden melden. Op de sitewww.asso-sherpa.org vindt men eenlijst van ongeveer 100.000 (!) patiën-ten/slachtoffers, met naam, leeftijden woonplaats. Het merendeel komtuit de wijk Cocody die, gezien de per-manente zuidwestenwind die in au-gustus en september over Abidjanwaait, nauwelijks onder de geur van

Trafigura heeft geen vrienden, sinds de ‘giframp’ in Abidjan.

In werkelijkheid was er alleen stankoverlast. Karel Knip

Het bewijs dat iemand aan eenH2S-vergiftiging is overleden isrond als de blootstelling bekendis en als de typische symptomenvan H2S-vergiftiging zichtbaarwaren. Schort het daaraan, zoalsin Abidjan, dan kan alleen au-topsie uitsluitsel geven. Afgelo-pen zomer dook opeens een au-topsierapport op van het Labora-

toire de Toxicologie et Hygiène Agro-

industrielle te Abidjan. Het labhad van twaalf overledenenbloed- en urinemonsters enstukjes hart, long en hersenenontvangen. Uiteindelijk zijn al-leen long- en hersenweefsel gea-nalyseerd met een ouderwetsespectrofotometrische bepalingdie in Europa soms nog voor af-valwater wordt gebruikt. Achtvan de 12 longanalyses misluk-ten. Maar het hersenweefsel hadeen zwavelgehalte dat factorenhoger lag dan de kritische bloed-waarde die de literatuur ver-meldt. Het is voldoende voor eendodelijke vergiftiging, conclu-deert dr. Pierre Manda.De Leidse toxicoloog GerardMulder noemt het rapport on-bruikbaar. “Je moet zo’n hersen-analyse niet vergelijken met eenbloedwaarde maar met het zwa-velgehalte van hersenen vanmensen die niet zijn blootge-steld. In Nederland zou het rap-port weggegooid worden.” To x i -coloog Freek de Wolff wijst eropdat onbekend is hoe de hersen-monsters zijn bewaard. Door be-derf en uiteenvallen van eiwittenkan het gehalte vrij sulfide heelsnel toenemen. De Amerikaansetoxicoloog Thomas Milby, ex-pert op het terrein, laat wetendat het H2S-gehalte van weefselal twee uur na het overlijden be-gint te stijgen. Bevroren urinekan op zijn best tot een maandna de dood voor een analyse (opthiosulfaat) worden gebruikt.Het autopsierapport van dr.Manda werd pas op 27 maart2007 opgemaakt.

AUTOPSI E

GOOTSTEENONTSTOPPER DOOR DE NAFTA

het afval heeft gelegen. De waarheid isdat nooit onomstotelijk is aangetoonddat het vuil van de Probo Koala slacht-offers heeft gemaakt. Deskundigenzijn niet in staat geweest tot een ‘expo-sure assessment’, het kwantificerenvan de blootstelling. Dat komt wel va-ker voor, maar dan behelpen weten-schappers zich met een reconstructie va nde blootstelling aan de hand van ver-spreidingsmodellen, een aannemelijkebronsterkte en meteorologische gege-vens. Bij ongelukken zoals die van Se-veso (1976), Tsjernobyl (1986) en de an-trax-uitbraak in Sverdlovsk (1979)heeft dat veel aandacht gekregen. Op-vallend genoeg is de wetenschappelij-ke belangstelling voor de ‘giframp’ inAbidjan nihil. De databank PubMedbevat slechts één onbeduidend artikeluit Médecine tropicale (december 2007).Een reconstructie van de vermoedelijkeblootstelling, uitgaande van een worstcase-scenario door het in Cambridgegevestigde bedrijf CERC, heeft volgensTrafigura niet kunnen aantonen dat ereen gevaarlijke belasting is geweest.Stank levert ergernis en stress op, mis-schien ook misselijkheid en hoofdpijn,wie weet prikkende ogen maar geenmiskramen en geboorteafwijkingen.Er is geen enkel bewijs dat de huidaan-doeningen die in beeld zijn gebrachtook maar iets met de afvaldumping temaken hebben (zoals ook een huisartsin een ingezonden brief in de Volks-krant van 3 oktober aanstipte). Nietvergeten moet worden dat de bevol-king van Ivoorkust al jaren zwaar ge-teisterd wordt door aids, malaria, tu-berculose en diarree.Afgelopen zomer dook opeens een au-topsieverklaring op die onweerlegbaarzou aantonen dat 12 Abidjanen aan eenH2S-vergiftiging zijn overleden. Bij na-dere inspectie blijkt het bizarre docu-ment onbruikbaar (zie kader).

GREENPEACE De sterkste aanwijzingdat de lozing van slops van de ProboKoala, hoe absoluut verwerpelijk datook was, niet het onheil brachten dat erzo gretig aan wordt toegeschrevenkomt uit een rapport dat Greenpeaceop zijn site juist opvoert om het tegen-deel te bewijzen. Het is het verslag vaneen kleine enquête waarmee Ivoriaan-se jongelui verbonden aan het beschei-den Centre Suisse de Recherches Scien-tifiques en Côte d’Ivoire in oktober2006 langs de deur gingen. Zij infor-meerden naar klachten en ontvingennatuurlijk ook klachten, maar nooit opgrotere afstand van een dumpplaatsdan 3 km, en meestal minder. Geziende formidabele ruikbaarheid van mer-captanen is dat een aanwijzing dat deconcentraties ook vlak bij de dump-plaatsen niet heel hoog zijn geweest.Nog overtuigender is de geconstateer-de ongeschonden vitaliteit van kippenen varkens binnen 200, of zelfs 100 me-ter van de dumpplaatsen. Tot ergernisvan de onderzoekers hadden lang nietalle Abidjanen die kippen en varkensafgemaakt, hoewel de overheid dat hadverordonneerd. De enquêteurs vondendat het alsnog moest gebeuren. De bui-

tenstaander stelt vast dat de dierenkennelijk weinig last hadden gehadvan het Probo Koala-gif. Zij haddengeen kranten gelezen, de radio nietbegrepen en Greenpeace niet ge-hoord.Er kan nog vermeld worden dat hetFranse bedrijf Tredi bijna twintigkeer zoveel afval heeft weggehaald alsde Probo Koala aanvoerde. Dat komtomdat Société Tommy de slops op be-staande dumpplaatsen liet lopen. Dezwarte dikke prut en verroeste olie-drums die zo vaak in beeld kwamen,die lagen er al voor de Probo Koalalangs kwam..

Links Franse onderzoekers op deAkouedo-afvalstort in Abidjan,17 september 2006.Onder Agbo N’guessan, eenvrouw uit het dorp Djibi nabijAbidjan, toont dehuidproblemen die volgens haarte wijten zijn aan het afval uit deProbo Koala.Boven Greenpeace activistenschilderen leuzen op de ProboKoala, in de haven van Paldiski,EstlandFOTO ’S REUTERS/AFP

Het afval dat de Probo Koala ver-voerde was afval van het zoge-noemde Merox-procédé. Hetontstaat in raffinaderijen die hetzwavelgehalte van sterk zwavel-houdende nafta (een benzine-achtig mengsel van koolwater-stoffen met relatief korte kool-stofketens) terugbrengen doorhet te wassen met een geconcen-treerde oplossing van NaOH (na-triumhydroxide of caustic soda,veel gebruikt als gootsteenont-stopper) met gebruikmakingvan een karakteristieke katalysa-tor. De zwavelhoudende verbin-dingen (vooral mercaptanen)trekken dan, na een tussenreac-tie, in de loog. Ook waterstofsul-fide (H2S) komt er in terecht als

het niet vooraf is verwijderd.Het was ook voor Nederlandseexperts in 2006 een verrassingdat Trafigura de zogenoemde‘caustic washing’ op een schipliet uitvoeren. De Probo Koalapompte 24 uur lang natronloogmet katalysator door haar naftaen bracht de met mercaptanen,sulfiden en andere verbindingenvervuilde loog (met een zeer ho-ge pH van 14) over in de smalle,hoge sloptanks waarin na ver-loop van tijd een redelijke schei-ding tussen nafta en de water-fractie optrad. In juli werd hetter verwerking aangeboden aanAPS in Amsterdam. APS b r a ch thet voor de reiniging volgens hetproces van dissolved air flotation

(DAF) naar een tank waarin deloog met zuur tot een pH van on-geveer 7,8 werd geneutraliseerd.Door de pH-daling kwam veel

H2S en mercaptaan vrij metstankoverlast als gevolg. Zonderdie neutralisatiestap was destankgolf uitgebleven.

Essentieel is dat H2S bij stijgendepH overgaat in HS- en op denduur zelfs in S2- volgens eenschema dat de figuur illustreert.De twee laatste stoffen kunnenniet als gas uit de oplossing ont-snappen. Boven een pH van 9 isnauwelijks vrij H2S in oplossingen kan dus ook weinig H2S ont-snappen. Trafigura houdt staan-de dat haar afval nauwelijks H2Sbevatte (het zwavelgehalte vanhet sulfide-systeem was 0,5 ge-wichtsprocent) omdat de pH zohoog was. Het lijkt een woord-kwestie, maar het is een feit datook niemand beweert dat een so-da-oplossing (Na2CO3) een hooggehalte koolzuur heeft.

S p o ke n

in Abidjan

Invloed pH op sulfide-evenwicht

NRC 171009 / RB / BRON:

H2S HS- S2-

Conc

entra

tie in

%

pH

0

20

40

60

80

100

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

NRC Handelsblad

Zaterdag 26 september & Zondag 27 september 20092 Binnenland

Criminaliteit

Door onze redacteuren

Karel Berkhout en

Laura Starink

In de vroege ochtend van 7 au-gustus stopt een zwarte RangeRover in de Steenderenstraat

in Gein. Een paar mannen stappenuit om iets op te halen na een bar-becue aan de Ouderkerkerplas. Zedollen wat in het Surinaams. Driejongens verderop denken dat hetover hen gaat. Het wordt ruzie.Een van de mannen zegt: laten wegaan, het zijn toch maar ‘bobbe-jaantjes’. Een van de straatjongensverdwijnt, komt terug op een scoo-ter en opent het vuur. De 15-jarigeGianluca Flamingo op de achter-bank wordt in het hoofd geraakt.De scooter scheurt weg. De chauf-feur van de auto, de kickbokserTyrone Spong, rent naar de tweeachtergebleven jongens toe endeelt een paar rake klappen uit.

Gianluca sterft de volgende dagtegen 5 uur in het ziekenhuis.

De dood van Gianluca, op hetverkeerde moment op de verkeer-de plaats, is het dieptepunt in degeweldsgolf in Amsterdam Zuid-oost. Dit jaar zijn er 22 schietinci-denten geweest. Drie met dodelij-ke afloop. Op 7 juni vroeg in deochtend werd Gersom Francisca(28) voor zijn huis in de Willeskop-straat doodgeschoten na een ruzieover zijn zuster bij de Brasil Bar bijhet Leidseplein. Afgelopen maan-dag werd de 19-jarige Ishmael

Gumbs bij een kinderspeelplaatsbij metro Kraaiennest doodge-schoten voor de ogen van zijnvrouw en kind.

„Het is deze zomer heel warmop straat in de Bijlmer”, zegt de22-jarige Stanley (niet zijn echtenaam), die vroeger zelf in het cri-minele circuit zat. „Dreigementenworden nu heel serieus genomen.Men loopt op zijn teentjes. Ergroeit een generatie op die veelsneller op zijn strepen staat. Er zit-ten gasten bij van 16 jaar die hart-stikke gestoord zijn.”

De Amsterdamse hoofdcommis-saris Bernard Welten sloeg alarmen stadsdeelvoorzitter ElviraSweet kwam eerder terug van va-kantie. Wat is er aan de hand inZuidoost? Het ging toch zo goed inhet stadsdeel na de afbraak van delouche hoogbouw met zijn onvei-lige parkeergarages en de sloopvan treurige winkelcentra? Eenmiddenklasse nam zijn intrek inde fraaie laagbouw en de misdaad-cijfers dalen al jaren. Waar komtdat geweld vandaan?

Niemand heeft een verklaringvoor de schietpartijen, die volgensde politie los van elkaar staan. Erzijn dertig arrestaties verricht, demeeste verdachten zijn twintigers.Zeven zaken liggen stil omdat debetrokkenen niet meewerken. Ofdit een onrustbarende stijging isweet de politie niet, omdat schiet-incidenten nooit eerder apart zijngeturfd. Ook weet ze niet hoeZuidoost scoort vergeleken metandere stadsdelen.

Maar in de Bijlmer zelf begintmen zich zorgen te maken. Er lijkteen giftig mengsel te ontstaan vanwerkloosheid, drugshandel, wa-penbezit, machogedrag en agres-sie. Dit wordt gevoed door een ge-ruchtenstroom over vecht- enschietpartijen en grove scheldka-nonnades op websites. „Als je deincidenten op een rij zet, zie je een

Bij schietpartijen in Zuidoostvielen in enkele maanden driedoden. Voor de jongens van destraat is geweld gewoon. ‘Erzitten hier gasten van 16 jaar diehartstikke gestoord zijn.’

Wie inde Bijlmergeslagenheeft moetdood

In Amsterdam Zuidoost bepalen kleding, tattoos en blingbling het imago van de straatcultuur. Fotograaf Ad Nuis

De meeste schietpartijen hebben plaats in het hart van de Bijlmer

rode draad: een sterk masculienecultuur met een hypergevoelig-heid voor gedrag dat je niet be-va l t ”, zegt criminoloog Frank vanGemert. De dood van Gianlucapast in dit beeld.

Gianluca was na school in hettrainingslokaal van de thaiboks-school van Lucien Carbin. Hij goldals een vechter met toekomst. „H ijwas netjes opgevoed, hij sprak al-tijd met twee woorden”, zegt zijnleermeester Carbin (58). Zijn vaderRoberto (42), die zijn zoon sinds descheiding weinig zag, noemt hem„een talentje”. Zijn moeder wilgeen contact meer met de pers.

Fighting Factory staat op een in-dustrieterrein tegen de Bijlmeraan. Beren van kerels beuken in detrainingsruimte op elkaar in. Hetwater gutst van de lijven. Er hangteen doordringende zweetlucht.Hier is Carbin de baas. Hij is eenbegrip in de Bijlmer. Carbin train-de Gianluca vanaf zijn zevende.„Hij was heel klein, maar pezig.Hij kon heel hard knieën. Hij wonaltijd op uithoudingsvermogen.Gianluca had het karakter omdoor te gaan.”

Gianluca was de mascotte vanTyrone Spong, King of the Ring,een 24-jarige kickbokser die inter-nationaal is doorgebroken. Spongwas die nacht de bestuurder van deRange Rover. Roberto denkt dat erbij de ruzie geslagen is. „Ik heb vaniemand bij de politie gehoord datde verdachte een blauw oog had.”De 19-jarige schutter zit vast.

„Met de jongens van de straatmoet je zoiets niet flikken”, zegtCarbin. „Eentje is er gaan koken.Hij kwam, Italiaans professioneel,terug op een scooter. Je kan ie-mand van de straat niet duwenzonder sorry te zeggen. Dan heb jeeen probleem. En als je geslagenhebt, dan moet je dood.”

Het is een begrip in Zuidoost: de‘jongens van de straat’. Vooral An-tilliaanse, maar ook Surinaamsejongens brengen veel tijd buitendoor. Sommige groepen gelden alshinderlijk en overlastgevend, an-dere als crimineel. Zuidoost heeftvier bendes die zich bezighoudenmet drugshandel, straatroven enautokraken. Op de geweldsschaalstaan de Antillianen bovenaan, di-rect gevolgd door de Surinamers,zegt Carbin, zelf een Surinamer.„Dan komt er een hele tijd niks endan pas de Afrikanen.”

De bekendste jeugdbende waslange tijd de Hopiboys, die rond-hangen bij de flat Hoptille. Zemaakten een paar jaar geleden eensnoeverig filmpje op AT5. Ze wap-perden met bankbiljetten, pronk-ten met gouden kettingen en dureauto’s en legden uit hoe je met‘hosselen’ snel veel geld kunt ver-dienen. Moeten we dit serieus ne-men? Zeker wel, zegt muzikantDeams, rapper en jeugdwerker inZuidoost. „Die verhalen over dea-len en ripdeals zijn geen bluf. Watze zeggen, is wat ze doen.” H ijnoemt de Hopiboys een criminelejeugdbende. De politie haaldetwee jaar geleden met enkele ar-restaties de kern uit de bende,sinds kort zijn ze weer vrij.

De Hopiboys cultiveren hetAmerikaanse gangsterdom, metbijbehorende symbolen en geba-ren. Elders in Zuidoost lopen en-kele jongens met rode zakdoeken,het symbool voor de ‘bloods’, eengang in Los Angeles. De politieneemt dat niet zo serieus, maarvindt wel eens gymschoenen ineen lantaarnpaal, waarmee bloodshun territorium markeren.

Na signalen van de politie liet degemeente Antillianen-expert Ma-rion van San vorig jaar een onder-zoek doen naar het bestaan vangangs. Haar conclusie luidt: „Am-

sterdam heeft geen gangs en Zuid-oost al helemaal niet.” De gemeen-te kwam er niet mee naar buiten.Van San: „Het dragen van gang-stersymbolen is vooral een soortmode. Natuurlijk zijn er jongensdie criminele feiten plegen, maardat gang-gedoe met codes en taak-verdelingen is flauwekul.” Ex- cri-mineel Stanley onderschrijft haarlezing: „Hier heb je geen gangs. Jekan er altijd uitstappen en weernaar school gaan.”

De ‘gangsterglamour’ heeft welgrote aantrekkingskracht op jon-geren in Zuidoost. Het stadsdeelkent veel armoede, eenouderge-zinnen, schooluitval en werkloos-heid, terwijl op tv en internet eenwereld vol welvaart te zien is. Datmaakt de jongens boos, zegt rap-per Kiddo Cee (33), zelf opgegroeidin de Bijlmer. „Je ziet jongensrondrijden in een mooie auto. Diestoppen je zo 50 euro in het handjeen opeens heb je ‘familie’. Zo ginghet ook met mij toen ik als 13-jari-ge bij een straatgroep terecht-kwam. Veel van die jongens hos-selden. Een strafblad gold als eencv. Omdat ik de jongste was, noem-den ze me Kiddo, nog steeds mijnartiestennaam.”

In buurthuis Hofgeest is op za-terdagavond door buurtbewonerseen feest voor de jeugd georgani-seerd. Zo’n honderd zwarte jonge-ren zijn afgekomen op de rap-groep Green Gang, die in dezebuurt zijn wortels heeft. In degoeddeels onverstaanbare raptek-sten keren de woorden GreenGang en Hopiboys steeds terug.Green Gang wordt ook wel de mu-zikale ch a p t e r van de Hopiboys ge-noemd. Zanger F-I van GreenGang, groen trainingspak, dreadstot op zijn billen, roept de jonge-ren op naar voren te komen om terappen. Als een vijftienjarige metbontmuts voor de zaal een rap tenbeste heeft gegeven, krijgt hij 400

euro uitbetaald. „Je moet werkenvoor je geld”, zegt F-I ter verduide-lijking. F-I is later niet meer be-reikbaar voor commentaar.

Amsterdam kent een rijke hip-hopcultuur, met een kleine hon-derd rappers. Lexxxus the Donwerd in augustus op het Kwakoe-

festival beschoten en pochte vanafzijn ziekenhuisbed dat hij eengangsta was. Met hun verheerlij-king van het gangsterleven, snelle

rijkdom en machogedrag gevenrappers het verkeerde voorbeeld,zeiden politiecommissaris Weltenen stadsdeelvoorzitter Sweet. Tekort door de bocht, vindt KiddoCee, rap is gewoon de muziek vande zwarte onderklasse: „Toen ikjong was, gaf rap mij een identiteiten de muziek hielp me ontsnap-pen aan de straat. Wat er nu leeftop straat, is pakken wat je pakkenkan.” Toch erkent hij wel dat de in-vloed van de rapcultuur riskanteris in de Bijlmer dan in pakweg Am-sterdam-Zuid. „Daar hebben kin-deren alternatieve rolmodellen.”

Dat zegt ook Hannah Belliot(PvdA), de vorige stadsdeelvoorzit-ter in Zuidoost. „Rap is een kickvoor de elite. In de Bijlmer hebbenkinderen geen enkel ander voor-beeld. In een omgeving van soci-aal-economische achterstandwordt deze vorm van protest om-gezet in kwaadaardigheid en de-structie: I killed that nigger!”

Van die masculiene cultuurmaakt kickboksen deel uit. Devechtsport geldt als stoer. Een lidvan de Hopiboys traint bij Carbin,net als andere straatjongens. Vol-gens Carbin zou de overheid kick-boksen moeten subsidiëren. „Ikbreng die jongens discipline bij enhou ze van de straat.” Onzin, zegtHannah Belliot: „In de metro zie jejongens vaak slaan en schoppen.Dat geweld, het is deviant gedrag.Maar zij denken dat dat een nor-male vorm van communicatie is.”

Tyrone Spong is een held in deBijlmer. Drie maanden geledenbrak Lucien Carbin met zijn leer-ling Tyrone. Heel internet gonsdeervan. „Tyrone is veranderd”, zegtCarbin. „Hij is agressief geworden.Hij maakt altijd problemen.”Spong heeft de feiten over de toe-dracht van de schietpartij aangele-verd, maar wil niet opgevoerdworden in dit artikel. Hij wil nietmet modder smijten, zegt hij.

Tyrone heeft de situatie opstraat die nacht totaal verkeerd in-geschat, denkt ex-crimineel Stan-ley, die de schutter kent. „Dat iseen pannekoek met een enormebewijsdrang. Als je met hem ruziekrijgt, schiet hij je neer.”

Wapens vinden is hier geen en-kel probleem, zeggen velen. De af-gelopen dertien weken nam de po-litie bij twaalf mensen vijftienvuurwapens in beslag. Het lijkthet topje van de ijsberg.

Carbin: „Surinamers en Antilli-anen hebben standaard wapens.Als ze hosselen schaffen ze spullenaan, een autootje, een mobiel, eenwapen. Daar zijn regeloompjesvoor. Je zegt wat je nodig hebt endan kun je het komen ophalen. Deprijs ligt aan de kwaliteit en hoedesperaat je bent. Het is een ver-edelde vorm van angst. Het geeft jehet gevoel dat je elk moment kuntbeslissen dat je God bent.”

Een wapen hebben is een wapentrekken, zegt Stanley. Hoe meergeweld, hoe meer mensen zichdaartegen gaan beschermen. Kid-do Cee ziet ook de invloed van deeconomische crisis: „Onbereikba-re spullen worden nog onbereik-baarder. De opbrengst van drugsstaat onder druk. Dat vergroot def r u s t r a t i e s. ”

Een ruzie en dan meteen schie-ten, dat lijkt het patroon te wor-den. „Die jongens zijn opgefoktom niks”, zegt Carbin. „Men tole-reert niks meer.” En de daders

worden steeds jonger. „In mijn tijdhielden de oudere jongens mij er-buiten. Als ze een zaak hadden,zeiden ze: ga maar naar huis, Kid-d o. ” En dat, zegt Kiddo, is radicaalveranderd. „Kleine jongens staanal op de uitkijk bij deals of moetenbolletjes meenemen.” Die nieuwestraatjongens zijn anders, zegtStanley: „Gevaar is voor hen eenadrenalinerush waar je snel aanwent. Als er een schietpartij is ge-weest, praten ze er even over endan gaan ze weer met hun playsta-tion spelen.”

De kist van Gianluca werd ge-dragen door zes zwarte mannenmet witte T-shirts en zonnebril-len. Hells Angels op motoren re-den voor de begrafenisstoet uit. DeHells Angels zitten bij alle grotek i ck b o k s g a l a ’s vooraan in de vip-boxen. Belangrijke kickboksers,zoals Tyrone Spong, staan ondercontract bij Black Label FightingManagement, dat mede is opge-richt door Angels-lid MarinusS ch o l t e n .

De stiefvader van Gianlucatoonde zich op AT5 enthousiastover de aanwezigheid van de HellsAngels op de begrafenis. Maar zijnvader Roberto vond het vreselijk.„Gianluca had niks met de HellsAngels te maken. Er is een jongenvan 16 overleden, laat die HellsAngels erbuiten. Tyrone had zichniet zo op de voorgrond moetendringen.” Ook volgens andere aan-wezigen heerste er op de begrafe-nis een onaangename sfeer. LucienCarbin is weggegaan.

Het graf van Gianluca op kerk-hof De Nieuwe Ooster ligt er in-middels kaal bij. De bloemen vande begrafenis zijn weggehaald, opeen vaas verlepte paarse lelies na.Op het zand ligt een bruine kick-b o k s h a n d s ch o e n .

Volgende week deel 2: De ver-nieuwing van de Bijlmer

Een wapen hebben iseen wapen trekkenEx-crimineel ‘S t a n l ey ’ (22 jaar)

Gangsterglamourbeheerst zwartejeugdcultuur

NRC Handelsblad

Zaterdag 25 juli & Zondag 26 juli 20094 Buitenland

Marktwerkingmaakt zorg inVS onbetaalbaar

Door onze correspondent

Tom-Jan Meeus

Het is maandagmorgen,half 10, en James Scott(79) is zojuist in zijn ver-

roeste truck aan komen tuffen. Be-daard stalt de Afro-Amerikaantwaalf potjes pillen op tafel uit.Bijna allemaal leeg. Hoewel zijnbotten chronisch ontstoken zijn,heeft hij in geen drie maanden me-dicijnen gehad. De verzekeringvergoedt ze niet. Nu weet hij zichgeen raad meer van de pijn.

„Zal even kijken wat ik kandoen, sweetie’’, zegt de apothekerachter de toonbank van AlmandsDrug Store in het stadje RockyMount (North Carolina). Van op-luchting laat Scott een glimlachlos. Hij mist een voortand, en zijnadem verraadt dat hij nog graag

VS

James Scott (79) haalt medicijnen voor zijn chronisch ontstoken. Zijn verzekeraar wil deze niet vergoeden. De apotheek helpt hem niettemin. Fo t o ’s Jim Lo Scalzo

Een klant haalt pikt voorgeschreven medicijnen op aan een afhaalloket van de apotheek.

Franser dan die verfoeide Fransen zelf

Door onze correspondent

Peter VermaasAntananarivo, 25 juli. Crème-kleurige Renault 4’s en lelijkeeendjes denderen in colonne doorde smalle kasseienstraatjes van dehoofdstad van Madagascar. Hetzijn taxi’s. Een beetje krap is hetwel, maar waarom zou een ritje ineen tijdmachine comfortabel moe-ten zijn?

Wie vanuit de krakende koek-blikken door de wimpers van zijnogen kijkt, waant zich zonder al teveel verbeeldingsvermogen in eenFrans provinciestadje van dertigjaar terug. De mooi verlichte eta-lages van de plaatselijke banket-bakker, de licht vervallen katho-lieke kerk, het flikkerende groenekruis van la pharmacie: elk momentkan het peloton de steile GrandeRue opdraaien. Een gendarmemet een pet als een steelpan zon-der steel staat al klaar op de hoekvan de straat. Hij ziet eruit als eenverdwaalde Indonesiër.

Ongeveer 160 miljoen jaar gele-den scheurde Madagascar van

Afrika af en 80 miljoen jaar laterontworstelde het zich als eilandvan het Indiase subcontinent.Maar de eerste bewoners kwamenvolgens de meeste wetenschap-pers pas zo’n 200 voor Christusover zee van wat nu Borneo en Su-lawesi zijn. Daarna staken Oost-Afrikanen het Kanaal van Mozam-bique over en landden Arabierenin het noorden. Maar de nationaletaal, het Malagasi, behoort tot deAustronesische talen, die verdervooral in de buurt van Indonesiëworden gesproken. En het groot-ste deel van de bevolking rondomde hoofdstad heeft nog altijd ster-ke Indonesische trekken.

Wie een Malagassiër echt wil be-ledigen, begint over Afrika. „Ma-dagascar is het achtste continent”,zegt socioloog André Rasolo. „Wehoren bij Afrika noch bij Azië.”

Maar in 1883 kwamen de Fran-sen. En eigenlijk gingen ze nooitmeer weg. In 1960 werd het eilandin de Indische Oceaan, zo groot alsFrankrijk zelf, weliswaar onafhan-kelijk, maar de elite in Antanana-rivo bleef Franser dan de Fransen.Geen diner in de hoofdstad zon-der foie gras of confit de canard, geenontbijt zonder croissant, stok-brood en een sloot café au lait. Hettoeristenwinkeltje op het vlieg-veld verkoopt volgens de kassajuf-frouw meer lokaal ingeblikte een-denlever dan enige andere natio-nale souvenir.

En toen kwam in 2002 Marc Ra-

valomanana. De zakenman die perfiets langs de deuren ging omthuisgemaakte yoghurt te verko-pen en later een vermogen ver-gaarde met een de facto monopo-lie op zuivelproducten werd naomstreden verkiezingen presi-dent. Hij wilde Madagascar ont-wikkelen en keek daarvoor niet inde eerste plaats naar de voormali-ge kolonisator. Zijn Frans wasmaar matig en in 2007 introdu-

ceerde hij het Engels als derde of-ficiële taal. Hij deed zaken metAziaten en met Zuid-Afrikanen enhet niet-Afrikaanse Madagascarsloot zich op zijn initiatief aan bijde Southern African DevelopmentCommunity (SADC).

Vorig jaar schoffeerde Ravalo-manana – een ‘bijgelovige protes-tant’, zoals Le Figaro schreef – deFransen door de geloofsbrievenvan hun nieuwe ambassadeur niette accepteren. Gildas Le Lidecdiende eerder in Congo en Ivoor-kust, waar de plaatselijke staats-

hoofden kort na zijn aantredenwerden afgezet. Dat kon Ravalo-manana in Madagascar niet heb-ben. Maar begin dit jaar werd depresident na wekenlange protes-ten alsnog de laan uit gestuurd.De jonge ex-diskjockey die hemverving, Andry Rajoelina, spreektvloeiend Frans en geen woord En-gels. Ravalomanana vluchtte naarZuid-Afrika, zijn zakenimperiumwerd geplunderd en ontmanteld.Foie gras mag in overvloed beschik-baar zijn, een pak melk is nuschaars in Madagascar.

Voor Ravalomanana is het zon-neklaar: de Fransen zitten achterde staatsgreep van Rajoelina. „HetFranse doel is om Madagascar teherkoloniseren en de Malagassi-sche mensen als slaaf te onderwer-pen”, zei Ravalomanana in mei ineen radiotoespraak. Volgens zijnaanhangers hebben de FransenRajoelina miljoenen euro’s toege-stopt om in januari mensen te be-talen om tegen het regime van Ra-valomanana te demonstreren.

Toen de Fransen in maart eennieuwe zaakgelastigde stuurdenen de nieuwe president met deambassadeur poseerde voor de fo-to, was dat voor Ravalomananacum suis het sluitende bewijs datde Fransen onder één hoedjespeelden met de diskjockey. DeFransen zelf ontkennen iets metde machtswisseling te maken tehebben en weigeren, net als derest van de EU-landen, het bewind

van Rajoelina te erkennen. Maarhet verhaal over de Franse steunvoor Rajoelina is hardnekkig.

Dagelijks demonstreren de ‘le-galisten’, zoals de aanhangers vanRavalomanana zich noemen, bijhet karkas van een van de in janu-ari in brand gestoken bedrijvenvan de president. Ze zingen, zespreken en ze preken over de ophanden zijnde wederkomst van‘dada’ Ravalomanana, de verdre-ven president die voor hen tot eenvaderfiguur is uitgegroeid.

Een van de actievoerders ver-spreidt daar een gestencilde openbrief aan ‘Ces messieurs du Quai

d’Orsay’, waarin hij uitlegt dat ‘li-berté, egalité et fraternité’ „b l ij k -baar alleen van toepassing zijn opFrankrijk en de Fransen zelf enniet op de voormalige koloniën”.De brief is ondertekend met ‘un

grand père patriote malagasy’.Net als de patriottische opa zijn

brief wil toelichten, heffen de le-galisten een van hun dagelijks te-rugkerende strijdliederen aan.Geëmotioneerd en met de hand ophet hart alsof het volkslied ge-speeld wordt klinkt uit duizendenkelen een klassieker van RadioTour de France: ‘Et j’ai crié, crié, Ali-

ne, pour qu’elle revienne/ Et j’ai pleuré,

pleuré, oh! J’avais trop de peine...’ Desmartlap uit 1965 heet ‘Aline’ ende zanger was Christophe. Hij wasde meest Amerikaanse artiest dieFrankrijk ooit heeft voortge-bracht, bezweert de oude baas.

Aanhangers van deverdreven president vanMadagascar vermoedensmerig spel van oud-kolonisator Frankrijk. Zezweren wel bij foie gras,stokbrood en croissants.

MadagascarMadagagagascscscararar

een sigaretje opsteekt. „Dat werktverdovend”, zegt hij.

Almands is een kleinschaligeapotheek in een zwarte midden-klassebuurt. De zaak beconcur-reert de supermarkten, die in deVS ook medicijnen verkopen, meteen ouderwetse bedrijfsfilosofie:menselijkheid. „Wij helpen ookals klanten het geld niet hebben”,zegt apotheker Marritt Roene.

Een doordeweekse ochtend indeze apotheek laat zien hoe ziekeAmerikanen zich door de recessieslaan. Mensen met een minimum-inkomen hebben meestal geenprobleem: hun medicijnen wor-den door de overheid vergoed.Maar in de middenklasse ont-breekt steeds meer mensen hetgeld. De meesten minderen hunmedicijngebruik, vertellen ze: vandriemaal daags naar een keer per

dag. Anderen pingelen, lenen ofpikken.

„Het is hartverscheurend hoemensen het geld bij elkaar schra-pen”, zegt Roene, die eerder apo-theker in een supermarkt was. Zemoest daar ook nee verkopen aandoodzieke klanten. Een astmapa-tiënt die nog maar een keer perweek zijn inhaler kon gebruikenwas voor haar de grens. De mansnakte naar adem, ze kon nietsdoen. „Ik ben weggelopen.”

Terwijl Roene natrekt wat ermet de polis van James Scott aan dehand is, vertelt de bejaarde man ineen hoekje van de apotheek, metFo x N e w s op de achtergrond, hoe hijzich door het leven slaat. Hij heefttwee soorten pijn. ’s Ochtendsvoelt hij vooral zijn ontstoken bot-ten (artritis). ’s Nachts wordt hijdikwijls wakker omdat hij niet

kan plassen: verstopte urinebuis.Artsen hebben hem ook pillenvoorgeschreven voor andere kwa-len (hoge bloeddruk, te hoog cho-lesterol, maagkrampen) maar daaris hij allang mee gestopt. Niet bij tebenen, en niet te betalen.

Scott is een oud-fabrieksarbei-der en leeft van een ouderdomsuit-kering – een kleine duizend dollarper maand. Dat geeft hem recht opgratis gezondheidszorg, het doorde overheid vergoede Medicare.Maar drie maanden terug hield deprivate verzekeraar die Medicareuitvoert op zijn medicijnen te ver-goeden. Hij belde en kreeg eencomputer. Eerst een drie moest hijdrukken, toen een vijf, daarna eentwee – dat werd dus niks.

Hij lost het sindsdien op zonderpillen. Elke ochtend doet hij rek-en strekoefeningen, door de pijnheen. Dat helpt. En hij eet gezond.Ontbijt slaat hij over – te duur.Maar aan het einde van bijna elkeochtend maakt Scott een blik wittebonen met varkensvlees en uienopen. De firma Van Camp’s ver-koopt ze in dozen van acht blik-ken, dan zijn ze maar 69 dollarcent(twee kwartjes) per blik. „Ergsmaakvol.”

Scott heeft twee verzekerings-pasjes aan de apotheker overhan-digd, en na zijn bezoek deze och-tend – de apotheker geeft de medi-cijnen gratis mee – blijkt dat de be-jaarde man vermoedelijk slachtof-fer is van een truc waarvoor ziekte-verzekeraars berucht zijn.

Scotts verzekeraar zei dat hij hetbetalingssysteem had veranderd.Scott was gewend zijn pillen gratisop te halen. Voortaan moest hij zeeerst betalen en daarna declareren.„Ze zeiden dat ze een brief haddengestuurd”, zegt Scott een paar da-gen later door de telefoon. „Maarik had nooit iets ontvangen.”

Wie gelijk heeft valt niet uit temaken, maar feit is dat verzeke-raars in de VS „bewust verwarringzaaien” om kosten te drukken, zo-als een klokkenluider van verzeke-raar Cigna vorige maand het Con-gres vertelde. Een bekende manieris declaratieprocedures hopeloosingewikkeld maken. Volgens deklokkenluider, Wendell Porter, isrendement in de branche belang-rijker dan een eerlijke behande-ling van polishouders.

Zijn optreden gaf een dag nega-

tieve publiciteit – maar het zal deinvloed van verzekeraars op hetdebat over een nieuw zorgstelselniet aantasten. President Obamawil iedereen een ziektepolis geven(nu zijn zeker 46 miljoen Amerika-nen niet verzekerd) en daarnaastde omzet van de medische sectorverlagen. Potter besloot zich uit tespreken toen hij bij Cigna merktedat de verzekeraars opnieuw elkehervorming willen voorkomen,zoals in de jaren negentig met hetplan van toenmalig first lady Hil-lary Clinton.

Ze hebben vooral kans omdatveel Amerikanen bang zijn dathun toegang tot de zorg wordt in-geperkt. Iedereen een verzekeringgeven, zoals Obama wil, maakt hetstelsel duurder. De enige manierom aan besparingen te doen is detoegang tot bepaalde (dure) zorgbeperken. Maar in the land of the free

is dat vloeken in de kerk.Zo begint het onder tieners nor-

maler te worden fysieke onvolko-menheden te bestrijden met plas-tische chirurgie. In het crisisjaar2008 lieten ruim 160.000 puberseen ingreep doen, in 2000 stonddat aantal op 145.000. Vooral in-grepen in het gelaat zijn populair.

Het is een onstuitbare groei-markt, zegt Donn Chatham, plas-tisch chirurg in Louisville (Kentuc-ky). Hij is voorzitter van een belan-genvereniging van plastisch chi-rurgen, en ziet dat zijn vakgebiedzich verplaatst van medisch nood-zakelijke ingrepen naar operatiesop psychosociale grondslag: hetkind dat zegt te lijden onder eenscheve neus of afwijkingen aan deogen. Bovendien: tieners groeienop in een wereld waarin rolmodel-len hun lichaam voortdurend la-ten bijwerken, zegt Chatham. Enhun ouders hebben vaak zelf eeningreep laten doen.

Sommige verschijnselen barenhem zorgen. Begin dit jaar was ereen moeder die haar 15-jarigezoon binnenbracht: te dikke neus.De arts vroeg wat de jongen ervanvond, hij zag het probleem niet.„In zo’n geval raad ik mensen aaner nog eens over na te denken.”

Maar kinderen die overtuigdzijn van de noodzaak helpt hij inprincipe altijd. Hij werkte laatstmet een meisje dat klaagde over tegrote oren. Zij slaagde erin haarprobleem op te vangen met haar

kapsel, maar op dagen dat er teveel wind stond werden de orenzichtbaar, en dat, zegt Chatham,drukte op haar. „Een kind noemdehaar dombo en haar wereld storttein.” Hij heeft haar geopereerd. „Zekan nu variëren met haar kapsel envoelt zich bevrijd.’’

Barack Obama heeft ook groteoren en lijkt niettemin goed in zijnvel te zitten. Zou Chatham hemook hebben geholpen, mocht Oba-ma in zijn tienerjaren bij hem heb-ben aangeklopt? „Goede vraag”,zegt Chatham aarzelend. „Maar ik

denk het wel, als hij het zelf zouhebben gewild.”

De meeste ingrepen in het ge-laat kosten volgens Chatham rondde 5.000 dollar. Verzekeraars ver-goeden deze chirurgie nog zelden,maar nu het verschijnsel in om-vang groeit, neemt de druk op zetoe. Amee Pope (19) uit Louisvilleliet haar licht gekromde neus eenpaar jaar geleden aanpassen doorChatham, en sindsdien is ze vol-maakt gelukkig. Het is onjuist datkinderen zonder geld zo’n ingreep

moeten nalaten, zegt ze. „Zij heb-ben er ook recht op.”

Zo nemen de kosten van hetstelsel toe, hoewel niet vaststaat ofplastische ingrepen het beoogdeeffect hebben. „Tieners zeggen datze er gelukkiger van worden. Maaris dat over tien jaar nog zo”, vraagtAlice Dreger, hoogleraar medischeethiek in Chicago.

Volgens haar is dit een van decruciale problemen van het zorg-stelsel in de VS. Medische hande-lingen hoeven geen bewijsbaar re-sultaat te hebben voordat artsen ze

mogen toepassen. In de meesteEuropese landen is dat een voor-waarde. „In feite zijn we bezig geldte verdienen aan een experimentop jongeren.” Want als een bedrijfeen nieuwe medicijn tegen hoogcholesterol claimt te hebben, wilde patiënt ook eerst weten of hetwerkt. „Maar met tieners en ge-zichtsaanpassingen is het: we zienwel hoe het uitpakt.”

Zo creëert de marktwerking inhet Amerikaanse zorgsysteem een„totaal irrationele werkelijkheid’’,

zegt Dreger: een tiener in Kentuc-ky laat zijn imperfecte neuslijnvoor 5.000 dollar aanpassen, eenbejaarde in North Carolina moetsmeken om pijnstillers voor zijnontstoken botten. Er is in essentiemaar een oplossing voor, zegt ze:minder marktwerking, en hogerebelastingen.

Maar als de moeizame discussieover het nieuwe zorgstelsel delaatste weken iets heeft bewezen,is het dat beide niet gemakkelijkverwezenlijkt zullen worden. De-ze week werd bekend dat het Con-gres er niet slaagt voor het zomer-reces wetsvoorstellen voor een her-vorming aan te nemen, zoals Oba-ma had gevraagd. En dus blijft dewerkelijkheid van Almands DrugStore in Rocky Mount voorlopiggewoon in stand.

Anthony Sharp (49), een werklo-ze handarbeider, komt deze mor-gen met een handgeschreven lijst-je van zijn vrouw binnen. Ruim ze-ven jaar geleden brak zij haar rugtoen ze als verpleegster een vallen-de patiënt probeerde op te vangen.De arts maakte een fout bij de ope-ratie, de tweede keer ging hetgoed, maar de pijn zou nooit hele-maal verdwijnen.

Ze werd een wandelende medi-cijnkast, zegt Sharp. Ze raakte ver-slaafd aan pijnstillers. Andere art-sen diagnosticeerden ook nog ho-ge bloeddruk, astma en reuma –zonder dat ze het van elkaar wis-ten. Twee jaar geleden liep ze me-dicijnvergiftiging op. Ze overleef-de het op een haar na.

En al die tijd moesten ze haarmedicijnen zelf betalen omdat zegeen verzekering heeft: haar aan-vraag voor een uitkering wegensarbeidsongeschiktheid ligt alruim zeven jaar op de stapel. Dussluit Sharp, die zelf een uitkeringvan duizend dollar heeft, al jaren-lang leningen af voor de pillen vanzijn vrouw. Hij weet niet meer hoe-veel schulden hij heeft moeten ma-ken. Hij weet ook niet of hij ze ooitnog terug zal kunnen betalen.

Anthony Sharp grijpt de papie-ren zak met pillendoosjes van detoonbank en loopt opgeruimd deapotheek uit. De buit is weer bin-nen, zegt hij opgelucht. Al jarenvreest hij voor het moment dat hijnergens meer kan lenen. En dan?„Ik weet het niet, jongen”, fluis-tert hij. „Ik weet het echt niet.”

Gezondheidszorg in de VS: in North Carolinakrijgt een bejaarde zijn pillen niet vergoed, inKentucky laat een puber voor duizendendollars haar oren verkleinen.

‘Verzekeraars zaaien bewust verwarring’Wendell Porter, klokkeluider bij verzekeraar Cigna

De apotheek Almand’s Drug in Rocky Mount, North Carolina.

Miljoenen Amerikanen onverzekerd

Litouwse experts beslissenover ‘h o m o v e r h e e r l ij k i n g ’Litouwen heeft op dit moment welgrotere problemen, zoals de finan-ciële crisis. De economie krimptdit jaar mogelijk met 18 procent.„Je zou hopen dat onze politicizich verantwoordelijk gedragenen goodwill creëren in het buiten-land, geen ergernis”, zegt Prokop-cik namens de Raad van Europa.Platovas van de Litouwse Homoli-ga vermoedt dat de wet vooralmoet voorkomen dat er volgendjaar een homoparade wordt ge-houden in Vilnius.

In buurlanden Letland en Polenstuitten parades in het verledenook op heftige reacties, in Rigawerden activisten zelfs met uit-werpselen bekogeld. Litouwse ho-mo’s hebben nog nooit eerder eenparade georganiseerd. Ze warenlang van mening dat hun land ernog niet aan toe was.

De vraag is of Litouwen dat nuwel is. Kleinere, minder in het oogspringende initiatieven van deLGL stuiten al jaren op verzet.Chauffeurs gingen in staking toenze op hun trolleybussen adverten-ties van de Homoliga aantroffen.En een ‘anti- discriminatiebus’ va nde EU werd tweemaal geweerd uithet centrum van Vilnius.

„Litouwers zijn van zichzelf alhomofoob genoeg”, zegt Platovas.

„Ze hebben deze wet helemaal nietnodig .” Die homofobie heeft vol-gens hem niet alleen te maken methet rooms-katholieke geloof, maarook met het sovjetverleden van hetland. In de Sovjet-Unie was homo-seksualiteit een ideologisch taboe.

Egidijus Meilus van de Litouwsekinderbescherming werkte meeaan de totstandkoming van dewet. Hij vindt het jammer dat ermisverstanden over zijn ontstaan.

„De leefomgeving van Litouwsekinderen is niet tragisch”, zegtMeilus. „De wet is preventief.”

Er bestond al zo’n wet. Maarvolgens Meilus ging die wet uit2002 niet ver genoeg. Zo bevat denieuwe tekst een systeem van sym-bolen die consumenten moetenwaarschuwen voor de inhoud vant v- p r o g r a m m a ’s of computerspel-len. „Die symbolen worden in depraktijk al gebruikt, maar moes-ten nog bij wet worden geformali-seerd”, zegt de kinderbeschermer.

De aandacht voor de – eveneensnieuwe – passage over homoseksu-

aliteit vindt hij overdreven. Erstaat nergens dat de herenliefdeverboden is. Homo’s mogen homozijn, zegt de kinderbeschermer,maar mogen hun geaardheid niet‘v e r h e e r l ij k e n ’. Wat dat precies be-tekent kan hij niet zeggen. „Datzal de praktijk moeten uitwijzen.Een speciaal panel van experts zalzich over elke klacht buigen.”

Meilus wijst op artikel 12. Daar-in staat dat kinderen moeten wor-den afgeschermd van informatieof beelden waarin mensen wordenbespot of vernederd ‘op grond vanras, nationaliteit, geslacht en ge-aardheid’. „Homoseksuelen hoe-ven zich dus nergens zorgen overte maken”, zegt Meilus.

Prokopcik van de Raad van Eu-ropa denkt daar anders over. Zijgaat ervan uit dat president Gry-bauskaite toch nog ingrijpt. Diewilde het document al vetoën,maar dat kon formeel niet, omdathaar voorganger Valdas Adamkusdat al eens gedaan had, eerder ditjaar. Woensdag richtte de presi-dent daarom een werkgroep op,die de wet moet gaan veranderen.

Maar Platovas van de LHL is erniet gerust op. De regering heeftde geldkraan voor zijn organisatiedichtgedraaid. „We zijn nu geheelafhankelijk van westerse donoren,zoals Nederland”, zegt de activist.„Over één jaar is het geld op.”

Initiator wetgeving:‘gezonde generatieszonder rotte cultuur’

Vervolg L i to u we n van pagina 1

NRC Handelsblad

Zaterdag 28 februari & Zondag 1 maart 200914 Economie NRC Handelsblad

Zaterdag 28 februari & Zondag 1 maart 2009 Economie 15

Chinezen vertrouwenvoortaan op zichzelf...

dan over echte oplossingen. Men issuperbang en verdeeld, er wordtniet out-of-the-box gedacht. Het sti-muleringsplan van 450 miljardeuro is te bescheiden en te traditi-oneel. China denkt deze crisis tekunnen afkopen, dat zal niet luk-ken, althans niet op deze manier.Er worden nu structurele zwakhe-den in onze economie en in onssysteem blootgelegd die beslist ge-repareerd moeten worden. Dewerkloosheid is een tikkende tijd-bom en ik voorzie een grote poli-tieke crisis, want de tijd van enor-me groei is voorbij. Dat is mis-schien wel goed, want zonder eenpolitieke crisis geen structurelehervormingen.”

Nadat eerst de Amerikaanseen vervolgens de heleWesterse vraag naar bijna

nul daalde in dit kwartaal, hapertnu ook de Chinese motor. China isbezig aan een harde landing. Alleindicatoren – nieuwe orders, nieu-we exportorders, productie, prij-zen, import, buitenlandse investe-ringen – wijzen op een hele scher-pe daling van de groei.

Xies definitie van een harde lan-ding is economische groei van 6procent en minder. „Alles onder de6 procent groei is niet voldoende

sche partij sinds de Tiananmencri-sis van 1989.”

In de Chinese hoofdstad arrive-ren met dat besef vanaf komendedinsdag alle nationale, provincialeen lokale partijleiders om zich inhet Nationale Volkscongres te be-raden op de economische neer-gang .

Met een gemanicuurde, roodge-lakte nagel ritst hij het folie vaneen pakje Yuxi-sigaretten open enzegt snuivend: „Er wordt geld ge-smeten naar totaal nutteloze sta-tusprojecten, waarmee de bazengoede sier kunnen maken bij hunprovinciale bazen in Chengdu.Maar we hebben al genoeg eethui-zen, witgoedwinkels, tv-repara-teurs, bezorgers, kappers, naaiate-liers, massagesalons en taxichauf-feurs. Wat wij nodig hebben, zijnnieuwe afzetmarkten in China,geen nieuwe koks.’’

Alle panden in de stoffige, steileOndernemersstraat zijn nog dichtof worden gebruikt als woonruim-te, getuige het paarse en witte on-dergoed dat overal hangt te dro-gen, de kookvuren en spelendekinderen op de stoepen.

Dat verbaast Xie niet: „Ik heb deindruk dat men zich drukkermaakt over sociale onvrede onderde miljoenen nieuwe werklozen

China Hoe wegens de mondiale crisis de Chinese economie een revolutionair keerpunt doormaakt en de machthebbers in Peking de steven zullen moeten wenden

Door onze correspondent

Oscar Garschagen

Schaft vorige maand in het arbeidsmigrantendorp aan de rand van Hefei, de hoofdstad van de oostelijke Chinese provincie Anhui. Foto AFP

Crisis als beslissende keuzeD e financiële en economische

ontreddering die de krediet-crisis heeft veroorzaakt, biedtgeen aangenaam schouwspel. Be-leggingen zijn verdampt, pensi-oenuitkeringen staan op de tocht,huizenprijzen dreigen te kelderenen er schijnt 10 procent werkloos-heid aan te komen. Eén op de tienof twintig banen zal dus verdwij-nen, en is dat die van u of van uwbuurman?

Maar nog treuriger makend dande economische feiten zijn de re-acties van de meeste betrokkenen.Dan heb ik het deze keer niet overbankiers die wel of niet bereid zijnhet boetekleed aan te trekken voorhun gedrag van de afgelopen tienà vijftien jaar en wat ze daarmeehebben aangericht. Het gaat meom de toneelstukjes die links enrechts worden opgevoerd vandrenkelingen en redders, slachtof-fers en zedenmeesters. De thema’szijn vrijwel steevast hebzucht en

afgunst, verongelijktheid enwraakzucht, afhankelijkheid enbetutteling .

En vooral nieuwe en oude hoog-moed. Bankiers zijn inhaligeschurken en de schuld van alles.Spaarders, beleggers en pensioen-gerechtigden zijn bedrogenslachtoffers, en ministers van Fi-nanciën hijsen zich graag als leve-

ranciers van reddingsoperaties inhun gloednieuwe Batmanpakken.

Wat er zo treurig is aan dezetheatermakerij, is dat er geen rol isweggelegd voor de nuchtere aan-pakker die de feiten overziet voorwat ze zijn, vaststelt wat hij zelfkan doen en aan de slag gaat. Datis de rol van de Noorse prins For-tinbras, de veroveraar in het laat-ste bedrijf van Shakespeares Ham-let. Hij smijt de deuren open, kou-de lucht stroomt binnen in de ver-stikkend introverte hofsfeer vanaarzelen, dralen en intriges, envan ijle mijmeringen over to be or

not to be terwijl er buiten een inva-sie aan de gang is. Genoeg ge-kermd, de lijken opruimen en aande slag!

Voorlopig verkeren wij nogeven in de kermfase. De enormekredietexpansie van de laatstetwintig jaar heeft ons een langverblijf in luilekkerland bezorgd.We werden opgetild door een we-

reldwijde, kredietgedreven koop-krachtgolf, die grondstoffen, wo-ningen, kunst, aandelen en nogveel meer in prijs opstuwde en ie-dereen rijk maakte die er iets meete maken had. Wij vonden intus-sen dat het ons zo goed ging door-dat we zelf zo slim en sterk waren,en beschouwden onze toegeno-men welvaart als eerlijk verdiend.

Nu het krediet opdroogt, dekoopkrachtgolf zich terugtrekt ende waarde van onze huizen, effec-ten en andere bezittingen metzich mee sleurt, roepen wij bedrogen diefstal. Als het naar ons toe-komt, is het kennelijk in orde, alshet bij ons wegloopt mogen wemokken, smeken en stampvoeten.IJslandspaarders eisen overheids-garanties achteraf. Pensioenfond-sen tappen de reserves van jonge-ren af omdat die nog niet zo oplet-ten en de aanspraken van ouderenniet gekort mogen worden. Envooral moet de overheid links en

rechts ‘redden’. Die doet datgraag, niet alleen omdat het mis-schien economisch zinvol is maarook omdat het een soort revancheoplevert op de hoogmoed van ge-vallen voormalige veelverdieners.Bankiers behoren dan ook sorry tezeggen, vindt minister Bos, want„uiteindelijk is de financiële crisiseen morele crisis.”

Daar zit best wat in, maar more-le problemen worden niet opge-lost door opgelegde spijtbetuigin-gen. Integendeel, want Bos zet opdeze manier voor de oude, mate-riële arrogantie van de bankiersalleen maar zijn eigen morele su-perioriteit in de plaats. En zo zit-ten we met zijn allen op de vier-kante centimeter psychologischespelletjes te spelen over wie er ge-kwetst is en wie zijn schuld dat is.Moraliteit en ethiek verklaren wetot een kwestie van innerlijkeroerselen en motivatie, en intus-sen komen we aan praktisch han-

Column Johan Schaberg

delen niet toe.Alleen de alleroudsten onder

ons, degenen die in 1940 een jaarof twintig waren, hebben ooit inhun leven een echte collectieve cri-sis meegemaakt. Een crisis die vra-gen heel concreet maakte, wantwat deed je als er iemand bij je opde stoep stond die bij jou wildeonderduiken? Dan kon je nietdoorverwijzen naar een belangen-koepel voor onderduikadressen,maar je stond er zelf voor, per-s o o n l ij k .

In dit soort situaties komt hetwoord ‘crisis’ terug bij zijn oer-be-tekenis. Crisis is niet hetzelfde alsrampspoed; crisis is een scheiding,een splitsing in de weg, een beslis-sende keuze. Niet toevallig zijnhet ook de oorspronkelijke vierklassieke deugden die in zulkekeuzes houvast bieden. Want hoezit het met rechtvaardigheid je-gens degene die voor je staat? Metrealiteitszin over de context van je

besluit? Met maat houden, niet teveel en niet te weinig doen? Envooral, hoe zit het met moed, deouderwetse bereidheid om een ge-geven situatie onder ogen te zien,de rug te rechten en te doen wat ergedaan moet worden?

Wat is er in vredesnaam ge-beurd met moed? Hoe zou het in1940 zijn gegaan als WinstonChurchill, in plaats van zijn vlam-mende vastberadenheid „to fight

them on the beaches”, had gemom-peld dat Hitler sorry moest zeg-gen? Of in onze eigen geschiede-nis, wat was er gebeurd als Willemvan Oranje niet had gehandeldnaar de aan hem toegeschrevenlijfspreuk „point n’est besoin d’espé-

rer pour entreprendre, ni de réussir

pour persévérer”? Vertaald: hoop opeen goede afloop is niet nodig isom aan te vatten, en succes nietom door te gaan. Moed maakt zichniet afhankelijk van wat een andervindt of doet, is genadeloos eerlijk

over de feiten, en staat zichzelfgeen uitvluchten toe.

We zitten financieel en econo-misch op een plek waar we niethadden willen zijn. Niemandheeft dit eerder meegemaakt.Geen enkele deskundige weet echthoe we eruit moeten komen, wantook niemand heeft voorspeld datwe bezig waren hier verzeild te ra-ken. Dus op ons komt het aan, oponze eigen oordeel, moraal, enmoed.

Minister Bos heeft gelijk, wemaken een morele crisis mee. Al-leen gaat die niet over anderen enof die wel of niet sorry zeggen.Ons eigen kaliber wordt beproefd,we staan zelf op een morele split-sing van wegen. Blijven we bij deverlammende introspectie vanHamlet, of gooien we de deurenopen en gaan we aan de slag?

To be or not to be is NOT the questi-

on. To act or not to act, dat is waarhet om gaat.

In China zijn miljoenen arbeidsmigrantenoverbodig geworden. Voorgoed. De hogegroeicijfers zijn verleden tijd. Niet hetWesten, maar alleen de eigen markt biedtsoelaas voor de crisis.

‘Handhaaf de wetten en de orde’„Wees beleefd, soepel, ratio-neel, maar ook beslist en strikt.Handhaaf de wetten en de or-de”. De drieduizend directeurenvan de regionale Bureaus voorOpenbare Veiligheid hebbendeze week de „urgente” op-dracht gekregen van de minis-ter van Openbare Veiligheid inPeking streng op te treden te-gen demonstraties van werklo-ze arbeidsmigranten en studen-ten. Volgens de minister dreigthet gevaar van „sociale instabi-liteit” nu 20 miljoen en mogelijkal 30 miljoen van de 130 miljoenarbeidsmigranten hun baanhebben verloren.Dagelijks doen zich bij geslotenfabriekspoorten, bij de kantorenvan bazen en bij overheidsge-bouwen kleinschalige inciden-ten voor omdat werklozen hunniet uitbetaalde lonen komenopeisen. Vaak smoren de plaat-selijke autoriteiten de rellen engrievendoor financieel bij tespringen. Niet altijd overigens,

want vrijdag stierf in Shenzheneen ontslagen arbeider uitHenan nadat hij zichzelf voor degesloten fabriekspoort in brandhad gestoken. Grote demon-straties, waarbij honderden ensoms duizenden werklozen zijnbetrokken, hebben zich voorge-daan in Shanghai, Shenzhen,Guanzhou en enkele noordelij-ke provinciesteden, maar zijn,voorzover bekend, nog beperktin aantal. Op het platteland ishet nog rustig.Arbeidsmigranten zijn als regelslecht georganiseerd en heb-ben op het ogenblik maar éénzorg, en dat is werk vinden, enboeren komen pas in bewegingals er honger wordt geleden. DeChinese veiligheidsdienstenzijn vooral bezorgd voor sa-menklontering van woede on-der de jongeren die dit jaar vande universiteiten afkomen engeen passend werk kunnen vin-den, en de werkzoekende ar-men in de grote steden.

Opel wil afstand

van ‘moeder’ GMDoor onze financiële redactie

Rotterdam, 28 febr. De Duitseautofabrikant Opel wil groten-deels los komen te staan van hetAmerikaanse moederbedrijf Gene-ral Motors (GM). Investeerdersworden uitgenodigd 25 tot 50 pro-cent van de aandelen in het bedrijfte kopen.

Dat heeft de Europese topmanvan GM, Carl-Peter Forster, vrij-dagmiddag na crisisoverleg van deOpel-top bekend gemaakt. GMzou bereid zijn onderdelen van hetconcern los te laten.

GM kampt, net als concurren-ten Chrylser en Ford, met grote fi-nanciële problemen, mede door dekredietcrisis. Het concern wil we-reldwijd ingrijpend saneren.Werknemers van Opel voerdendonderdag actie om sluiting vanfabrieken en massaal verlies vanarbeidsplaatsen te voorkomen.

Met het verzelfstandigingsplan,

dat bedacht is door de toezicht-houdende raad van de Duitse auto-bouwer, wil Opel zo veel mogelijkbanen redden. Daarvoor heeft hetwel 3,3 miljard euro aan extra ka-pitaal nodig. Opel hoopt dat ineerste instantie de Duitse regeringeen deel daarvan voor haar reke-ning wil nemen, maar ook privateinvesteerders zijn welkom.

Opel wil zich niet volledig vanGM afscheiden, onder meer omdathet wil blijven profiteren van detechnologie van GM en van deschaalgrootte. Met 2 miljoen au-to’s per jaar is Opel te klein om he-lemaal zelfstandig te kunnen zijn.Daarbij zijn ook alle patenten vanOpel in handen van het Ameri-kaanse moederbedrijf.

Forster gaat er vanuit dat Opelin 2011 weer winstgevend kan zijnals het plan wordt uitgevoerd. DeDuitse regering zal zich komendeweek over het plan buigen.

Anti-protectionismetop legt verdeeldheid bloot

door onze correspondent

Caroline de Gruyter

Brussel, 28 febr. Morgen hou-den de regeringsleiders van de 27lidstaten van de Europese Unieeen lunch in Brussel. Ze besprekende economische crisis, en hoe zedie te lijf kunnen. Belangrijkstegespreksthema’s? Dat hangt af vande persoon aan wie je het vraagt.

De organisator van deze zoveel-ste top is Tsjechië. Dat heeft nethet EU-voorzitterschap vanFrankrijk overgenomen. De Tsje-

chische premier Mirek Topolanekis, anders dan de Franse presidentNicolas Sarkozy, allergisch voortoppen. Die creëren volgens hemmeer verwachtingen dan leiderskunnen waarmaken en leiden van-wege hun Bühne-gehalte af vanhet echte werk. De reden dat ertóch een top komt – voor de tradi-tionele economische voorjaarstopop 19 en 20 maart – is rechtstreeksterug te voeren op Sarkozy. Diewilde begin februari het Tsjechi-sche „gebrek aan leiderschap” aan-grijpen om een top van eurolan-den te organiseren – waar Tsjechiëniet bij hoort. Getipt door de Duit-se bondskanselier, die mordicustegen eurotoppen is, kondigde To-polanek gauw een top voor 27 lan-den aan vóór Sarkozy zijn zin kond o o r d r ij v e n .

Toen Sarkozy Franse autofabri-kanten vervolgens miljarden be-loofde, mits zij hun productie niet

naar landen als Tsjechië verplaat-sten – Topolanek was furieus –kreeg deze bijeenkomst het label‘anti-protectionismetop’. EU-lei-ders zouden beloven de regels vande interne markt te respecteren.

Maar zoals de Duitse ex-minis-ter Joschka Fischer woensdag te-gen de BBC zei: „Deze crisis is zohevig en verbreidt zich zo snel, datze met ons op de loop gaat als wijgeen Europees leiderschap heb-ben.” In zijn ogen zoeken 27 lan-den nu dat leiderschap.

Sinds deze lunchtop werd be-dacht, heeft de recessie keihardtoegeslagen in Oost-Europa. Be-grotingstekorten lopen overal op.Griekenland en Ierland kunnen desnel stijgende rentes op staatsobli-gaties nauwelijks meer betalen.Moeten er nieuwe hulpmechanis-men komen voor Oost-Europa, bo-venop de bestaande miljardenpro-gramma’s? Moeten er noodlenin-

gen van eurolanden naar Grieken-land? Moeten er ‘eurozone -obliga-ties’ komen, waardoor de rentesvoor de Grieken dalen (maar voorDuitsland stijgen)?

Daarbij willen nóg vijf landenintussen autofabrikanten steu-nen. Kan dat zonder de buiten-landse concurrentie die géénstaatssteun krijgt, te schaden? Bin-nenkort blijkt ook welke bankenoverleven en welke niet. Eerstmoeten regeringen banken helpenof dwingen ‘rommelkredieten’ opte ruimen. Maar als regering A dieactiva voor meer geld opkoopt danregering B, krijgen banken in landA oneerlijke concurrentievoor-sprong. Ook dit vraagt acuut omEuropese coördinatie.

Deze dilemma’s dienen zich zósnel aan, dat het zelfs experts dui-zelt. Elk land speelt supersimul-taan op meer Brusselse schaakbor-den dan ooit. Dat de Europese

Economische problemen in Oost-Europa leggen druk op Europees overleg over bestrijding recessieEen nieuwe top vanEuropese leiders, zondag inBrussel, kan verdeeldheidover de aanpak van de crisisniet verhullen. TerwijlEuropese coördinatie juistnu hard nodig is.

Zhiang Jiajun laat zijn stemzakken en kijkt peilendrond in het witbetegelde

eethuisje Oude Luo’s HeerlijkeKeuken in Nanchong.

„Weet je”, onderbreekt hij fluis-terend zijn verhaal over zijn levenals afgedankte arbeidsmigrant inde verre Parelrivierdelta, „de par-tijsecretaris hier is eigenlijk maareen domme boer die nog nooit ietsvan de wereld heeft gezien zoalswij. Er is crisis in China, de export-sector en de handel storten in,maar wat weet zo’n partijman nouvan economie, van bedrijven en ri-sico’s nemen? Wat doet hij voorons? Niets.”

Aanleiding voor de bitter klin-kende tirade is de Chang Ye Jie, deOndernemersstraat in dit stadje inSichuan, 400 kilometer ten oostenvan Chengdu. Hier, zo hebben deautoriteiten beslist, mogen doorde mondiale crisis werkloos ge-raakte arbeiders, de nongminggong,hun eigen bedrijfjes beginnen. Erzijn in de westelijk en centraal ge-legen Chinese provincies, die ophet ogenblik geconfronteerd wor-den met honderdduizenden te-rugkerende arbeidsmigranten,talloze van dergelijke initiatievenondernomen.

Twee etmalen later, op een voorde eters in Oude Luo andere pla-neet – het Portman Ritz Carlton inShanghai – geeft econoom AndyXie (48) Zhiang Jiajun gelijk. „On-ze leiders lijken verdoofd, shell-

shocked door het aanhoudendslechte economische nieuws en debezorgdheid over sociale onrust,omdat meer dan 35 miljoen ar-beidsmigranten en afgestudeer-den op zoek zijn naar werk. Wat erop het ogenblik gebeurt door deineenstorting van de wereldhan-del is voor China een historischkeerpunt. Dit is het einde van hetChinese model, een cesuur metenorme gevolgen voor China enzijn rol in de wereld.”

Xie is een fenomeen onder Chi-nese economen: eigenwijs, tegen-draads en bepaald niet bang zijnmond open te doen. Hij voorspel-de de crisis al in april 2007 (en ookde ineenstorting van de mondialeolieprijzen) en wordt daarom deDoctor Doom van Azië, de Chineseprofessor Nouriel Roubini ge-noemd.

Op luide toon – alle gasten in deStarbucks van het hotel kunnenmeeluisteren – zegt hij: „Deze cri-sis is de zwaarste test voor de auto-riteiten en voor de communisti-

om banen te creëren voor 28 mil-joen werkloze arbeidsmigranten –dat worden er dit jaar hoogstwaar-schijnlijk 35 tot 40 miljoen –, voorde 7,5 miljoen afgestudeerden envoor de nog eens 21 miljoen jonge-ren die van het platteland naar destad trekken als zij van school ko-men. Ik denk dat de Chinese eco-nomie op dit ogenblik in recessieis, wat de officiële statistieken ookzeggen. U kent de grap: je hebtleugens, verdomde leugens enChinese statistieken.”

Xie heeft de reputatie ‘wild’ tezijn, nadat hij bij Morgan Stanleywerd ontslagen omdat hijSingapore een grote façade noem-de van Indonesisch en Chinees cor-ruptiegeld. Maar de feiten zijn on-ontkoombaar. Alleen al in de Pa-relrivierdelta zijn inmiddels140.000 van de 700.000 fabriekenvan textiel, speelgoed en nu ookelektronica gesloten.

Xie vertelt net gehoord te heb-ben dat het Taiwanese Hon Hai, demakers van alle iPods, Nintendo’sen Microsoftspelletjes, 160.000van de 260.000 werknemers zalontslaan. De fabriek van het Tai-wanese Hon Hai bij Shenzhen te-genover Hongkong is zo groot alseen Nederlandse stad en wordtwaarschijnlijk naar Vietnam ver-plaatst, Nike achterna.

Het aantal nieuwe werklozendat nu rondtrekt van rivierdeltanaar rivierdelta en van stad naarstad om nieuw werk te zoeken, isonvoorstelbaar groot. Zij zijn opbus- en treinstations makkelijkherkenbaar aan de zware, over-maatse koffers, de blauwgeruiteplastic tassen met levensmidde-len, bestofte kleren, geurende li-chamen en vooral aan de vermoei-de gezichtsuitdrukkingen.

Ze reizen banenmarkten af, zo-als in Chengdu, waar op de pleinenvan overheidsgebouwen duizen-den mannen en vrouwen zich aan-bieden als kok of schoonmaakster,gehurkt achter wervende tekstenop grote vellen papier met daarop‘ik ben goed in vissen vangen,maar ik kan ook gebouwen bewa-ken’.

In Oude Luo schenkt Zhiang Jia-jun de glazen van zijn gasten enzichzelf nog eens vol met beijiu gao-

ling, een theekleurige likeur uit destokerij van zijn broer. De binnen-waaiende wind begint al naar dezomer te ruiken, constateert hij.Buiten klossen boeren met mutsenvan zwart astrakan en bouwvak-kers in gewatteerde legerjassen

eensgezindheid ver te zoeken is, isv e r k l a a r b a a r.

Zo wil Polen de top gebruikenom meer hulp uit West-Europa tekrijgen (bovenop de bijna 25 mil-jard die EBRD, Europese Investe-ringsbank en Wereldbank de Oost-Europese banken gisteren toezeg-den) en de uitgifte van eurobondste blokkeren. Vóór de lunch gaanalle Oost-Europeanen dus in dePoolse ambassade in conclaaf.

Tsjechië zit daarbij, maar mettegenzin. Topolanek ergert zichaan het cliché over het „zwarte gatin Oost-Europa”. Hongarije en Po-len zijn er immers erger aan toe.Tsjechië wil, als EU-voorzitter,eenheid smeden. En ieders loyali-teit afdwingen aan de Europese in-terne-marktregels die door de Eu-ropese Commissie worden be-waakt. De Poolse suggestie overeen dreigende tweedeling Oost-West kan Tsjechië missen.

De Commissie heeft al diversevoorstellen gedaan voor een geza-menlijke aanpak. Ook in de coör-dinatie van een Europees stand-punt voor de G20-top in april inLonden – over een nieuwe mondi-ale architectuur – speelt ze een rol.Omdat daar alleen enige grote lan-den naartoe gaan (en Nederland)rijst bij kleinere landen verzet. DeFinse minister Stubb noemt het„kliekvorming”. Zijn Luxemburg-se collega sprak over „die nieuwementaliteit waarbij grote landenbesluiten en kleintjes volgen”.

De Britten, die de volgende G20-bijeenkomst organiseren, zullenmorgen uitleggen wat er in Berlijn(niet) is voorgevallen. Dat Duits-land en Frankrijk de mondiale fi-nanciële architectuur ingrijpendwillen veranderen en Groot-Brit-tannië absoluut niet, is maar éénvan de vele breuklijnen die dezelunch moet zien te maskeren.

voorbij, op weg naar huis. ZhiangJiajun zwaait naar flanerendemeisjes en vrouwen, onder wie eennichtje en een tante. „Zij zijn ookweer teruggekeerd, want er is inDongguan en Shenzhen geenwerk meer voor hen”, legt hij uit.

Alleen al aan hun kleding – su-perstrakke spijkerbroeken metglitters, hoge, paarse hakken enmake-up – is te zien dat zij ar-beidsmigranten zijn. De vrouwenvan Nanchong kleden zich door-gaans traditioneler en geven hungeld niet uit aan luxueuzekleurtjes en geurtjes. De fabrieks-meisjes met vlugge, handige vin-gers, vervelen zich stierlijk in heteentonige, betongrijze Nanchong.

„Ik was 25 jaar geleden een vande eersten die werden aangeno-men door de Hongkongse textiel-bazen. Dongguan was nog een vis-sersdorp met een industrieter-rein”, zegt Zhiang Jiajun, trotsover zijn boeddharonde buik wrij-vend.

Ontelbare hardloopschoe-nen en trainingspakkenvan Nike, Puma en Adidas

passeerden zijn handen. Wennenaan het gescheiden leven van zijnvrouw en twee kinderen deed hijnooit, maar alles was beter dan debewerking van de paar are rijstvel-den in de heuvels van Nanchong.

Zielig was hij niet en al evenminalleen, want 30.000 stadsgenotentrokken ook naar de fabrieken aande monding van de Parelrivierdel-ta met zijn natuurlijke diepzeeha-vens. Ambitieuze, avontuurlijketypes die droomden van rijk wor-den en wilden ontsnappen aan dearmoede. Niet voor niets liet hijhet Chinese karakter voor ‘r ij k ’ inblauwe en rode inkt op zijn boven-arm tatoeëren.

Hij spaarde, kocht in zijn ge-boortestad zelfs drie huizen, be-taalde de onvermijdelijke boetevoor het tweede kind in één keer afen stichtte twee jaar geleden inShenzhen samen met zijn broerszijn eigen textiel- elektronicabe-drijf met uiteindelijk tachtig manpersoneel. „Iedere Chinees wil ei-genlijk eigen baas zijn. Ik heb aldie jaren heel veel geleerd van deTaiwanese en Hongkongse bazenen alles ging goed tot begin dezemaand. We kregen opeens geen or-ders meer, helemaal niets. De ri-vier viel droog, zeggen wij. Hetwas vorig jaar als dansen methand- en voetboeien om. Toen deorders uit Japan, Zuid-Korea en

Taiwan wegvielen, wist ik dat hetgebeurd was met mijn droom”,schampert hij boos.

Vlak voor het Chinese Lentefes-tival op 25 januari heeft hij zijn fa-briek gesloten. Nu zit hij thuis opeen krukje op de stoep, waar hij dedag doorbrengt met eindeloosmahjongen, kaarten, roken, zui-pen en piekerig staren naar de aan-delenkoersen op de beurzen vanShanghai en Shenzhen op zijn ou-de Philips-tv. Hij denkt erover omnaar Vietnam of Afrika te gaan.„Ach wat, daar in Afrika en Viet-nam moeten ze ons ook niet”, zegthij met een wegwerpend armge-b a a r.

Hoe moeilijk het is voor de mil-joenen nieuwe werklozen om eenbaan te vinden, ontdekte een vanZhiang Jiajuns beste vrienden. Degoedmoedig ogende Peng Xingti-an (36) is ook een arbeidsmigrantvan het eerste uur. Op zijn zestien-de reisde hij naar Shanghai om tegaan werken bij Baosteel, inmid-dels een van de grootste staalcon-cerns ter wereld.

Peng Xingtian leerde daar lezen,schrijven en haalde elk denkbaardiploma en werd autogeen mees-terlasser. Zeecontainers, hoge-druktanks, hijskranen rolden totde zomer van 2008 in groten getaleuit de Baosteelfabriek, waar hijtwintig jaar lang werkte en goedverdiende. Hij en 20.000 collega’shoeven voorlopig niet meer terugte komen, want de vraag naar zee-containers en opslagtanks is inge-stort.

In Shanghai mocht hij niet lan-ger blijven, want zijn hukou – hethet oude maoïstische registratie-systeem – is in Nanchong en nietin Shanghai. Op papier is hij overi-gens nog niet werkloos, wantstaatsbedrijven hebben van de par-tij het „advies” gekregen niemandte ontslaan, maar in de praktijk ishij dat wel. Van 4.500 yuan (529euro) per maand is zijn inkomengeslonken naar 960 yuan (112 eu-ro).

„Ik heb nu gesolliciteerd als las-ser bij het bedrijf dat 731 kilome-ter rails zal aanleggen van Cheng-du in Sichuan naar Lanzhou inGansu. Er waren 300 vacatures en30.000 kandidaten”, vertelt PengXingtian op monotone toon. Dathij, houder van vier lasdiploma’s,werd afgewezen, was een schok eneen belediging: „Ik ben te oud, ikben te duur geworden, want ik wiltoch ten minste 3.000 yuan (352euro) per maand verdienen. Ze be-

talen bij het spoor maximaal 1.200yuan (141 euro).”

Hij heeft nu een tijdelijkebaan als instructeur aan-genomen bij een trai-

ningscentrum van de partijafde-ling in Nanchong, een van de zoge-heten ‘Z o n n e s ch ij n ’-initiatievenom arbeidsmigranten te herscho-len. Peng leert nu dorpsjongenselektrisch lassen. Zij zijn strakszijn goedkope concurrenten op dekrimpende arbeidsmarkt, want zijnemen wel genoegen met lonenvan hooguit 120 euro per maand.

Aan het slot van een lange,Sichuanse lunch met twaalf ge-rechten zegt werkloos onderne-mer Zhiang Jiajun dat er voor hemen voor China maar één uitweg isuit deze crisis: „Er moet een marktkomen voor mijn producten, wantzonder orders begin ik niets. Als ermorgen orders zijn, draait mijn fa-briek overmorgen op volle toeren.Daar moeten de bazen mij meehelpen, net zoals Chinese ambas-sades onze staatsbedrijven in hetbuitenland steunen.”

Daar is Andy Xie, die in 2006door Hongkongse beleggers werduitgeroepen tot de beste econoomvan Azië, het volkomen mee eens.Hij bestelt een nieuwe Cafe Latte,voor een prijs waar je in Oude Luovan kan ontbijten, lunchen en di-neren: „Het Chinese stimulerings-plan levert niet genoeg nieuwe ba-nen op. De aanleg van spoorwegenen vliegvelden is tegenwoordigeen hoogtechnologische zaak. Bo-vendien, hoeveel nieuwe luchtha-vens en autobanen heeft Chinanog nodig? Het Chinese netwerkaan snelwegen kan de vergelijkingmet de VS en Europa intussenmakkelijk aan. Deze crisis vergtonorthodox denken.”

Xie: „De enige uitweg voor Chi-na is de schepping van een grotebinnenlandse markt, want Ameri-ka en Europa gaan ons niet red-den, ook niet als de westerse eco-nomieën zich herstellen. En wach-ten op een Amerikaanse wederop-standing is zinloos, er dreigt daareen tweede huizencrisis en overeen paar jaar verwacht ik een crisisop de Amerikaanse obligatie-markt.”

Maar een groot deel van China’sbevolking – 750 miljoen van de 1,3miljard mensen – is nog arm totzeer arm. „Klopt, maar de staat iszeer rijk. Voilà, dat moet dus wor-den veranderd”, zegt Xie. De rijk-dom moet volgens hem worden

overgeheveld van de staat naar debevolking. „Wat er nu gebeurt, ishet tegenovergestelde: men wil debelastingheffing verbeteren, debeurs van Shanghai krijgt injec-ties, simpele, kleine beleggersworden daardoor getild, en staats-bedrijven proberen met gehypetebeursgangen mensen nog meergeld af te troggelen.”

Hij pleit voor grootschalige pri-vatisering van de staatsbedrijven,het vrij laten zweven van de yuanbinnen vijf jaar, en hij wil dat grote

steden als Shanghai het recht krij-gen obligaties uit te geven. Op diemanieren kunnen miljarden eu-ro’s van de staat naar het volk wor-den overgeheveld, kunnen er 30nieuwe megasteden met elk 20miljoen inwoners worden ge-bouwd. Grootschalige urbanisatieen industrialisatie van het platte-land zijn volgens hem noodzake-lijk om een van het Westen onaf-hankelijke Chinese economie op tebouwen. „We hebben tenslotteveel te weinig agrarisch land voor

...en niet meerop de partijbazen

750 miljoen arme boeren. Mega-steden die groei genereren zijn hetantwoord.”

Deze aanpak, die snel aan aan-hang wint in Peking, vergt duizen-den miljarden euro’s, weet hij.Maar dat is geen probleem als Chi-na de buitenlandse deviezen – deschattingen lopen uiteen van1.900 miljard dollar tot 2.300 mil-jard dollar – in China zelf inves-teert en niet in Amerikaansestaatsobligaties en schatkistpa-pier. „Waarom moet een arm landals China met tientallen miljoenenwerklozen een van de rijkste lan-den ter wereld financieren? Waar-om steken wij ons geld in een eco-nomie en in een munt die aan hetinstorten is? De verhoudingen tus-sen de VS en China moeten funda-menteel veranderen”, zegt Xie ma-licieus grijnzend.

Hij weet hoe nerveus de finan-ciële autoriteiten in de VS van ditsoort uitspraken worden, want de-ze ideeën over de besteding van debuitenlandse deviezen winnenterrein in de Chinese media, onderde bevolking, op de ministeries enbij de denktanks van de overheidin Peking. Het dilemma is natuur-lijk dat als China dat zou doen, ookde Chinese dollarbeleggingen inwaarde zouden kelderen. Het zijzo, zegt Xie, doorgaan op de oudeweg is niet langer mogelijk.

„Als we onze rijkdommen ge-bruiken om de Chinese economiefundamenteel te hervormen enminder afhankelijk te maken vande export, is voor China de sky the

limit. China heeft de potentie omdan in twee decennia de grootsteeconomie van de wereld te wor-den, een centrum van globalise-ring en een spons voor internatio-naal kapitaal. China moet zo veelals mogelijk onafhankelijk wor-den van de westerse vraag. Dat is

volgens mij de belangrijkste lesvan deze crisis. Dat vergt politiekeen kapitaalmarkthervormingen,zoals een vrije munt en een groteprivate sector. Onze leiders zijnnog niet zo ver, zij zijn bang degreep op de economie te verliezen.Maar het is onvermijdelijk”, rede-neert Xie, die later op de avond de-ze uitspraken herhaalt op deShanghaise tv.

Voor werkzoekenden als ZhiangJiajun en Peng Xingtian komendat soort hervormingen, als zij aldoorgevoerd worden, te laat. Deeerste en tweede generaties ar-beidsmigranten, de gevorderdedertigers en veertigers, worden af-dankt. Maar dat beseffen de mees-ten nog niet, want bij de bushalteom de hoek van de Ondernemers-straat in het centrum van Nan-chong hebben zich, zoals elkeavond, lange rijen gevormd vanzwaar bepakte mannen en vrou-wen.

Zij stappen straks in dezelfdebus die anderen juist heeftteruggebracht uit het oos-

ten. Toch gaan zij het weer probe-ren in het verre Dongguan, de‘Speelgoedpoppenstad van de we-reld’, waar zich in buurten alsZhangmutou en Chenzhongcunkampementen van werkloze,wachtende arbeiders hebben ge-vormd. In restanten van oude boe-rendorpen, die liggen ingeklemdtussen de fabrieken, wonen daararbeidsmigranten die niet terugkunnen naar hun provincies om-dat ze geen land of huis hebben.De haveloze, vettige hokken langsgoten met stilstaand afvalwatervormen hun eindstation. Verliesvan werk in fabrieken betekentook verlies van verblijfsstatus, vanpensioen, verzekering en scholingvoor de kinderen.

Zhiang Jiajun en Peng Xingtianvertellen dat zij hun kinderen nual voorbereiden op het momentdat zij in de bus naar het oostenzullen stappen. Als het aan de va-ders ligt niet naar de slavenbanenin de fabrieken van Hon Hai of deNike-leveranciers, maar naar Chi-nese telecomgiganten als Huaweien ZTE of auto- en batterijmakerBYD (Build Your Dream). Zij makendaar alleen een kans als zij goedzijn opgeleid. Zhiang Jiajun heeftBYD met zijn gigantische, goedgeventileerde productiehallenzien komen. BYD staat op hetvoormalige terrein van een textiel-fabriek uit Hongkong en produ-ceert de eerste elektrische auto’s inChina.

Het zijn deze nieuwe, technolo-gische hoogwaardige onderne-mingen die de arbeid- en verzeke-ringswetten als regel respecterenen de jongste generatie arbeidsmi-granten beter behandelen dan inde oude industrieën het geval is.Volgens econoom Xie is „het es-sentieel voor deze ondernemingendat er een grote, koopkrachtigeChinese middenklasse en een Chi-nese interne markt ontstaat, wanthet buitenland zal die auto’s nietkopen.”

Zhiang Jiajun hoopt dus datzijn zoon ooit bij BYD of Huaweials ingenieur, als afgestudeerde ar-beidsmigrant van een nieuwe ge-neratie, werk zal vinden. „Ik zal al-les doen om hem naar de universi-teit te krijgen en in zo’n fabriekaan een baan te helpen”, vertelthij. Om daar pragmatisch, en ge-heel conform Chinese traditie,breed lachend aan toe te voegen:„Het is ook een investering. Hij zalals een goede zoon straks voor mijen mijn vrouw moeten zorgen.Daar reken ik op en niet op de par-t ij b a z e n . ”

Een drukte van

belang in de stad

Zhugao in

Sichuan, zo’n100 km oostelijk

van de provin-

ciehoofdstad

Chengdu, een

week voor het

Chinese nieuw-

jaar. Werkloze

migranten keer-

den ook hier

massaal huis-

waarts. Foto AFP

Arbeidsmigran-

ten op weg naar

hun slaapver-

trekken, in Hef-

ei, de hoofdstad

van de oostelijke

Chinese provin-

cie Anhui.

Foto AFP

Grote afstanden

NRC HANDELSBLADZ a te rd a g 17 januari & Zondag 18 januari 2009 Jaargang 39 no.91 Algemeen Handelsblad (1828) en Nieuwe Rotterdamsche Courant (1844) Bezorginformatie: www.nrc.nl/service of 088 5720 555 ma/vr tot 19.45, za tot 16.45 n rc . n lPrijs €2,95

Nieuw steunpakket

van kabinet met

kritiek ontvangen

Den Haag, 17 jan. Het kabinetneemt nieuwe maatregelen om deeconomie aan te wakkeren. Hetgaat om hulp voor ziekenhuizen,exportbedrijven en woningbouw.De garantieregeling voor banken,die tot nu toe nauwelijks is ge-bruikt, wordt aantrekkelijker.Maatschappelijke organisaties re-ageerden kritisch. Pagina 13

Mogelijk snel een

bestand in Gaza

Washington, 17 jan. De VSgaan Israël helpen voorkomen datHamas zich herbewapent, opvoorwaarde dat Israël akkoordgaat met een staakt-het-vuren inde Gazastrook. Het Israëlische vei-ligheidskabinet zou vanavondover de voorwaarde een besluit ne-men. Pagina 5

Geen steun voor

kliniek Lelystad

Den Haag/Rotterdam, 17 jan.De Nederlandse Zorgautoriteitwil de IJsselmeerziekenhuizenvooralsnog niet financieel steunenomdat begroting en sanerings-plan „onvoldoende deugdelijk”zijn. Pagina 3

Bush: goed beleid

met ‘tegenslagen’Washington, 17 jan. Een bijvlagen emotionele president Bushheeft in zijn allerlaatste speech inhet Witte Huis zijn beleid met ver-ve verdedigd en Irak en Afghani-stan als democratieën geprezen, alwaren er in het Amerikaanse be-leid ook „tegenslagen”. Pagina 4

Bank Citigroup

splitst zich op

Rotterdam, 17 jan. Na weer te-leurstellende kwartaalcijfers (8,3miljard dollar verlies) gaat deAmerikaanse bank Citigroup zichopsplitsen in twee bedrijven. Detot voor kort grootste bank ter we-reld heeft zwaar te lijden onder dekredietcrisis. pagina 13

Zes bestuurders

Mecom stappen op

Rotterdam, 17 jan. Zes be-stuursleden van de Britse investe-ringsmaatschappij Mecom, eige-naar van onder meer Wegener,zijn gisteren per direct opgestapt.Onder hen de Nederlandse com-missaris Jan Houwert. pagina 15

Verlies Feyenoord

Heerenveen, 17 jan. Fe y e n o o r dheeft gisteren met 3-1 verlorenvan Heerenveen. Het was het eer-ste duel na het ontslag van trainerGertjan Verbeek. Pagina 9

Veel wind

Vanmiddag vanuit het westendroog. Morgen eerst regen, laterbuien en zon. Het blijft fors waai-en. Maandag tot en met donder-dag: vanaf dinsdag rustiger weermet minder buien en lagere tem-peraturen. We e rove r z i ch t :Zaterdag &cetera pagina 35

�� Zie Kamagurka ook in actieop nrc.tv

Dit weekeinde met de bijlagen Zaterdag &cetera, Opinie & Debat en Wetenschap en katern Economie

nrc kamatubeKama's frustratie

Kijk op nrc.tv

��

x(7B

0BB

4*K

KLK

QL(

+.

!z!@

!"!;

Binnenland 2, 3Buitenland 4, 5Kunst 6, 7Sport 9, 11Economie 13-17Beurs 19, 21Familieberichten 22, 23Opinie & Debat 1-11Wetenschap & Onderwijs 1-16Zaterdag &cetera 1-36Radio en televisie 32-35Achterpagina 36

n rc . n l / ga z a

Volg het laatstenieuws over conflict

EconomieLanger doorwerken loont,soms

Opinie & DebatTerugblikken ophet tijdperk-Bush

We te n s ch a pPanamaziekte bedreigtde bananenhandel

Zaterdag & c e te ra! Interview Agnes

Jo n g e r i u s! De grote gok van Obama! Vertalen als verzetsdaad! Een getto in het bos! Wijntje bij de

zijdewormrups?! Reizen: zakmes op wielen

Vul de bon in of meld u aan opn r c . n l /a b o n n e m e n t e n

of bel 088-5720572

D 00173

6 weken kennismaken voor € 20,50Naam m/v

Straat

Po s t c o d e / P l a a t s

Te l e f o o n

Geb.datum Ingangsdatum

E-mail

Handtekening

Stuur de bon ongefrankeerd naarnrc handelsblad, Abonnementen,Antwoordnummer 92310, 3009 xd Rotterdam.

BELGIË &LUXEMBURG € 3,30/DUITSLAND € 3,60/FRANKRIJK € 3,60. IN HET BUITENLAND IS MAGAZINE MNIET IN DE LOSSE VERKOOP VERKRIJGBAAR. WIJ GAANZORGVULDIG OM MET PERSOONSGEGEVENS. IN HET CO-LOFON TREFT U NADERE INFORMATIE AAN.

□ Ik ontvang de krant zes wekenop proef voor € 20,50

□ Ik neem een abonnement en be-taal automatisch per kwartaal€ 86,30 van bank-/girorekening:

pwww.pbo.nl

Nu hetbestverkochteboek(90.000 ex.)

448 blz.paperback € 19,95

‘verplichte kost’wouter bos

Lid Raad van Toezicht (V/M)Financieel strateeg met een scherpe blik

Stichting Coloriet

Kijk op pagina

Kijk ook op www.publicspirit.nl

10

Staatsbosbeheer zoekt

Operational Auditor v/m

zie www.staatsbosbeheer.nl

ChogogoResort****

gelegen aande Jan Thiel Baaiwww.kras.nl/25302

CURAÇAO

NH3.6.1

9 dagen vanaf699p.p. o.b.v. 2 pers.

de GALANGROEP®s p e c i A L i s t e N i N m A N A G e m e N t

Executive SearchDirectie- en

Bestuursfuncties

Meer informatie ziewww.galangroep.nl

100% succes bij het vervullen

van uw bedrijfsjuridische vacature

Tel.: 020-6125522 www.legalpeople.nl

B e d r i j f s l e v e n& P u b l i e k e S e c t o r

ZIE PAGINA

WWW.EBBINGE.NL

12

Meesterschap uit MakkumNieuw in de reeks: Unieke bekersetvan designersduo Makkink & Bey.Exclusief en gelimiteerd verkrijgbaarbij NRC Handelsblad.

Zie pagina 20 Zaterdag &cetera

DUTTENDELDUTTENDELSCHEVENINGENSCHEVENINGEN

SCHEVENINGSE BOSJESSCHEVENINGSE BOSJES

MARIAHOEVE EN MARLOTMARIAHOEVE EN MARLOTGEUZEN- ENSTATENKWARTIERGEUZEN- ENSTATENKWARTIER

DUINDORPDUINDORPHaagse Bos

Haagse Bos

ARCHIPELBUURTARCHIPELBUURT

BENOORDENHOUTBENOORDENHOUT

VOGELWIJKVOGELWIJK BOMEN- ENBLOEMENBUURTBOMEN- ENBLOEMENBUURT

BEZUIDENHOUTBEZUIDENHOUT

VOORBURGVOORBURG

CENTRUMCENTRUM

VALKENBOSKWARTIERVALKENBOSKWARTIER STATIONSBUURTSTATIONSBUURT

SCHILDERSBUURTSCHILDERSBUURT

TRANSVAALTRANSVAAL

LAAKKWARTIER ENSPOORWIJKLAAKKWARTIER ENSPOORWIJKLEYENBURGLEYENBURG

WALDECKWALDECK

ZuiderparkZuiderpark

PARK LEEUWENBERGHPARK LEEUWENBERGH

LOOSDUINENLOOSDUINEN MORGENSTONDMORGENSTOND

YPENBURGYPENBURG

BOUWLUST EN VREDERUSTBOUWLUST EN VREDERUSTRIJSWIJKRIJSWIJK

DEN HAAGDEN HAAG

250.000

<100.000

200.000

500.000

750.000

1.000.000

<2.500.000

Huizenprijs in euro

Gemiddelde vraagprijs van woningen op Funda

Huizenprijzen Den Haag

NRC 170109 / AP, J F, MJ

Buitenlandse Zaken hield kritisch Irak-advies achterDoor onze redacteur

Joost Oranje

Den Haag, 17 JAN. De ambtelijketop van het ministerie van Buiten-landse Zaken heeft in 2003 een kri-tisch juridisch advies over de poli-tieke steun aan de Irak-oorlogweggehouden bij de minister. Ineen geheim memorandum van 29april 2003 stelt de Directie Juridi-sche Zaken (DJZ) van het departe-ment dat de juridische onderbou-wing van het standpunt van hettoenmalige kabinet-Balkenende„zowel materieel als procedureeltekort” schiet. De juristen schat-

ten zelfs in „dat Nederland eeneventuele procedure voor het In-ternationaal Gerechtshof hieroverzou verliezen”.

De toenmalige secretaris-gene-raal (SG) van het departement,Frank Majoor (tegenwoordig per-manent vertegenwoordiger bij deVerenigde Naties), besloot de noti-tie niet door te sturen aan ministerDe Hoop Scheffer (CDA), aan wiedeze gericht was. „Goed opbergenin de archieven voor het nage-slacht, de discussie is hiermee voordit moment gesloten!”, werd ophet memo geschreven.

De juristen reageerden met deopmerking: „Het audite et alterampartem (hoor en wederhoor, red.)geldt hier kennelijk niet.” Het mi-nisterie van Buitenlandse Zaken(BZ) wil niet ingaan op de vraagwaarom de SG het memo nietdoorstuurde en of De Hoop Schef-fer destijds wellicht mondelingkennis heeft genomen van de in-houd van het memorandum.

Eerder werd al bekend dat amb-tenaren, voor het uitbreken van deoorlog, waarschuwende notitieshadden gemaakt over de rechtma-tigheid van de invasie. Nu blijkt

dat er op het departement van BZook na de inval een ambtelijkestrijd heeft gewoed over de juridi-sche basis voor de politieke steundie Nederland aan de Amerikaans-Britse operatie had gegeven. Hetkabinet, maar ook een deel van deambtelijke top op BZ, vond dat deinvasie kon worden gesteund zon-der een specifieke resolutie van deVN Veiligheidsraad die geweld le-gitimeerde. Volgens Nederlandwas zo’n resolutie weliswaar „poli-tiek wenselijk, maar niet noodza-k e l ij k ”. DJZ bestreed dat.

Uit gesprekken met betrokken

bronnen en vertrouwelijke ambte-lijke documenten blijkt dat de ju-risten vonden dat hun kritischemening over de rechtmatigheidvan de politieke steun een te on-dergeschoven rol speelde. Boven-dien vond DJZ het bezwaarlijk datzij moest zorgen voor voor „een zogoed mogelijke juridische onder-bouwing van het Nederlandsestandpunt” en dat haar niet een„objectieve volkenrechtelijke in-s ch a t t i n g ” werd gevraagd. Daar-om nam DJZ daartoe zelf het initi-atief, omdat de minister anders„onvoldoende geïnformeerd” zou

zijn, zo blijkt uit het bewuste me-morandum. De juristen vondendat de toenmalige directeur-gene-raal politieke zaken zijn meningten faveure van het kabinetsstand-punt niet met volkenrechtelijkeargumenten staafde, maar dat zijnonderbouwing „vooral politiekgetint” wa s.

Buitenlandse Zaken wil niet in-houdelijk op de zaak ingaan:„Doorgaans gaan aan de vaststel-ling door ministers van substan-tiële teksten een of meer ambtelij-ke (deel-)suggesties, adviezen entekstvoorstellen vooraf. Wat telt, is

de door ministers uiteindelijk ge-kozen tekst”, aldus het departe-ment. Komende weken wordt dui-delijk of de Eerste Kamer een on-derzoek start naar de besluitvor-ming rond de Irak-oorlog. Het ka-binet beantwoordde onlangs tien-tallen vragen uit de senaat, maareen meerderheid beoordeelde hetresultaat als onbevredigend.

Zaterdag &cetera: pagina 6 en 7

�� Lees het hele memo en eer-der onderzoek naar de Irak-oorlog op nrc.nl/irak

Juridische onderbouwing van politieke steun aan Amerikaans-Britse inval zorgde in 2003 voor strijd op ministerie

H u i s p r ij s

gaat in

spiraal

omlaagDoor onze redacteuren

Melle Garschagen en

Arlen Poort

Amsterdam/Rotterdam, 17jan. Nog nooit hebben huizenver-kopers zo vaak de vraagprijs vanhun huis verlaagd als afgelopenjaar. In totaal werd de prijs vanhuizen die werden aangeboden viade site Funda 100.000 keer naarbeneden bijgesteld. Vooral sindsde week van 25 oktober nam hetaantal verlagingen van vraagprij-zen fors toe. In 2006 en 2007, toende gemiddelde huizenprijs in Ne-derland nog steeg, werd bij 10 opelke 1.000 woningen de prijs ver-laagd. Vanaf eind oktober 2008,verdubbelde dit aantal bijna tot 19op de 1.000 woningen.

Deze krant volgt alle woningendie worden aangeboden op Funda,de verkoopsite van de NederlandseVereniging voor Makelaars (NVM),met een marktaandeel van ruim 70procent de grootste makelaarsver-eniging van Nederland.

In oktober werd de Nederlandsewoningmarkt geraakt door demondiale economische crisis. Ko-pers bleven massaal weg, waar-door de gemiddelde huizenprijs in2008 daalde ten opzichte van2007. In 2008 verkochten NVM-makelaars 129.456 woningen, 12procent minder dan in 2007. Eindvorig jaar bracht een gemiddeldhuis 233.000 euro op, terwijl dateind 2007 nog 246.000 euro was.Huizen stonden ook langer tekoop naarmate het jaar vorderde.In mei stond een huis gemiddeld200 dagen op Funda voordat hetverkocht werd. Nu staan huizen380 dagen te koop.

Woningmarkt: pagina 13

Het zand en het veen – woningprijzen in Den Haag lopen langs oude scheidslijnenDen Haag is traditioneel ver-deeld in het zand en het veen. Inde lommerrijke wijken langs dekust zijn woningen van meerdan een miljoen euro geen uit-

zondering. Alleen het oudeScheveningen en Duindorp zijnbetaalbaar voor min of meermodale inkomens. In de Schil-dersbuurt, nabij station Hol-

lands Spoor, op het veen, ooiteen krottenwijk, zijn na jaren vanstadsvernieuwing de prijzen opeen modaal niveau gekomen.Ver daaronder zitten Transvaal

en het Laakkwartier, waar huizenzijn voor minder dan een ton.

�� nrc.nl/economie: prijzenvan woningen in 40 steden

Talibaan krijgen

zin: scholen voor

meisjes geslotenIslamabad, 17 jan. In Mingora,de hoofdstad van het Pakistaansedistrict Swat, zijn gisteren de scho-len gesloten omdat meisjes er geenonderwijs meer mogen volgen.Hiermee gehoorzaamden de scho-len aan een opdracht van mullahFazlullah, de moslimfundamenta-listische leider die de Swat-valleisteeds verder ‘talibaniseert’.

Eerder waren de scholen in debuitengebieden van de vallei al ge-dwongen gesloten. Vorige maandkondigde Fazlullah op zijn radio-zender aan dat ook de 96 scholenin Mingora dicht moesten. Docen-ten zeggen dat ze pas weer zullenlesgeven als de strijd tussen Faz-lullah en het leger voorbij is, of hetverbod wordt ingetrokken. „De lo-kale overheid beloofde directeu-ren bescherming als zij hun scho-len openhielden, maar niemand isbereid het risico te nemen”, zei eenvan de schooldirecteuren.

De Swat-vallei, ooit een toeristi-sche bestemming, ligt in hetnoordwesten van Pakistan, nietver van de tribale gebieden aan deAfghaanse grens. In beide gebie-

den leveren moslimextremistendie zich Talibaan noemen zwarestrijd met het Pakistaanse leger. InSwat wordt sinds 2007 vrijwelvoortdurend gevochten. Vorigeweek werden vijf politieagentenen paramilitairen onthoofd.

In mei sloot de voormalige Pak-istaanse machthebber Musharrafeen akkoord met mullah Fazlul-lah: het leger zou zich geleidelijkterugtrekken en Fazlullah mochtdelen van de shari’a invoeren. Inruil daarvoor zou hij de regeringerkennen, een einde maken aan dezelfmoordaanslagen, buitenland-se strijders uitleveren en meisjesnaar school laten gaan. Daar isniets van terechtgekomen.

In het afgelopen jaar zijn vol-gens Pakistaanse media ruim 160scholen in Swat in brand gestoken,zoals ook de Talibaan in Afghani-stan dat doen. Daar ontvangen ou-ders brieven met bedreigingen alshun dochters onderwijs volgen. InKandahar kregen in novemberacht meisjes een bijtend zuur inhet gezicht gegooid toen zij naarschool liepen. (BBC, AP, Reuters)

Ingezonden mededelingen

Ingezonden mededeling

n rc . n l / fo toFotoseries bij actuele nieuwsthema’s.

6 Z AT E R DAG & C E T E R A N R C H A N D E L S B L A D

6Z AT E R D A G 1 7 JA N U A R I & Z O N D A G 1 8 JA N U A R I 2 0 0 9

Z AT E R DAG & C E T E R A N R C H A N D E L S B L A D 7Z AT E R D A G 1 7 JA N U A R I & Z O N D A G 1 8 JA N U A R I 2 0 0 9 7

Iemand legt de vraag op tafel of de CAVV daargeen advies over moet verstrekken.

Lammers laat, zonder in details te treden,doorschemeren dat zijn afdeling, DJZ, reedskritische geluiden heeft laten horen. Maar datdie geen gehoor zullen vinden. Een CAVV-ad-vies, dat zonder twijfel ook kritisch zal uitpak-ken, zal dus ook weinig effect hebben. De sfeerin de top van het departement is duidelijk: er isgeen ruimte voor dissidente gedachten.

Dat is een conclusie die vaker valt op te teke-nen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken isvan oudsher al ‘behoorlijk Atlantisch georiën-teerd’ en kiest vaak de Amerikaanse lijn. De topvan het departement, destijds bestaand uit mi-nister Jaap de Hoop Scheffer, zijn goede kennisen hardloopmaatje secretaris-generaal FrankMajoor (op dit moment permanent Nederlandsvertegenwoordiger bij de VN), maar ook de di-recteur-generaal politieke zaken Hugo Siblesz(tegenwoordig ambassadeur in Frankrijk),worden wel ‘h av i k e n ’ genoemd. „K r i t i s ch egeluiden over Washington vielen kapot opharde rotsgrond”, zegt een van de betrokke-nen van toen.

Begin maart 2003 leek oorlog onaf-wendbaar en werd steeds duidelij-ker dat er geen nieuwe, mandate-

rende Veiligheidsraad-resolutie zou ko-men. Volgens de ‘h av i k e n ’ op het minis-terie bieden de VN-resoluties uit deGolfoorlog nog steeds rechtsgrond voormilitair ingrijpen en is een nieuwe reso-lutie niet nodig. DJZ vond dat een‘doelredenering’. Volgens de juristenwas een goede juridische onderbou-wing helemaal niet te geven. En dusschreef men het al eerder genoemdeadvies van 13 maart 2003, met „vol-kenrechtelijke tegenargumenten”.

Deze kanttekeningen bij de recht-matigheid van het militair ingrij-pen in Irak vielen niet goed bij di-recteur-generaal politieke zakenSiblesz. Op 14 april 2003, de oor-log was inmiddels volop gaande,maakte hij een eigen advies voorde minister. Daarin stelde hij datde inval wel degelijk rechtmatigwas. Het standpunt van DJZ uit

Binnenkort komt er

duidelijkheid over een

onderzoek naar de oorlog

in Irak. Op het ministerie

van Buitenlandse Zaken in

Den Haag woedde er in

2003 ook een, zo blijkt uit

een geheim memorandum.

‘De discussie is hiermee

voor dit moment gesloten!’

Joost Oranje

Op het bureau van de secretaris-ge-neraal van het ministerie van Bui-tenlandse Zaken lag, enkele we-ken na de Amerikaans-Britse invalin Irak, een intern memorandum,

met kenmerk DJZ/IR/2003/158.DJZ staat voor de Directie Juridische Zaken.IR staat voor Internationaal Recht, de onder-

afdeling van het directoraat die het documenthad opgesteld.

De cijfers beduiden dat dit het 158ste memo-randum is dat in 2003 door de juridische afde-ling werd gemaakt.

Het memorandum was gericht aan ‘M’, de co-deletter die op het departement voor de minis-ter wordt gebruikt. Het onderwerp betrof:‘Irak-rechtsbasis militair ingrijpen’.

De inhoud van het memo, gedateerd 29 april2003, staat lijnrecht tegenover de kabinetslijnvan dat moment. Achtergrond is de oorlog inIrak, waarvan de gevechtsfase op 1 mei 2003door president Bush officieel als beëindigd zouworden verklaard. Enkele weken daarvoor wa-ren de Verenigde Staten en het Verenigd Ko-ninkrijk na maanden van mislukte diplomatieen moeizame wapeninspecties Irak binnenge-vallen. Dat gebeurde op eigen gezag en zondermandaterende resolutie van de Veiligheidsraadvan de Verenigde Naties. Secretaris-generaalKofi Annan noemde het daarom „een illegaleoorlog”.

Nederland, dat in die tijd midden in een kabi-netsformatie zat, verschafte ‘politieke steun’aan de Amerikaans-Britse operatie. Dat die nietgedekt werd door een speciale VN-resolutie diehet geweld legitimeerde, was voor het demissi-onaire kabinet-Balkenende geen belemmering.Een speciale resolutie was weliswaar „politiekwenselijk doch juridisch niet noodzakelijk”.Maar voor DJZ van het ministerie van Buiten-landse Zaken (BZ) lag het anders: een nieuwe re-solutie was juridisch juist onontbeerlijk.

De inhoud van het memo was uiterst precair.Volgens de juristen van de DJZ was de minister,C DA’er Jaap de Hoop Scheffer, de afgelopen we-ken „onvoldoende geïnformeerd” over de vol-kenrechtelijke aspecten van de politieke steun.Weliswaar had DJZ in een eerder stadium latenweten dat de argumentatie voor die steun ‘juri-disch dun’ was, maar aan die analyse was geengevolg gegeven.

In het memo laten de juristen tussen de re-gels door weten dat hun geen open vraag is ge-steld. Integendeel: er werd, vertelt een betrok-ken bron, een advies „besteld”. Het is een gangvan zaken die in de geschiedenis van de Irak-oorlog vaker aan de orde was. Ook in de VS en

Groot-Brittannië, zo is later gebleken, was ersprake van ‘wenselijke adviezen’: regeringenkregen te horen wat ze wilden horen.

In Den Haag werd DJZ letterlijk gevraagd om„een zo goed mogelijke juridische onderbou-wing van het Nederlandse standpunt te geven”.In reactie daarop wees DJZ in een memo van 13maart 2003 erop dat er „volkenrechtelijke te-genargumenten” waren. Maar vervolgens had-den de juristen behoefte aan het frank en vrijadviseren van de minister. Zonder „gewilde uit-komst”. In memorandum DJZ/IR/2003/158wijzen ze dan ook op de noodzaak om „een ob-jectieve volkenrechtelijke inschatting” te ver-strekken van de Nederlandse positie.

Die inschatting is acht A4’tjes lang. DJZ, zostaat in het document, „denkt daarbij uiteraardmee met het beleid en houdt daarbij rekeningmet de marges die het volkenrecht al dan nietkent”. Maar die marges zijn niet onbeperkt:„Zoals ieder rechtsstelsel, stelt het volkenrecht(...) grenzen aan het beleid die niet mogen wor-den overschreden”. Als dat gebeurt „heeft DJZo.i (...) op dit punt een voorlichtende en waar-schuwende functie”.

Na een uitvoerige analyse van het Nederland-se standpunt komen de juristen tot een hardeopvatting: de argumentatie rond de politiekesteun aan de Irak-oorlog „schiet zowel materi-eel als procedureel tekort”. Sterker: de inschat-ting is dat „Nederland een eventuele procedurevoor het Internationaal Gerechtshof hieroverzou verliezen”. Men wijst op de „v o l k e n r e ch t e -lijke basisregel: het geweldverbod”. Simpel ge-zegd: men mag niet zomaar een land aanvallenop eigen gezag, maar slechts met toestemmingvoor gebruik van geweld van de VN-Veiligheids-raad. „Naar het oordeel van DJZ blijft dezehoofdregel ook in de toekomst van wezenlijkbelang voor een ordelijke internationale samen-leving .”

De boodschap van het memo is indrin-gend: de politieke steun van het kabinetaan de oorlog is juridisch niet te verdedi-

gen. Bovendien maakt het memo duidelijk datde mening van de juristen op het departementis gemarginaliseerd. Zozeer zelfs dat men hetnodig vond om, zes weken na de inval in Irak,nogmaals aan de bel te trekken en memoran-dum DJZ/IR/2003/158 naar de minister te stu-ren.

Maar bereikte het die minister ook? Wat ge-beurde er met het document nadat het op hetbureau van de secretaris-generaal beland was?

Niets, vertellen bronnen die anoniem willenblijven. Het document heeft minister Jaap deHoop Scheffer nooit bereikt. In elk geval niet viade formele weg. Dat blijkt ook uit de handge-schreven aantekeningen die toenmalig secreta-ris-generaal Frank Majoor rechtsboven op hetdocument heeft gezet. Daar staan drie dingen,voorzien van gedachtenstreepjes.

Bij het eerste streepje staat: ‘Heel veel dank’.Bij het tweede streepje: ‘Graag goed opber-

gen in de archieven voor het nageslacht’.Bij het derde streepje: ‘De discussie is hier-

mee voor dit moment gesloten!’Door de letter ‘M’, de persoon aan wie het me-

morandum oorspronkelijk was gericht, name-lijk de minister, staat een kruis.

Het memorandum wordt teruggezondennaar DJZ waar onthutst wordt gereageerd. Diereactie is veelzeggend. Het gebeurt wel vakerdat de SG stukken niet doorstuurt naar de poli-tieke leiding. Sterker, dat is zijn werk: filterenwat wel en niet relevant is voor de drukbezettebewindslieden. Maar over dít onderwerp, overdeze fundamentele zaak en op deze manier: datwordt bij DJZ ongehoord geacht.

De verbolgenheid van de juristen blijkt uithet handgeschreven commentaar dat naast demededelingen van de SG staat: ‘Het audite et al-

teram partem (‘luister ook naar de wederpartij’;hoor en wederhoor, JO) geldt hier kennelijk

niet’. Daaronder staat: ‘A r ch i e f ’.En daarin verdween memorandum

DJZ/I R/2003/158.

Waarom was er blijkbaar geen behoefteaan dit oordeel van de juristen? Terugnaar begin 2003. Het nieuws wordt

gedomineerd door de dreigende sfeer die al we-ken rond Irak hangt. Volgens de VS en Groot-Brittannië is Saddam Hussein een gevaar voorde wereld wegens de aanwezigheid van massa-vernietigingswapens. De diplomatie faalt, eenoorlog wordt onvermijdelijk geacht. Maar deVN-Veiligheidsraad slaagt er niet in om op éénlijn te komen en een speciale ‘oorlogsresolutie’op te stellen, die de weg vrijmaakt voor de mili-taire inval die de VS en Groot-Brittannië nodigachten. Uiteindelijk beginnen de twee landenop 20 maart 2003 grootscheepse luchtaanvallenop Irak zonder goedkeuring en expliciete reso-lutie van de VN.

De discussie over de rechtmatigheid van zo’nactie woedt dan al vele weken. Op 7 maart 2003schreven vooraanstaande Britse en Europesevolkenrechtdeskundigen in The Guardian datzo’n expliciete resolutie van de Veiligheidsraadnoodzakelijk is. Een oorlog zonder die machti-ging „zou het internationale recht ernstig on-d e r g r av e n ”.

Kern is resolutie 1441, waarin Irak een „laat-ste kans” kreeg voor ontwapening. Weigeringzou „ernstige gevolgen” hebben. Die kwalifica-tie was al het resultaat van diplomatie. De voor-standers van de harde lijn hadden liever gehaddat de term all necessary means (alle noodzakelij-ke middelen) was gehanteerd, zoals dat ook ge-beurde in 1991, toen Irak in de Golfoorlog werdaangevallen. Deze term wordt gezien als de ‘vol-kenrechtelijke norm’ voor gebruik van geweld.Maar een resolutie met die tekst bleek onhaal-baar. En dus werd gesproken over „ernstige ge-volgen” (serious consequences).

Niet genoeg om geweld te legitimeren, beto-gen de tegenstanders van een oorlog, zoalsFrankrijk, Duitsland en Rusland. In Nederlandzijn de meningen verdeeld. Het kabinet zit opde eerder genoemde lijn waarin wordt betoogd

dat een eventuele extra resolutie ‘w e n s e l ij k ,maar niet noodzakelijk’ is. Een opeenstapelingvan eerdere Irak-resoluties, onder meer uit deGolfoorlog-tijd, is volgens het kabinet juridischsluitend genoeg om geweld te gebruiken. De re-denering, die tot vandaag door het kabinet ookwordt gebruikt om te betogen dat een Irak-on-derzoek niet nodig is, is het hart van de argu-mentatie waarop de politieke steun aan de oor-log stoelt: niet de kwestie van de massavernieti-gingswapens, maar het voortdurend schendenvan VN-resoluties was „de doorslaggevende re-den”.

In 2003 laten juristen van zowel de ministe-ries van Defensie als Buitenlandse Zaken in-tern al weten dat het Nederlandse standpunt

discutabel is, zo blijkt uit notities die in juni2004 uitlekten in NRC Handelsblad. Maar, vertel-len (voormalige) ambtenaren nu, voor die kriti-sche blik „was geen plek”. De reserves op vol-kenrechtelijk gebied speelden een onderge-schikte rol. In brieven aan de Kamer en tijdensdebatten heeft het kabinet nooit laten weten datde rechtmatigheid van het Nederlandse stand-punt door de eigen ambtenaren als uiterst fra-giel werd gezien. Het leidde tot „een enormefrustratie” en een „geknakte beroepstrots”. Ju-risten, benadrukt een van de betrokkenen, zijner „om de werkelijkheid over te brengen en nietom met his master’s voice te spreken”.

Precies dat was de reden voor het opstellenvan memorandum DJZ/IR/2003/158. Het washet sluitstuk van een lange ambtelijke strijd.

Niet lang voordat de Irak-oorlog losbarst,komt op het ministerie van Buitenland-se Zaken de Commissie van Advies inzake

Volkenrechtelijke Vraagstukken (CAVV) bijeen, hetbelangrijkste adviesorgaan van de regering opdit terrein. Het is een reguliere vergadering vande commissie, waarin een aantal topjuristen ophet gebied van volkenrecht zit. Voorzitter is Ka-rel Wellens, hoogleraar internationaal recht aande Katholieke Universiteit Nijmegen, andere le-den zijn onder anderen de professoren NicoSchrijver en André Nollkaemper.

De CAVV komt samen in een vergaderzaaltjeop de eerste verdieping van het departementaan de Bezuidenhoutseweg. Aanwezig is ookhoogleraar Hans Lammers, hoofd van de afde-ling Internationaal Recht van DJZ en ambtelijkadviseur van de CAVV. Tijdens de bijeenkomstkomt al snel de volkenrechtelijke discussie rondde Irak-crisis aan de orde en de problemen rondhet ontbreken van een mandaterende resolutie.

Juristen van Buitenlandse Zaken achtten Irak-oorlog van meet af aan onwettig

M e m o ra n d u mDJZ/IR/20 03/158

Een Britse marinier vuurt een raket af op eenIrakese positie in Zuid-Irak op 21 maart 2003Foto Reuters

het eerdere advies werd bekritiseerd. Het stukvan Siblesz leidde tot grote onvrede bij DJZ.

Memorandum DJZ/IR/2003/158 is een recht-streekse reactie op het advies van Siblesz. Hetheeft een bijna emotionele toon en lijkt de weer-slag van een departementale oorlog. Er wordtgesproken over „professionele integriteit” enover „aandacht van het nageslacht voor onder-havige kwestie”. Het is scherp en de ingewijdeleest tussen de regels door verwijten aan hetadres van Siblesz.

Het memo constateert dat het „o p m e r k e l ij k ”is dat „in de Nederlandse discussies rondom derechtsbasis voor het recente militaire ingrijpenin Irak – voor zover bekend – noch officieel nochinformeel enige volkenrechtdeskundige heeftgeoordeeld dat dit ingrijpen rechtmatig was”.Verder, constateert DJZ, „springt het in hetoog” dat Siblesz de visie van DJZ weliswaar als„niet erg overtuigend” typeert, maar „dit nietmet volkenrechtelijke argumenten onder-bouwt. De door hem gegeven onderbouwing isvooral politiek getint.”

In het daaropvolgende hoofdstuk wordt con-sciëntieus uitgelegd dat de argumentatie rondde ‘opeenstapeling’ van resoluties uit de Koe-weit-crisis, waar de Nederlandse gedachten-gang op stoelt, niet opgaat voor de recente inva-sie in Irak. Een twaalf jaar oude machtigingvoor geweldsgebruik, gegeven in een anderecontext en situatie, kan niet zomaar nieuw le-ven worden ingeblazen en al helemaal niet zon-der machtiging van de Veiligheidsraad, zo stelthet stuk: „Het vereist zelfs de nodige juridischegymnastiek om een impliciete instemming ‘teconstrueren’”.

Ook de Kosovo-crisis, waarin de NAVO in1999 wegens genocidedreiging en om humani-taire redenen besloot tot bombardementen,zonder een Veiligheidsraad-resolutie, is volgensDJZ niet te gebruiken als legitimatie voor deIrak-oorlog. Zo’n „algemene vrijbrief” zet im-mers „de deur open voor volkenrechtelijk on-rechtmatige interventies”. Als landen als de VS,maar ook China of Rusland regelmatig het rechtin eigen hand zouden nemen „zou er weinigmeer overblijven van de volkenrechtelijke basis-norm die het geweldverbod nog steeds is”, al-dus het memo, dat afsluit met een blik naar detoekomst. Na Koeweit, Kosovo en Irak zou ereen discussie moeten komen over „het herijkenvan het evenwicht tussen enerzijds een van debasisnormen in de internationale betrekkingen– het geweldverbod – en anderzijds de wense-lijkheid van het toelaten van uitzonderingenhierop”. Het zou goed zijn als Nederland „bin-nen de volkenrechtelijke traditie van ons land”voorstellen zou doen om „hierover een interna-tionaal debat te entameren”, besluit het memo-randum, dat vervolgens door de secretaris-ge-neraal naar het archief wordt gestuurd. „Vo o rhet nageslacht”, zoals er op geschreven staat.

Achteraf kan men die actie symbolischnoemen. Want anders dan de ambtena-ren van DJZ aanbevelen, ontstaat er in de

jaren na 2003 helemaal geen fundamentele dis-cussie over de juridische onderbouwing van depolitieke steun aan de Irak-oorlog, laat staandat Nederland internationaal zo’n discussie en-tameert. Wel wordt er in de loop van de jarenmeerdere malen in de Tweede Kamer gedebat-teerd over het onderwerp, maar het antwoordvan de verschillende kabinetten-Balkenende issteeds hetzelfde: er was sprake van „een afdoen-de legitimering”. � � �

Bij het tweede streepje: ‘Graag

goed opbergen in de archieven

voor het nageslacht’

‘Het audite et alteram partem

(‘luister ook naar de weder-

p a rt i j ’) geldt hier kennelijk niet’

Ambassadeur Frank Majoor, voormalig secretaris-generaal van het ministerie van Buitenlandse Za-ken, naast premier Balkenende bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 25 septem-ber 2008 Foto VN

Z AT E R DAG & C E T E R A N R C H A N D E L S B L A D 9Z AT E R D A G 1 7 JA N U A R I & Z O N D A G 1 8 JA N U A R I 2 0 0 9 9

Bekroond tot‘Reisboek van het jaar 2008’

nrc handelsblad 3

Bestel het boek op nrc.nl/extra

‘Juristen moeten de

werkelijkheid schetsen en niet

his masters voice spreken’

� � � De kwestie vlamt opnieuw op bij de for-matie van het huidige kabinet. De PvdA sliktdaar de eis voor een onderzoek naar de achter-gronden van het besluit de Irak-oorlog te steu-nen in en betitelt dat als een van de grootste of-fers voor kabinetsdeelname. Wat volgens dePvdA-top wél is binnengehaald, is dat in het re-geerakkoord is opgenomen dat „een adequaatvolkenrechtelijk mandaat is vereist bij deelna-me aan missies met inzet van Nederlandse mili-tairen”. PvdA-leider Wouter Bos zegt in februa-ri 2007 dat door deze passage in de toekomst„Nederlandse steun aan een inval zoals in Irakniet meer mogelijk is, en dat is pure winst”.Maar in juli van dat jaar, als de Eerste Kamer de-batteert over militaire interventies en de kwes-tie opnieuw ter tafel komt, wil coalitiegenootCDA, bij monde van minister Maxime Verhagen(Buitenlandse Zaken) zich daar niet op vastleg-gen.

Kernvraag is: zou Nederland opnieuw poli-tieke steun kunnen geven aan een situatie zoalsin maart 2003, een situatie waarvan dit kabinettot op de dag van vandaag volhoudt dat derechtsgrond „afdoende” was? Twee oud CDA-ministers van Buitenlandse Zaken hebben zichinmiddels kritisch over de kwestie uitgelaten.Ben Bot vertelde eind 2007 in een vraaggesprekmet NRC Handelsblad dat hij destijds „volstrektniet geloofde” in de juridische redenering vanhet kabinet. En ex-minister en volkenrechtdes-kundige Peter Kooijmans zei enkele maandendaarvoor in een interview met De Volkskrant:„Het merkwaardige is dat ik de Nederlandse ar-gumenten door geen enkele andere regeringheb horen gebruiken. Noch in de VS, noch inGroot-Brittannië, noch in enig ander land dat –anders dan Nederland – te velde heeft geope-reerd”. Eerder had Kooijmans in het tijdschriftvan het Wetenschappelijk Instituut voor hetCDA de passage in het regeerakkoord over hetadequaat mandaat als „eerder mystificerenddan verhelderend” o m s ch r e v e n .

De Irak-zaak kreeg enkele weken geledennieuwe dynamiek. Aanleiding warenmeer dan honderd vragen uit de Eerste

Kamer, onder meer over de volkenrechtelijkekwestie. Een meerderheid in de Senaat vindt deantwoorden inhoudelijk zo onbevredigend dater volgende maand vervolgvragen komen. Blijfthet kabinet wederom vaag, dan zal de Eerste Ka-mer een eigen onderzoek starten.

Bij de beantwoording van de vragen uit de Se-naat hebben de ambtenaren van BuitenlandseZaken achter de schermen opnieuw een opmer-kelijke rol gespeeld. Nog steeds is er op het de-partement een stroming die vindt dat de Irak-zaak een betere evaluatie verdient. „Een lessons

learned-aspect”, noemen ze dat. Het is dan ookniet verwonderlijk dat een van de ambtenarenin de concept-antwoorden voor de Eerste Kamerde volgende notitie maakte: „Er is een grootaantal vragen dat een evaluatieaspect behelst (..)Het kan m.i. geen kwaad om wat meer te bena-drukken dat de regering ook (zelf-)kritisch wilen kan zijn”. Maar die aanbeveling zou het niethalen. In de beantwoording wordt slechts de be-kende redenering herhaald. Over de harde ne-gatieve adviezen van de juristen wordt niet ge-rept.

In veel andere landen werd wel uitvoerig te-ruggekeken op de afwegingen van toen. Met na-me in Groot-Brittannië zijn er overeenkomstenmet de Nederlandse situatie. Ook daar leefde bijjuristen van Buitenlandse Zaken onvrede overde rechtmatigheid voor de inval. Een van deambtenaren, Elizabeth Wilmshurst, trad omdie reden zelfs af. En er was de rel rond de hoog-ste juridische adviseur van de Britse regering,Lord Goldsmith. In 2003 werd een ‘s a m e n va t -ting’ van een advies van Goldsmith gepubli-ceerd waarin stond dat de invasie gerechtvaar-digd zou zijn. Het volledige advies werd angst-vallig geheim gehouden. Totdat in 2005 bleekdat Goldsmith zich door de Britse premier Blairwaarschijnlijk onder druk had laten zetten. Inzijn oorspronkelijke, dertien pagina’s tellendeadvies had hij beweerd dat een oorlog zondereen nieuwe resolutie „vermoedelijk illegaal”was en dat bestaande resoluties uit de Golfoor-log niet eigenmachtig geïnterpreteerd kondenworden om Irak binnen te vallen. In de samen-vatting stond dat ernstige voorbehoud niet.Juist deze week nam in Groot-Brittannië dedruk op de regering toe om een parlementaironderzoek in te stellen, naar de gang van zakenrondom het rapport-Goldsmith.

Pikant detail is dat premier Balkenende zichin 2003 beriep op het rapport-Goldsmith en dat„een sluitende juridische redenering” noemde.Later bleek dat de regering helemaal niet be-schikte over de uitgebreide rapportage vanGoldsmith en dat Balkenende in 2003 doelde opde, later onvolledig gebleken, samenvatting.

In Nederland is nog steeds onbekend wat deexacte achtergronden waren voor de afwegin-gen voorafgaand aan de Irak-oorlog. In de be-

antwoording van de vragen aan de Eerste Ka-mer herhaalt het kabinet dat het niet nalevenvan de resoluties door Saddam „naar algemeeni n z i ch t ” militair ingrijpen kon inhouden. Maarwas dat inzicht wel zo algemeen? Waarom wer-den, zowel vóór als na de inval, volkenrechtelij-ke bezwaren genegeerd? En waarom kunnen er,bijna zes jaar na dato, geen details worden ver-strekt over die afwegingen en blijven ambtelij-ke adviezen geheim? Dat moet, schreef het kabi-net onlangs aan de Eerste Kamer, omdat ambte-naren „o n b e va n g e n ” ministers moeten kunnenadviseren.

Maar wat als een advies, zoals dat van DJZ, debewindsman niet eens bereikt? Of is de ministermondeling wél over de inhoud geïnformeerd?

De houding van het kabinet geeft intussenvoeding aan allerlei speculaties. Bijvoor-beeld over een vermeende relatie tussen

de Nederlandse opstelling en de benoeming vanoud-minister De Hoop Scheffer tot NAVO-chef.Of over aanwijzingen dat Nederland rond de in-val in 2003 niet alleen politieke, maar op kleineschaal ook militaire steun gegeven zou hebben.

Of er ooit antwoord op de vele vragen komt,wordt wellicht later dit jaar bekend, als de Eer-ste Kamer om meer informatie zal vragen. Maarhet kan ook langer duren. Dan blijft de situatiezoals beoogd met het handgeschreven com-mentaar op memorandum DJZ/IR/2003/158:‘Graag goed opbergen in de archieven voor hetnageslacht. De discussie is hiermee voor dit mo-ment gesloten!’�

�� Het hele document en een eerder gepu-bliceerd onderzoek naar de besluitvor-ming rond de Irak-oorlog is na te lezenvia nrc.nl/irak

�� Reacties naarirak@nrc.nl

Brein per kilo

Swaab over hersenen

Onze hersengrootte en onze intelligentie zijn in deloop van de evolutie toegenomen. Intelligentie ishet vermogen om problemen op te lossen, de snel-

heid van denken, de capaciteit om doelgericht te hande-len, rationeel te denken en op een effectieve manier om tegaan met de omgeving. Er zijn vele soorten intelligentie:taalkundige, logische, wiskundige, ruimtelijke, muzika-le, sociale, en motorische intelligentie. Het intelligentiequotiënt (IQ ) is maar een povere maat voor intelligentie.

Bij intelligentie gaat het niet om de absolute omvangvan de hersenen. De mens heeft met zijn 1,5 kilo in abso-lute termen ook lang niet de grootste hersenen. De potvisheeft met 9 kg het grootste brein en de olifant heeft eengemiddeld hersengewicht van 4,8 kg. De olifant Alice, diein een pretpark in New York leefde, had zelfs een hersen-gewicht van 6 kg.

Maar de walvis en de olifant zijn zeker niet zo intelli-gent als de mens. De relatieve grootte van de hersenen tenopzichte van het lichaam heeft wel een duidelijke relatiemet de kwaliteit van de hersenen als informatieverwer-kende machine, zoals Darwin in 1871 al stelde, en MichelHofman honderd jaar later heeft berekend. Een beteremaat voor het niveau van de evolutionaire hersenontwik-keling is het encephalisatiequotiënt (EQ ), dat is de rela-tieve hoeveelheid hersenweefsel bovenop de hoeveelheiddie nodig is om het lichaam te besturen. Daar komt demens inderdaad verreweg het beste uit te voorschijn.

Het EQ wordt vooral bepaald door de ontwikkeling vande hersenschors. De toename van onze hersengrootte tij-dens de evolutie kwam door een toename van het aantalbouwstenen, de hersencellen (neuronen) en hun verbin-dingen. De beste maat voor intelligentie is dan ook hetaantal neuronen in de hersenschors. Die neuronen zijn inde hersenschors gegroepeerd in functionele eenheden dieals zuiltjes naast elkaar liggen, en kolommen worden ge-noemd. Hoewel de hersenschors tijdens de evolutieenorm toenam in grootte, bleef de doorsnede van de ko-lommen vrijwel gelijk, zo’n halve millimeter. Dat bete-kent dat de omvang van de hersenschors tijdens de evolu-tie toegenomen is door een toename van het aantal ko-lommen. Hierdoor ontstond tevens de noodzaak voor dehersenschors om zich te gaan plooien. Bij dit alles veran-derde het bouwplan van de hersenen niet en het verschiltussen de hersenen van de mens en die van de andere pri-maten is er dus voornamelijk een van grootte.

Door deze evolutionaire toename in hersengrootte ishet informatieverwerkend vermogen sterk toegenomen.De progressieve toename van de hersengrootte tijdens deevolutie ging gelijk op met een langere zwangerschaps-duur, een langere periode van ontwikkeling en leren, eenlangere levensduur en een vermindering van het aantalnakomelingen. Tijdens de evolutionaire ontwikkelingvan de mens is in de periode van ‘s l e ch t s ’ 3 miljoen jaar deschedelinhoud meer dan verdrievoudigd, en de levens-duur verdubbeld.

Primaten zouden een evolutionair voordeel gehad heb-ben van grotere hersenen, dachten wetenschappers. Hoemeer hersenen, hoe beter werktuiggebruik, hoe meervoedsel.

Vervolgens werd verondersteld dat het de sociale com-plexiteit zou zijn die heeft geleid tot de ontwikkeling vande grote primatenhersenen, ook wel de Machiavellihypo-these genoemd. De individuen moesten investeren in so-ciale strategieën die op de lange duur een betere overle-ving van de groep garandeerden. Inderdaad is er bij pri-maten een duidelijk verband gevonden tussen de groottevan de hersenschors en de grootte en de complexiteit vande sociale groep. De complexiteit wordt sterk bepaalddoor paarvorming en monogamie. Beide stellen hoge ei-sen aan het brein. Ze vragen om een zeer goede selectievan de partner, in termen van vruchtbaarheid, en makeningewikkelde onderhandelingen tussen de partnersnoodzakelijk. De complexiteit en intensiteit van deze re-laties, waar we allemaal over mee kunnen praten, lijkt eensterke evolutionaire druk op de ontwikkeling tot groterehersenen te hebben gegeven. Het mechanisme van de mo-nogame partnerkeuze bij de mens zou zich al zo’n 3,5miljoen jaar geleden hebben ontwikkeld en heeft zijnevolutionaire voordeel voor de bescherming van het ge-zin tijdens de evolutie bewezen, maar het blijft een enor-me belasting voor ons brein.

Dick Swaab

De auteur is hoogleraar in de neurobiologie aan de Universiteit

van Amsterdam. Hij is verbonden aan het Nederlands Instituut

voor Neurowetenschappen. Vragen en reacties kunt u sturen naar

zbrieven@nrc.nl

Olifanten en walvissen hebben grotere

hersens dan mensen, maar mensen zijn

intelligenter. Intelligentie draait om het

hersenweefsel dat niet nodig is om het li-

chaam te besturen.

Reactie Ministerie BZ:

NRC Handelsblad heeft het ministerie vanBuitenlandse Zaken (BZ) een reactie ge-vraagd op het bewuste memorandumDJZ/IR/2003/158 en een aantal in dit arti-kel genoemde zaken. Het departement wilniet op de gang van zaken ingaan, zoalsde vraag waarom de toenmalige secreta-ris-generaal het bewuste memo nietdoorstuurde aan ex-minister De HoopScheffer. Ook wil het ministerie niet in-gaan op de vraag of de bewindsman wel-licht via andere weg kennis heeft geno-men van het DJZ-advies. BZ volstaat metde volgende verklaring: „Doorgaans gaanaan de vaststelling door ministers vansubstantiële teksten een of meer ambtelij-ke (deel-)suggesties, adviezen en tekst-voorstellen vooraf. Wat telt, is de door mi-nisters uiteindelijk gekozen tekst. De rege-ring heeft in dit geval haar antwoorden opde vragen aan de Kamer gestuurd en isdaarop aanspreekbaar.”