beril sezen tez

STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

HAZRAN 2012

YARATICI YIKMANIN DNM EKSENNDE DEERLENDRLMES

Beril SEZEN

Mimarlk Anabilim Dal

Mimari Tasarm Program

Anabilim Dal : Herhangi Mhendislik, Bilim Program : Herhangi Program

HAZRAN 2012

STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS


YKSEK LSANS TEZ

Beril SEZEN (502091046)

Mimarlk Anabilim Dal

Mimari Tasarm Program

Anabilim Dal : Herhangi Mhendislik, Bilim Program : Herhangi Program

Tez Danman: Prof. Dr. Aye ENTRER

iii

Tez Danman : Prof. Dr. Aye ENTRER .............................. stanbul Teknik niversitesi

Jri yeleri : Prof. Dr. Semra AYDINLI ............................. stanbul Teknik niversitesi

Prof. Dr. Blent TANJU .............................. Mardin Artuklu niversitesi

T, Fen Bilimleri Enstitsnn 502091046 numaral Yksek Lisans rencisi Beril SEZEN, ilgili ynetmeliklerin belirledii gerekli tm artlar yerine getirdikten sonra hazrlad YARATICI YIKMANIN DNM EKSENNDE DEERLENDRLMES balkl tezini aada imzalar olan jri nnde baar ile sunmutur.

Teslim Tarihi : 03 Mays 2012 Savunma Tarihi : 15 Haziran 2012

v

NSZ

En bata, tez sreci boyunca her trl destei, katklar ve bana olan inanc iin danmanm Aye entrere; anlaylar ve her zaman yanmda olduklar iin aileme; her eyin derya deniz olduu dnce evreninde bilgilerini deil, sezgilerini vererek anlam dnyam genilettii iin Hasret Akna; her bir dnce krntsn zenle yakalayp bana sunduu iin Didem Salama; bu srete bana evini aarak ok keyifli alma ortamn ve anlar paylat iin Aya Koroluna ve tm dier arkadalarma benim iin ok deerli olan katk ve destekleri iin sonsuz teekkrlerimi sunarm. Haziran 2012

Beril Sezen (Mimar)

vii

NDEKLER

Sayfa

NSZ........................................................................................................................ v!NDEKLER ........................................................................................................vii!KISALTMALAR....................................................................................................... ix!EKL LSTES ........................................................................................................ xi!ZET........................................................................................................................xiii!SUMMARY .............................................................................................................. xv!1. GR ...................................................................................................................... 1!

1.1 Sorun ve ereve................................................................................................ 3!1.2 Aratrma Yaklam ve Yntemi........................................................................ 6!

2. YARATICI YIKMA VE MODERNLK ............................................................. 9!2.1 Modernlik kilemi............................................................................................... 9!

2.1.1 Modernliin imkansz devi ..................................................................... 12!2.2 Estetik Boyut .................................................................................................... 15!

3. YAPMA................................................................................................................. 19!3.1 Yapmann Etimolojisi....................................................................................... 20!3.2 Yaratc Ykmann Yapmas............................................................................. 21!

4. YARATICI YIKMA ............................................................................................ 29!4.1 Yapmak in Ykmak ....................................................................................... 29!

4.1.1 Ekonomik-politik sistem: kapitalizm ........................................................ 32!4.1.2 Kltrel dnm rnei olarak 20.yzyl ncleri ................................. 37!

4.1.2.1 Ftristler: iddet ve ykma................................................................ 39!4.1.2.2 I. Dnya Savandan sonra modernistler: dzen ve ykma............... 42!

4.2 Ykmak in Yapmak ....................................................................................... 47!4.2.1 21. yzyl Trkiyesinde kentsel dnm rnei olarak Sulukule okumas............................................................................................................................ 51!

4.3 Ara Sonu ......................................................................................................... 57!5. YARATICI YIKMANIN ZAMAN VE DNM YNNDEN DEERLENDRLMES........................................................................................ 59!

5.1 Sre ve Yaam likisi...................................................................................... 60!5.1.1 Varln iki boyutu: virtel ve edimsel ..................................................... 62!5.1.2 Zamann kipleri ......................................................................................... 65!

5.2 Zaman ve Yaratc Ykma ................................................................................ 68!5.2.1 Yapma ve sonsuz imdi............................................................................ 68!5.2.2 Ykma ve bellek ........................................................................................ 80!

5.3 Ara Sonu ......................................................................................................... 89!6. SONU.................................................................................................................. 93!KAYNAKLAR.......................................................................................................... 97!ZGEM............................................................................................................ 102!

ix

KISALTMALAR

TDK : Trk Dil Kurumu

xi

EKL LSTES

Sayfa

ekil 1.1 : Kent meydannda tren tasviri . ................................................................. 2!ekil 1.2 : Yaratc ykma kavramnn alm............................................................. 5!ekil 1.3 : Paristen yaratc ykmay eletiren bir karikatr ....................................... 6!ekil&2.1&: Yaratc ykmann modernlikle ilikisinin kavramsal anlatm................ 17 ekil&3.1&: Yapmann kapsamna ilikin kavramsal anlatm. .................................... 23 ekil&3.2&: Albrecht Drerin 16. yzylda perspektif tekniine ilikin grsel anlatm

................................................................................................................. 25!ekil&3.3&: Ortaaa ait harita rnei ....................................................................... 25!ekil&3.4&: Rnesansda Mercatora ait dnya haritas ............................................. 26!ekil 4.1 : 1926 yapml Faust filminden karelerde Faust ile Mefisto ...................... 30 ekil 4.2 : 1920lerde radyo deneyimi ...................................................................... 39!ekil 4.3 : Umberto Boccioninin Bir Futbolcunun Dinamizmi adl tablosu ............ 40!ekil 4.4 : 1920lerde kent......................................................................................... 44!ekil 4.5 : Tony Garnierin Bahe Kent nerisi. ....................................................... 45!ekil 4.6 : Kule-Kentler . ........................................................................................... 46!ekil 4.7 : Eli Lotarn objektifinden Pariste mezbahalar blgesinden bir fotoraf. 49!ekil 4.8 : stanbulda son dnem konut yaplamalar, 2012................................... 53!ekil 4.9 : Sulukulede yenilenen blgenin haritas. ................................................. 53!ekil 4.10 : Najla Osseirann objektifinden Sulukule ykmlarnn ertesi gnnden

bir grnt.............................................................................................. 53!ekil 4.11 : Najla Osseirann objektifinden yenilenen Sulukule'de proje srecinden

bir grnt . ............................................................................................ 54!ekil 4.12 : stanbuldan gvenlik duvarl ve girili kapal site rnekleri................. 56!ekil&5.1&: Yaratc ykmada yapma ile ykmann birbirlerine koullanmalarnn

kavramsal anlatm. ................................................................................. 61 ekil&5.2&: Theo van Doesburg ve Cornelis van Eesterenden asal renkler ve

formlarla ilgili bir alma olarak Kontra-Konstrksiyon Projesi............ 70!ekil&5.3&: Villa Savoye ............................................................................................ 70!ekil&5.4&: Picasso, Mandolinli Kz........................................................................... 71!ekil&5.5&: 20. yzyl balarnda spanyada ina edilmi bir mezbahann

Churtichaga+Quadra-Salcedo tarafndan 2009'da dntrld sinema rnei........................................................................................................ 80!

ekil&5.6&: Srede imdi ve gelecek ilikisi............................................................... 84!ekil&5.7&: Yaratc ykmann mze - mezbaha zerinden kavramsal alm........... 86!ekil&5.8&: Yaratc ykmann zaman ve dnmle karlatrlmasna ilikin

kavramsal anlatm. .................................................................................. 88!

xiii


ZET

Bu alma, ilk olarak, yapma ve kurma boyutlaryla mimarln insann yaamsal etkinlii olarak duyumsan zerine bir sorgulamadan yola kmaktadr. Mimarla ilikin genel kanlardan biri onun, insann doa karsndaki temel savunma mekanizmalarndan biri olduudur. Fakat mimarlk her koulda bu savunma perspektifinden deerlendirilebilir midir? Bu savunmaya bir savunmaszlk hali ikin deil midir? Bunun iin ilk etapta yaplarn kurulup yapldklar kadar, bozulup ykldklarnn da mmkn olduu akla getirilebilir. Savalar, afetler, kazalar bir gn her eyi yerle bir edebilir. Ama bu ykmlarda mimarlk edilgendir; yaplar ya yklr ya da buna kar dayanr. Halbuki kendi bana ykan bir mimarlk da sz konusudur. Ve bu aratrmann odandaki konu da bylesi bir mimarlktr. Bu balamda ele alnan mesele bir dntrme yolu olarak yaratc ykma olgusudur. Yaratc ykma, kendisine ykmay eklemlemi bir yapma biimidir. Bununla birlikte, yaamda yeni formlarn eski strktrlerin ortadan kaldrlmak suretiyle retildii bir dntrme etkinliini tanmlamaktadr. Tez kapsamnda yaratc ykma mimarln kendi iinde rettii iddetin modlarndan biri olmas asndan tartmaya almaktadr. te yandan bu mevzu, 21. yzyl Trkiyesinin ncelikli gndemlerinden birini oluturduu iin de nem tamaktadr. Bugn, Trkiyenin ilgi ve enerjisini aktt temel meselelerden birisi olarak kentsel dnmn sz konusu olduu her alanda ykarak yapan bir mekanizmann yaygnl dikkat ekmektedir. Trkiyede kentsel dnmle, iyiletirme, yenileme gibi amalarla konut yaplamalarnn, kentsel alanlarn tekrardan dzenlenmesini ngrlmektedir. Fakat bu uygulamann daha ok, yeni ina edileceklerin karsnda mevcut evrenin ve ilikilerin dntrlmesinden ziyade btnyle gzden karlmas eklinde seyrettii sylenebilir. Bu dorultuda yaratc ykmaya ilikin gerekletirilen bu tartmann bir dier hedefi Trkiyenin gelecek ve kent vizyonu iin de katkda bulunabilmektir. Her ne kadar Trkiyede dnm kavram son zamanlarda kentleme balamnda konu ediliyor olsa da bir dnm modeli olarak yaratc ykma kendi tarihi ierisinde sadece yapl evrenin deil, tm bir yaant ve deneyim tarzlarnn ve dnsel paradigmalarn dntrlmesi pratii olarak karmza kmaktadr. O nedenle, almada yaratc ykmann bir tr problematik olarak ortaya konduu ana eksen dnm kavramdr. Yaratc ykmay fark yaratacak bir dnm ynnden tartrken balam ise modernlik olarak ele alnmaktadr. nk modernleme, dnyay deitirme ve farkl klmaya gereksinmeye balayan insann bu arzuyu somut olarak gerekletirme srecinin btndr. Fakat modernlik przsz ve sorunsuz yaanan bir gelime deildir. Daha ok gelgitli ve kendi iinde ikilemlidir. Modernlik, yaratc gc hayata geirmede dnyay ve varlklar farkllatrma ile dzenleme arasnda ikiye blnm gibidir. Bu tezde yaratc ykma, bu olanaklar dzenleme ynnde

xiv

rgtleyen pratiklerle ilikisi ierisinde okunmaktadr. Bu balamda ykma, bir dnya resminden istenmeyen unsurlar ayklanmann arac olarak amlanrken yapma ise bu dnyay belli bir kesimin grmek istedii ekilde biimlendirme ilemi olarak tartlmaktadr. te yandan tez kapsamnda dnm kavram, Deleuzen Bergsonun zaman kavram zerinden gelitirdii perspektiften sunulmaktadr. Bu perspektif dnm hemen her trl etkinliin z-karakteristii olarak ortaya koyar. Yaratmak yok etmeye deil, oaltmaya, fakat fark oluturacak bir oaltmaya dayand srece gerek anlamda dntrme anlamna gelebilir. Bu erevede Bergson zaman fark yaratacak unsur olarak amlar. O nedenle, tez boyunca yaratc ykmann hikayesi zamanla olan ilikisi ynnden irdelenmektedir.

Bu tezde zamann farkllatrc gcn etkisiz hale getirerek dnyay sabit formlar ierisinde dzenlemeye alan modern mekanizmalarn yapma ve ykmay nasl olumsuzluk temelinde bir araya getirdikleri aratrlmaktadr. Bunun iin yaratc ykmann modernlikle balayan serveni tarihsel rnekleri ve lkedeki gncel kentsel yenileme uygulamalar zerinden incelenerek, zaman kavram ve yenilik olgusu asndan tartlmaktadr. Bu tartmann amac gerek mimarlk pratiinde, gerek kentsel dzenlemede, gerekse de yaama ilikin gelecek kurgularnda, yeniyi retebilmek adna bir eyleri yaam alanndan dlamann ne gibi balantlar ve de sonular olabileceini gsterebilmektir. Bu dorultuda yaratc ykma, yapma ve ykmann birbirleriyle kurduklar diyalektik bir iliki balamnda ortaya konmaktadr. Diyalektik, varlklarn ya da durumlarn kartlklar halinde dzenlenmesine ve taraflardan birinin zorunlu bir olumsuzluk olarak kurgulanna dayanr. O nedenle dnm, mevcut bir yapnn dntrlmesinden ziyade ortadan kaldrlmas ve yerine bir bakasnn ina edilmesi eklinde gerekletirilir. Varlk ya da yap bir olumsuzluk olarak tahayyl edilmekte ve bu olumsuzluu giderme maksadyla yklmaktadr. Dolaysyla yaratc ykmann dnm iddias varlklar yeniden deerlendirme amacna deil, deersizletirici bir tutuma dayanmaktadr. Yaratc ykmay yaratc bir dntrme etkinliinden ayran karakteristii bu deersizletirmedir. Bu almada amalanan yaratc ykma zerinden yapma-ykma diyalektiinin dayand olumsuzluk kurgularnn nasl ve ne ekilde mimarln yapma ve yaratc ynn kstladn ortaya sermektir.

Nitekim bir yapnn dnmesi onu srekli olarak hayata katma ynndeki bir abaya sk sk baldr. Bu durumda varln ne olduu deil, ne ekilde farkllatrlabileceidir mesele. Halbuki ykmak, sadece varlklar deil, onunla birlikte varlktaki potansiyeli gerekletirecek olan insann kendisini de dntrecek olan bu abadan alkoymas ve yaamsal malzemeden almas anlamna gelmektedir. Bu durumda ykmak suretiyle yapmaya ilikin bir hesap verebilmek, mimarlk yapmann sorumluluuna ilikin olduu kadar insann yaam karsndaki sorumluluu adna da nem tamaktadr.

xv

EVALUATION OF THE CREATIVE DESTRUCTION IN THE CONTEXT OF TRANSFORMATION

SUMMARY

This study starts with a query on architecture as a basic activity of human living with its constructive dimensions. Architecture has usually been associated with construction. It has been related to building up a shelter, safety and protection from the outside world. However, is it possible to consider architecture as a self defence mechanism of human living against nature, in all circumstances? Is a state of vulnerability not inherent in this defence? Therein lies the fact that destruction and damage has haunted architecture to this day. As it is known, natural disasters, war or even accidents have been the serious threats for architecture during history. They have devastated lifes and cities and all the built up environment. Nevertheless architecture has nothing to do with being the source of that kind of destruction. Here, architecture is rather the target that would either be destroyed or resist the effects of catastrophes. Yet, there is another architecture which destructs on its own. And it is this architecture that this study takes into consideration as a research topic. Since modern times there arises a type of construction which has been accompanied particularly by destruction and is called in literature creative destruction. Creative destruction basically refers to the transformative act of modernity and architecture through generating new forms of life by destructing the old structures. Here in this study creative destruction is questioned in terms of being one of the modes of violence that architecture creates by itself. On the other hand, it is crucial to pay attention to the phenomenon of creative destruction in the sense that it is one of the significant issues of Turkey that comes to the forefront in the countrys recent agenda. Nowadays, every area that urban transformation is in progress is evidently dominated by a mechanism which constructs the city by destructing. In Turkey, urban transformation is associated with renovating and rehabilitating housing areas and public spaces. However, it is more likely to abolish the existing environment and buildings rather than transforming them into something new. In this case, the aim is to contribute to the vision of realising the future projects of Turkey by discussing creative destruction in terms of transformation. In the study creative destruction is discussed in the context of the relationship between construction and destruction through its historical samples and references rather than an urban transformation model. Although, the notion of transformation, in Turkey, is lately in question from the point of urbanization, creative destruction has become, during its own history, a transforming practice of not only built environment but the whole life, ways of experiencing and conceptual paradigms. That is the reason why creative destruction has been problematized in the context of transformation in general. Then as a part of this research it is obligatory to explain what attributions transformation implies.

xvi

The discussion is built on modernity for it brought forth the phenomenon creative destruction. It could be said that modernity is the whole process of actualizing the desire of changing the world and taking responsibility for life that the humanity has started to be in need of. Corresponding to transforming everything from the deepest origins, modernity signifies a milestone in history. And once the transformative movement has started, from there on it is not possible to stop reconfigurations of time in modernity.

However, modernity is not a smooth and problem-free process in every respect. Rather, it has its ups and downs and has been constituted as a dilemma by various factors. In the study modernity is presented as divided into two parts in actualizing its creative power in letting entities and the world to differentiate or regulating the world in the basis of stability. In this context creative destruction is investigated in relation to the regulative forces of modernitys dilemma. From this point of view the destructive dimension of creative destruction is associated with the regulating instrument of modernity which is burdened with removing away the unpredicted and undesirable pieces from a world panorama whereas construction performs the role of structuring that world according to preferences and ideals of a minority.

On the other hand, in this thesis the notion of transformation is discussed through Deleuzes aspect that he developed through Bergsons notion of time. Deleuzes perspective presents transformation as the essence of any activity. As far as creation is based on exclusions of things from life it cannot be considered as transformative. Instead of this, a transformation must diversify life and all the creatures along with it. In this context Bergson propounds time as the condition of variation and change. Moreover, Bergsons assertion relies on not only the power of time but the very change that is due to transforming old forms into new configurations. Therefore, during this research, creative destruction is examined under the guidance of time by using the notion as a litmus paper that reveals the differences of creative destruction over transformation in the sense of Deleuze. This thesis researches how modern mechanisms, which defuse the differentiating powers of the time and organize the world in fixed forms, combine the construction and destruction processes under a negative basis. In this context the adventure of creative destruction that starts with modernity is examined through historical examples and contemporary urban transformation applications in Turkey and discussed over concept of time and plot of novelty. The aim of this discussion is to reveal the relationships and consequences of the exclusion of things from life in order to generate the novelty, either in architectural practice, urban renewal or future fictions over life.

Consequently, it is discussed that modernity grounded creative destruction on a dialectical relationship between construction and destruction. And the notion of dialectic is introduced on the basis of negating the state of life and entities through creating dualities. In such a relationship creative destruction reveals the destructive and malicious lie behind the creative and friendly face of architecture. This dialectic renders constructive and destructive forces in creative destruction in two separated phases during a progress. While, in the first instance, it comes to mean to destruct to construct whereas constructing seems to be the aim of the process, and in turn comprises the mode of to construct to destruct in which destructing emerges as the primary purpose over construction. It could be said that, as the creative destruction distinct from a creative transformation, it relies on associating

xvii

construction with destruction on the basis of absolute necessity and an ends-means relationship. This causes transformation to be performed as removing away the existing entities in order to create the new ones which can be formulated as (y) + (x). In this case, destruction lays as the mere condition of construction in transformation. That comes to mean that the existing conditions, living entities, buildings and whatsoever in earth are fictionalised as a negation which is supposed to be eliminated by destroying it. By this way entities are subject to be devaluated rather than revaluated. In this respect, modernity which is based on regulation lacked imagining different features of life together, so they failed in comprehending the world in continuity. They depicted contrasts rather than perceive differences. Whereas one side of this contrast is supposed to be constructed, the other one is supposed to be removed away and forgotten. With reference to this, the aim of this study is to question the negation that the dialectic of constructing-destructing is depandant on, whether it is a necessary condition for transformation or not, and examine how this dialectic constrains the potential of the constructive role of architecture in terms of creativity. As a matter of fact, it can be said that as long as a building is being operated by users, it participates in life and since then it is transforming. In this manner the issue is not what a building is, but how it could sustain becoming something else out of itself for having a chance to stand on life. At the last instance destruction turns to not only destructing the entities themselves, also ending the opportunity of actualizing their potential of variation and proliferation. Since, along with built environment, transformation comes to mean self-transformation of humankind, destruction, on the other hand, turns into a sort of self-destruction. In that case, humans who are in charge of actualizing the potential of an entity, would be detaining themselves from that opportunity and wasting their vital material. Then, it is important to account for creative destruction and affirm the existence of entities such as buildings with regard to taking responsibility for performing architecture as well as living in an artifical environment for it becomes an ethical issue.

1

1. GR

Mimarla ilikin yerleik kanlardan biri, hatta belki de en temeli, onun bir ina

etme, yap yapma eylemi olmasdr. Doa ya da herhangi d artlara kar kendimizi

korumaya aldmz gvenli bir blge, bir barnak ina etme faaliyeti. Mimarlk

yaplr; yapmadr, ina etmedir; ta stne ta, tula stne tula koyma,

ayaa dikmedir. Mesela kimse tutup da mimarlk ykmadr, bozmadr, paralamadr

gibi bir cmle kurmaz. Mimarlk olumsuz terimlerle ilikilendirilmez. Peki

nereden kaynaklanmaktadr bu genel kan?

Kukusuz yapma ediminin mimarlk imgeleminde bu denli baskn ve olumlu bir

ierie sahip oluunun bir itibar vardr. nk mimarlk insann doayla

mcadelesinden arta kalan bir rn deildir sadece. Aslnda tam da bu mcadelenin

verilme yoludur. Bu balamda Heidegger (2008), ina etmek iskan etmektir

derken, mekan retmenin matematiksel bir hesaba dayanmaktan ziyade dnyada yer

edinmelerden ibaret yaamsal bir sre olduuna iaret etmektedir. Yapma, insann

varolu eylemidir, bundan dolay eylemle beraber ortama art bir ey olarak

katlan rn de insandan yanadr, dostanedir. nsan doa karsnda yaparak

varln saknr ve bu yolla varoluunu garantiler. Fakat bu inanta yapmann

ierimleri zerine pek dnlmemektedir. Her ne yaparsak yapalm kendi

mevcudiyetimiz iin yaptmz srece her ey yapmaktan ibaret gibi grnr.

Halbuki gndelik dnmeyi biraz zorladmzda mimarlkla, en az yapma kadar

ilikili bir ykma belirecektir. Bu gerek hemen akla gelmeyebilir ama baa

gelmitir. Aslnda iyi bilinen bir hikayedir ki ilk nce doa gelir evleri insanlarn

balarna ykar. Nehirler taar, zemin kayar. Ya da insan kendi evini kazara kl

edebilir. Oysa, bizatihi insann mesul olduu ykmlarn defteri ok daha kabarktr.

En bata sava vardr. Tm yaamsal kaynaklarla beraber canl poplasyonunu yok

etmeyi hedef edinmi istemli iddet ykmalarn ykmasdr. Grld gibi mimarl

olumsuzluklarla tahayyl etmeye pek yanalmasa da bir ekilde ykm mimarla ve

yapl evreye hep musallat olmutur ve hala olmaktadr.

2

Ama bylesi ykmlar, vurgunun yapmada olduu mimarln ykma ile ilikisini

yeterince aklamaz. nk yapmaya dsaldr; yani olsa olsa yapma srecinin

dnda, sonradan baa gelmi istenmeyen bir durumu ifade edebilir. Mimarln

yapma ile ilikisini sorunsallatrabilmek iin onun dnda deil, kendi iinde bir

ykma olgusu aramak gerekir. yleyse amz yklabilen bir mimarlktan ykan bir

mimarla doru da geniletmeliyiz.

Mimarlk sadece doay uysallatrma faaliyeti olarak grlemez. Ya da bu anlamda

sadece barl ve uyumlu bir ilikiyi gzetmemektedir. ou zaman uysallatrmaya

ve kendini gven altna almaya alttan alta bir iddet olgusunun elik ettii

sylenebilir. Antoine Picon (2008), mimarln daha bandan beri savaa ynelik

gelitirilen taktiklerin bir paras olduundan dem vurur. Bu balamda Vitruviusun

sava tekniklerine ve makinelerine mimarlk bilgisi dahilinde yer vermi olduundan

ve bu esaslarn Rnesans sonras iin de belirleyici olduundan bahseder. rnein

kentin snrlarn tutan surlar ve kaplar dahi militarist ve iddetli bir dilden ayr

dnlemezdir (ekil 1.1).

ekil&1.1&: Kent!meydannda!tren!tasviri!(Picon,!2008).!Burada amalanan, mimarla ilikin bir z gelitirmek ve iddeti bu zle

ilikilendirmek deil; ancak mimarln tarihinde yapmann uraklarnn her zaman

iin net olmadn ve kart gibi duran ykmay da iinde barndrdn ortaya

koyabilmektir. Nitekim dostane grnen yapma birdenbire bir iddet aracna

dnebilir. Bu komplike iliki smrgecilikte net biimde izlenebilir.

3

Smrgeci kendisine bahedilen yerin sorumluluunu stlendii anda orada egemen hale

gelir. O, dominus: lord, efendi, roln stlenmitir. Bununla birlikte, bu egemenliin nihai

amac sadece araziyi zerine geirmekle kalmayp topra ileme ve retici kapasitesini

smrmeden oluur.

Smrgeci zoraki eylemler yoluyla blgenin nceki statsn deitirir. O ana kadar

varln srdrm olan ne varsa, ister doal ister nceki bir kltrn rn olsun, ykp yeni

bir retici dzenee dntrr. Ama, onu yeni servetler retme yeteneine sahip olacak

biimde -bir kltr olarak- ileyip gelitirmek yoluyla karl hale getirmektir. Askeri igalin

iddeti, kltr yetitirme kurnazlyla yeni bir retimi balatan egemenliin iddetine

dntrlr. (Sol-Morales Rubi, 1998)

Bu noktada sz konusu olan kendisine ykm ncelemi bir yapma srecidir. Ykma

artk yapmaya kart bir eylem deil, aksine yapmann kurucu unsuru olmu

durumda, ondan yanadr. yleyse bu mimarlk yapmak iin ykmak eklinde

ifade edilebilir. Buradan mimarlkta yapma ve ykma ilikisinin baka boyutlarn

bulgulamaya devam edilebilir. Fakat tez kapsamnda bu aamada kalmak bile

yeterlidir. Mimarla ilikin bu dnme denemesinin neden yapld az sonra

anlalacaktr. Son olarak gelinen sre tekrar gzden geirilirse grlecektir ki bata

mimarlk sadece yapmadan ibaretti. Bir sonraki admda ykma da olduu anlald.

Ve nihayetinde birbirinden bamsz cereyan eden yapma ve ykmann birlikte bir

ortaklk ilikisi kurabildikleri de ortaya km oldu.

1.1 Sorun ve ereve

Trkiyede zellikle bir sredir iyice belirginlemekte olan kentsel dnm adl

bir fenomen var. Bu olgunun, yanklarn sadece mimarlk ve kent gndeminde deil,

tm lke genelinde bulan, son yllarn n plana kan meselelerinden birisi olduu

sylenebilir. erii yapl evreyi yenilemek ve iyiletirmek eklinde ifade edilen

dnmler kentin gbeinde ve periferide hatr saylr bir hz ve younlukta

gerekleen toplu konut yatrmlar, nemli meydanlarn ya da blgesel alanlarn

yeniden ilevlendirilmesi, tarihi ve kltr varl olarak korumaya alnm tekil

yaplar tekrar deerlendirme gibi trl ekillerde cereyan etmektedir.

Kentsel dnmde artan hareketlilik, dorudan Trkiyede yaanan (depreme kar

nlem oluturma gibi) zgl ve (ekonomik byme gibi) kresel sreler

erevesinde anlalabilir. Bununla birlikte, uygulanan dnm modellerinin

oluturulmasnda hi kuku yok ki bu gelimelerin pay azmsanamaz. Yine de bu

4

almada amalanan bu gelimelerin neler olduu, nasl yaand ve retim

pratiklerine nasl yansdn aklamak ve tartmak deildir. Daha ziyade,

dnmn gerekletirilme biimlerini, mimarlk yapma ve dnme yollar ve

yaratclk olgusu zerinden sorunsallatrmaktr. nk kentsel dnm sadece

insanlara konut edindirme, afet gvenliini salama ya da lke sermayesi iin gelir

oluturacak projeler retme aralna kstrlamaz. Sz konusu olan kentin ve

yaplarn dntrlmesi zerinden yaantnn yeni ve ok boyutlu deneyimlere

almas ise bu durumda dnm, bir retim mekanizmas ya da planlama meselesi

olarak ele almaktan ziyade, onu her trl etkinliin z-nitelii olarak dnmek

gerekir.

Peki tartmaya alacak olan kenti dntrme biimi nedir? Trkiyeye zg bir

model mi sz konusudur? Birbirlerinden son derece farkl lekte ve farkl

niteliklerde gerekleen dnm projelerine bakldnda ounluuna ilikin

baskn bir ortak uygulamadan bahsedilebilir. Gze arpan durum, bir modelden

ziyade daha ok forml olarak uygulanan sistemli ykmlardr. Forml, ilk i olarak

dntrlecek alanda mevcut yaplamann yklmas ve ardndan sfrdan bir

durumun ina edilmesi olarak verilebilir: - (y) + (x). Bu durumun problematik

haline getirilmek iin ne gibi bir ehemmiyeti vardr? diye sorulabilir. Dntrmek

zaten bir eyden bir baka eye kmak deil midir? Eer forml bir de Sol-Morales

Rubinun, smrgeci mimarla ilikin aklamasndan elde edilen

kavramsallatrma yapmak iin ykmak ile birlikte dnlrse, birebir

rtmenin bir tesadften daha fazla anlama geldii konusunda yeterince

phelenebilinir. Nitekim Trkiyede dnmn hikayesi yeni bir durum yaratmak

adna yklan mahallelerle, binalarla, sokaklarla doludur. 21.yzyl ykma faaliyetinin

yaand ilk tarihsel an deildir elbet; ama ncllerine gre dnmn en hzl, en

youn ve hala ayn formatta srdrld yegane zamandr. Mesele u ki kentsel

dnmde ykmlar smrgeci igalin zorbalnn aksine, kenti gzelletirmek,

iyiletirmek ve yenilemek gibi toplumsal fayda yolunda gerekelendirilse bile, bir

eyi var etmenin koulu bir dierini ortadan kaldrma suretiyle icra edildii srece

ykmlarn smrgeci bir yapma ile kurduu akrabalk gz ard edilmemelidir.

te yandan yapmak iin ykmak ne lkeye zg ne de yeni bir olgudur. O,

Avrupa tarihinin kapitalist modernleme serveninin bir paras olarak ortaya

kmtr. Nihayetinde modernleme srecine sonradan girmi ya da kresel

5

corafyaya dahil olmu lkelere de sram grnmektedir. Aslnda ykmak iin

yapma literatrde ounlukla yaratc ykma olarak kullanlmaktadr (ekil 1.2).

David Harvey (2006), Postmodernliin Durumu adl almasnda yaratc

ykmay yaratc biimde ykc olmak eklinde aarak bu kavramn modernlii

betimlemedeki nemine iaret eder. nk o; yaratmak ve ykmak arasndaki

modernist ikilemin rndr. Bu ikilemin neden modernlie mal edildii tezin ileriki

blmlerinde aklanacaktr; fakat imdilik sylenmesi gereken, yaratc ykmann,

tm elikilerine ramen be yzyldr ucundan kenarndan bir ekilde modernlie

demi lkelerde kentsel politikann tekrar tekrar bavurduu bir yol olmas

bakmndan hala zerine dnlmeyi hakettiidir (ekil 1.3).

ekil&1.2&: Yaratc!ykma!kavramnn!alm!!Aa kan bu ilikiler uzantsnda bu almada amalanan, yaratc ykmann ya da

dier tabiriyle yapmak iin ykmann dnm balamnda sorunsallatrlmas

yoluyla bugnn kentsel dnmler adna pay karmak olduu kadar mimarlkta

yapma/ina etme/retme srecine ilikin tekrar bir deerlendirmede bulunabilmektir.

Yaratc ykmada yaratclk boyutu, bir olumsuzlamayla ilikilidir. nk yapma

kendisini ancak ykmann glgesinde gerekletirebilmektedir. Bu balamda

yapmak iin ykmann yenilie alan, fark deneyimleyen bir dnm olmaktan

ziyade bilinli bir yok etme niyeti tayan glerle ilikili olduuna ilikin ngrler

dorultusunda, bir dierini ykmak artyla kurmann niteliksel bir dnmden fark,

yapma ve ykmann nasl birbirlerine koullandrld ve bu koulun hangi

erevelerde zorunlu kabul edildii tartlacaktr.

Aratrmann, bugnn ve gelecein kent politikalar iin projeksiyon yapabilmesi

adna nemli olan, yaratc ykmann tarihsel uraklar ve onu belirleyen

parametreleri aa karlarak sadece kent ekseninde deil, mimarlkta yaratc bir

etkinlik olarak dnmn olanaklarna iaret edebilmektir.

6

ekil&1.3&: Paristen!yaratc!ykmay!eletiren!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!bir!karikatr!(Harvey,!2006).!1.2 Aratrma Yaklam ve Yntemi

ncelikle belirtmek gerekir ki, tartma kentsel dnm odanda

yrtlmeyecektir; bu nedenle aratrmada bu meseleye detayl olarak

girilmeyecektir. nk dnm, bir tr kent yenileme uygulamas deildir;

bizatihi mimarlk yapmaya, dnmeye, yaratmaya, retmeye ikin bir sre olarak

ele alndnda anlalabilir. stelik sadece mimari deil, her trl yaamsal

yaratmn bir dntrme faaliyeti olduu sylenebilir. Bu nedenle, aratrmay kent

balamyla snrlamadan tm bir yaamsal etkinlik fikrine geniletebilmek nemlidir.

yleyse mimarln hayata nasl katld, onu nasl etkinletirdii, nasl

dntrd zerine dnerek ilerlemeli. Bu almada, mimarlkta yapma ve

ykma edimleri irdelenerek, nasl biimlendirildikleri, nasl icra edildikleri ve

birbirleriyle nasl balantlandrldklar ortaya konarak, ykarak yapma haline

gelmi dntrme pratiini kendi dinamikleri ierisinde anlamaya allacaktr.

Tartma, yntemsel olarak iki ana parametre ekseninde verilecektir: Modernlik ve

zaman kavram. Neden modernlik? Modernlik, tm deerlerin kkten-yeniden

deerlendirildii (Kwinter, 2002), yaamn tm formlarnn geleneksel olanlardan

en radikal biimde farkllaarak dnyeviletii ilk tarihsel dnm srecidir. Onunla

beraber eylem, tanrsal gcn tekelinden kp insan etkinlii haline gelmitir (Hardt

ve Negri, 2008). Bylece yaplan ve yklan dnyann yannda dnyay yapan ve

ykan znenin ortaya k zemini hazrlanm olur. Bu nedenle, yaratc ykmann

7

hikayesi modernliin kendi geliimi ve deneyimlenmesi sreci ierisinde

anlamlandrlacaktr.

Neden Zaman? Aratrmada, yaratc ykmann dnm iddiasn deerlendirme

gereince bir lte ihtiya vardr; o da zaman olacaktr. nk zaman hayatn

hareket ve olu gcdr(Colebrook, 2009). Onun ak hareketi ierisinde hayat

srekli olarak farkllamaktadr. Zamann yegane dntrc unsur olarak

kavramsallatrlmas Bergsonun Sre kavramnda bulgulanr. Sre farkllaan ya

da doasn deitirendir, niteliktir, heterojenliktir, kendisinden farkllaandr

(Deleuze, 2009). Aratrma boyunca sre, yaratc ykma iin bir tr turnusol kad

ilevi grerek, onun gerek bir dnmden ayrld ynlerini aa karmada

kullanlacaktr.

Son olarak tezin kurgusuna ve blmlerine deinmek gerekmektedir. Yapma ve

ykma edimlerinin birbirlerine nasl koullandn anlamak iin ilk olarak

modernliin nasl tezahr ettiinin ve gelime srecindeki uraklarnn neler

olduunun ortaya konmas arttr. O nedenle aratrma srecine yapma ve ykmann

modernlikle olan ilikisini kurarak balamak yaratc ykmann karakteristiine dair

temel ipularn yakalamak adna nemli olacaktr.

nc. blmde yaratc ykmann yapmas ele alnacaktr. Yaratc ykmada

ykma, yapma ediminden bamsz deildir; hatta onu gerekletirmenin bir arac

olduundan ykma bavurmann nedenlerinin yapmann iinde aranmas gerektii

dnlmektedir. O nedenle bu blmde yapmann ierimlerine girilerek ona ilikin

bir ereve oluturulacaktr.

Drdnc blmde ise yaratc ykma ele alnacak ve kapsam yapmak iin

ykmak olduu kadar ykmak iin yapmak olarak da geniletilerek ona ilikin

btncl bir bak gelitirmeye allacaktr. Yapmak iin Ykmak ksmnda

yaratc ykma, modernleme srecindeki tarihsel rnekleri zerinden amlanarak,

ykmann hangi nedenlerle ve ne ekillerde yapma iin hayati bir nem arz ettii

ortaya konacaktr. Ykma ve yapma arasndaki ilikiyi etraflca kurabilmek iin onu

ekillendiren farkl dinamiklere bakmak nemlidir. Bunlardan ilki modernlikle

beraber gelien ekonomik-politik sistem kapitalizm olacaktr. Ardndan kltrel

formasyonun dnmn hedeflemi 20. yzyl modernistlerinin yaklam ve

eylemleri deerlendirilecektir. rneklerin belirlenmesinde her birinin ykma

sylemiyle kurduklar ilikinin birbirinden niteliksel bir farka sahip olmas, ykmann

selenUnderline

selenSticky NoteUnmarked set by selen

8

yapmaya balanma biimlerinin farkl boyutlarna deinebilmek adna zellikle

gzetilmitir.

Ayn blmn Ykmak iin Yapmak ksmnda ise ykma ile yapma arasndaki

iliki tersyz edilerek, bu srete ykmann yapmaya ilikin bir ara olmaktan nasl

bir ama haline geldii ortaya serilecektir. Artk hiyerarik var olan yapma ve ykma

ilikisinin btnyle birbiri iine girdii ve neyin ama neyin ara olduunun kati

olarak saptanamaz bir eyleme dnt ortaya konacak ve ardndan bu apraz

ilikiler bir de 21. yzyl Trkiyesindeki kentsel dnm olgusu zelinde

irdelenecektir. lkedeki gncel dnm projelerinden biri ele alnarak ona ilikin

bildirilen gerekeler ve sylemlerde ve de uygulama esnasnda yaanan gelimelerde

gerekli ve arpc grlenler vurgulanarak yaratc ykmann bugn iin nasl

edimselletirildiinin izleri srlecektir. Mimarlkta yapma ve ykma ilikisinin

dnm ekseninde sorunsallatrld bu almann atfta bulunduu

meselelerden biri Trkiyedeki gncel kentsel dnm sreci olduu iin, bu

konuda da bir deerlendirmede bulunmak ayrca nemlidir.

Yaratc ykma, ona ilikin gelitirilecek tm kavramsallatrmalarla son kertede

zaman zelinde ele alnacak ve onun, yaratc bir dnme mi yoksa hayat

olumsuzlamaya m yasland ortaya konacaktr. lk etapta, rehber alnacak olan

Bergsoncu zaman kavram Bergson ve Deleuzen argmanlar zerinden aktarlacak

ve bu ekilde dnm kavramnn erevesi oluturulacaktr. Sonraki aamada

ise yaratc ykma bu karmlar dorultusunda deerlendirilerek tartmann

tamamlanmas amalanmaktadr.

9

2. YARATICI YIKMA VE MODERNLK

Modernlik, yaratc ykmann iinde olutuu balamdr. Bunun iin en az sebep

gsterilebilir. lk olarak modernlik, zamandaki ilk niteliksel dnme karlk gelir.

Anlam kendinden menkul bir dnya anlay kmtr ve her ey mutlak bir

yeniden anlamlandrmaya almtr. Bu anlamda modernlik dnyann konstrksiyon

olduunun kefidir bir nevi. Bu yaklam dnyay ve deerleri yaplan, ina edilmi

gereklikler olarak kavrad anda bunlar tekrar datma ve tekrar oluturma yoluyla

srekli olarak dntrme frsatn da beraberinde getirir. Dolaysyla dntrme

pratiklerinin hikayesinin modernlik ile balad sylenebilir (Kwinter, 2002).

kinci neden, yapma, ykma, bilme gibi etkinliklerin modernliin dnyevileme

sreciyle beraber insana devredilmesi; bylelikle insann zneleme ve etkinleme

srecinin balam olmasdr (Hardt ve Negri, 2008). Artk yaplan-yklan bir dnya

yerine, znelerin yaparak ve ykarak rettii bir dnya vardr.

nc neden ise, modernlemenin zgl gelime serveniyle ilikilidir. Yaratc

ykma, srecin farkl zne ve pratiklerce oradan ve buradan ekitirilmeleriyle

yaanan srtmelerin, gerilimlerin, ikilemlerin rndr (Harvey, 2006). Bu

dalgalanmalar esnasnda yapma ve ykma eitli biimlerde ve birbirinden farkl

balamlarda biraraya getirilir ve birbirine koullanr.

yleyse ilk i modernliin servenine dalarak yaratc ykmay douran dinamikleri

aratrmak olmaldr. Bunun iin nce modernliin seyri ortaya konacak, hemen

sonrasnda ise ayn sre bir de (mimarlkla ilikili olmas bakmndan) modernliin

estetik boyutu zelinde izlenecektir.

2.1 Modernlik kilemi

Marshall Berman (2009), Kat Olan Her ey Buharlayor adl almasnda

modernlii hayati bir deneyim tarzyla ilikilendirerek onun zerine basit ama ayn

zamanda derinlikli bir kavray gelitirir:

Modern olmak, bizlere serven, g, oku, gelime, kendimizi ve dnyay dntrme

olanaklar vaat eden; ama bir yandan da sahip olduumuz her eyi, bildiimiz her eyi,

10

olduumuz her eyi yok etmekle tehdit eden bir ortamda bulmaktr kendimizi. Modern

ortamlar ve deneyimler corafi ve etnik, snfsal ve ulusal, dinsel ve ideolojik snrlarn

tesine geer; modernliin bu anlamda insanlar birletirdii sylenebilir. Ama paradoksal

bir birliktir bu, blnmln birliidir. Bizleri srekli paralanma ve yenilenmenin,

mcadele ve elikinin, belirsizlik ve acnn girdabna srkler. (Berman, 2009)

Bermann tasviri modernlie dair karakteristik bir ikileme dikkat ektiinden

nemlidir. Dnyay dntme frsatn elde eden insan, bunu bir bedel demeden

gerekletiremeyecektir. Bu bedel kendi bildii, tand dnyann yklmasdr.

Denilebilir ki modernlikle beraber insan hayatna bir sarsnt musallat olmutur. Bu

sarsnt insann duygu ve arzularn harekete geirirken bir yandan da insann zerine

hayatn kurduu zemini srekli olarak yerinden oynatmaktadr. kilem tam da bu

sarsntnn olumlu mu yoksa olumsuz mu olduuna karar verilememesinden

kaynaklanmaktadr. Bu tezde yapmak iin ykmann modernlikle ilikisi tam da bu

ikilem zerinden kurulacaktr. ncelikle modernliin bu elikili yapsn ortaya

koymak gerekmektedir. Bu konuda genel bir strktr oluturmak adna Hardt ve

Negrinin mparatorluk adl almalarndaki argmanlarndan yararlanlacaktr.

Hardt ve Negri (2008), modernlii en az iki kip olarak tanmlarlar. Modernlik ilk

olarak bir devrim, sonrasnda ise bir kar-devrim hareketi olarak yaanmaktadr.

Hardt ve Negri, birinci kip modernliin devrimini, yapma ve yaratma faaliyetlerinin,

ilahi ya da akn bir kudretin kapsamndan kp, yeni durumda insana ait bir eylem

haline dnmesi olarak grrler. Buna gre 1.kip modernliin kurucu dinamiini

etkinlik ve yapc/yaratc kuvvetler oluturur. Bu hareketin kendisini

btnyle 16. yzyl Avrupa Rnesansyla birlikte gstermeye balad sylenebilir.

Rnesans, etkinlik ve yenilik kavramlarnn yaamn ufkunda domaya

balad andr.

Gerekten de etkinlik, dnemin egemen kategorisidir. Bulular, doann srrna giri,

alma, vb. Ortaan yasaklad ya da kmsedii btn bu etkinlikler, Rnesansn

gndemini boydan boya doldurur. Byk ve her eyi sarsan bir yenilik duygusu, sanattan

teknie, ticaretten felsefeye, kuramsal olsun pratik olsun btn alanlarda youn bir biimde

yaanr. Blochun syledii gibi, bir grkemlilik ve sonsuzluk izlenimi, feodal ve teolojik

toplumun yapay ve kapal dnyasnn yerini almaktadr. Ticaretin yerellikten kurtulup

dnyaya alna, Albertinin perspektifi ve Rnesansn resminin bir pencereden alp ayrt

edilebilen en uzak ufukta, ardnda ulalabilecek btn bir dnyann yer aldn

dndrerek biten tablolar elik eder. Yeni doa ve yeni birey birlikte domakta, doa

kendini baka amaktadr. (Bumin, 2010)

11

Grld zere etkinlik ve yenilik dnemin kilit kavramlardr. Demek ki,

modernliin kklerinde bilgi akn dzlemden ikin dzleme gemi ve sonu olarak

bu insan bilgisi bir yapma, doay dntrme pratii haline gelmitir (Hardt ve

Negri, 2008). Dnyann yeni bir deneyim alan olarak kefiyle insana tarihinde ilk

defa dnyay olumlama olana belirir. Bundan byle insan, dnya karsnda

edilgin deil, etkindir. Onu kullanr, kurgular, dntrr. Fakat insann kendisinde

kefettii bu yaratma gc onun doann karsnda bi efendi rolne brnmesini

gerektirmez. Aksine, Rnesansda sesler benin mevcut dnyayla i ieliini, bu

dnyaya yerlemiliini dile getirir: insan rzgarla, toprakla, yldzlarla kardetir

(Bumin, 2010). Hardt ve Negrinin ikinlik olarak tanmladklar dzlemin

erevesini byle bir dnya anlaynn izdiini belirtmek gerekir. Bu, insann yar-

tanrclk oynad bir dnya deil, karsnda etkilendii ve doann akna ona

etkiyerek, onu dntrerek katld bir dnyadr.

Kendisinde yaratma gcn kefetmi olan insan bu gc sergileyecei etkinlik

alann geniletmek iin dnyay da kefetmeye alr. Corafi keiflerle farkl insan

topluluklar ve kltrleri olduu kadar baka corafyalar ve doann baka ynleri de

serilir insann nne. Dolaysyla her anlamda ba dndrc bir bilgi akndan

bahsetmek mmkndr. Bu yeni bulgular yn mevcut dnce paradigmalaryla

aklanamayacak bir okluk oluturduunda, yeni paradigmalarn retilmesi bir

gereklilik haline gelir. Yenilik, hem varolan bir dnyann yeni yzlerinin, yeni

kltrlerinin kefinin hem de bu yeni durumlar karlayacak yeni dnce, ifade ve

yaama tarzlarnn yeniliidir (Bumin, 2010). imdi insan yiten mutlak dnyalarn

karsnda ve verili deerlerin artk olmad bir dzlemde dnyaya ilikin yeni

deerleri arnlad admlar sayesinde ina etmek durumundadr. Son kertede

etkinlik, yenilik retme etkinliidir.

Tm bu anlatmlarda grld zere, doann okluu, eitlilii insan adeta

bylemi ve onu hayat ynnde kamlamtr. Belli ki Bermann bata ifade ettii

ykc tehdit henz duyumsanmaya balanmam, dnyann geri kalanyla

birlemenin paralayc etkisi henz belirmemitir. Sarsntdan duyulan merak ve

okuya endienin rengi bulanm deildir. Bu duygunun ba gstermesi ikinci kip

modernlik olarak tariflenen dneme denk decektir. Hardt ve Negri (2008)

devrimin, bir kar-devrimi armasn ironik bir biimde olaan bulur gibidirler:

12

Bylesine radikal bir altst olu gl bir atmay nasl kkrtmazd? Bu devrim bir kar

devrime nasl yol amazd? Aslnda kelimenin tam anlamyla bir kar devrim sz

konusuydu: Ne gemie dnebildii ne de yeni gleri ortadan kaldrabildii iin, ortaya

kmakta olan hareket ve dinamiklerin kuvvetini tahakkm altna alp etkisiz klmay

amalayan kltrel, felsefi, toplumsal ve politik bir giriimdi bu. Bu, yeni glerle savamak

ve onlar tahakkm anlatna alacak kuatc bir iktidar kurmak zere tasarlanm olan ikinci

kipteki modernlikti. Bu, Rnesans devrimi iinde ortaya kan ve devrimin ynn

deitirmek, yeni insanlk imgesini akn bir dzleme tamak, bilimin dnyay dntrme

kapasitelerini greliletirmek ve hepsinden nemlisi okluk adna iktidarn yeniden ele

geirilmesine kar kmak zere ortaya kan bir kar-devrimdi.

Burada yeryznden gklere geri bir hareket sz konusudur1. Fakat bu sefer gklere

tanarak yceltilen yaratc bir imge olarak nsandr. Bu durumda ise ikinci kip

modernliin kurucu dinamiini bir tr kar-yapc ya da tepkisel2 kuvvetlerin

oluturduu sylenebilir.

yle grnyor ki ikinlik dzleminin birdenbire grnr olmas sadece okuyla

karlanabilen bir durum deildir. nsan kendi gcnden ve evrenin okluk ve

karmaasnn ani beliriinden sevin duyduu kadar rkm de gibidir. Bermannn

modernliin paradoksuyla iaret ettii ey sevin ve korku arasndaki gerilimde

yatar. Bu gerilim onun hem bir devrim ve hem de kar-devrim olarak yank

bulmasna sebep olmutur. kinci kip modernlik bu gerilimin ve endienin icabna

bakma politikalarndan ve yollarndan rl bir harekettir.

2.1.1 Modernliin imkansz devi

Modernliin icaba bakma yntemlerini anlamak iin Zygmunt Baumann

Modernlik ve Mphemlik adl almas izlenecektir. Baumann iddias (2003),

modernliin kendisine pek ok imkansz devler atfettiidir. Bunlarn, en

temelinde yer alan, bu anlamda en belirleyici olan ise dzenleme devidir.

Bauman, dzen anlaynn tarihte ilk defa modernlikle beraber doduuna dikkat

1 Hardt ve Negri, g aknlk imgesi, yeryzn ise dnyevileme imgesi olarak kullanmaktadr. 2 Deleuze (2010b), Nietzschenin kendi felsefesinde tanmlad iki tip kuvvet olduundan bahseder: etkin kuvvetler ve tepkisel kuvvetler. Etkin kuvvetler, hayatn yenilik ve farkllk gcn ortaya koyan kuvvetlerdir. Tepkisel kuvvetler ise, hayattaki eitlilii yadsrlar. Onlar, bu eitlilii arttrc ynde etkinlemek yerine, olumsuzlayarak kendilerinden farkl olana kar ktcl bir tepki duyarlar. Bu balamda tepkisellikte olumsuzlama olumlamadan nce gelmektedir. Deleuze, Nietzchenin klelik kavramn tepkisellik erevesinde aklar .Ona gre, Nietzche klelikle toplumsal artlardan dolay klelie mahkum edilmeyi kastetmemektedir. Bahsettii gnll kleliktir. Kle gibi davranmak, kendisini mtemadiyen bir efendiye tabi hissetmek ve etkin olmaktan saknmaktr.

13

eker. Dzenle kastettii dnyann, insan habitatnn, insan benliinin ve bu

arasndaki balantnn dzenidir (Bauman, 2003). Dzen, snflandrmalar ve

kategoriletirmeler yoluyla salanmaktadr. Bu kategoriler a priori deildir, bizzat

modern pratikler tarafndan retilirler:

Snflandrmak, blmek ve ayrmaktr. Snflandrma ncelikle unu koyutlar: Dnya ayr ve

farkllam varlklardan oluur. Daha sonra, her bir varln belli bir gruba ait olduunu ve

bu grubun da toplu olarak- baka varlklarn kart olduunu varsayar. Son olarak ise, farkl

eylem kalplarn farkl varlk kategorileriyle ilintilendirerek, varsaymlarn geree

dntrr. Snflandrmak, baka bir deyile, dnyaya bir yap atfetmektir: Dnyadaki

olabilirlikleri maniple etmek; baz olaylar tekilerden daha olas klmak; olaylara rastgele

deilmi gibi davranmak ya da olaylarn rastgeleliini snflandrmak veya tamamen yok

etmektir. (Bauman, 2003)

rnein varlk alanna ilikin en temel kategori varlklarn canl ve cansz olmak

zere ikiye ayrlmasdr. Biyoloji bunlardan canllar snfyla ilgilenir ve tm canllar

dnyas hcresel yaplar, beslenme biimleri, reme biimleri gibi belli balamlarda

tekrar tekrar ayrtrlr. Nitekim snflandrma sadece bilime ait bir etkinlik deildir.

Uzmanlamayla doan mesleki birimlerin, rklarn, corafyalarn, mzik trlerinin,

mimarlktaki tipolojilerin de birer kategoriletirme rn olduklar sylenebilir.

Snflandrmadaki ama, bir ynyle kukusuz operasyoneldir. Mesela konut

denildiinde hangi durumlara referansta bulunulduunun insanlar tarafndan ksa

srede bilinebilmesini amalar. ats, pencereleri, kaps olan mekan diye anlatmak

yerine, konut demek her zaman iin daha spesifik bir imgeye gnderir. Fakat

Bauman (2003) adlandrma retiminin dil kaynakl olmasndan tr dalmasnn da

an meselesi olduunu belirtmektedir:

Dilin yaplatrma aralar yetersiz kaldnda durum, mphemlie dner; eldeki durum, artk

ya dilin ayrd kategorilerin hibirine girmiyordur ya da ayn anda bu kategorilerden

birkana birden giriyordur. Mphem bir durumda, renilen kalplardan hibiri o duruma

uymaz, ya da renilen kalplardan birka birden uyar. Ancak her iki durumda da sonu,

kararszlk, kararlatrlamazlk, dolaysyla da denetimsizlik duygusu olur. Yaplatrma

giriimi sonucunda, yok olduu dnlen rastgelelik yeniden kendini gsterirken, eylemin

sonular tahmin edilemez hale gelir.

Hareket, ekseninden srekli olarak sapma eilimindedir. Daha dorusu biz ekseni

herhangi bir ada sabitlediimizi zannettiimiz iin, onun hareketi bir sapma olarak

grnmektedir. yleyse herhangi bir eyin kategori-d olarak grlmesinin nedeni

bizatihi kategorilerin varldr (Bauman, 2003). Bu anlamda ikinci kip modernlik,

14

kategoriler rettii srece srekli bir kama-kovalama; sapma-sabitleme durumu

iinde hapsolmaktadr.

Baumann (2003) izleinde dzenleme mekanizmalarna dair, yaratc ykmay

anlama asndan da kritik olan birbiriyle ilikili iki temel durum tespit edilebilir: (1)

Snflandrmalarn ikili kurgulara dayandrlmalar, (2) ikiliin mevcut durumun

olumsuzlanmas zerinden kuruluu. kiliklerde snrlar kat ve geirimsizdir.

Hibir kalba tam olarak oturmayan bir arada-oluun nne gemenin yolu

ikiliin kanatlarn mmkn olduunca ulatrmaktr.

Toplumsal dzen vizyonu ve pratii iin yaamsal olan ikiliklerde, farkllatrc g, kural

olarak, muhalefet yelerinin birinin arkasna saklanr. kinci ye, birincinin tekisinden,

birincinin kart (itibarsz, bastrlm, srgn edilmi) tarafndan ve bunun yaratmndan

baka bir ey deildir. Nitekim anormallik normun, sapknlk yasaya itaatin, hastalk saln,

barbarlk uygarln, hayvan insann, kadn erkein, yabanc yerlinin, dman dostun,

onlar bizin, delilik akln, ecnebi vatandan, sradan adam uzmann tekisidir. Bunlar

birbirine bamldr fakat bamllk simetrik deildir. kinci taraf, tasarlanm, zoraki tecrit

edilmiliinden dolay birinciye bamldr. Birinci ise, kendini dorulamak iin, ikinciye

bamldr. (Bauman, 2003)

kilik retimi, yaratc ykmlarn da bel kemiidir. Ancak bir dierini ykmak

kouluyla var edilen durum, kendisini bir nceki durumla mutlak bir ikilik ierisinde

tanmlar. Yklan ile yaplan ayr iki eydir. Bir ey yklr, yerine baka bir ey

yaplr. Yapma ve ykma ortak bir amata bir araya gelirler. Yklacak olan bir

anormallik, ina edilecek olan bir norm olarak grlmeye balanr. yleyse

Baumann cmlesi u ekilde yeniden kurulabilir: Yapma/ina, kendini dorulamak

iin, ykmaya bamldr. Bunun alm udur: Yaplacak/ina edilecek olan, yeni

durumun/yapnn kendisini var edebilmek iin bir dierinin yklmasna gereksinir.

Yaratc ykma ile ilgili temel problemlerden biri, uygulanabilmek iin bylesi bir

ikilie yaslanmak zorunda olmasdr.

te yandan yklmas gerekli grnen durumun ya da yapnn anormallik olarak

tayini, mevcut durumun ve bugnn deersiz atfedilmesiyle ilgilidir. Bugnn hep

bir yetersizlik sylemine tabi tutulduu grlr. Olmas gerektii gibi olmamak

bugnn telafi edilemez ilk gnahdr (Bauman, 2003). Telafinin tek koulu

ykmadr; ykp yenisini yapmaktr. Bu bakmdan bugn ya da gemi, gelecein

tekisidir.

15

Tekrar ifade etmek gerekirse buraya kadar modernlik ve yaratc ykma ilikisine dair

ortaya konanlar u ekildedir: dntrc ve yaratc bir etkinlik olarak yapma

ikinci kip modernlikle beraber birdenbire dzen tesis etmenin arac olarak yapma

haline gelmitir ve bu dzen kat ikilikler ve bugnn deersizletirilmesi zerinden

tesis edilmektedir. Ykma tam da yapmada yaanan bu dnm srecinde ona

koullanmaya balamakta; bylece yaratc ykma byle bir ikilik kurgusu ierisinde

mimarlk sahasnda belirsizliin icabna bakmann bir yolu olarak belirmektedir.

Bir sonraki aamada modernliin kendi iinde kipler ve paralar olarak yaad

blnmelerin estetik alanda nasl duyumsand irdelenecektir. Nitekim mimarlk,

estetiin ve politik srelerin aktklar arayzde yer aldndan her iki balamn

birden deerlendirmesi nem arz etmektedir.

2.2 Estetik Boyut

nsan iine eken bu heyecanl, alkantl hayat karsnda sarho olduumu hissediyorum.

Gzlerimin nnden geip duran bylesine ok sayda nesne bam dndryor. Beni

etkileyen tm bu eyler arasnda yreimi saran bir tek ey bile yok. Yine de hepsi birden

hislerimi sarsyor; yle ki ne olduumu, neye ait olduumu unutuyorum. (Berman, 2009)

Bu szler Rousseaunun Yeni Heloise adl romann kahramn Saint-Preuxa aittir.

Berman modern duyarlln iinde doduu ortamn tasvirini bu szler zerinden

yapar. Bu alnt modernlie ilikin unu syler: modern ortamlar ok sayda nesnenin

bir arada bulunduu ve nesnelerin ok hzl harekettikleri ortamlardr. Tam da bu

yzdendir ki hem her ey son derece arpcdr, hem de insann yreini saracak

kadar kalc bir etki brakmazlar.

te yandan 19. yzyl Fransasnn airi, modernliin klt figr Baudelaire ise

modernlii u ekilde ifade eder: Modernite, anlk olandr, geip gidendir, olumsal

olandr; sanatn yarsdr; teki yars ise, sonsuz olandr, deimeyendir (Harvey,

2006da atfta bulunulduu gibi). Baudelairenin amac, ebedi olan anlk olann

iinden karmak kaydyla modernlie zg olan ortaya koymaktr (Frisby, 2008).

Bu bakmdan Baudelairein modernlik formlasyonu Saint Preuxun dile getirdii

dilemmann zme kavuturulmas, bylece anlk ile sonsuzun uzlatrlmas olarak

dnlebilir.

Postmodernliin Durumunda Harvey (2006), modernliin ikili karakteri zerinde

zenle durmakta ve modernliin estetik alann ynlendiren temel itkinin anlk olanla

16

sonsuz olann uzlamasndan daha ok atmas olduunu ifade etmektedir. te

yandan, formlasyonun geicilik ve dinamizm kanadnn birok modern dnr ve

sanat tarafndan yeterince vurgulandna; fakat sonsuzluk boyutunun ne

olduunun belirsizlikte kaldna dikkat eker. Bu belirsizlik tehlikelidir,

modernliin ruhunda doldurulmay bekleyen onulmaz gedikler amtr. Nitekim,

bundan byle modernliin kilitlendii soru brakalm zaman ve mekanda

gerekleen bu toplumsal deiim girdabnn iinde gizlenmi olduu farzedilen

sonsuz ve deimez hakknda inandrc bireyler sylemeyi, hi olmazsa bir

tutarllk duygusunu nerede arayp bulabiliriz? (Harvey, 2006) sorusudur.

Bu soru modernlik iin kritik bir neme sahiptir. nk, tutarlln bir

gereksinim olarak domas ve aranmas modernliin kendi iindeki kiplerinin

dnmeye balad ana iaret eder. te bu tutarllk aray, Baudelairenin

zamansal ve geici olandan ebedi olann bulgulanarak modernlie zg nitelikleri

ortaya koymaktaki naif abay aar ve ebedi normlarn arayna dnr. Modernlik,

formlasyonun sonsuzluk kanadn biimlendirecek engin sayda idealler ve zaman

tesi deerlerin retimi tarihi haline gelir. Ksacas, sonsuzluk aray modernliin

dzen devlerinden biri haline dnmtr. dev, Bermann (2009) ifade ettii

ekliyle gerginlik ve alkant; psiik badnmesi ve sarholuk; deneyim

imkanlarnn genilemesi ve ahlaki snrlarn, kiisel balarn yokolmas, benliin

gelimesi ve sarslmas olarak vuku bulan modernlie dair bu atmosferin srekli

olarak kontrol altna alnmasn hedefler. nk bu atmosfer, bizi yerimizden

etmekle tehdit eden sarsntlara ve dalmaya neden olur. Bu tehdit, ancak

klavuzluuna bavurarak tekrar yerimize dnebileceimiz genelgeer ve kalc

deerlerin varlnda kabul edilebilirdir. Burada sz konusu olan, kurgulanan ikiliin

batan karc ve datc ucunun, tutarl ve toplayc ucunun tekisi oluudur.

Modernlik tarihinde, adeta bir saplant haline gelen sonsuz deerler aray ikinci kip

modernliin amalarna sk skya baldr. Birinci kip modernlik olumsal ve

deiken kuvvetleri ncelerken ikinci kip modernlik kendine deimez ve mutlak

deerler kurgulayabilmek iin rastgele olan yarnn nne setler eker. Bu balamda

yapma-ykma ilikisi de modernliin bu setleri ekmek iin bavurduu aralardan

birisidir (ekil 2.1). Yapma, sonsuz deerlerin ina pratii; ykma ise bu minvalde

yapmann nndeki engelleri kaldrarak yolunu aan bir gereklilik olarak icra edilir.

Az nce de ifade edildii gibi eylerin gelip geicilii, sz konusu kalc deerlerin

17

yerletirilmesi amacna hizmet ettii takdirde makuldur. yleyse bir sonraki adm,

sonsuz deerleri ina eden yapmann ierimlerini ele almak

olmaldr.

ekil&2.1&: Yaratc ykmann modernlikle ilikisinin kavramsal anlatm.

19

3. YAPMA

Yaratc Ykma, ykma ve yapmann birbirlerine koullandrldklar bir ilikiyi

tanmlamaktadr. Bu sebeple ykma dinamiini anlayabilmek iin ncelikle

yapmann ierimlerinin amlanmas gereklidir. nk ykma mevzusu, aslnda

btnyle bir yapma eylemine baldr. Sz konusu yaratc ykmada ykm,

yapma iin zorunlu bir koul olarak varsaylr. Tezin problematik haline getirmeye

alt konu da bu ilikinin gerekten bir zorunluluk arz edip etmediidir. ayet

etmiyorsa, bu durumda ykm kendisine nceleyen yapmann ne tr bir yapma

olduu ve hangi amalarla ortaya kt aratrlmaldr.

Balamadan nce yapma ile hangi durumlara referans verildiinin netletirilmesi

gerekmektedir. Ne de olsa yapmak dildeki en temel birka fiilden biri olarak bir

ok anlam ve durumu karlamaktadr. rnein TDKnin Byk Trke

Szlkne gre yirmi iki farkl karl olan yapmak szcnn ald kimi

anlamlar u ekildedir:

1. Ortaya koymak, gerekletirmek, oluturmak, meydana getirmek (...) 5. Bir eyi

baka bir ey durumuna getirmek (...) 7. Bir dnceyi, bir davran, bir istei ie

dntrmek, gerekletirmek (...) 8. Dzenli bir duruma getirmek (...) 9. retmek

(...) 11. Zarara yol amak (...) 13. Salglamak, karmak (...) 18. Bir durum

yaratmak(...) 22. Olmak.

Grld zere yapmaktan sz ederken bylesi bir anlam geniliine gndermede

bulunmak kanlmazdr. u esnada pratik bir fayda salama adna anlam mimarlk

iin zelletirmek gerekmektedir. retmek ve yaratmak eksenli bir anlam

alannda kalmak kouluyla, yap yapmak, ina etmek, kurmak bu tezin

zerinde durduu yapmak edimine denk gelen fiiller olacaktr. unu da eklemek

gerekiyor ki mimarlk retimi sadece fiziksel bir karlk gerektirmez. Dnerek de

mimarlk yaplabilir. Bu durumda ina etme ve yapma fiilleri maddi olduu

kadar episetemolojik biimlerini de kapsayacak boyutta dnlmelidir.

20

3.1 Yapmann Etimolojisi

Harries (1982), insan yap yapmaya/ina etmeye tevik edenin insann yurtsuzluu

(homelessness) olduunu ileri srer. nsann dnyadaki mevcudiyeti bir ilk yurttan

edilmiliiyle sarmalanmtr. Dnyada insan, bu yoksunluun ierisinde, mekann

deheti ierisinde bulur kendisini. Harries, mekann dehetinin ayn zamanda

zamann dehetine neden olduunu syler. nk bu ilk yurt zamandan bamsz,

zamansz bir mekandr. Dolaysyla yurdun yitimi yaamn balamas, insanln

zamansalla almas demektir. Ve zaman lme doru aktndan yoksunluk fanilik

kaygs olarak yanklanr.

Mark Twain, Ademle Havvann Gncesi adl yksnde cennetten bilgi

aacnn meyvesinden tattklar iin kovulan Adem ile Havvann dnyay ilk

kefetme maceralarn ele alr. Havvann azndan lmlle mahkum ediliin

yaratt izlenimi ise yle tasvir eder:

Bilgisizdik o zaman, imdi ise bilgi ynnden zenginiz ok. Ne zenginiz ya! Al,

susuzluu, souu rendik; hastal, acy, znty rendik; nefreti, bakaldrmay,

aldatmay rendik; i ezikliini, su ile susuzluu ayn sayan vicdan rendik; beden ile

ruhun yorgunluunu, dinletirmeyen uykuyu, dinlendirmeyen dinlenceyi, cenneti bize geri

getiren, uyandmz an gene alp gtren dleri rendik; (...) imdi hepsine sahip

durumdayz. (Twain, 2011)

En nihayetinde bilgilerin en acsn, lmn bilgisini de renirler. Cennetin kayb o

kadar ar basar ki Havvann kaybettiklerinin karlnda kazandklarnn esamesi

okunmaz. Belli ki tm benlii bu kaypla doludur. Halbuki her eyle beraber

dourganl, retkenlii ve hazz; doann mevsimlerle deien renklerini, canllar

ve canll ve tm bunlarn mutlak olana olarak zamansall renmilerdir. Gel

gr ki zamann sprizlere ve yeniliklere gebe hareketinden oku duymak yerine

zdrap duymulardr. Bu durumda insan bu gerekle nasl ba edecektir? Son kertede

fanilik gelir insann elini kolunu balar. Ondan ka yoktur, zamann akndan ka

yoktur.

Zaman tekin deildir; neler getirip gtrecei bilinmez. Bu durumda zamann

dehetine kaplm bir insan ne yapar? Duyduu deheti yattrmaya alr.

Harriesin (1982) belirttii zere bir yap ina etmek, zamann dehetini dindirmeyi

salar. stelik bu korunma sadece fiziksel koullara kar bir korunma deildir; ayn

zamanda insann ruhunu da skuna erdirmenin bir yoludur.

21

(Yap) yapmann zamann akna kar koymak olarak icra edilmesi bu tezin

meselesinin dayand temel olgudur. nk yaratc ykmada sz konusu olan

yaratma/yapma etkinlii, zamann akndan doacak olan belirlenemezliklerin

dlanmas ilkesine dayanr. Yaratc ykma modern zamanlara zg bir eylemdir.

Oysa ki zamann akna, olua kar durma abas Harriese baklrsa ilk andan

itibaren sregelmektedir. yleyse denilebilir ki yap yapmann zaman ilga etme

arzusuyla hep bir ilikisi olmutur; fakat modernlikle beraber kar koymann biimi

ve yntemleri deimitir. Bu almann amalarndan biri modernlikle beraber ne

gibi deiimlerin, hangi nedenlerden tr meydana geldiini ortaya koymaktr.

Bunun iin ncelikle zaman dlayan bir yapmann ierimlerine bakmak

gerekmektedir.

3.2 Yaratc Ykmann Yapmas

Zamana kar yapmann kkleri Platoncu bakta aranacaktr. Karatani (2006), Antik

Yunanda dnyann yaratlm bir ey olduu fikrinin pek yaygn olmamasna

ramen Platonun felsefesinin dayand temel grlerden biri olduunu ifade eder.

Platon, mimarlk szcne bu balamda bir metafor olarak bavurmaktadr:

Platona gre mimari, her eyden ok, kiinin btn olulara onlar yaplar olarak

yeniden ina ederek direnmesine ya da tahamml etmesine olanak sunan etkin bir konum

anlamna gelir: Kkendeki anlamyla poiseis yalnzca yaratma anlamna gelir, yaratma da,

bildiiniz gibi, ok eitli biimler alabilir. Yokluktan varla kan bir eyin sebebi olan her

trl eyleme poiseis denilebilir ve btn zanaatlardaki btn ilemler poiseisin trleridir,

bunlarla uraan herkes de yaratcdr. (Karatani, 2006)

Dnyay bir yapm rn olarak grmek, beraberinde zorunlu olarak bu eseri retmi

mutlak bir yaratcy da gerektirir. Nitekim bu yaplmln kimin elinden ktnn

aklamas verilmelidir. Bu imge, Mimar olarak Tanrdr. Bununla ilikili olarak

Karatani, Alfred North Whiteheadin grlerine yer verir:

Alfred North Whitehead, bilimleri ayakta tutan eyin matematik ya da kesin, kat temeller

deil, dnyann Byk Mimar Tanr tarafndan yaratld iin dzenli olduuna, dolaysyla

da eninde sonunda anlalabilir olduuna dair bir inan olduunu ne srmt. Whitehead,

modern bilimin, Ortaada Hristiyanlk ve Platonculuktan gelien bu inancn sonucu olarak

ortaya kmtr. (Karatani, 2006)

Bu gr, yaratc tanr ve eser kavramlarnn altnda yatann dnyay ya da eyleri

her daim basit, anlalabilir ve tahmin edilebilir klma arzusuna iaret etmesi

22

bakmndan nemlidir. Bu arzu en temelde, zamann eyler zerindeki

tanmlanamayacak derecedeki dntrc etkilerinin dnya ve mekan

imgelemlerinden karlmasna dayanr. yle ki eser, bitmi, tamamlanm bir

srecin sonucu olarak bir hareket iermez, nasl oluturulduysa yle kalr.

Grlecektir ki sonu rn oluturmak iin yapma, modernlik iin de vazgeilmez

olacaktr; ancak eylemi gerekletiren imge radikal bir deiiklie uramaktadr.

Nitekim, dnyevileme ile birlikte Mimar olarak Tanr dncesi terk edilirken

bir tr Tanr Mimar anlayna geildiinden bahsedilebilir. Bu sefer sz konusu

zamand bir yaratc olarak insandr. nsann zneleme sreci kendisine doa

zerinde tand mutlak iktidara dayanr. Artk metafor olan Tanrdr. Bu

dnmn ufku on yedinci yzylda Kartezyen dnce ve dalizm ile belirmeye

balar. Bu dnemin en belirgin zellii, fizikte yaanan gelimelerin uzantsnda akl

ve bilimin tamamen bilme odakl bir dnya gr etrafnda rgtleniidir.

Nitekim, bilme tutkusu kanlmaz olarak bir hakimiyet bilinciyle birleir: insann

doa zerindeki hakimiyetiyle.

(...) Rnesanstan bugne eylerin olageliinin bir dnya resmine [Das Weltbild]

dnmesiyle ve artk bu ablon iinden nesneler olarak grlmesiyle birlikte, mimarlk

renimi de yeni bir aamaya girmi bulunuyordu. Bu yeni durum soyut anlamda tekil ve

herhangi bir znenin ykselen egemenliiyle i ie dnldnde neredeyse zamand

bir yaratc sanat-mimar mitosunun giderek yerlemesine de amamak gerek.

(Nalbantolu, 2008)

nsan, etkinliin znesi olarak, kendisini doadan ayrtrmaya ve doayla tanr

arasnda bir yerde konumlandrmaya balar. Doa ise, yaanlan bir ey olmaktan

kp zlmesi gereken bir problem haline gelerek nesne(l)leir. Bu durum, insann

doaya baknn bir mesafe iermeye balamas anlamna gelir. Keza akl, insan

dnyay anlamak ya da tasarlamak iin onun iinde bulunma ya da ona temas etme

gerekliliinden azat etmitir. Artk eylerle iliki kurmak iin fiziksel yaknlk

nemsizletii gibi, uzaklk ona belli bir nesnel ve btncl bak as da salar.

nsan, eylerin soyutlamalar olarak formller, yasalar ve kavramlarla i grr.

retimin soyutlama ynndeki evriminin nemli getirilerinden biri, etkinliin yer

ve zamandan bamsz klnabilmesidir. Evrensel akl, u ya da buna deil, evrensel

bir mekan ve zamana hitap ediyordur. Evrensellemenin koulu ise mekan ve

zamann birbirinden koparlmasdr. Bu olgu, yerel alkanlk ve deneyimlerin

getirdii kstlamalardan kurtulmay salayarak ok eitli deiim olanaklarnn

23

almasna yardm eder (Giddens, 2004). Fakat modernlik kendi iindeki kar-

devrim eiliminin stesinden gelemediinden, zgrletirme hareketini hep bir

basitletirme ve denetlenebilir klma drts takip eder. Dolaysyla Platonculuktaki

dnyann akn tasavvuru, modernliin dzenleme pratikleriyle beraber alaa

edilmekle kalmaz, doa, insan iin basit ve renksiz bir oyuncaa dntrlr.

Modernlikle beraber yapmann ieriinde deien en temel unsurlar bu ekildedir

(ekil 3.1). imdi bu durumun mekan ve zaman zerindeki sonularna

deinilecektir.

ekil&3.1&: Yapmann kapsamna ilikin kavramsal anlatm.

Artk sz konusu olan ii boaltlm zaman ve mekan kavramlardr. Zamann

boaltlmas byk lde, uzamn boaltlmas iin bir nkouldur ve bylece,

br zerinde nedensel bir ncelii vardr (Giddens, 2004). Harriesin mekann

dehetinin zamana dair bir kaygya dntn ifade ettii durumda da bu dehetin

stesinden gelmenin yolu zaman mekandan ihmal edebilmekti; ya da dier bir

ifadeyle zaman mekansallatrabilmekti. Zaman boaltmann en tipik

24

yntemlerinden biri ise saatin icaddr. Ortaada kilise anlarnn belirli aralklarla

alnmasyla balayan bu sre, zamanda trde dilimler oluturma ve bylece doal

sreleri toplumsal faaliyetler ekseninde biimlendirme amac tamaktadr (Kwinter,

2002).

Saatin ortaya kn zamann icadndan ziyade lm olarak grmek paradoksal grnr.

Fakat, hatrlanmaldr ki, saat zaman retmez, onu standartlatrr, korelasyonuna yol verir

ya da daha dorusu zaman buna zorlar. Saat, dolu ve ikin olan zaman tek bir transandant

zamana indirger; btn olanlar, zel veya yerel olan deil, herkes ve tm sreler iin genel

bir aynlktan ibaret bir seyreltiyle ilikilendirir. Saat zaman, dntrc morfogenetik

srelerde belirleyici olan hareketli, akkan ve nitel sreklilie sahip olan zamandan

vazgeip, korelasyon, senkronizasyon ve lm iin sabitler. (Kwinter, 2002)

Bununla birlikte zamann tabi klnd mekan da boaltlmtr. Bilimde saysal

yntemlerin arlk kazanmas ve bu balamda gelien lineer perspektif (ekil 3.2)

anlay dorultusunda mekan matematiksel oranlar ve geometrik biimlerce

tanmlanan soyut bir hacim olarak kavranmaya balanr. Hesaplanabilir, arplp

blnebilir, tm bilinmezlikleri ortaya dklerek rasyonel bir dzenin kurgusu haline

getirilebilirdir. Bu balamda Harvey (2006), Rnesansla birlikte haritalama

tekniklerinde Ortaadaki ok boyutlu ve znel anlatmn yerini alan dnyann iki

boyutlu dzlem halindeki tasavvurunu, mekan avular iinde hissetmek isteyen

indirgemeci bir yaklamla ilikilendirir (ekil 3.3, 3.4).

te yandan Rnesansda kompozisyon temas n plana kmaktadr. Kompozisyon,

balangc ve sonu belirli, kendi iinde tamamlanm btnl bir yapdr. Bu

durumda soyutlaan mekann da en az Platonun eseri kadar kapal bir yap

sergiledii sylenebilir. eyler ise birer nesne olarak ancak mekan doldurma ilevi

grebilirler. Mekan, mekan dolduran cisimler ve mekan kuran zne birbirleriyle

uyum arz etmek durumunda olsalar da aralarndaki iliki hiyerariktir. Gerekte

birbiriyle i ie varolan ilikilerin karmakl ve olumsall zaman ve mekan

birbirlerinden aytrlarak giderilmeye allr.

Denilebilir ki Mimar Tanr ve Eserinden Tanr Mimar ve Mekanik Kutusu

anlayna kaymada en ok doaya kar duyulan saygdan yitirilmektedir.

Antikitede dnyann anlalabilirliinin, dnyann akn bir kuvvetin rn olmas

dolaysyla daha ok bir inanca ya da kabule dayand sylenebilir. Halbuki

modernlik, anlalabilirlii gerekletirmek ister ve onu bir klf gibi doann zerine

zorla geirmeye alr. Tm abas doann ardnda sakladna inanlan daha yce

25

bir hakikati ortaya karmaktr. Bir hakikat ihtiyac, doann tek bana yetersizlii

inancndan ve deersizletirilmesinden ayr dnlemez. O nedenle insann elinde

doa, orasndan burasndan ekitirilen, paralarcasna kurcalanan bir oyuncaa

dntrlr. Soyut mekan da, doayla rtebilecei dnlen klf giydirme

icatlarndan birisidir. Bu icatlar disipline etme pratiine dayand lde bir tr

temsil sorunsal arz ederler. yleyse, zamana kar yapmann hikayesini bir de bu

adan anlatmak gerekmektedir. Bunun iin Hakan Yceferin Bergson ve onun

izleinde Deleuze felsefesi zerinden amlad olanakllk kavramna ilikin

anlatm dikkate alnacaktr.

ekil&3.2&: Albrecht Drerin 16. yzylda perspektif tekniine ilikin grsel anlatm (Url-1).

ekil&3.3&: Ortaaa ait harita rnei (Harvey, 2006).

26

ekil&3.4&: Rnesansda Mercatora ait dnya haritas (Harvey, 2006).

Temsil, bir olanan gerekletirilmesi olarak dnlebilir. Hakan Ycefer (2010a),

olanakl olann yeni bir durum oluturmak deil, bilinebilir olann gerekletirilmesi

demek olduundan bahseder. Olanakll, yaratc ve olumlayc bi etkinlik olarak

yapmadan ayran en nemli karakteristii budur. Hakan Yceferin olanaklln

ieriine ilikin aktardklar ise u unsur temelinde belirtilebilir: (1) Olanakllkta

bir eksiklik tpk ilk yurdun eksiklii gibi- bir kayp ya da bir olumsuzluk

ncelenmektedir. (2) Olanakl olann gerekletirilmesi ise bu eksikliin giderilmesi

ve tekrar btn hale gelme anlamna gelmektedir. (3) Bu tamamlanma ise onu

oluturan unsurlarn birbirleriyle rtp uyumasna ve benzerliklerine

dayanmaktadr.

imdi bu tabloyu, modernliin gelime hikayesiyle birlikte yapma ediminin

dnt anlamlar ve biimleri zerinden detaylandrmak gerekmektedir.

Rationalism, akl (ratio) adn verdiimiz, kendisinde tmel olarak geen kavramlar, bilgiler

ve kurallarn bulunduu kabul edilen yetimizi gerei bilmek ve aklamak organ olarak

alan rdr (...) Renaissance sonlarnda hzla ilerleyen matematik fizik, doann yapsn

matematik kavramlarla kavrayabileceimizi gstermitir. Bu anlayta yle doa yasalarna

varlmtr ki, bunlar kesin kavramlara dayanrlar; bu kavramlar da zihinden tretilmilerdir,

doadan karlmamlardr. Demek ki, doa ile akl, nesne ile zihin arasnda bir uygunluk

var (...) Bu bilim, akln kendi bana, kendi iinde kalarak ileyii ile doa yaps arasnda

tam bir uygunluk olduunu gsteren en salam dayanakt; dolaysyla bu bilimin doa

gereini kavrarken yrd yolda, gerein btnn kavramak iin de yrnebilir ve

yrnmelidir. te 17. yzyl felsefesinin rationalismini oluturan inan budur. (Gkberk,

2000)

27

17. yzyldaki anlayta olanakllk kavramnn hemen hemen tm bileenlerine

rastlamak mmkndr. Burada yapma, yeni bir ey ortaya koymaktan ziyade,

varolduu ngrlen fakat henz bilgisine ulalmam bir gereklii kefetme

etkinlii haline dnmtr. Akl, dnyaya dair olgularn srrna eritike en

nihayetinde bir hakikatin gn yzne vuraca dnlr. Mesele, doru kavramlar

ve formlleri retmeye kalmtr. Bilme odakl kavramlar, varolan aklama ve ifa

etme zerine olduklarndan ise birer temsilden teye gidemezler; nk bir olguyla

rtebilmek zere retilmilerdir. Bu esnada hakikat araynn, modernliin ikili

formlasyonunda geici olan eylerin karsndaki sonsuzluk boyutunu

oluturduuna zellikle dikkat edilmelidir. Modernistlerin sonsuz deerlerin

yaratlmas konusundaki telalar, bulduklar takdirde yaadklar paralanmann

tekrar btnleecei sansyla ilikili grnmektedir.

Modernliin bir bilme meselesi olarak ba gstermesi yitirilen bir yurt kaygsyla i

iedir. Nitekim Mark Twainin hikayesinde Havva da dnyada olmay bilgi sahibi

olmakla tanmlyordu. Fakat, bu deneyim tatl olduu kadar acdr da; ne de olsa

zamann nelere gebe olduu bilinmez ve denetlenemezdir. Zamann olumsallnn

stesinden gelmeye soyunan ise modern insandr. Bu insana gre, acnn kayna tam

da bir bilgisizlikte yatmaktadr. nsan, duyumsad zamann akn aklayamad

ya da iinde yaad dnyann nasl dndn bilmedii srece, belirsizlikte

kalmakta bu nedenle de eksik hissetmektedir. Modernliin, akl, insana yitirdiklerini

geri vermenin teminat gibi grd sylenebilir. Akln bilgisi olgularla rtt an

hakikati ortaya koyacak, eksik tamamlanacak, ta gediine oturacaktr. nsan bu

tamamlanmay dnyay yurt olarak benimsemenin tek koulu zanneder. Ama u

aktr ki, dnyayla nihayetinde salanacak olan bylesi bir barma zamanl bir

dnya fikrinin olumsuzlanmasna dayanmaktadr.

Bergson yle ifade eder: Gereklik...srekli bir olu/olma halidir. O, kendisini

yapar/oluturur, ama asla yaplm bir ey deildir (Kwinter, 2002de atfta

bulunulduu gibi). Bitimsiz olumakta olan bir eyin bandan ve sonundan

bahsedilebilir mi? Bu ey nereden balamtr ki nerede bitecektir? te bu basz

sonsuzluk, bu belirsizlik nedense bir yurt fikriyle uzlamaz grnmektedir ki,

yapma/ina etme, hep bir mutlak balang ve mutlak bir sonla kendi iinde kapal

bir btnlk oluturma haline dnr. Byle bir yapma bir eyleri ve en bata

zaman dlama zerinden eyler. Ykma, bu dlamann en bilindik ve garantili

28

yollarndan birisidir. Ykmann yapma iin zorunlu bir koul haline geldii bu

bakmdan sylenebilir. Ama yapmay bu zorunluluktan kurtarmann hi mi yolu

yoktur? Heidegger (2008) buna ilikin yle sorar: nsan yurtsuzluu, insann hala

sknt olarak iskan etmenin gerek skntsn dnmyor olmasna dayanyorsa?.

Harriese gre (2000) ise Heideggerin bu sorusunu u ekilde anlamalyz: Gezgin

yayalar olduumuzu ve btnyle yurdumuzda, evimizde hissetmenin hibir yerde

mmkn olmadn kabul etmeyi beceremediimiz srece, dnyada yurtta hissetmek

zaten mmkn deildir. Demek ki, dnyada kendimizi yurtta hissetmenin bir yolu

olabilir. lerleyen blmlerde bu yolun ne olabilecei konusuna yer verilecektir.

Fakat imdi burada kalp, bir sonraki blmde yapmaya ilikin oluturulan bu

ereve ykmayla ilikisi ierisinde gelitirilerek yaratc ykmann btn

oluturulmaya allacaktr.

29

4. YARATICI YIKMA

Yapmann koulu olarak ykma tarih sahnesinde yer almaya modernlik itibariyle

balar. Nitekim, bir nceki blmde aktarld zere mutlak bir yapma modernite

ncesinde de sz konusuydu veya ykmlar yaanmaktayd. Ama yapmayla

evrelenmi bir ykmann tamamen modern bir durum olduu sylenebilir. Modern

znenin doayla olan ilikisinin bir hakimiyet haline dnmesiyle beraber, yapma

olduu kadar ykma da bu yeni doan bilincin etkinlikleri kapsamnda belirir.

Doann ve mekann mekanik kurgusu, onun hesaplanabilirliini mmkn kld

gibi, yklp yaplmasn da mmknlemektedir. Bu bakmdan ykma, modernliin

dzen devini yerine getirmeyi stlenmi bir yapmann bu devi zmekte zorland

zamanlarda bavurduu bir yol olarak grlebilir.

Bu blmde amalanan, ykmann yapmaya hangi gerekeler ve kurgularla ne

ekilde balandn tarihteki rnekler ve sylemler zerinden gstermeye

almaktr. Yaratc ykma, yapmak iin ykmak ve ykmak iin yapmak

olmak zere iki balamda ele alnacaktr. erikleri kati bir biimde birbirinden

ayrlamayacak olsa da bunlar birbirlerinin hem nedeni hem de sonucu

olabilmektedirler. Bu durum u ekilde izah edilebilir: Kimi zaman bir ey

yapmak iin mevcut baka bir eyin yklmas zorunlu grlebildii gibi; kimi

zaman da aslnda zaten varolan durumdan ya da eyden kurtulmak iin baka bir

ey yapmak gerekiyordur. Bu durumda o eyi ortadan kalrdrmann bir koulu olur

yapma. Dolaysyla ykarak hem ykm hem de yapm olunabilir; ayn ekilde

yaparak da hem yapm hem de ykm olunabilir. lk olarak, yaratc ykmann bu iki

modu rnekler zerinden incelenecek ve akabinde, bunlarn balantlar ve ne tr bir

yapma ve ykma olduklar bulgulanmaya allacaktr.

4.1 Yapmak in Ykmak

Yaratc ykma ilk bakta sadece yapmak iin ykma srecinden ibaret gibi

grnr. Halbuki az nce deinildii zere bu sre ykmak iin yapmak ile ikiye

30

katlanr. Yine de bu grnrdeki hali bile yaratc ykma hakknda hatr saylr

derecede fikir vericidir.

Yaratc ykmann bir zorunluluk olarak grlmesi modernliin kendi i elikilerine

verilen bir tepkiyle ilikilidir. Bir yandan neredeyse her eyin gelip geicilii, tm

yapl evrenin de bu geicilie doal olarak tabi olduu kavrayn dourarak

ykmlar olas klar, te yandan daha nce yaplm olan ok eyi ykmakszn yeni

bir dnya nasl yaratlabilecei (Harvey, 2006) ciddi bir pratik sorun olarak belirir.

Ancak bu sayede sonsuz ve btnyle yeni olan ina edilebilir gibi grnmektedir.

Marshall Bermann (2009) gn yzne kard zere tarihte belki de ilk yaratc

ykc Goethenin hikaye kahraman Faustdur.

Eski dnyann kllerinden yepyeni bir dnya yaratmak amacyla dini efsaneleri, geleneksel

deerleri ve greneklere dayal yaam tarzlarn ykmaya hazr epik bir kahraman olan Faust,

son tahlilde, trajik bir kiiliktir. Dnce ve eylemin bir sentezi olarak Faust, insan

yoksulluktan ve yoksunluktan kurtarma potansiyelini tayan bir yce ruhsal baar urunda,

doaya hakim olma ve yepyeni bir doal manzara yaratma yolunda, hem kendini, hem de

btn dnyay (hatta Mefistoyu bile), rgtlemenin, ac ekmenin ve yorgunluktan

tkenmenin en u noktalarna kadar zorlar. (Harvey, 2006)

yle ki Faust, hedeflerini yerine getirebilmek iin, onu batan karmaya uraan

Mefisto (eytan) ile ibirliine bile giriir (ekil 4.1). Onun eytanla kurduu

ilikinin anlam, nayak olduu byk gelimelerin byk insani bedelleri

olduunun ortaya kmasdr (Berman, 2009). En nihayetinde Faust, modernliin

aydnlanma projesinin bir aktrdr. Bu nedenle tezin kapsamn amayacak lde

bu projeye deinmek, yaratc ykmay yeterince anlamak iin nemlidir.

ekil&4.1&: 1926!yapml!Faust!filminden!karelerde!!!!!!!!Faust!ile!Mefisto!(UrlL2).!

31

Aydnlanma 18. yzylda, Baudelairenin formlasyonunda da yank bulan

modernliin elikilerini evrensel akl, evrensel hukuk ve nesnel bilime dayanan yeni

bir sistem araclyla zmeye girimi bir projedir. Rasyonel ve evrensel bir

yaplanma ile tm insanla eitliki ve retken bir zemin sunmay amalamaktadr.

Buna karn, ilerlemenin akbeti baaryla deil dnya savalarnda olduu gibi

doaya ve dnyaya hakim olmaya alan glerin atmalaryla sonulanmtr.

Aydnlanmann, modernliin sonsuz deerlerinin evrensel bir aklsallk olduu

sylemi, her eyin kaytsz bir biimde evrensellik yasasna tabi tutulabileceini

varsayar. Bu durum, sre ierisinde baskc bir akl egemenliine ve aklla

rtmeyen durumlarn akld olarak adlandrlp tasfiye edilmelerine neden

olmutur. Bu tasfiyeler ise Faustda olduu gibi tm bir kent iin gerekletirilecek

aklc bir gelecek projesi karsnda engel grlen yaplarn yklp iinde yaayan

insanlarn lmlerine neden olmaya dek varmaktadr (Harvey, 2006).

Bu ykmlar kanlmaz olarak, akl ile akl d; yeni ile eski gibi snflandrmalara

dayanr. Bu snflandrmalarn temelinde ise dnyaya eki dzen verme drtsnn

yer ald belirtilmiti. Her seferinde yeni dzenin tesisi kaotik gemie ait

birtakm deerlerden kurtulmay gerektirmitir. Bu deerler gelenek, grenek gibi

yaamsal pratikler ya da dnsel paradigmalar olduu kadar, kltrel ve fiziki

yaplar/binalardr da.

Tezin temel sorunsallarndan biri yeni dnsel ve fiziki yaplarn oluturulmasnda,

bu biimlerin tasfiyelerinin mutlak bir koul olup olmaddr. Bu meseleye bir cevap

oluturabilmek iin, ncelikle bu gerekliliin ne tr dinamikler ve srelerle ilikili

olarak ortaya ktn bulgulamak gerekmekteydi. Bu amala, ykmann zorunlu

model olarak uygulannn sebebi, modernitenin kendisinin ak ettii

belirsizliklerinin nn alabilmek iin yine kendisinin icat ettii kavram ve

dzenleme pratikleriyle ilikilendirilerek ilk adm kavramsal olarak tamamlanmaya

allmtr. imdi bu ilikiyi daha belirgin bir biimde ortaya karmaya yardmc

olmalar bakmndan ykmlarn bizzat zorunluluu zerinde duran modernist sylem

ve eylemlerin tarihsel rnekleri ele alnacaktr. rneklerden biri ekonomik

sistemden, dier ikisi de kltrel dnm hedeflemi modernist hareketlerden

olacak ekilde farkl balamlardan belirlenmitir. Bunun sebebi modernliin kltrel

yaplanmann olduu kadar ekonomik-politik srelerin de etkisinde olmasdr.

Nitekim Baumann (2003) gr de bu yndedir:

32

(...) Bana gre, modernlik, Bat Avrupada, 17. yzyldaki bir dizi derin toplumsal,

yapsal ve entellektel bir dnmle balayan ve (1) Aydnlanmann gelimesiyle kltrel

bir proje olarak; (2) - Kapitalist ve daha sonra da komnist endstri toplumunun gelimesiyle

de toplumsal olarak kurulan bir yaam biimi olarak olgunlua erien tarihsel bir dnemdir.

Harveyin (2006) de Postmodernliin Durumunda ileri srd tez, politik-

ekonomik srelerle kltrel srelerin birbirlerinden ayrtrlamayacadr.

4.1.1 Ekonomik-politik sistem: kapitalizm

Yaratc ykmann sadece kapitalist bir mesele olduunu ileri srmek onun

modernliin ikilemlerinden treyen boyutlarnn gz ard edilmesine neden olabilir.

Bu almann kapsamnda anlatlan modernlik tarihi kapitalist gelimenin yaand

dnya corafyasna ait olduundan her trl kltrel hareketleri ekonomik srelerle

olan balar dorultusunda anlamaya almak yaratc ykma ediminin daha

kapsaml biimde kavranmasn salayacaktr. Nitekim ykmlar, kapitalist bilinle

ak bir biimde rtmektedir. Harvey (2006), yaratc ykmay kapitalizmle

ilikilendiren iktisat Schumpeterin arpc bulduu grlerine yer verir:

Schumpeterin bak asna gre, bir kahraman figr olan giriimci, yaratc ykcnn en

mkemmel rneiydi, nk teknik ve toplumsal yeniliin sonularn en u noktalara kadar

tamaya hazrd. nsanln ilerlemesi de ancak bu tr yaratc kahramanlk sayesinde

gvence altna alnabilirdi. Schumpeter iin yaratc ykma hayrl sonular douracak bir

kapitalist gelimenin ilerici leitmotifi idi.

Yaratc ykma ve kapitalizm ilikisini anlayabilmek iin ncelikle kapitalizme

ilikin bi

beril sezen tez

Documents