behind the gates of the promised land - za bramami ziemi obiecanej

Tomasz Sobieraj ZA BRAMAMI ZIEMI OBIECANEJ BEHIND THE GATES OF THE PROMISED LAND

Editions Sur Ner

MITOLOGIA PRZEKL�TYCH REWIRÓW Witold Egerth

Cykl fotograficzny „Za bramami Ziemi Obiecanej” Tomasza Sobieraja cechuje klarowno�� prozy i poetycka metafora; topodró� przez czy�ciec po��czona z nauk� pokory wobec historii i kaprysów fortuny, które w sposób wyj�tkowy obesz�ysi� z �odzi�, a szczególnie z jej �ródmiejsk� tkank�. Autor komunikuje si� z odbiorc� na wielu poziomach: historycznym,spo�ecznym, filozoficznym i oczywi�cie artystycznym.

Przedstawiony przez Sobieraja �wiat podlega bezwzgl�dnym, niszczycielskim si�om czasu i cz�owieka, a tak�edzia�aniu natury, która wdziera si� ka�d� szczelin�, skrz�tnie zagospodarowuj�c to, co zdegradowane i zb�dne.Niemymi �wiadkami tego nieuchronnego procesu s� wsz�dobylskie go��bie i jakby zakl�ci w kamie�, znieruchomiali,przycupni�ci na schodach, �awkach czy na parapetach okien ludzie. Owa pos�gowo�� nadaje tym postaciom wymiaralegoryczny, by nie rzec sakralny – matka siedz�ca na podwórku w zniszczonym fotelu i przygl�daj�ca si� zabawiedzieci, para kloszardów wpatrzonych gdzie� przed siebie, �ebraczka z wózkiem, jakby zawstydzona swoj� sytuacj�.Fotograf wydaje si� by� dla nich niezauwa�alny, przezroczysty, czasem jednak dochodzi do bliskiego kontaktupomi�dzy nimi i wtedy mo�na dostrzec w spojrzeniu ludzi zadum� nad w�asnym losem, poczucie beznadziejno�cii smutek. Te zdj�cia nie milcz�, trzeba je uwa�nie „czyta�” i „ws�uchiwa� si�” w nie – s� zapisem ulotnych, je�li patrze�ze strony pojedynczego cz�owieka, a przecie� uniwersalnych opowie�ci o sprawach, dziej�cych si� w humanosferze. Nazdj�ciu z dwoma m�odymi zadowolonymi m��czyznami, jednym siedz�cym na schodach, a drugim na masce staregoBMW, g�ównym, mo�e niezauwa�alnym od razu elementem jest dziura w przedniej szybie samochodu: „Tak si� najeba�na imprezie, �e postanowi� lata�, no i kurwa nie wysz�o” – opowiada� jeden z nich o nie�yj�cym w�a�cicielu auta. Innimówili o sobie, jedni ch�tnie, drudzy mniej, a byli te� tacy, którzy s�owami: „Czym si� pan tu zajmuje, bo my dawaniemw mord�” od razu ustalali hierarchi� wa�no�ci, przyzwalaj�c jednak wspania�omy�lnie na fotografowanie swoichprzekl�tych rewirów. Du�y �adunek witalno�ci i energii wprowadzaj� do nich portretowane dzieci. Ten gin�cy – zpunktu widzenia doros�ych – �wiat dla dzieci to czas „beztroski” i przede wszystkim prawdziwa akademia �ycia. Z ichperspektywy wszystkie napisy na murach, wulgarne i niejasne dla przybysza ze �wiata tzw. inteligencji, zaczynaj�nabiera� znaczenia, o�ywaj� – sk�adaj� si� na swoisty „dekalog”, kodeks ulicy, który na trwa�e zapisze si� i w ichpami�ci, i w kreowaniu mitologii tego miejsca i czasu. Tak wi�c ka�de zdj�cie, sk�adaj�ce si� na t� epick� opowie��

3

o przemijaniu, wymaga uwa�nego, wielokrotnego „czytania” i „s�uchania”, zdejmowania kolejnych warstw, i tak – to, coulotne, tymczasowe, lokalne, przenosi nas w uniwersalny wymiar archetypów i symboli.

Fotografowane miejsca nierzadko sprawiaj� wra�enie pustych scenografii teatralnych, w których za chwil�pojawi� si� aktorzy i rozpocznie si� kolejne przedstawienie. S� jeszcze �lady (porzucone meble, rowery, wózki) po tych,którzy dopiero co zeszli ze sceny – ich czas si� ko�czy, pozostali jeszcze nieliczni maruderzy. Ale wida� ju� i s�ycha�kroki „nowego wspania�ego �wiata”, który bezpardonowo wdziera si� w te rejony wielkimi, przyt�aczaj�cymi bilbordamii plakatami reklamowymi z wizerunkami nowych bo�yszcz i nowymi zakl�ciami, jako zapowied „zag�ady”, z jednej,i powszechnej „szcz��liwo�ci”, z drugiej strony. Niektóre plakatowe postaci nabieraj� groteskowego „mistycznego”charakteru, jak cho�by u�miechni�ta kobieta w bia�ym fartuchu w oknie apteki, u stóp której siedzi ze spuszczon� g�ow�bezdomny �ebrak. Zderzenie starego z nowym cz�sto potr�ca o drwin�, i tu wida�, �e Sobieraj nie prowadzi swojejfotograficznej narracji beznami�tnie, �e jego wra�liwo�� jest po stronie tych, którzy „schodz� ze sceny”, a ich„egzotyczny” �wiat zamienia si� w ruin�. Ale podró� przez ten �wiat pozwala na bezpo�rednie do�wiadczanie �ywio�u,jakim jest �ycie, nie to plastikowe, upozowane, sztuczne z bilbordów, tylko to rzeczywiste, z najni�szych,najciemniejszych rejonów �ódzkiego – i ludzkiego – czy��ca, i przez to bardzo prawdziwe. Tomasz Sobieraj tu i ówdzieskutecznie próbuje nawet „zachwyci�” jakim� detalem, urokliwym zak�tkiem, ale na kolejnych zdj�ciach, kiedy poszerzapole obserwacji albo zmienia perspektyw�, nie pozostawia z�udze� co do katastroficznej sytuacji tych miejsc, z którychprzecie� tak niedaleko do parków… – trzykrotnie przywo�anych w tym cyklu jak dalekie echo „normalnego” �wiata.

Cykl „Za bramami Ziemi Obiecanej” ustawia wysoko artystyczn� poprzeczk�, bo autor, pos�uguj�c si�w�asnym, oryginalnym stylem obrazowania opartym na szerokim kadrowaniu, cz�sto uko�nej i niskiej perspektywie,kontrastach, sp�aszczeniu walorów, jednocze�nie nawi�zuje do twórczo�ci takich artystów i dokumentalistów, jakBrassaï, André Kertész, Robert Frank czy Eugene Smith i tworzy z jednej strony dokument historyczny – zapisniewidocznych dla zwyk�ego przechodnia fragmentów czasoprzestrzeni wolny od pocztówkowato�ci, krytyczn�i realistyczn� interpretacj� przydatn� z pewno�ci� dla przysz�ych badaczy, np. historyków, antropologów kultury,socjologów, a z drugiej dokonuje realizacji czysto artystycznej, mitologizuj�c rzeczywisto��, nadaj�c jej poetycki,kontemplacyjny i zwi�z�y charakter.

4

THE MYTHOLOGY OF ACCURSED NEIGHBOURHOOD Witold Egerth

Tomasz Sobieraj’s photographic series called Behind the Gates of the Promised Land is characterized by prose-like clarity anda poetic metaphor; it is a journey through a purgatory coupled with a lesson of humility, taught in the context of historyand the whims of Fortune which treated �ód, especially its centre, in an extraordinary way. The author communicateswith the public on many levels: historical, social, philosophical and, of course, artistic.

The world presented by Sobieraj is subject to merciless, destructive forces of time and man, and to the influenceof Nature which creeps into every crack and eagerly grows over everything that is degraded and obsolete. Mutewitnesses of this inevitable process are ubiquitous pigeons and motionless people, as if turned to stone, crouching on thestairs, benches or window-sills. Such statuesqueness gives these characters an allegorical, not to say sacred dimension - amother sitting in the yard in a dilapidated armchair and watching the children play, a pair of tramps looking somewhereinto the distance, a female beggar with a pram, looking as if ashamed of her living conditions. The photographer seems topass unnoticed by these people, he is transparent, but sometimes comes in direct contact with them - and then in the eyesof these people we can see that they reflect on their fate, we notice the feeling of hopelessness and sadness. Thesephotographs are not silent, we have to “read” them and “listen” to them carefully; they record transitory - looking fromthe point of view of an individual - although universal stories of what is going on in the “humanosphere”. In thephotograph with two content young men, one of whom is sitting on the stairs and the other on the hood of an old BMW,the most important element, though perhaps not evident at once, is a hole in the windshield: “The guy got so fuckingstoned at a party that he decided to fly, and what do you know, he didn’t fuckin’ make it” - said one of these fellowsabout the dead owner of the car. Others talked about themselves, some willingly, some less so, but there were also thosewho said: “What are you doing? ‘Cause we beat the hell out of strangers here…”, thus immediately setting up a certainhierarchy - although they generously allowed the artist to photograph their accursed neighbourhoods. A considerableamount of vitality and energy is introduced into those pictures thanks to the portrayed children. This world - which fromthe point of view of adults is dying - means a “carefree” time for children, for whom it is most of all a true academy ofreal life. From their perspective all these writings on the walls, vulgar and unclear for the stranger from the world of theso-called intelligentsia, begin to gain meaning, they come alive and make up a specific “street decalogue”, a street codethat will remain in their memory for good and will be used in the creation of the mythology of this place and time.Therefore, each photograph contained in this epic story about the passing of time requires careful “reading”, “rereading”

5

and “listening”, as well as the removal of its successive layers – and hence the transitory, the fleeting and the local carriesus away into the universal dimension of archetypes and symbols.

The places photographed here often look like empty theatre stage-sets where actors will appear any minute anda new performance will begin. There are still traces (abandoned furniture, bicycles, prams) of those who have just left thestage - their time nears the end, only a few dawdlers are still there. But we can already see and hear the steps of “thebrave new world” which ruthlessly breaks into these territories with enormous, overwhelming billboards and advertisingposters presenting new gods and new magic formulas as the harbingers of “destruction” on the one hand and universal“happiness” on the other. Some of these poster figures become grotesque and “mystic” characters like, for example,a woman in a white apron smiling from a drugstore window under which a homeless beggar is sitting with his headdown. The juxtaposition of the old and the new often borders on mockery, and here we can see that Sobieraj does notconduct his photographic narrative without emotion, that he is sensitive and on the side of those who “are leaving thestage” and whose “exotic” world is coming to ruin. But the journey through this world allows us to experience directlythe natural element of life; real life, that is - not the plastic, posed and artificial life of billboards, but the life of the lowest,darkest corners of this city’s and whole mankind’s purgatory. That is why life here is so real. From time to time TomaszSobieraj tries to “delight” us with some detail, one charming corner or other, but in the rest of the pictures, when hebroadens the range of observation or changes his perspective, he does not leave us with any illusions as to the tragicsituation of these places, which happen to lie, after all, so close to the parks… - parks that have been recalled three timesin the series as a faraway echo of the “normal” world.

Behind the Gates of the Promised Land is also a project demanding artistically because the author - who uses hisown original style of imagery, based on wide framing, on angled and low perspective, on contrasts and flattened shades -at the same time refers to the works of such artists and documentarists as Brassaï, André Kertész, Robert Frank or EugeneSmith and produces a historical document; a record of fragments of space-time continuum, invisible for an ordinarypedestrian and free from any postcard qualities; his is a critical and realistic interpretation, undoubtedly useful for futurescholars like historians, cultural anthropologists or sociologists. Yet on the other hand Sobieraj produces a pure work ofart and mythologizes reality, giving it a poetic, contemplative and laconic charm.

6

PRZED CZY PO APOKALIPSIE? Krzysztof Jurecki

W ka�dym czasie i w ka�dej przestrzeni spo�ecznej pytamy i szukamy obrazów ukazuj�cych prawdziwy stanwszechrzeczy – w znaczeniu „obiektywny” czy raczej „prawdomówny”. Szczególnie interesuj� nas historie dotycz�cemiejsca, w którym mieszkamy, a w tym przypadku takim miastem wybranym i ziemi� obiecan� jest �ód�. Jak rejestrujei w jakim kontek�cie postrzega to miasto Tomasz Sobieraj? Na pewno takich „prawdomównych” zdj�� jak jego nieznajdziemy na konkursie zorganizowanym przez miasto �ód� pod tytu�em, który brzmi tyle� pompatycznie, co�miesznie – Pot�ga �odzi. Za jaki� czas na pewno oka�e si�, kto z fotografuj�cych wykona� wnikliw� i „prawdomówn�”dokumentacj� �odzi, dotycz�c� czasu po transformacji politycznej 1989 roku. S�owo „prawdomówno��” pomimo swegoró�norodnego, tak�e religijnego i politycznego wyd�wi�ku, ma jednak dla mnie wa�ne znaczenie. Jest jednymz kluczowych dla interpretacji problemów miasta, które w ostatnich latach uleg�o w du�ym stopniu degradacjispo�ecznej i architektonicznej, co sta�o si� przedmiotem pracy twórczej Tomasza Sobieraja.

Na jego fotografie z nowego cyklu Za bramami Ziemi Obiecanej, wykonanego w 2012 roku i sk�adaj�cego si�z ponad stu czterdziestu zdj��, spogl�dam ze szczególnym zainteresowaniem, gdy� autor po raz kolejny wnikn��w struktur� wizualn�, a przede wszystkim w struktur� duchow� miasta, która pomimo deprecjacji wci�� istnieje; by�mo�e dzi�ki odpowiedniemu nastawieniu fotografuj�cego dopiero teraz jest ona szczególnie widoczna. Monumentalnycykl Tomasza Sobieraja, wykonany na czarno-bia�ym materiale negatywowym, kontynuuje w�asne istnienie, jako formyartystycznej, ale i rozwija problemy podj�te w bardzo udanym cyklu Kolosalna morda miasta, wpisuje si� równie�w histori� antropologii obrazu i „prawdy bycia”, jak s�ynne ze swej fantastycznej wizji Carcieri Giovanniego BattistyPiranesiego czy preromantyczne malarstwo Francuza Huberta Roberta. Grafiki Piranesiego i prace Roberta s�optymistyczne, ale tak�e heroiczne w swym przes�aniu, natomiast zdj�cia Sobieraja s� najcz��ciej przygn�biaj�cei werystyczne w swej interpretacji; dla niektórych, g�ównie reprezentuj�cych w�adz� w �odzi, b�d� przejaskrawionei skrajnie subiektywnie.

W moim przekonaniu cykl Za bramami Ziemi Obiecanej, porównywalny pod wzgl�dem artystycznymi estetycznym z pracami Bogdana Dziworskiego z lat 60., nie ma sobie równych w znanych mi fotografiach na temat�odzi z ostatnich 30 lat. Oczywi�cie trzeba za�o�y�, �e kto� inny wychodz�c z zupe�nie odmiennej postawy twórczej

107

wykona „co�” zaskakuj�cego, co nie musi pasowa� chocia�by do problemu dokumentalno�ci, a b�dzie np. widzeniemparakonceptualnym czy przewrotn� inscenizacj�, jak zaskakuj�ce inwencj�, w tym ukazaniem widma �mierci, wykonanena pocz�tku XXI wieku kamer� otworkow� prace Artura Chrzanowskiego. Nawiasem mówi�c, nale�� one do najbardziejudanych, jakie powsta�y w tej technice w Polsce.

Przed czy po Apokalipsie…?

Akurat to pytanie w tym konkretnym cyklu nie ma wi�kszego znaczenia, poniewa� Apokalips� dla mieszkaców �odziby�a przede wszystkim II wojna �wiatowa, która unicestwi�a tysi�ce istnie ludzkich i dokona�a zasadniczych zmianw strukturze spo�ecznej. Bardziej zasadna jest spekulacja, kto zada� ten degraduj�cy cios, trwaj�cy ju� latami i niszcz�cy�ywotn� tkank� �odzi? Historia, komunistyczna w�adza, a mo�e obecni w�odarze po roku 1989? A mo�e „�lepy los” –wa�ny czynnik ka�dej tragedii, doceniany w staro�ytno�ci, zapomniany w czasach nowoczesnych. Z pewno�ci� doupadku wielu fragmentów dziewi�tnastowiecznej struktury �odzi doprowadzili tak�e sami mieszkacy, po którychzosta�a niesamowicie zdewastowana przestrze �yciowa, przypominaj�ca skutki wojny czy nieokre�lony kataklizm.Takie s� – w niemal surrealistycznym klimacie – zdj�cia przedstawiaj�ce sprz�ty domowe czy elewacje budynkówz napisami sympatyków Widzewa, skierowanymi w swym przes�aniu przeciw kibicom �KS-u. Ale �ód� nie ró�ni si�w tym aspekcie od Warszawy czy Krakowa a nawet mniejszych miast.

Styl dokumentu

Wa�ne jest okre�lenie stylu, w jakim pracuje Tomasz Sobieraj, który w swym zbiorze do�wiadcze artystycznych posiadajeszcze ciekawe dokonania prozatorskie i w zakresie poezji, co tak�e ma znaczenie dla jego fotografii. Ta, któr� staram si�zrozumie� w jej bycie autentycznego istnienia, zdecydowanie bli�sza jest prozie, cho� czasami pojawiaj� si� kompozycje,które mo�e intuicyjnie odbieram jako form� mówi�c� j�zykiem poezji, bliskim haiku, operuj�cym detalem, gdzie czasamiwidoczna jest ro�linno�� lub drobny sztafa�; prace Sobieraja niekiedy przypominaj� te� tradycj� abstrakcji malarskiej.A mo�e to tylko moja iluzja w patrzeniu na te zdj�cia powoduje podzia� na gatunki artystyczne?

Trudno jednoznacznie odpowiedzie�, jaki styl dokumentu ogl�damy? Daleko w tle zna� jegodziewi�tnastowieczn� proweniencj�, przefiltrowan� poprzez odnowion� �wiadomo�� prac Andrzeja J. Lecha. Ale praceTomasza Sobieraja s� wykonywane aparatem o innej optyce, na odmiennych materia�ach �wiat�oczu�ych,i wykorzystuj� du�e zbli�enie „chwytanej” chwili, która w kadrowaniu, zatrzymaniu „decyduj�cego momentu”

108

przypomina te� o fotografii z lat 50. i 60., a odró�nia go od nostalgiczno-melacholijnego stylu Lecha, który pragnie by�,co jest niemo�liwe, zdecydowanie bli�ej fotografii z XIX wieku.

W koncepcji Tomasza Sobieraja dostrzegam tak�e polsk� odmian� „fotografii ulicznej”, w której pojawiaj� si�zwykle dzieci i starcy oraz kloszardzi, cz�sto wygl�daj�cy jak zdegradowane ludzkie fantomy. I to s� dominuj�ce postacitej przestrzeni miejskiej. Nawiasem mówi�c, jest to prawdziwa przestrze przedstawicieli tzw. „sztuki krytycznej”w Polsce, zupe�nie nieodkryta i niezrewitalizowna. I z pewno�ci� jej ukazanie jest rol� sztuki, która w ramach dzia�aedukacyjnych musi wej�� w �wiat ruin i tam rozpocz�� prac� z dzie�mi, ucz�c podstaw wra�liwo�ci.

W przypadku cyklu Za bramami Ziemi Obiecanej zwracaj� uwag� bardzo ciekawe portrety, które w przypadkudzieci nios� ze sob� nawet powiew optymizmu, czy cho�by mo�liwo�ci wyboru drogi �yciowej, a w przypadku ludzistarych poczucie nostalgii i wiecznego przemijania. Nie s� to �atwe zdj�cia do wykonania z powodu bliskiego planu,kiedy fotograf wchodzi w bezpo�redni kontakt z portretowanymi. Trzeba ich przekona� lub w jaki� sposób uzyska� ichzgod� na akt fotografowania.

Granice w obrazowaniu miasta. Wobec aran�acji

Ka�dy wybór jest specyficzn� form� aran�acji. Ale w zdj�ciach Tomasz Sobieraja widz� nie tylko „odpowiednie”, alei specyficzne kadrowanie, wyczekiwanie na konkretne sytuacje, w tym przechodz�ce osoby, oraz przyj�cieodpowiedniego widzenia z „�abiej perspektywy”, która dynamizuje rzeczywisto��. Wi�c nie jest to dla mnie formainscenizacji, tylko poszukiwanie „realno�ci ni�szego bytu” w rzeczywisto�ci zdegradowanej przez wiele czynników, como�e by� przedmiotem analiz socjologicznych czy ekonomicznych. Interesuje mnie oczywi�cie tak�e wizualna stronatych zdj��, która jest zaskakuj�ca i absurdalna poprzez kontrastowanie realnego �ycia z szyldami, co wykorzystywali ju�surreali�ci w latach 20. i 30., pi�knymi, cho� k�amliwymi reklamami czy z g�upimi i wulgarnymi napisamianty�ydowskimi. Obserwacja dokonana przez fotografa jest bardzo wszechstronna. Dotyczy przede wszystkim kilkukwarta�ów �odzi, a mimo to wydaje mi si�, �e Tomasz Sobieraj jako jeden z nielicznych przenikn�� do bardzo wielunieznanych przestrzeni miasta i w odró�nieniu od innych fotografów nada� swojej wypowiedzi okre�lon� form�, nadktór� zapanowa�, co ró�ni go od setek fotografów podejmuj�cych ten temat. Komórki, bruk, fragmenty niezbytefektownego budownictwa, gdzie mieszkali robotnicy, zdaj� si� by� zasadniczym podmiotem analizy. Tylko ro�linno��wydaje si� nie poddawa� tej wszechobecnej degradacji – jest w stanie symbiozy lub prowadzi walk�, w której mo�eokaza� si� zwyci�zc�.

109

Efekt wizualny i psychologiczny

Artysta pokaza� nam skrywany i nieznany stan �ródmie�cia �odzi oraz miejsc bezpo�rednio z nim s�siaduj�cych, cho�oczywi�cie tylko ich fragmenty, czasem zau�ki, które nie chc� znikn�� z kart historii, trwaj�c w swej beznadziejno�ci si��inercji. Gdybym mia� podsumowa� ten stan rzeczy okre�leniami bardziej dosadnymi, to u�y�bym takich, jak:„smutek/n�dza”, „zanikanie bez �ladu ludzkiej egzystencji”, „beznadziejna pustka �ycia”, które musz� trwa� w swymzatrzymanym czasie. Jestem przekonany, �e te „obrazy bez pami�ci” wygl�da�y bardzo podobnie kilkadziesi�t lat temu.Ale styl i koncepcja fotografa da�y im nowe historyczno-artystyczne istnienie i by� mo�e ocali�y z niepami�ci bytu.

Ogl�damy wi�c „obiekty banalne”, atrakcyjne dzi�ki swej anachroniczno�ci, wyrwaniu z realiów czasuhistorycznego. Ta enklawa �odzi nie napawa optymizmem, wr�cz przeciwnie. Dla tych miejsc nie ma ocalenia.

Moje obecne rozwa�ania nale�y traktowa� jako dalsz� cz�� tekstu Dwa cykle, które zmieni� fotografi� w �odzi?,zawartego w katalogu z wystawy pt. Tomasz Sobieraj. Theatrum prefunebris (Galeria FF, �ód� 2012).

Które zdj�cia z tego cyklu pozostan� w mojej pami�ci, a mam tak�e nadziej�, �e w �wiadomo�ci odbiorców?Tym razem mam w swej wyobra�ni prace optymistyczne, ilustruj�ce witalno�� i spontaniczn� rado�� dzieci,nieska�onych jeszcze tradycj� i okolic� „z�ego miasta” oraz fotografie pokazuj�ce podobny stan przyrody, która istniejesama dla siebie, albo tak nam si� tylko wydaje, gdy� wszystko mo�e mie� ukryty sens, niewidoczny dla nas.

110

BEFORE OR AFTER THE APOCALYPSE? Krzysztof Jurecki

In every historical period and in all social circumstances we ask questions and look for images that could demonstrate thereal state of things; and by real I mean here “objective” or rather “truthful”. We are especially interested in the storiesabout the place we live in, which in this case is �ód�, our chosen city, the Promised Land. How does Tomasz Sobierajphotograph �ód� and in what context does he place it? Certainly we shall not find such “truthful” photographs as his atthe competition organized by the municipal authorities under the title which sounds as pompous as it is funny - ThePower of �ód�. Soon enough we shall surely see which photographer produced a probing and “truthful” documentation of�ód� that shows what happened here after the political transformation of 1989. The term “truthfulness” in spite of itsmany shades of meaning, including religious and political ones, is quite significant as far as I am concerned. It is one ofthe key terms for the understanding of the problems of the city which in recent years to a large extent fell victim to socialand architectural degradation and as such became the subject matter of Tomasz Sobieraj’s art.

His photographs from the new series called Behind the Gates of the Promised Land, completed in 2012 andconsisting of over 140 photographs, seem especially interesting to me because the author once more investigated thevisual, but above all the spiritual structure of the city which is still standing in spite of its decline – which has perhapsbecome so evident by now precisely thanks to the attitude of this photographer. Tomasz Sobieraj’s monumental series,consisting of black-and-white photographs, exists in and for itself as a work of art but at the same time it is alsoa continuation of his study of the problems tackled earlier in a very successful series called The Colossal Mug of the City; itbecomes a part of the history of the anthropology of image and “the truth of being”, like the renowned Carcieri byGiovanni Battista Piranesi, famous for its fantastic vision, or the preromantic paintings of Hubert Robert, a Frenchman.Piranesi’s graphics and Robert’s works are optimistic but also heroic in their message, while Sobieraj’s photographs areusually depressing and veristic in their interpretation; for some people, especially for the representatives of cityauthorities, they will certainly be exaggerated and extremely subjective.

In my opinion the series Behind the Gates of the Promised Land - that might be compared artistically andaesthetically with the works by Bogdan Dziworski from the 1960s - has, as far as I can tell, no equal among thephotographs of �ód� taken during the last 30 years. Naturally we have to assume that somebody else with

111

a completely different artistic attitude could produce something surprising that would not have anything to do with, forexample, the problem of a documentary and could become, let us say, a quasi-conceptual vision or a perverse staging,like the astoundingly imaginative works by Artur Chrzanowski, produced at the beginning of the 21st century usinga pinhole camera and containing even the spectre of death. Indeed, they belong to the best works produced by means ofthis technique in Poland.

Before or after the Apocalypse…?

Actually this question is not too important for this particular series because as far as the inhabitants of �ód� areconcerned, their Apocalypse was most of all World War II which brought about the death of thousands of residents of thecity and fundamental changes in its social structure. A more reasonable question would be: who administered thisdegrading blow whose effects have been with us for years, and who destroyed the organic tissue of �ód�? History, thecommunist government or perhaps the representatives of the new political system, established after 1989? Or maybe itwas “blind fate”, an important element of tragedy, respected in ancient times and forgotten today? Undoubtedly thedeterioration of many parts of 19th century �ód� was also caused by some of its inhabitants themselves who terriblydemolished their own living space, bringing to mind the results of a war or some kind of natural disaster. It is enough tolook at the almost surrealistic pictures of household appliances or walls covered with slogans written by Widzew fansand directed against the fans of our second football club, �KS. In this respect, though, �ód� is no different from Warsawor Cracow, or even smaller cities.

Documentary style

It is important to determine the style adopted by Tomasz Sobieraj, not only a photographer, but also a successful writerand poet - which is of consequence for his photography, too. Those of his works that I am trying to grasp in theirauthenticity definitely come closer to prose although the author sometimes produces such compositions whichI perceive, perhaps intuitively, as works that speak the language of poetry, resemble haiku and are full of details,sometimes including floral motifs or minor figures of people or animals; moreover, Sobieraj’s works occasionally alsoremind us of the tradition of abstract painting. But maybe I am only labouring under a delusion when looking at thosephotographs I assign them to this or that artistic genre?

It is difficult to give an unambiguous answer to the question about the style of Sobieraj’s document. We can

112

certainly hear distant echoes of its 19th century provenance, filtered through the new awareness of photographic works byAndrzej J. Lech. But Sobieraj’s pictures are taken with a camera of different optical characteristics, using different light-sensitive materials and taking advantage of large close-ups of the “instant seized”, whose framing as well as the freezingof the “decisive moment” resembles also the photography of the 1950s and 1960s and differs from the nostalgic andmelancholy style of Lech who definitely wants to come closer to 19th century photography - which is impossible.

In Sobieraj’s art I can also detect a kind of Polish “street photography” which usually portrays children, oldpeople and tramps who often look like degraded human phantoms. These are the dominating figures in this city space. Infact, this is the reality depicted by the representatives of the so-called “critical art” in Poland, as yet undiscovered andunrevived. Presentation of this reality is surely the responsibility of art whose educational obligations must include theworld of ruins, working among them with children and teaching them the foundations of artistic sensitivity.

Among the photographs of Behind the Gates of the Promised Land our attention is drawn especially by extremelyinteresting portraits which even carry an air of optimism in the case of children, or at least the possibility they have ofchoosing their own way of life - though in the case of old people we rather feel nostalgia and eternal transitoriness. Suchpictures are not easy to take due to the fact that they demand close-ups, so the photographer comes in direct contact withthe people he portrays. He either must convince them to allow him to photograph them or make them consent in someother way.

Limits in the presentation of the city. The problem of staging.

Selecting an object to be photographed is always a specific form of staging but in Sobieraj’s pictures I see not only“proper” but specific framing - he is waiting for concrete situations, like people passing by, and adopts an appropriatevantage point, the worm’s eye view which gives reality a dynamic quality. Therefore for me it is not a kind of staging butrather the search for “the reality of lower forms of existence” in a world corrupted by a number of factors which may bethe subject of sociological or economical analyses. Of course, I am also interested in the visual aspect of these pictureswhich is surprising and absurd as it juxtaposes real life with shop-signs - a technique used even by the surrealists in the1920s and 30s - with beautiful but phony advertisements or with stupid and vulgar antisemitic slogans. Sobieraj’sobservations are extremely thorough. He has concentrated mostly on just several blocks but I nonetheless believe that heis one of the few artists who penetrated many unknown nooks and crannies of the city and contrary to otherphotographers gave his works a definite, specific form and managed to control it - which hundreds of his colleagues whoundertook this topic failed to do. Sheds, cobblestones, fragments of rather unattractive tenements in which workers used

113

to live - this is the basic subject of Sobieraj’s analysis. Only vegetation seems not to succumb to omnipresent deterioration- it remains in symbiosis with its surroundings or fights a battle with them which it eventually might win.

Visual and psychological effect

The artist showed us the concealed and unknown image of the centre of �ód� and its immediate neighbourhood,although, of course, he only pictured fragments, like those alleyways that refuse to disappear from the pages of historyand live on in their hopelessness by the force of inertia. If I were to sum up this state of things in somewhat blunter termsI would speak of “sadness/poverty”, of the “disappearance of human existence without a trace” or of “a hopelessemptiness of life” that must persist in its moment immobilized in time. I am sure that such “images without memory”looked very much alike even a few decades ago. But the style and the concept of the photographer provided them witha new historical and artistic existence, perhaps saving them from the oblivion of being.

Thus we are looking at “trivial objects”, attractive due to their anachronism, to their disconnection from thereality of historical time. This enclave of �ód� does not suggest any optimism; on the contrary, these places cannot besaved.

The above reflections should be treated as a continuation of my text called Two Series Which Will ChangePhotography in �ód�, published in the catalogue of the exhibition entitled Tomasz Sobieraj. Theatrum prefunebris (The FFGallery, �ód� 2012).

Which works from this series will remain in my memory - and, I hope, in the memory of the public? This timeI remember works that are optimistic, that illustrate the vitality and the spontaneous joy of children as yet untainted bythe tradition and ways of these neighbourhoods of our “evil city”, as well as those photographs that present vigorous andspontaneous Nature that exists but for itself - or perhaps we only think it does, because everything can have a hiddenmeaning, inaccessible to man.

114

Tomasz Marek Sobieraj, ur. 1 lipca 1964 r. w �odzi. Poeta, autor opowiada i powie�ci, krytyk literacki, eseista, fotograf,uprawia tak�e krytyk� spo�eczn� i polityczn�. Ukoczy� geografi� na Uniwersytecie �ódzkim (magisterium z hydrologiii klimatologii) oraz program GIS na Uniwersytecie w Lizbonie. Do roku 1999 uczy� geografii i pracowa� jako specjalistaw Urz�dzie Statystycznym. Publikowa� w pismach kulturalnych, m.in.: Exit, Format, Lamus, Odra, Krytyka Literacka,Migotania, Akant, Fraza, My�l Polska, Szafa, Ceg�a, Polis – Miasto pana Cogito.

Ksi��ki Cykle fotograficzneGra (poezja) Kolosalna morda miastaWojna Kwiatów (poezja) Po��dam tylko twojego cia�aDom Nadzoru (opowiadania, fotografie) KrzykiOgólna teoria jesieni (mikropowie��) Enklawa – cztery fotolirykiObiekty banalne (fotografie, monodram) Masy kompozycyjneKrawiec (poemat dygresyjny) Ulica Krokodyli

Obiekty banalne

Tomasz Marek Sobieraj born in �ód�, Poland, on 1st July 1964. Poet, short story writer, novelist, literary, social andpolitical critic, essayist, photographer. Sobieraj studied geography at �ód� University (MA in hydrology and climatology)and information systems at the University of Lisbon. Until 1999 he lectured geography and was a specialist in StatisticalOffice. His works have been published in cultural magazines, i.a.: Exit, Format, Lamus, Odra, Krytyka Literacka,Migotania, Akant, Fraza, My�l Polska, Szafa, Ceg�a, Polis – Miasto pana Cogito.

Books Photographic seriesThe Game (poetry) Colossal Mug of the CityThe War of the Flowers (poetry) I'm Only Lusting After Your BodyPanopticon (short stories, photographs) CriesGeneral Theory of Autumn (micronovel) Enclave – Four Photo-PoemsBanal Objects (photographs, monodrama) Compositional MassesTailor (ironical poem) Street of Crocodiles

Banal Objects

115

behind the gates of the promised land - za bramami ziemi obiecanej

Documents