bestaanstechnologieën en godsbeelden nienke moor
TRANSCRIPT
Bestaanstechnologieën en godsbeelden
Nienke Moor
Wereldbevolking naar godsdienst
Religie Aantal Percentage Totaal
Christelijk 1.965.993.000 31,3%
85,4%
Islamitisch 1.179.326.000 18,8%
Hindoeïstisch 767.424.000 12,2%
Boeddhistisch 766.672.000 12,2%
Inheemse religies 356.875.000 5,7%
Nieuwe religies 244.164.000 3,9%
Sikh 22.874.000 0,4%
Taoïstisch 20.050.000 0,3%
Joods 15.050.000 0,3%
Overig 19.520.000 0,3%
Niet-godsdienstig 913.078.000 14,6% 14,6%
• Rationaliseringsprobleem– Het bestuderen van veranderingsprocessen
• Lenski’s technologisch evolutionisme
• Technologieën en evolutionaire trends:– Vorige keer: technologieën en ongelijkheid
– Vandaag: technologieën en religie
Plaats in de cursus
In deze bijeenkomst
• Waarom voor-industriele samenlevingen?
• Macro-theorie: Technologisch Evolutionisme
• Evolutionaire trends
• Micro-theorie: Analogie redenering
• Data
• Enkele onderzoeksresultaten
• Afsluiting
Godsdienstsociologie
• Met name gericht op industriële samenlevingen
Europa en de Verenigde Staten- Secularisering en ontkerkelijking
• Religie is NIET dood en speelt nog steeds een grote rol in de wereld.
Waarom voor-industriële samenlevingen?
• Bestuderen van veranderingsprocessen
• Door globalisering steeds minder variëteit in religie.- Met name het Christendom en de Islam verspreiden
zich snel.- Monotheïsme
Vormen van religie
• Animisme: geloof in spirituele geesten
• Geloof in goden:– Polytheïsme– Henotheïsme– Monotheïsme
Godsbeelden
• Eerdere bevindingen:
godsbeelden hangen samen met 1) natuurlijke beperkingen, 2) politieke kenmerken, 3) niveau van technologie en 4) economische kenmerken.
• Hoe kunnen we deze bevindingen verklaren?
• Synthese: technologisch evolutionisme (Lenski, 1970)
• Samenlevingen worden beïnvloed door hun natuurlijke en sociale omgeving.
• Mensen hebben een unieke genetische code die hen onderscheidt van andere organismen.
• Deze genetische code stelt mensen in staat om cultureel erfgoed te creëren.– Uniek voor de mensheid
Technologisch Evolutionisme: basis assumpties
• Ideologie– Informatie die mensen gebruiken voor het bevatten,
begrijpen en ordenen van ervaringen.
• Technologie– Informatie die mensen gebruiken om de materiele
bronnen in de omgeving te gebruiken voor het bevredigen van behoeften en verlangens.
Cultuur
Natuurlijke en sociale omgeving
Voorgaande sociale Sociale en culturele kenmerken
en culturele kenmerken
Genetisch materiaal van mens
Technologisch Evolutionisme:Basis model
• Bestaanstechnologie als belangrijkste oorzaak van evolutionaire processen in samenlevingen.
• Bestaanstechnologie stelt grenzen aan verdere ontwikkeling van de samenleving.
• Ideologieën (waaronder religie) helpen mensen de wereld te bevatten.
Technologisch Evolutionisme:Veranderingsprocessen in samenlevingen
Schematisch
Ideologie / religie
Sociale complexiteit- Economische en politieke differentiatie- Bevolkingsdichtheid
Bestaanstechnologie
Samenlevingstype Bestaanstechnologie
Jagers en verzamelaars Jagen op wilde dieren en verzamelen van fruit, knollen en zaden
Vissers Vissen
Simpele tuinbouw Gewassen verbouwen met werktuigen van hout en steen
Ontwikkelde tuinbouw Gewassen verbouwen met metalen werktuigen
Akkerbouw Gewassen verbouwen met ploeg
Veehouderij Domesticeren van dieren
Technologieën en samenlevingstype
Bestaanstechnologie
Akkerbouw
Ontwikkelde tuinbouw Herders
Eenvoudige tuinbouw
Vissers
Jagers en verzamelaars
Evolutionaire trends (H17)
• Trend naar een meer efficiënte productie
• Trend naar een grotere bevolkingsomvang
• Trend naar sterkere segmentatie– Uitgebreid behandeld in vorige hoorcollege
• Trend naar meer activistische ideologieën
Trend naar een meer efficiënte productie
• De efficiëntie van een bestaanstechnologie is afhankelijk van de kosten en baten.– Kosten: hoeveelheid energie die voedselproductie kost.
– Baten: hoeveelheid energie die voedselproductie oplevert
• De bestaanstechnologie is efficiënter naarmate de hoeveelheid opgeleverde energie de hoeveelheid gekoste energie meer overstijgt (in calorieën).
Efficiëntie van plantaardige voedselproductie
Maatschappijtype Technologische efficiëntie
Jagers en verzamelaars- Kung, Zuid-Afrika
9,6
Tuinbouw- Genieri, West-Afrika
11,2
Akkerbouw- Luts’un, Yunnan China
53,5
Industrieel- U.S.A
210
Bron: Harris, M. (1988). Culture, People, Nature.
Trend naar een grotere bevolkingsomvang
• Meer voedsel voor minder moeite.
• Samenlevingen met een meer efficiënte bestaanstechnologie kunnen een grotere populatie onderhouden dan samenlevingen met een minder efficiënte bestaanstechnologie.
Bevolkingsomvang en -dichtheid
Maatschappijtype Mediane omvang samenlevingen
Mediaan aantal inwoners per km²
Jacht en verzamelen 40 (n=46) 2 (n=27)
Eenvoudige tuinbouw 1.500 (n=53) 36 (n=35)
Ontwikkelde tuinbouw
5.250 (n=69) 111 (n=38)
Akkerbouw > 100.000 (n=38) > 250 (n=27)
Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human Societies
Trend naar sterkere segmentatie
• Met toenemende technologische ontwikkeling raakt de structuur van een samenleving meer gesegmenteerd.
– Trend naar meer en losser van elkaar staande instellingen (politiek en economisch)
– Trend naar grotere ongelijkheden
– Trend naar meer geweld
– Trend naar meer en strakkere beginselen voor groepsvorming
Politieke instellingen en maatschappijtype
Maatschappij- type
% met
politie
% met rechtspraak
% met
één leider
% met adviesorganen
Jacht en verzamelen
10 4 8 2 (n = 48)
Eenvoudige tuinbouw
35 39 32 26 (n = 31)
Ontwikkelde tuinbouw
36 57 58 41(n = 42)
akkerbouw 80 87 81 70 (n = 30)
Bron: Murdock’s Standard Sample; eigen berekeningen
Beroepsspecialisatie en maatschappijtype
Beroepsspecialisatie en maatschappijtype
Maatschappij- type
%
Weven
% Leerbewerking
% Pottenbakken
%
Huizenbouw
Jacht en verzamelen
0 0 0 0 (n = 174)
Eenvoudige tuinbouw
1 1 0 4 (n = 155)
Ontwikkelde tuinbouw
5 12 14 2 (n = 246)
Akkerbouw 34 24 24 18 (n = 103)
Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human societies
Trend naar activistischere ideologieën
• Hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van samenlevingen is, des te meer activistische voorstellingen bevatten haar ideologieën.
• Religie is een bepaald soort ideologie.
---------------------------------------------------------------------
• De religieuze voorstellingen van een samenleving zijn meer activistisch, naarmate haar bestaanstechnologie meer ontwikkeld is.
Godsbeelden en samenlevingen
Type samenleving % met moralistische god N
Jagers en verzamelaars 4 100
Eenvoudige tuinbouw 10 102
Ontwikkelde tuinbouw 15 176
Akkerbouw 64 88
Bron: Etnografische Atlas
Micro-verklaring (1)
• Te verklaren macro hypothese: hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van een samenleving, hoe meer activistisch de godsbeelden.
• Rational Choice Theory of Religion Stark & Bainbridge, 1987- Mensen zijn rationeel.- Mensen gebruiken religie om “niet wereldse” producten te
verkrijgen.- Kosten en baten afweging. Mensen zullen onderhandelen met
de god die hun het meest te bieden heeft.
Micro-verklaring (2)
• Beter passende micro-verklaring: Topitsch (1954)- Mensen verklaren het onbekende aan de hand van
het bekende.
- Religie als verklaring van het onbekende.
- Zoals de mensen zijn, zo zijn de goden.
- Denkmodellen: biomorf, sociomorf en technomorf
Niveau van activisme in godsbeelden
• We verleggen de focus van het geloof in een morele hoge god naar het niveau waarop goden actief zijn volgens de religie van een samenleving.
Geloof in meerdere goden of geen god
Geloof in een niet-morele hoge god
Geloof in een morele hoge god
Meer activistisch
Vragen
• Bestaat er een relatie tussen de bestaanstechnologie van een samenleving en de daarin aanwezige godsbeelden? Niet moreel Moreel
Zo ja…
• Betreft dit een directe of indirecte relatie?
• Hoe verhouden de godsbeelden in de visserij- en veehouderijsamenlevingen zich tot godsbeelden in de andere samenlevingstypen?
Bestaanstechnologie en denkmodellen
Bestaanstechnologie Denkmodel Godsbeelden
Jagers en verzamelaars biomorf geen of meerdere goden
Vissers biomorf geen of meerdere goden
Eenvoudige tuinbouw biomorf geen of meerdere goden
Ontwikkelde tuinbouw technomorf scheppersgod
Akkerbouw sociomorf morele scheppersgod
Herders sociomorf morele scheppersgod
Verwachtingen
• Hoge godHet geloof in een scheppende hoge god zal opkomen wanneer mensen zelf gaan scheppen (ontwikkelde tuinbouwsamenlevingen.
• Morele hoge godHet geloof in een morele hoge god zal opkomen wanneer staten zich vormen en alleenheersers verschijnen (akkerbouwsamenlevingen).
• Daarom controleren we voor:Aanwezigheid van vakwerkliedenAanwezigheid van één leider
Theoretisch model
Bestaanstechnologie
Aanwezigheid alleenheerser
Vakwerkmanschap (Morele) hoge god
Natuurlijke beperkingen
Data cross-cultureel onderzoek I
• Technologisch evolutionisme doet voorspellingen over evolutionaire trends.
• Toetsen van evolutionaire trends– Samenlevingskenmerken (macro-data)
– Lange termijn trends
• Evolutionaire trends kunnen worden bestudeerd door het vergelijken van samenlevingen van verschillend technologisch niveau.
Data cross-cultureel onderzoek II
• Murdock’s Etnografische Atlas (1267 stammen)- De meest complete dataset voor cross-cultureel
onderzoek in voor-industriële samenlevingen.- Eerdere beschrijvingen van stammen worden
geprefereerd (1800-1950).- De beschrijvingen zijn gecodeerd door derde personen.
• Standard Sample (186 stammen)- Meer informatie- Galton’s probleem
Dataproblemen cross cultureel onderzoek
• Representativiteit steekproef– Samenlevingen die nooit zijn beschreven
• Galton’s probleem van diffusie– Samenlevingen beïnvloeden elkaar
Galton’s probleem van diffusie (1)
• Eén van de meest belangrijke problemen in cross-cultureel onderzoek.
• Diffusie als mogelijke verklaring: – samenlevingen beïnvloeden elkaar
Mogelijke oplossingen:
• Geografische separatie- Buurlanden zullen elkaar sterk beïnvloeden.
• In geval van religie: geen recente data
Bevindingen
Bestaanstechnologie
Aanwezigheid alleenheerser
Vakmanschap
Natuurlijke beperkingen
(Morele) hoge god
Afhankelijkheid van veehouderij voor akkerbouw samenlevingen
Percentage afhankelijkheid van veehouderij
Percentage geloof in morele hoge god
Valide N
6-15 27 15
16-25 35 37
26-35 77 44
36-45 88 16
Bron: Etnografische Atlas
Wallace’s typologie van religienaar indeling Lenski
Maatschappijtype Religie Geloof
Landbouw / veehouderij
Monotheïsme Oppergod / opperwezen
Ontwikkelde tuinbouw
Olympisch Polytheïsme met hiërarchische structuur
Simpele tuinbouw Communaal Polytheïsme met controle over natuur
Jagers en verzamelaars
Sjamanisme Planten en dieren
Kottak, C.P. (2002). Anthropology. The exploration of human diversity
Scheppingsverhalen
• Universeel
• Informatief karakter.– Hoe verklaren mensen het onbekende
• Scheppingsverhalen representeren gemeenschappelijk denken (Levi-Strauss)
• Betere toetsing analogieredenering– Scheppingsverhalen vergelijken van samenlevingen met
verschillende bestaanstechnologie.
Kenmerken scheppingsverhalen
• Schepper
– natuurverschijnsel, voorouder, dier, geest, god
• Geslacht schepper
– man, vrouw, koppel, hermafrodiet
• Schepping (van wereld en van mensheid)
– seksuele reproductie, transformatie, vaardigheid, op bevel
Voorbeelden schepping
• Transformatie… De god Marduk beloofde de andere goden Tiamat te verslaan, in ruil voor oppermacht. Zij gingen hier mee akkoord. Marduk versloeg de eerste moeder, en sneed haar in twee stukken. Hij gooide één helft omhoog, en noemde dit de hemel. De andere helft gooide hij naar beneden, waar het de aarde vormde ….
• Vaardigheid… Bakothal maakte een klein menselijk figuur uit klei, maar het was verre van perfect. Kokomaht, zijn tweelingbroer, besloot een nieuw kleifiguur te maken. Hij maakte de perfecte mens, welke opstond en kon lopen. Bakothal ging echter verder met zijn imperfecte werk. Kokomath wees hem op zijn fouten; geen handen, geen voeten!
Tot slot
• Hypothese van Lenski ondersteund door data– Er is een evolutionaire trend naar meer activistische godsbeelden
• De analogieredenering van Topitsch is een belangrijke aanvulling– Welke godsbeelden in welk type samenlevingen
• Volgende hoorcollege– Gastcollege Ariana Need over stemgedrag (H.27 en 28)