bedriye reis - hindi stand a dini ilahi tartismalari ve imami rabbani

8/8/2019 Bedriye Reis - Hindi Stand A Dini Ilahi Tartismalari Ve Imami Rabbani

1/24

TASAVVUF: lm ve Akademik Ara t rma Dergisi, y l: 7 [2006], say : 16, ss. 211-234.

TASAVVUF: lm ve Akademik Ara t rma Dergisi, y l: 7 [2006], say : 16

XVI-XVII. YZYILLARDA HNDSTANDADN- LH TARTIMALARI VEMM-I RABBN

Bedriye RES

AbstractDebates about the Din-i Ilahi in XVI-XVII. Centuries in India and Imam-i Rabbani

Akbar Shah who has an important place in the history of India came into prominence by hisreforms and religious politics that he has followed. He established an eclectic religion whichwas namedD n-i Ilh . His activities were reacted while simultaneously found adherentsamong both scholars and ordinary people. The leading figure among who reacted againstthese activities was Imam Rabb n , founder of the Mujaddidyah branch of Naqshband yah.In this article, it will be given information aboutD n-i Ilh and the struggle of Imam Rabb n with this religion and Akbar Shahs practises will be treated.Keywords:Din-i Ilahi, Akbar Shah, Imam- Rabban, India.

Giri

Emev halifesi Velid b. Abdlmelik dneminde (86-96/704-714) gerekletirilenfetihlerleslm topra haline gelen Hindistanda IV. (X) asr n sonlar ndan iti-baren Gazneliler vas tas yla Mslman-Trk hkimiyeti balam t r. Blgeyetebliamac yla gelen Mslmanlar n abalar neticesindeslm, Hindistan hal-k taraf ndan tevecchle kar lanm , zellikle tarikatlar n yayg nl k kazanma-s yla, bu topraklarda yetien Ali Hucvr (.465/1072), itiye tarikat n n kuru-cusu Muinddin it (.633/1236),eyh Bahaedddin Zekeriya Multan

(.661/1262) veeyh Nizameddin Evliya (.725/1325) gibi mutasavv

flar eliyledaha geni kitlelere ulam t r.1 Babrah (.937/1530) taraf ndan 1526 tarihinde kurulan Babrller Dev-

leti, Babr ve Nasireddin Hmayun (.1556)dan sonra tahta geen Ekberahdneminde daha geni s n rlara ulam t r. Bir taraftan de Trk hnedan-

1 Abdlhamit Bir k, Hint Altk tas Dnce ve Tefsir Ekolleri, stanbul 2001, ss. 21-22.


2/24

Bedriye RE S


212

larca idare edilen Osmanl , Safev ve zbek devletleriyle iyi ilikiler kurmayaal an Ekberah; dier taraftan Hint alt k tas ndaki ok bal idareye son ve-rip, buralar tek bir devletin idaresi alt na almak iin gayret sarfetmitir. okdinli ve kltrl Hint toplumunda Mslman, Hindu, H ristiyan ve dier dinmensuplar aras ndaki kavga ve ekimelere son vermeyi gye edinmi,slm,Hinduizm, Zerdtlik ve H ristiyanl k n baz prensiplerini bir araya getirerekkurduu Din-ilh de bu gyenin bir neticesi olarak ortaya km t r.2

1. Ekberah n Hayat

Bbrl hkmdar

Ebul-Feth Cellddin Muhammed Ekberah 1542deSinddeki merkt kalesinde dodu. Babas Kuzey Hindistan pdih olan

Hmyun, annesiran as ll Hamde Banudur. Hmyun,ir ah kar s ndamalup oluprana ekildi. Bunun zerineirah, Timur oullar hkimiyetineson vererek Sur Afgan Devletini kurdu (1540).31555 y l nda Hmayun kaybet-tii topraklar geri almaya ura rken Ekber de ona yard m etti. Afgan nfzu-nun Pencap ve Agrada k r lmas ndan sonra babas taraf ndan Pencap valiliinetayin edildi. Babas n n lm zerine, henz ondrt ya ndayken, Delhide1556 y l nda Celleddin Ekberah ad yla tahta kt . Hkimiyet alan Kbil,Pencap, Delhi ve Agradan ibaret olan Ekberah hkmdarl n n ilk y llar n-dan itibaren yay lma siyseti takip ederek, lke topraklar n Dou ve Gney-

dou istikmetinde geniletti. 1595-1601 y llar aras nda komu devletleri dehkimiyet sahas na dhil eden Ekber, Hindistan tek bir merkez idre alt natoplamay baard . Vergi konulmas ve tahsili, idr tekilt sistemi ve ordu gibi temel konuda nemli yenilikler yapt . Yeterli bir eitim almayan Ekber, dahaok gzel sanatlara ve sava l a merakl yd . Saltanat s ras nda saray n Bat l gezgin ve din adamlar na am , bylece Hint dnyas d ndaki kltr ve me-deniyetlerden haberdr olabilmitir. Ekberah dnemi kltr ve sanat a s n-dan da Bbrllerin en parlak dnemi olmutur. nde gelen limleri saray naalarak tarih, edebiyat ve dier alanlarda byk eserler vermelerine imkn ha-z rlam t r. Bu dnemde Dstn- Emir Hamza, Ekbernme, yin-i Ekber,Bbrnme, Mahabharata, Ramayana, Timurnme, Dvn- Hf z, Bahristanve Tutnme gibi ok say da eser, telif ve tercme suretiyle Bbrllerin kltrhayat na kazand r lm t r. 1605te vefat eden Ekberin mezar Agrada

2 Bir k, age, ss. 39-40.3 Enver Konuku, Ekberah,D A, c. X, s. 542; Hikmet Bayur,Hindistan Tarihi , Ankara 1987,

c. II, s. 53.


3/24

XVI-XVII. Yzy llarda Hindistanda Din-i lh Tart malar ve mm- Rabbn


213

Behitbd (bugnk Sikender) ad verilen bahenin ortas ndad r.4

2. Din Siyseti

Ekberaha tesir eden kiilerin ba nda Hint topraklar n n sosyo-kltrel yap -s n n uygun bir zemin oluturduu Mehdev hareketlerin liderieyh Mbarekb. H d r en-Nagor 5 ile iki olu Feyz ve Ebul-Fazl el-Allm 6gelmektedir. Mis-tik bir ruha sahip oluunda Selim itnin rol vard r. 1579a kadar Muineddinetnin Acmirdeki kabrini hemen her sene ziyaret etmitir.7 Bedeyun deonun geceler boyuY H ve Y Hd eklinde zikirle megul olduunu ifade

etmektedir.8

Hocas

Mir Abdllatif eitli din ve mezheplerle

rklar aras

ndakar l kl msamahaya dayanan dostluk ve bar iinde yaama fikrini ifdeeden sulh- kll benimsemesinde, Ebul-Fazl daslm ile Hinduizmi uzla-t rma dncesinde etkili olmutur.9 Bu noktada Ebul-Fazl n Genliimdenberi zihnim hep meguld ve ruhumun Mo olistan bilgelerine veya Lbnan mnzevle-rine ekildiini hissediyor; Tibet lmlar veya Portekizli papazlarla konumay istiyor-dum. Pars rahipler ve Zendavesta bilgeleriyle ise zevkle otururdum.eklindeki ifa-deleri olduka dikkat ekicidir.10Ekberah n en ok ses getiren faliyetisl-miyet, H ristiyanl k, Zerdtlik, Hinduizm, Budizm gibi eitli din ve inansistemlerini birletirerek Din-ilh ad yla yeni bir din kurmas olmutur.11Ko-nunun ayr nt lar na girmeden nce Ekberin din siyaseti maddeler halinde

yle verilebilir:1.

Hereyden nce bir hkmdar olarak kendini hocalar n egemenliin-den kurtarmak ve Hindistandaslm dininin babuu olmak.

2.

Mslman ve Hindu dinleri aras nda benzerlik ve yak nl klar aramakve bunlar aradaki uurumun ortadan kalkmas iin kullanmak

3.

Hem Mslman hem de Hindular n gidebilecekleri bir trl din yolbulup, o yolun nderi olmak

4 Konuku, Ekberah, c. X, s. 543.5 Bir k, age, ss. 25-26.6 Baldicka gre Ebul-Fazl Ekberaha sufilii reten hocas d r. rkiyyenin tesirinde kalan

Ebul-Fazl n grleri a kaslm n ana izgisinden ayr l yordu. Julian. Baldick,Mistik s-lm, ev.: Y.Said Mftolu,stanbul 2002, s.181. Ebul-Fazl hakk nda bk. Saiyid. Athar AbbasRizvi,Religious and Intellectual History of the Muslims in Akbars Reign , India 1975, ss. 492-498.

7 Ahmed Aziz,Hindistanda slm Kltr al malar , stanbul 1995, s. 235.8 Rizvi,age, s. 110.9 Makhan Lal Roy Choudhury,The Din-i Ilahi or The Religion of Akbar, India, 1997, ss. 32-33;

Ahmed,age, s. 238.10 Ahmed,age, s. 238.11 M. Abdulhak Ensar,eriat ve Tasavvuf , ev.: Yusuf Yazar, Ankara 1991, s. 39; Konuku,agm,

c. X, s. 543; Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, stanbul 1999, s. 45.


4/24

Bedriye RE S


214

4.

Her bak mdan eit hale getirilmi olan Mslman ve Hindulara daya-n ma iinde olmalar gerektiini anlatmak.

5.

Din temellere dayanan kanunlar yerine herkes taraf ndan uyulmas gereken ve dini esaslardan ayr lan lik kanunlar yap p, halk aras ndakurmak istedii eitlii kuvvetlendirmek.

6.

Btn halk n birlikte kutlayaca bayramlar yapmak ve eitli takvim-leri birletirmek.12

Ekberin din siysetinin nas l bir atmosfer iinde gelitiini anlamak iin odnemde ortaya kan mehdlik hareketlerine bir gz atmak gerekir. Mehdlikleilgili baz uydurma hadislerden yola karak shib-i zaman olduu iddias ylaortaya at lan pek ok sahtekr, etraf na kendilerine s k s k ya bal , emirlerinihereyin stnde tutan bir sr kalabal k toplam , hatta ordudaki baz komu-tanlar ve erleri etki alt na alarak sultanlara bakald racak bir gce ulam lar-d r. Bu mehdler kar s nda ulemn n ou sultanlar n yan nda yer alm , onla-r n nfzunun korunmas na yard mc olmu, gerektiinde mehdlerin kfirli-ini iln ederek, bask alt na al nmalar nda veya ldrlmelerinde nemli roloynam lard r.13Mehdlik cereyn na kat lanlar aras nda bulunaneyh Mba-rek daha sonralar Ekberin ulemn n nfzunu k r p, Hindistandaslm dini-nin ba olma abalar esnas nda olu eyh Ebul-Fadl Allm ile birlikte enbyk yard mc s olacak ve Ekberin din nder olmas gerektiine dir deliller

ileri srerek, onu bir tr mehd gibi gsterecektir. Ekberah mehdlik cerey-n n , halk aras nda meydana getirdii etkiden yararlanmak ve ulemn n gc-n zay flatmak iin kendi lehinde kullanmak istemitir.14Onun fikirleri bir l-de on alt nc yzy l n ba nda mehdliini iln eden Caunpurlu Muham-medin bin y lc (mehdnin hir zamanda bin y l hkmedecei inanc ) hareke-ti Mehdeviye retisinin15 etkisi alt nda kalm t r. Ekber btn dnyaya ege-men olacak bir alt n a ve huzurun tekrar salanaca fikri gibi tipik bin y lc dncelere sahipti.16

Ekberah Mslman-Hindu eitliinin kurulmas iin baz giriimlerdebulunmutur. eitli vesilelerle Hintli aziz ve keilerle grmesi, Hintli birk zla evlenmesi, Hintli hac lardan al nan baz vergileri ve 1564te btn lkedecizyeyi kald rmas , hi kimsenin din inanlar yznden bask ya uramama-

12 Bayur,Hindistan Tarihi , ss. 75-76.13 Bayur,age, s. 76. Mehd Seyyid Muhammed, Abdullah Niyazi, Al ve Meyan Mustafa bu

mehdler aras nda nde gelenlerdir. bk.Cebeciolu,age, ss. 43-44.14 Bayur,age, s. 77. bk. Ahmed,age, ss. 236-237.15 Mehdev f rkas hakk nda bk.mm- Rabbn,Mektbt, ev.: Komisyon, c. III, ss. 675-676.16 Annemarie Schimmel, slm n Mistik Boyutlar , ev.:Ergun Kocab y k, stanbul 2001, s. 349.


5/24



215

s eklinde ifade edilebilecek olansulh- kll siyseti bu giriimlerden baz lar -d r.17H ristiyan misyonerler de onun bu siysetinden yararlanmaya al m -lard r, 1579da Hint denizlerindeki Portekiz smrgelerinin genel merkezi olanGoaya bir mektup yazarak, iki rahibinncil ve H ristiyanl anlatan baz kitap-larla gnderilmesini istemesi zerine Cizvit misyonerleri onun arac l yla b-tn Hindistan H ristiyanlat rma midine kap larak bu isteini yerine getir-milerdir.18As l itibariyle Ekberah n Mslmanlarla Hindular yak nlat rmaabalar siys gyelere matuftur. O devleti daha geni temellere dayand rmay ,hem btn Hindular n sevgisini kazanmay hem de zellikle askerlie yatk nolan Racputlar n desteini almay hedefliyordu.19Dier yandan Ekberah siy-s amalar n yan nda birtak m dini amalar da gzetmitir. Din ve felsef tar-t malara dkn olan Ekber, bu tart malar esnas nda gerek din var m d r,varsa hangisidir, iki dnyada mutlulua ulamak nas l mmkn olur? gibisorulara cevap aram t r. u sz onun bu aray lar n n bir iaretidir:

Eerki bunca lkeleri ald m. Cihangirlik aralar el alt nda haz r bulunuyor, ancak gerekbyklk Allah n r zas n kazanmakt r. Din ve mezhep kar tl klar ndan yrek rahat etmi-yor. Kederli yreim grnten ileri gitmeyenan,evket ve cihangirlikle sevinmez. Meerki ermi biri yard ma yetisin ve yreimi kederinden kurtars n.

Ekberah, sfler ve zellikle itiye eyhleriyle uzun uzun grm,Kuran, Hadis, Kelm konular nda tart malar yapm t r.20Din tart malar iin

de bakent Fetihpur Sikride 1575te bir ibadethane yapt

rm

, burada saraymensuplar n , Mslman lim, edip ve mutasavv flarla Mecus, Hindu, Budistve Hristiyan bilginleri bir araya getirerek din konularda mnzaralar yapt r-maya balam t r.21

Bu toplant lardaslm n bedev bir millete geldii ve yksek bir milleteuygun olmad gr hkim olmu, Peygamberlik, vahiy, har, cennet, ce-hennem vb mefhumlar alay konusu olmaya balam t . Vahiy akla ayk r veKuran n Allah kelm olmas pheli grlyor, Hz. Peygamberin mirac

17 Bayur,age, ss. 78-80.18 Ayn eser, ss. 112-113. Ekberah dneminde Cizvitlerin misyonerlik faaliyetleri hakk nda

geni bilgi iin bk. Abdlhamit Bir k,Oryantalist Misyonerler ve Kurn ,stanbul 2004, ss. 25-44.

19 Bayur,age, s. 99; bk. Evrengzib Alemgir ve Din-i Siysas zerinde Birnceleme,Belleten,1945, c. IX, say : 33.

20 Bayur,age, ss. 100-101.21 Konuku, Ekberah, c. X, s. 543. Dokuz kad nla evlilik, ilk halifenin tayini, Fedek mese-

lesi ve S ffin Sava bdet-hanede tart lan konulardan baz lar d r. Geni bilgi iin bk.Choudhury,age, ss. 43-58; Rizvi,age, ss. 104-140.


6/24

Bedriye RE S


216

inkr ediliyordu.22 Bu toplant larda Ekberah n esas gyesi bilgilenmek ol-makla birlikte iki gyesi daha vard : a) Baz mehur limlerin menfaatleri do-rultusunda nas l hilelere bavurduklar n meydana karmak. b) Drt snn mezhep aras ndaki ayk r l klar a a kararak bu mezheplerden olan limleribirbirine drmek ve bylece nfzlar n ortadan kald rmak.23Buna bir rnekolarak Mevln Mahdumul-mlk diye tan nan Sultanpurlu Abdullah Ansar verilebilir. Bu zteriati kendi iine geldii gibi kullanmakla sulanarak (zektvermemek iin her sene servetini kar s na ait gibi gsterip daha sonra y l bit-meden yine kendi zerine geri almas gibi) sahtekrl yzne vurulanlardanbiriydi.24Bedeyunye25gre Ekberah n bu toplant lar yapmaktaki tek amac din konularda ayd nlanmakt . Din meselelerdeki kar kl n ve kt gidiat nsorumlusu ise veziri Ebul- Fazl Allm ile babas eyh Mbarek idi. Ebul-FazlAllmnin bu toplant larla ilgili bir deerlendirmesiyledir:

Sret ve mn yani madd ve manev bilgi arkas ndan koanlar yeryzndeki btn hizipmensuplar ve halktan bu gibi hakikatleri renmek isteyenler gelsinler ve bu yoldaki btntecrbe ve bilgilerini getirsinler. Orada bilgi ve ilerin ayar tayin edildi. demiyetin cevheriparlad . Gerek zerine kurulmuolanlar makbul oldu ve sadece yald zlanm olanlar n foya-s meydana kt .26

1575-76 y llar aras nda gerekleen ilk devresinden sonra Ekberah nbaka megliyetleri sebebiyle kesintiye urayan ibdethane toplant lar , 1578y l nda tekrar balam t r. Sadece Mslman ulem aras nda, zellikle Cumageceleri sabahlara kadar devam etmi ve pek ok mesele enine boyuna konu-ulmutur.27Mirc, vahiy, ilhm, mucizeler, melekler ve dier tabiat st var-l klar, nesh, taklit, lm sonras hayat, sem ve tevhid tart lan konulardanbaz lar d r.28 Fakat iki y l ncesine gre tart malar daha da sertlemi, farkl mezheplere mensup limlerin birbirini delilik ve kfrle itham etmelerine ka-dar varacak, hatta mezhep at mas n da a p temel itikd konularda bile ayr -l krkleyecek boyutlara ulam t r. Ekberah, Hindu bilginlerle baka din-lerin bilginlerini de toplant lara a rm , onlar n slm aleyhine konumalar n

22 Hayrettin Karaman, mm- Rabn ve slm Tasavvufu, stanbul 1987, s. 47.23 Bayur,Hindistan Tarihi , s. 101.24 Choudhury,age, s. 46; Rizvi,age, s. 119.25 Abdlkadir el-Badaun Hindistan n deerli bir din bilgini olup Ekberah n imamlar ndan

biridir. Onun btn yeniliklerine muhlif ve dar grl olarak tan n r. Mntehabt-tevrih adl Hindistan tarihiyle ilgili ciltlik Farsa bir eseri vard r. Bayur,age, ss. 559-560.

26 Bayur,age, ss. 101-103.27 i ve Snn limler aras ndaki tart malarla ilgili bir rnek iin bk. Choudhury,age, ss. 129-

137.28 Rizvi,age, ss. 116-117.


7/24



217

da mdahale etmeden dinlemitir.29Ulem aras ndaki ekimeler,er mesele-lerde bir trl ittifka ulaamamalar ve baz limlerin tav rlar ah zerindeolumsuz bir tesir b rakm ve onu eski yeni btn limlerin kusurlu ve ehliyet-siz olduklar fikrine sevk etmitir. Onu olumsuz ynde etkileyenlerden birisiTcl- rifn denileneyh Zekeriyyad r. O, insan- kmil szyle kastedileninzaman n halifesi olduunu, padiha mutlak itatin dinin emirlerinden oldu-unu iddi etmi ve ona k ble-i murdt ad n vermitir. Bu iddilar n delillendirmek iin de uydurma hadisler ortaya atm t r.30Abdlkerim Cilninnsan- Kmil retisinden byk lde etkilenen Taceddin Ayodhan ilekurmu olduu yak nl k, Ekberin sz konusu retiyi kendisine uyarlamas nasebep olmu, herkesten olmasa bile kendi inanc na mensup takipilerindenhuzurunda secdeye kapanmalar n istemitir.31Dier din mensuplar n n Ekberzerindeki etkilerine bak ld nda H ristiyan keilerle grmeleri neticesindeEbul-Fazla,ncili Farsaya tercme ettirdii ve olu Murada ders verdirdi-i, Hindular n tesiriyle inek kesilmesini ve etinin yenmesini yasaklad , aln naHindular gibi iaret (kaka) koyduu, Hindu kutsal kua n balad (znnar), sarayda baz Hindu yinleri yapt rd ,dipval kenliine kat ld - , Mecuslerin tesiriyle de devaml yanan bir atein bulundurulmas iiyleEbul-Fazl grevlendirdii grlmektedir.32 ah 1579da gelen Cizvit misyo-nerlerini ok iyi kar lam ve uzun bir sre onlar saray nda misafir etmitir.

slm limleri, yapt

klar

fikir ve mezhep tart

malar

ve baz

lar

n

n ahlka ay-k r tutumlar sebebiyle halk n gznden derken, bu misyonerlerin ahlk deerlere bal l klar onlara bir stnlk salam ve H ristiyanl k propagan-das na yol am t r. Ancak misyonerlerinslam aleyhine baz szleri ulemy ok k zd rm , hatta iki taraf aras ndaki kavga yle bir noktaya ulam t r kibirbirlerine hangi dinin hak olduunu ispatlamak iin atee at lmay bile teklifetmilerdir.33Ekberah papazlarla s k s k gizli birekilde geceler boyu devameden grmeler yapm , papazlar asker seferlerde ve av seferlerinde ona elikederek propagandalar n srdrmlerdir. H ristiyanl renmeye heves et-mise de merak daha ileriye gitmemi, bu dinin inan esaslar n kabul etmeyeyanamam t r. Cizvitlerle yap lan grmelerde Teslis, Hz.sa, Hz.sn nlm, Hz. Muhammed, Kuran- Kerm, lm, yeniden dirilme ve yarg gn

29 Bayur,age, ss. 104-105.30 Bayur,age, ss. 104-107; Choudhury,age, s. 150.31 Ahmed,age, s. 239; Choudhury,age, ss. 150-152.32 Ahmed,age, s. 240,248; Bayur,age, ss. 104-107.33 Bayur,age, ss. 104-107; Bir k, Oryantalist Misyonerler ve Kurn , s. 41.


8/24

Bedriye RE S


218

vb. konular tart lm t r.34Onun renme merak ndan umutlanan misyonerler,daha sonra din tart malar s ras nda srekli haha ve alkoln etkisi alt ndaolduunu grerek hayal k r kl na uram ve onun bir dzenbaz olduunahkmetmilerdir.35nk Ekber toplant larda anla lmaz ve tutars z birekil-de davranmakta bazen Cizvitlerden yana bir tutum sergilerken bazen de ule-my savunmaktayd .36Misyoner heyetinin bakan taraf ndan Goadaki Cizvit-lerin reisine 1582de gnderilen bir mektuptaki baz ifadeler Ekberin onlarzerinde b rakt izlenimi gstermesi a s ndan dikkat ekicidir:

... Ben gerekten onu anlayam yorum. nk bize ok teklifsizlik ve itenlik gsteriyor veinanca aiteyler hakk nda incelemelerden geri durmuyor. Bunu btn k dikkatle yapt .Ancak br yandan baka eylere s k ld anla l yor. Bir gn bana gerein ne olduununas l tayin edeceini bilmediindena rm bir durumda bulunduunu itiraf etti.

Ayr ca misyonerler onun bir Mslman olmad n ve btn inanlarapheyle bakt n dnmektedirler. Onlara gre Ekber inceledii inan bi-imlerinin hepsinde akla ve mant a uymayan bir taraf bulmaktad r. Halk ara-s nda onunla ilgili eitli dedikodular dolamakta, kimi Mslman, kimi H ris-tiyan, kimi puta tapan olduunu sylemektedir. Bir k sm da halk n sevgisinive desteini kazanmak iin her dine uyan bir Mslman olduunu iddia et-mektedir. El-Bedeyunye gre Ekberah, her dinde zahit, mnzevi, ilhmamazhar ve keramet sahibi kimselerin bulunabilecei, hakikatin bir olduu, do-

lay

s

yla da onun tek bir inan ve dinin inhisr

nda olamayaca

kanaatindedir.O korkutma ve zorla Hindular Mslman yapmak yerine btn tebaan n sevgive bal l n kazanarak, onlardan devlet ve ordu ilerinde yararlanmay tercihetmitir. u ifadesi bu hususa iaret etmektedir:

... Biz zor ve korku ile birok Hinduyu babalar m z n dinine soktuk... anla ld ki kan t olmadan ad m at lamaz ve ancak akl n beendii inan fayda verir. Yoksa sultan n korkusuile kelime-iehdet getirmek, snnet olmak ve secdeye yatmak Allah yolunda gitmek deil-dir. Bayur, Ekberah n eitli dinler aras nda bir sentez yapma dncesinde olduunu veonun Adam odur ki arat rma yolunda insaf kendine k lavuz yapar. Her gruhtan (din ve-ya mezhep mensuplar anlam nda) akl n kabul edecei eyleri al r. Bylelikle belki anahtar kaybolmu olan kilit a labilir

sznn sz konusu gyesinin bir delili olduunu belirtmektedir.37 Hindis-tandaki Mslman ayd nlar aras nda Ekberah n din abalar n n temel hede-

34 Avril Ann Powel,Muslims and Missionaries in Pre-Mutiniy ndia, London 1993, s. 17;

Choudhury,age, ss. 105-108, 114-115; Rizvi,age, ss. 131-137.35 Bayur,age, ss. 104-107, 113; Bald ck,age, s. 180.36 Powel,age, s. 17.37 Bayur,age, ss. 105-108.


9/24



219

finin Hindular n gnln kazanarak onlar slma yaklat rmak olduu ek-linde bir kanatin mevcudiyeti de dikkate deerdir.38

1579 y l nda Ekberah 12 Rebilevvel gn dzenlenen mevlid mersimidolay s yla Fetihpur Sikri Ulucamiinde minbere karak Feyzi en-Nagori tara-f ndan kaleme al nan ve kendisinin ilh mertebeye yceltildiini ifde edenmanzm bir hutbe okumutur.39 ah din ve dnya ilerinin liderliine sahipolmay , mctehid-i zaman olarak kabul edilmeyi arzu etmi ve onun bu isteiuleman n sunduu bir fetva ile tahakkuk etmitir. Fetvan n zetiyledir:

... Bundan sonra a klar z kiehinh- slm, emrl-mminn, z llllhi fil-arz, Ebul-FethCellddin Muhammed Ekber, Padiah- Gazi en dil, en hakm, en Allahtan en korkan pa-diaht r. Dolay s yla ileride mctehidlerin zerinde birbirine uymayan dnceler besledikle-ri bir din sorun ortaya kar ve eer padiah milletin menfaati ve siyasal gereklilikler bak -m ndan bu dncelerden birini seer ve bu yolda bir buyrultu kar rsa biz bu buyrultununbizleri ve btn milleti balad n kabul ediyoruz.unu da biliyoruz ki eer padih yeni birbuyrultu karmay gerekli bulursa biz ve millet iin ona uymak bortur. Yeter ki buyrultuyaln z Kuran n bir yetine uygun olmakla kalmas n, ayn zamanda millet iin de gerektenfaydal olsun. Bundan baka unu da biliyoruz ki pdiah n byle bir buyrultusuna kar koymak yaln z ebed hsran dourmaz, bu dnyada da mal ve dnyev faydalar n kayb n gerektirir.40

1582de Ekber btn eyalet valilerinin nnde Din-ilhyi kurduunuresmen iln etti.41 Ayn y l ona kar bir fetva kar ld n ve bunun zerinepirlerin ve hocalar n ellerinden topraklar n n al nd n gryoruz. Kerametgstermek, vecde gelmek gibi iddialarda bulunan birokeyh ve dervi dorusyleyip sylemediklerini tespit etmek iin bir tr s nava tbi tutulmutur.42

Acaba Ekberin din meselelerdeki abalar halk taraf ndan nas l anla l-m t ? Ebul-Fazl onun hakk nda ortaya at lan sylentileri aktarm ve bunlar yalanlam t r. Ona gre baz lar Ekberah n Allahl k iddias nda bulunduu-nu sylemilerdir ki bunun sebebi onun etraf nda bulunan birtak m kimselerinEkber iin muzhir-i Hak demeleridir. Yeni kanunlar yapmas ve nceki devir-lerde yaam olan limlerin szlerindeki tezatlar meydana karmas ndanhareketle baz lar da onun peygamberlik iddias nda bulunduunu sylemiler-dir.Bir baka kesim dier dinlere mensup limlerle grp hakkati bulmayaal mas ve herkesi eit grmesi sebebiyle onuslm aleyhinde gstermitir.Bir grup da snn veileri tart t rmas ve ounluklai olanranl lara tevec-

38 Bayur,age, s. 118.39 Konuku, Ekberah, c. X, s. 543.40 Bayur,age, ss. 110-111; Choudhury,age, ss. 59-60; Rizvi,age, ss. 146-147; Ahmed,age, s. 240.41 Konuku,agm, c. X, s. 543.42 Bayur,age, s. 115.


10/24

Bedriye RE S


220

ch gstermesinden yola karak onuni olduunu syledi.Baz lar Hindu hakmlerle grt ve lkesinin yarar iin onlarla iyi

geinip yksek mevkilere getirdii iin onun Brahma dininden olduunu iddiaetti. K sacas hakk nda dedikodular kmas nedene dayan yordu: a) eitlidinlere mensup limlerin saraya davet edilmesi ve her dinin iyi taraflar n n ho kar lanmas . b) Sulhul-kl yani herkesi iine alan sulh esas n n kabul edilmesi.c) Kt niyetli kimselerin iftir ve sahtekrl klar .43Schimmel onun giriimleri-nin ok dinli byk bir lke olan Hindistan n sorunlar na tam bir zm geti-remediini, aksine btn halk kesimlerinde byk bir direni uyand rd n ifade etmektedir.44Ona gre Ekberah n slm ile Hinduizmi birletirme aba-lar na kar en byk tepki Nakibendlerden gelmi ve bu tarikat Hindis-tandaki din ve siyas gelimelerde nemli bir rol oynam t r.45

Ekberin gerekletirdii faaliyetlerde daha ok kendi otoritesini salamla-t rma ve toplum zerinde etkin bir rol oynayan hoca ve limleri saf d etmeamac n gttn sylemek yanl olmayacakt r. Esasen bir hkmdar olarakkendi gcnn stnde bir gce msaade etmemesi tabi olmakla birlikte, zel-likle o dnemde son derece yayg n olan mehd inanc n kullanmas ve siys gayelerle Hindu ve Mslmanlar yak nlat rmak iin gayret sarf etmesi buuurda dini istismar ettiini ortaya koymakta, bir yandan eitli dinler aras n-daki ortak noktalar bularak toplumda birlik ve beraberlii salamaya al r-

ken, dier yandan farkl

mezheplere mensup Mslman limlerin ciddi at

-malara neden olan fikr tart malar na engel olmamas , aksine bunlar teviketmesi samimiyeti hususundaphe uyand rmaktad r.

3. Din Devrimler

Ekberah n din hayatla ilgili yapmak istedii deiiklikleryle zetlenebilir:1.

Btn Hindistan halk n n din nderliine kalk mas : Baz bilginlerinEkberinslm mezhepleri ile Hindu dini aras ndaki kar tl klar orta-dan kald racak olan sahib-i zaman olduunu iln etmeleri ve mehdnino s ralarda grneceine dir bir yaz n n ortaya kmas , onun yksekbir dereceye sahip, hatta peygamber olduunu iddia etmesine yol a-m t r.46Ebul-Fazla gre imm- vakittir. O hangi yolu, hangi mezhe-bi seerse, dier insanlar ona tbi olmal d rlar ki, Allah r zas n kaza-

43 Bayur,age, s. 117.44 Schimmel,age, s. 350.45 Ayn eser, ss. 353-357.46 Bayur,age, s. 128.


11/24



221

nabilsinler.47 Dier taraftan baz Brahmanlar da Ekberin Rama veKrina gibi byk Hindu mabudu Vinunun avatar olduunu syle-yerek, onu Hindular n mabudu konumuna getirmilerdir. Ona bal l - n drt mertebesi olarak mal, can, namus ve dinin feda edilmesiningsterilmesi ve buna kar l k hikmet,ecaat, iffet ve adletin elde edi-leceinin iln edilmesi Ekberin din nderlie kalk mas nda etkiliolan faktrlerdir. Bayur onun gerekletirdii devrimlere bal l n butr fedakrl klar gerektirdiini ileri srmekte ve o devrin geleneinebyle bir bal l n ayk r olmad n ifade etmektedir. Ona gre Ekberah n o zaman n Avrupa krallar ve engizisyoncu papazlar ile kar -lat r ld nda nfzunu kullanma tarz son derece insan idi.48

2.

Dinleri yak nlat rma abas : Ekberahslm ve Hindu dinleri aras n-daki ortak noktalar bulmaya al m t r. Bunlar n ba nda ise gne gelmektedir. Ekberin gnei ycelten szleri ve sabah, le, akam,gnei tazim iin yapt baz hareketler, onun gnee tapt yolundabirtak m sylentilere sebep olmu, o da buna kar l k Kurandakiemssresini ileri srmtr. ems sresinin ilk on ayetinde ve Hindu kut-sal kitab olan Rig-Vedada vakte iaret edildiini, bu bak mdan ikidinin bu noktada bulutuklar n dnmtr. Din-ilhye gregnde drt kere gnee ibdet ve her gn bin defa gnein ad n an-

mak gerekliydi. Ekber leden sonra belli bir vakitte gnein alalma-s na hrmeten eer at zerindeyse at ndan iner, uykudaysa uyan rd .Onun gnee ihtiram gstermesinde Shreverdiye tarikat ndaki nyok edici parlakl zerindeki vurgu (rak), Mevlnn n Dvn- ems-i Tebriz sinde devaml birekilde gne tasvirini kullanmas , Al-lah n Cellisminin, ki ona gre gne bu ismin sembolyd, sflercezikredilmesi gibi baz tasavvuf elerin etkili olduu ileri srlm-tr. Ayr ca o tenash inanc n benimsemive inan labilir olduunu ka-bul etmitir.49Onun Tanr konusundaki baz szleri de kayda deerdir:Herkes kendi dnce ve anlay na gre mahiyeti bilinmez Tanr ya bir adtakm ; ancak nian olmayan n ad nerede?, Yarat lm n yarat c s ile ylebir bal l var ki takrire s maz. 50

3.

Mterek bayramlar: Tahta kmas yla balayan, takvim-i ilh ad ndabir gne takvimi kartt rm , tahta kmas , nevruz ve mihrican gibi

47 Ayn eser, s. 112.48 Bayur,age, ss. 128-129.49 Ahmed,age, ss. 250-251; Bayur,age, ss. 129-130.50 Bayur,age, ss. 129-130; Karaman, mm- Rabbn ve slm Tasavvufu , s. 50.


12/24

Bedriye RE S


222

genel bayramlar bu takvime gre tespit edilirdi. Sz konusu bayramla-ra din bayramlardan daha ok nem verilir veenliklerle kutlan rd .ahenliklerle eitli dinlerden olan halk n bir araya gelip tan mas n amal yordu.51

4.

Mterek kanunlar: Hangi dinden olursa olsun herkese uygulanan veslma pek uygun say lamayacak birtak m kanunlar yrrle ko-nulmutur. Buna gre herkesin istedii dine girmesine, dini vazifeleri-ni yerine getirip, ibdethane amalar na, fizle bor verilmesine, elen-ce yerlerinin ve kumarhanelerin devlet kontrolnde a lmas na izin ve-rildi.arap imek serbest b rak ld ve devlet taraf ndan iki sat landkkanlar a ld . Ancak sarho olup sokaklarda olay karanlar a rcezalara arpt r ld . Nevrz gnarap imek farz olarak iln edildi.Eitim konusunda da deiikliklere gidildi. Arapaya dayanan din bilgiler yerine astronomi, matematik, t p, hikmet gibi bilgilerin kazan-d r lmas na nem verildi. Bunun neticesi olarak din eitimi veren okul-lar bo kalm ve slm limleri baka lkelere hicret etmilerdir.52

Bu devrimlerin yan s ra din bozukluk ve k dneme damgas n vur-mutur. Ahiret inanc byk lde zay flam , Ebul-Fazl ve sarayda bulunanbir grup; Kuran n Hz. Muhammed taraf ndan telif edildiini yaym , sarayayak n Mslmanlar bu grubun bask s ndan korkarak namaz gizli k lar hale

gelmiti. Ebul-Fazl da namaz biimleri konusunda yeni teoriler gelitirme a-bas ndayd . Cuma hutbelerinde Hz. Peygamber ve ashb n n adlar n n okun-mas yasaklanm t . H ristiyanl k n an alma, teslis inanc ve dier ibdete-killeri benimsenmi, baz sap klar Hz. Peygamber ile Deccalin ayn kii oldu-unu savunmaya balam , ocuklara Ahmed ve Muhammed gibi isimlerinkonulmas yad rgan r olmutur. bdet ekillerinden biri de gnde drt defagnee kar tap narak onun ad n belli say da zikretmekti.53

Sz konusu din devrimlerin khir ekseriyetleslm dinine ayk r unsurlarierdii ve zellikle Hinduizm kar s nda geri plna itildii grlmekte, Ekbertaraf ndan iln edilen din-i ilh,slm inan ve ritellerin dier dinlere greok daha az yer ald bir din olarak kar m za kmaktad r.

51 Bayur,age, ss. 130-131; Choudhury,age, s. 144, 155. Bk. Balddick,age, s. 180.52 Karaman,age, s. 52; Ensar,age, s. 40; Choudhury,age, ss. 57, 142-171.53 Ebul-Al Mevdd, slmda hy Hareketleri, ev.:Ali Gen,stanbul 1986, ss. 95-102; Ensar,

age, s. 40; Choudhury,age, ss. 142-171.


13/24



223

4. Ekberah veslm

Ekberah n slm dini kar s ndaki durumu ile ilgili olarak iki farkl gr bulunmaktad r. Aziz Ahmede gre

Bedeyunnin ve Cizvit misyonerlerinin yaz lar n delil alan Avrupal tarihiler onu genellik-le mrtet olarak grrlerken, modern a Hindu tarihileri liberal bir Mslman saym lar-d r. Bat l lar n deerlendirmelerislm ile Liberalizmin badamayaca , dolay s yla liberalbiri olduu iin Ekberin de Mslman olarak kabul edilemeyecei iddias na dayan yordu.Buna kar l k Hindistandakislmla bar iinde olmak isteyen Hindu tarihilerislm libe-ral bir din ve Ekberi de baz sapk n grlere sahip ama samimi bir Mslman olarak gr-mlerdir.54

Cizvit papazlar ndan Bartoli bir eserinde yeni bir din kurma dncesindeolan Ekberin byk bir toplant yaparak din bilginlerini ve komutanlar a r-d n veyle dediini yazar:

Bir ba taraf ndan ynetilen bir devlette yaayanlar n birbirinden ayr inanlara sahip olmas ve farkl kanunlarla ynetilmesi doru deildir. Dolay s yla btn bunlar birletirmeliyiz;yle ki hem hepsi bir olsunlar, hem de o birin iinde hepsi bulunsun. Bylelikle herhangi birdin iindeki iyieyleri kaybetmemi ve brlerindeki daha iyieyleri de kazanm oluruz.Bunu yapmakla Allaha tapma, halk n rahatl ve devletin gvenlii salanm olur.

Bir baka ifadesi deudur: Pek ok kiileri zorla dinimize soktuk. Bu iiMslmanl a hizmet san yorduk... kendimiz Mslman olmadan bakas n ona bal k lmak gerekli deildir. Buradaki kendimiz Mslman olmadansz Bat tarihileri taraf ndan Ekberinslm b rakt eklinde yorumlanm -t r. Bayur ise bu szn Mslmanl n gereklerini tam olarak yerine getirme-yenlerin bakalar n zorlamaya hakk olmad n belirtmek iin sylendiinidnmektedir ki, Ekberinslm iin dinimiz demesi ve Mslmanl a hiz-metten bahsetmesi bu gr dorular grnmektedir. Buna gre o, din dei-tirmeyi deil de dinde yenilikler yapmay istemitir.55Ekberin her kim yre-inin doruluu veya iinin btn temizliiyle bizim yinimizi kabul edersemanen ve maddeten gnllerindeki isteklerini elde edecektir. sz ve Ebul-Fazl n

O hidyet iini ele ald . Mridlerin ou onun bak ndaki ktan ve nefesindeki kutsall ktan

bir tek gn iinde dertlerine yle are buldular ki, baka ruhn nderlerden k

rk gnde bu-lamazlar. ...Trk ve Tacik, byk ve kk, lim ve chil her trl halk adaklar yap p huzura kmakta ve muratlar na ermektedirler... Ondan dileneneyler baar , sal k, bir erkek ocukdomas , uzun mr, servetin artmas , mevkiin ykselmesi vs.eylerdir. Hakikati bilen oherkese uygun kar l k vermekte ve dertlere deva bulmaktad r... aresiz addedilen birokhastalar nefesi ile iyi olmulard r.

54 Ahmed,age, s. 246.55 Bayur,age, ss. 133-135. Bk. Ahmed,age, s. 246.


14/24

Bedriye RE S


224

eklindeki ifadeleri de onun yeni bir din ihdas ettiini deil bir pir veyamrid olarak ortaya kt n gstermektedir.56 Onun dinsel hogrsnn,uygulamadaki sonular a s ndan, slm eriat yla uyuan hibir ynnnbulunmad da ortadad r. 57

Ekbere kar olanlar n slm dini b rak ld , namaz ve oru kald r ld , s-lm gelenek ve greneklerle alay edildi.eklindeki szlerinin sadece Ekberinyak n evresiyle ilgili olduu, nk onun hi kimseyi yeni inanc benimseme-ye zorlamad , bask yapmad iddia edilmektedir. Halk aras nda ise namaz,oru, hac vb. din vazifeler yap lmaya devam etmitir.58

Ekberin Turan hkmdar Abdullah Hana yazd mektupta slm ndouundan itibaren Mslmanlar n fethedemedii birok yerin kendisininabas yla Mslmanlar n eline getiini, ehl-i kfrn mbetlerinin Mslman-lar n mescidi olduunu belirtmesi ve amac n n millete ve dine hizmet olduu-nu a klamas , yap p ettiklerinin arkas nda gizli olan hedefi a a karmakta-d r.59 Aziz Ahmed, bu mektupta Ekberah n byk bir alak gnlllklekendisine basit ve nemsiz bir lml, hereye gc yeten Allah n bir mahl-ku, Onun hak peygamberine inanan bir kii, Kuran ve hadisin takipisi s fatla-r n yak t rd n belirterek, onu Hindistandaki Mslmanlar n karlar n korumamak, ibdet zgrlklerine kar mak ve hatta onlara dolayl olarak ezi-yet etmek ve Mslman bir hkmdar olarak din ykmllklerini yerine

getirmemekle sulayanmm-

Rabbnnin ona hibir yerde mrtetlik isntetmemesinin nemli olduunu vurgulamaktad r.60Avrupal tarihilerin Din-ilhnin Ekberah n h rs ve deliliinin bir gstergesi olduunu sylemelerininbyk bir Asyal hkmdar kmseme gayretinden kaynakland ,ah n as litibariyle siyas amalarla byle bir ie giritii de ileri srlmektedir. nkEkberah tahta kt s rada Mslmanlar iin Hindular dinsiz, kfir, melnkimselerdi. Ya Mslman olmalar ya da ldrlmeleri gerekiyordu. Hindularda ayn ekilde Mslmanlar n bir an nce Hindistandan at lmas gerektiineinan yorlard . Bu sebeple Ekber, halklar aras nda bir yak nl k salamak, sevgive sayg tesis etmek iin birok tedbirler alm , halk zerinde etkisi olan liderkonumundaki kimselerle de s k ilikiler kurmak ve onlar etraf nda toplamakistemitir. Btn bu abalar h rs ve delilikle ilikilendirmek doru deildir.Onun yapt klar iki toplum aras ndaki gerginlik ve dmanl byk lde

56 Bayur,age, ss. 136-137.57 Schimmel, slm n Mistik Boyutlar , s. 350.58 Bayur,age, ss. 137-138.59 Bayur,age, ss. 138-139.60 Ahmed,age, s. 245.


15/24



225

sona erdirdiine ve yak nlamay salad na gre, bu uurda bir tr ara du-rumunda olan Din-ilhyi de hogrmek gerekir. Ekberin devrimlerinin nas lbir sonu verdii konusunda tahta k nca Din-ilh ile ilgili inan ve yinlerikald ran olu Cihangirinu szleri bir fikir vermektedir: Onun lkesindebirbirine sald rma yolu kapand . Snn i ile bir mescitte, Frenk Yahudi ile birkilisede ibdet etti.61

Ekberah n din inanlarla ilgili olarak sergiledii tutars z ve elikili ta-v rlar, hakk nda kesin bir hkm vermeyi zorlat rmas na ramen, mrtet ol-duu ynnde ciddi kan tlar n olmamas n ve gerekletirdii uygulamalaradaimaiddetle kar kan,ah sert bir biimde tenkit etmekten asla vazge-meyen mm- Rabbnnin dahi onu Mslman olarak nitelendirmesini,Ekberinslm dairesi iinde kald n n bir iareti sayabiliriz. Ancak pekokuygulamas n n slm kidelere uygun olmad n da gzden uzak tutmamakgerekir.

5. Din-ilh Kar s nda mm- Rabbn

Ekberah 1582de btn eyalet valilerinin nnde Din-ilhyi kurduunuresmen iln etti.slmiyet, H ristiyanl k, Zerdtlik, Hinduizm ve Budizmininan, ibdet ve mumelt sz konusu dinin at s alt nda birletirildi. Bu dinehvet dknl, iftira ve gurur gibi gnahlar iddetle yasakl yor, insanlar

aras nda eitlik, licenapl k, takva, hrriyet, sab r, perhiz, s dk, ihtiyat, nezketgibi faziletleri esas al yordu.slmda ve btn byk dinlerde ortak olan buprensiplere Jainizmdeki canl hibireyi ldrmeme ve Katoliklerin bekr-l k prensibi de dhil edilmitir. Din-ilh on erdeme sahip olmay emretmi-tir. Bunlar: cmertlik, kt davran lardan ka nmak ve fkeye hkim olmak,dnyev zevklerden el ekmek, dnyev balardan ve megalelerden azdeolmak, takv, zht, basret, yumuakl k,efkat, Allaha bal l k ve Ona ula-man n zlemini duyarak rhun kirlerden ar nd r lmas d r. Kutsal bir kitabasahip olduunu iddia etmemi ve bir din adam s n f da ihdas etmemitir.bdet, Zerdt tap nma uygulamalar n n Mslmanlar n namaz na adapteedilmesieklindeydi.62Din-i ilh taraftarlar n n, ki say lar hibir zaman yirmi-yi amam t r,63 Allahu Ekber szn Ekber Tanr d r anlam na gelecekekildekullanmalar slm limleri ve Mslmanlar taraf ndan sert tepki grmtr.

61 Bayur,age, ss. 140-141.62 Ahmed,age, ss. 240-241; Cebeciolu, age, ss. 45-46; Choudhury,age, ss. 178-179; Rizvi,age,

s.412.63 Ahmed,age, s. 242; Konuku,agm, c. X, s. 543. Din-ilahinin 19 mntesibi hakk nda geni

bilgi iin bk. Choudhury,age, s. 186; Rizvi,age, ss. 418-437.


16/24

Bedriye RE S


226

Din-ilh hakk nda sap k, bat n ve mesih karakterli, eklektik bir reti veslm dinin yerini almas amac yla kurulmu bir sistem hviyetinde olduu,asl nda bir saray kulbeklinde olup st kapal birekilde Ekberin evre-sinde teekkl ettii ynnde deerlendirmeler de yap lm t r.64Din-ilhninas l itibariyle yeni bir din olmad eklinde grler de dikkati ekmektedir.Buna gre Din-ilh kendi forml olan bir tarikatt r ki bu forml iinde gerekKuranda, gerekse tarikatlar n uygulamalar nda yer alan prensipler vazedil-mitir. Din-ilh,slm n ne iinde ne de d nda kabul edilebilir mensuplar da onu hibir zaman ayr bir din olarak grmemitir. Ekber,ahs gnlk ritelve uygulamalar n n mntesipler taraf ndan takip edilmesinde srar etmemitir.Zaten bunlar n pek ounun dinle ilgisi de yoktu. Bir k sm Din-ilhden ncede mevcut iken dier bir k sm daha sonra ortaya km t . Sosyal, ekonomik vepolitik alanlarda yap lan deiiklikler Din-ilh olmasa da gerekleecekti.Mntesiplerinin Hindulara ve H ristiyanlara gsterdikleri tolerans ise onlar nihtid etmelerini salama amac na ynelikti. Ekberin olu Cihangirin Babambir an bile Allah unutmad eklindeki ifadesi de kayda deerdir.65 ah n di-er teebbslerine ciddi tepki gsterenmm- Rabbn dahi bu yeni dini pekdikkate almam t r. Zira bir din olarak tamam yla baar s zl kla sonulanm -t r. Bununla birlikte o dnemdeki din yozlaman n vepheciliin ne boyutla-ra ulat n gstermektedir.66

Ekber, saray

na ve yak

nlar

na zg birtak

m kural ve inanlar belirlemi ve bunlara Tevhid-lh veya Din-ilh denilmitir. Sz konusu inanlarun-lard r:

1.

Mutlak kudret sahibi bir Allah vard r.2.

Gne dnyan n nimetidir. Onunla ilgili belirli anlarda zel yinleryap lmal d r.

3.

Ekberah zaman n madd ve manev nderidir. Ona bal l k mal, can,namus ve dinde fedakrl gerektirir.67

L ilhe illallah Ekber halfetullah sz bu yeni dininehdet kelimesi ol-mutu. Bu dine giren herkes mensup olduu dinden karak tevbe eder ve gir-dikten sonra da mrid ve tb anlamlar na gelen tele ad n al rd . Selm us-l deu ekildeydi: Selma balayan Allahu Ekber der, kar s ndaki de CelleCellh diye cevap verirdi.ah n isminin Celleddin ve lakab n n Ekber olmas sebebiyle bu selmekli onun tanr l n n itiraf olarak grlmektedir. Btn

64 Konuku,agm., c. X, s. 543.65 Choudhury,age, ss. 195-196.66 Ensar,age, s. 39.67 Bayur,age, s. 137.


17/24



227

dinlerin iyi taraflar n n al nmas ngrlmse deslmdan baka her dine yerverilmi,slm dini ise dman addedilmitir. Baka bir din mensubununslmesaslar na z t olan her gr derhal kabul grm, buna kar olanslm esas reddedilmitir. Dinleri incelemek iin k rk kiilik bir komisyon kurulmu, bukomisyon dier dinlere sayg gsterirkenslm ad getike alaya alm t r. Fiz,iki, kumar, alt n, ipek ve domuz etinin hell say lmas s rf slma sayg s zl kkast yla yap lm t r. Hatta Ekberah n kas tl olarak ayaklar n Kbeye doruuzatarak oturduu ifade edilmektedir.68Gnein saltanat gn olarak kabuledilen Pazar gn dzenlenen kabul treninde ise, medreselerde eitimini ta-mamlayan renciye uyguland ekilde, mrid aday mparatora yaklaa-rak ba ndaki sar onun ayaklar dibine b rak yor,mparator da sar yerdenal p tekrar aday n ba na koyuyordu. Bu sembolik trende sar k kibir ve bencil-lii, onu ba ndan karmak da kibir ve bencillikten s yr lmay temsil ediyordu.Uygulama sflerin intisap trenlerini de and r yordu. Ayr ca aday n gerekti-inde Ekberaha bal l n drt mertebesi olarak mal, cn, din ve nmusunufed edeceine dir sadkat yemini etmesi isteniyordu.69

Zihn bulan kl n had safhada olduu bu dnemderkiye, felsefe, ta-savvuf ve Vedantizm70kar m , bundan felsef bir tasavvuf domutu. Tarikatve hakikat,slameriat ndan ayr ve mstani grlm, bt n ile zhir birbi-rinden ayr lm , bt n n zhirden apayr bir yol olduu kabul edilmitir. Pek

ok mrid ve slik az veya ok bu grlerin etkisi alt

ndayd

. zellikle vah-det-i vcd hakk ndaki yanl tasavvurlar da aktif glerinin zay flamas na yolam t .71 Zirslm n bu blgede panteist karakter arz eden Hint dinleriyletemasta olmas , meydana gelen kaos ortam nda nlenemez birtak m al verile-ri de beraberinde getirdi. Cebeciolunun ifadesiyle:

Kltrsz, chil Mslman halk aras nda yanl anla lan vahdet-i vcd telkkisi,slm ntemel inan ve ibdet boyutlar n tehdit eden bir unsur haline geldi. Mesel bu telkkninyanl alg lanmas , yakn gelene kadar Rabbine ibdet et (Hicr, 15/99) yetinin yanl anla- lmas na yol at . yetteki yakn kelimesi madd lm ifde ederken, chil halk kesimi bu-nu lmeden nce lp kesin bilgiye ulamakeklinde anlad ve ibdeti terk etti. Halbukis-

68 Karaman,age, ss. 49-51; Ahmed,age, s. 241.69 Choudhury,age, ss. 181-182, 154; Ahmed,age, s. 243; Rizvi,age, ss. 393, 397, 401.70 Hint felsefesi iinde yer alan ve gelenee bal kalan dnce sistemlerinden biridir. Brah-

manla Atman n birlii dncesini tutarl bir biimde gelitiren bir reti olan Vedantan nen nemli dnr M. S. 800l y llarda yaam olanankarad r. retinin k noktas ankaran n Sen Osun, Ben Brahman m szleridir. Buna gre gerekliin temelinde tekbir ilke vard r. reti, duyular n ya da alg lar n gsterdiinin aksine yaln zca tek bir gerekli-in varolduunu, sz konusu gerekliin ise znde Brahman olan Atmandan baka bireyolmad n dile getirmektedir. bk. Ahmet Cevizci,Felsefe Szl, Ankara 1996, ss. 533-534.

71 Ensar,age, s. 35; Cebeciolu,age, s. 106.


18/24

Bedriye RE S


228

lm limleri ak l bulunduu srece, bir kimse en yksek derecelere bile ykselse, ibdettenvreste kalamayaca n a ka beyn etmilerdir.72

Mslmanlar n yaay lar nairk ve bidatlerin hakim olmas da sz konu-su temas n bir neticesidir.nanlar ndan habersiz Mslmanlar, gayr- Mslim-lerin yin ve merasimlerine kat l yor, eitli nedenlerle onlar n putlar na vetanr lar na dua ediyorlard . Hindu bayramlar na itirak ederek, bu bayramlar onlar n yapt gibi lambalar yakarak, pilav piirip onu renkli anaklarda akra-ba ve dostlar na gndererek kutluyorlard .73 te bu fitne ve fesad ortadan kal-d rmak ve dini ihya iin mcadele veren tek kii mm- Rabbn 74olmu, h-kmetin himyesi alt nda olan btn irkin ve gayr- mer eylere muhalefetetmitir.75Ekberah n saray na girme imkn bulanmm- Rabbn, buradaEkberah zerinde etkili olan Feyz-i Hind ve Ebul-Fazl el-Allm ile dostlukkurmu, Savt ul-ilhm adl bir tefsir yazan Feyzye yard m etmitir.76Ebul-Fazl ile bir sre sonra aralar a lm , onu ak lc felsefeye, peygamberliin ge-rekliliindenpheye decek derecede, nem verdii ve nbvvetin gereklili-ine inanmad iin tenkit etmitir. Rivyetlere gre de aralar ndaki ihtilfsebebiyle bir tart maya girmiler ve tart ma esnas nda Ebul-Fazl Snn lim-lere hakret etmiti.77Zlim olarak nitelendirdii Ekberah ulemya zul-metmek, Hindistandaslm n en bykiarlar ndan biri olan inek kesme-

72 Cebeciolu, age, s. 106; bk.mm- Rabbn,Mektbt, c. II, Mektup 276, ss. 225-226.73 Ensar,age, ss. 33-34;mm- Rabbn,age, Mektup 41, ss. 306-307.74 Hakk nda geni bilgi iin bkz: Muhammed Murad el-Kazn,Tercmet ahvlil- mm er-

Rabbn (Mektbt n Arapa tercmesi iinde), Mekke 1317, c. I-II; Gulm Server Lhr,Haznetl-asfiy , Leknev 1284/1868; Muhammed Fermn,Hayt- Mceddid, Lahor, 1958;Abdlmecid b. Muhammed el-Hn, el-Hadikul-verdiyye, stanbul 1306; Abdlhay b.Fahreddin el-Hasen,Nzhetl-havt r, Haydarbd 1976; Muhammed Hlimarkpr, mm- Rabbn Mceddid-i Elf-i Sn Ahmed-i Fruk es-Sirhind , ev.: Ali Genceli, Konya 1978; Mu-hammed Emin el-Krd,el-Mevhibs-sermediyye f menkibin-Nakibendiyye, Khire ts.;Nurbah Tevekkl,Tezkire-i Meyih-i Nakibendiyye, Lahor 1976; Muhammed AbdulhaqAnsari,Sufism and Sharia, A Study of Shaykh Ahmad Sirhindis Effort to Reform Sufism, London1986; Aziz Ahmad,Studies in Islamic Culture in the Indian Environment , London 1966; HamidAlgar, mm- Rabbn ,D A,stanbul 2000, c. XXII, ss. 194-199; Kas m Kufral ,Nakibendili-in Kurulu u ve Yay l , stanbul 1949 (yay nlanmam doktora tezi); Ethem Cebeciolu, mm- Rabban Hareketi ve Tesirleri, stanbul 1999; Hayrettin Karaman, mam Rabban ve slm Tasav-vufu, istanbul 1987; Ebul-Al Mevdd, slmda hya Hareketleri, ev.:Ali Gen,stanbul 1986;

75 Karaman,age, ss. 52-53; Cebeciolu,age, s. 73.76 Bir k, Hint alt k tas n n tefsir miras ierisindeSavtiul-ilhm n ok mstesna bir yeri oldu-

unu belirtmekte, Ekberin Din-ilhyi ihds etme srecinde baz limlerin, ona ak l verdiigerekesiyle Feyzyi de sulad klar n , buna ramen tefsirini inceleyenlerin Ekberah n d-ncelerini destekleyen bir delil elde edemediklerini belirtmektedir. Feyz, Arada balad tefsirini iki y l ierisinde 1002/1593 y l nda Lahorda tamamlam t r. Bk. Abdlhamit Bir k,Hint Altk tas Dnce ve Tefsir Ekolleri, ss. 26-27.

77 Ensar,age, s. 20; Algar, mm- Rabbn ,D A, c. XXII, s. 195.


19/24



229

yi(kurban ) yasaklamak, Mslmanlara it cmileri ve mezarlar mahvetmek vekfirlerin mbed ve bayramlar n onurland rmakla sulam t r.78 O Hindu-izmi bir tr kfr olarak grmekte ve zarret olmad ka kfirlerle her trlmumeleden uzak durmak gerektiini dnmektedir.79 Ona gre Hindularf rsat n bulacak olsalar Mslmanlar ya Hinduizme dndrmek iin gayretederler, ya da hepsini yok ederler. Bu nedenleslm nerefi ve emniyeti ancakkfirlerin ve inanlar n n alalt lmas yla salanabilir. Kfirleri seven ve onlarasayg duyan kimse kendi dinine sayg s zl k etmi olur. yi bir Mslman dagnlk ilerde bile kfirlerle ilikiden ka nmal d r.80 Mektuplar nda genelmanzaran n Mslmanlar n aleyhine olduunu ifde etmekte ve manzaray yle tasvir etmektedir:

Hint kfirleri pervas zca Mslmanlar n mescitlerini y kmaya balam ve yerlerine kendimabetlerini ina etmilerdi. Mesel Taniserde Gergith havuzunun iinde bir mescit ve b-yklerden birine it bir kabir vard . Hint kfirleri bunlar y k p yerlerine byk bir manast rbina etmilerdi. Ayr ca kfirler kfr merasimlerini topluluk halinde diledikleri gibi icraederken, Mslmanlarslm n hkmlerini icra etmekten ciz kalm lard . Hintliler, bayramkabul ettikleri ve yemek imekten uzak durduklar Kades gn Mslmanehirlerinde bilehibir Mslman n ekmek piirip satmas na msaade etmiyorlard . Fakat kendileri mbarekRamazan ay nda meydanlarda ekmek piirip satmakta veslm n zay fl ndan hi kimsekendilerine mani olmamaktayd . Vahlar olsun, yzbin defa vah olsun! Dnemin sultan bizimgibi Mslman olduu halde biz derviler bu perian vaziyete mahkum olmuuz. 81 slm n gariplii o noktaya varm t r ki, kfirler toplum iinde a kaslma dil uzatabil-mekte, pervas zca kfr hkmlerini uygulayabilmekte, ar ve pazarda kendi propaganda-lar n yapabilmektedir. Mslmanlar maruz kald klar acziyetin penesinde din hkmleritatbikten al konulmakta ve uursuz kfirler taraf ndaneriatin emirlerini yerine getirmele-rinden tr k nanmaktad r.82

mm- Rabbn yazd mektuplarla Mslmanlar uyarmaya al m ,sap k fikirlere kar bata sbtn-nbvve olmak zere ok say da eser yazm -t r. Aziz Ahmede gre sbtn-nbvve nin amac , Mesihi Elf hareketininlideri Canpurlu mehd Seyyid Muhammed83 ile Ekberah n peygamberlikderecesine ykseltilmesini tenkit ve Hz. Peygamberin perdelenen prestijiniyeniden salamakt .84Hindu monizmininslma yans mas na sebep olacak birkanal olabilecei dncesiyle vahdet-i vcd doktrinini reddederek vahdet-i

78 mm- Rabbn,age, c. I, Mektup 81, s. 340, c. III, Mektup 92, ss. 99-100; Algar,agm., s. 197.79 Algar,agm.,c. XXII, s. 197;mm- Rabbn,age, c. I, Mektup 163, ss. 507-509,80 Ahmed,age,s. 260;mm- Rabbn,age,c. I, Mektup 163, ss. 507-509, Mektup 165, ss. 515-516,81 mm- Rabbn,age, c. III, Mektup 92, ss. 99-100.82 Ayn eser, c. I, Mektup 65, s. 286.83 Ahmed,age, s. 43.84 Ahmed,age, s. 256.


20/24

Bedriye RE S


230

uhd grn savunmutur.85 Balatt hareketi btn topluma yaymayagayret edenmm- Rabbn, Ekberin bulunduu Ekberabdehrine gitmi,Ekberah n yak nlar n a rarakunlar sylemitir:

Padiah Hak Telya ve onun reslne s olmutur. Benim taraf mdan kendisine syleyiphat rlat n ki, onun padiahl da, kudreti de, iktidar da, askeri de, ordusu da hereyiyle akl -na bile gelmeyen mthibir musibetle da lacak, perian olacakt r. Tevbe etsin. Allah ve Re-slnn yolunu tutsun. Aksi halde Allah n kahr n , gazb n beklesin!..

Bu uyar laraha iletildiyse de o kulak asmam t r. Saray mneccimleri deEkberah uyar p, saltanat n n sonunun yaklat n haber vermilerdir. Buesnada Ekber kendisini ok korkutan bir rya grm ve bu ryan n etkisiylesteyenslmda kal r, isteyen Din-ilhyi seer, zorlamak yoktur.eklindebir ferman karm t r. mm- Rabbn ile ilgili bir dier enteresan rivyet deyledir: Ekberah bir tren tertipler. ad rlar kurdurur. Din-ilh mensupla-r n n ad rlar n ssletir, bol yiyecek ve iecekle doldurur. Mslmanlara eskiad rlar haz rlat r ve ilerine kuru ekmek koydurur. Bununla Din-ilhninyeni olduunu,slm n ise eskidiini gstermek ister. Tren balay ncamm- Rabbn, Mslmanlar n bulunduu blm bir izgi iine alarak elinde tuttu-u bir kesek paras n Ekberah n ad r na doru f rlat r. Birdenbire okid-detli bir f rt na kar. Ekberin saray ad rlar nda bir hengme kopar. Herkespanie kap l r. Bu kargaada Din-ilh mensuplar n n bulunduu tarafta bir-

ka l ok say

da yaral

olmas

na ramen Mslmanlar

n taraf

nda en ufak birzyiat olmaz. Bu durumu gren Ekberah n adamlar ndan ou tevbe ilemm- Rabbnye biat eder.86O din, ictim ve siys bask alt nda olan herke-sin bu durumdan kurtulmak iin gayret etmesi gerektiini, aksi halde Allahkat nda sorumlu olaca n belirtmi, ulem s n f n da hkmdarlar n isteidorultusunda fetv vermemeleri konusunda ikz etmitir.87 Zr ona greHakk n sesini zaman n hkmdr na korkmadan duyurmak en byk hizmet-tir. Bylecemm- Rabbn slm mahvetmeye ynelik fitne hareketinin n-ne geerek, Hint lkesinin sz konusu dinin tesirinden kurtulmas na yard mc olmutur.88

1602de Ebul-Fazl n ldrlmesi zerine Ekberin yak n evresi ve saraymensuplar yla s n rl kalan, fazla yay lma imkn bulamayan Din-ilh zay f-lamaya balam ve 1605te Ekberah n lmnden sonra da tamamen orta-

85 Cebeciolu, age, s. 254; Ahmed,age, ss. 262-263. Geni bilgi iin bk. Ensar,age, ss. 151-166.86 Cebeciolu, age, ss. 73-75.87 mm- Rabbn,age,c. I, Mektup 47, ss. 242-244, Mektup 53, ss. 256-257; Ensar,age,ss. 37-38;

Cebeciolu, age, ss. 126-127; Karaman,age, s. 54.88 Cebeciolu, age, ss. 129; Karaman,age, s. 54; Algar, mm- Rabbn, s. 198.


21/24


22/24

Bedriye RE S


232

kald r lm t r.99 Ekberah n torunu veah Cihan n byk olu olan Drkh da100M s r as ll Kdir eyhi Miyan Mir ile tan m , daha sonra buey-hin halifesi Mollaah Bedahnin mridi olmutur.101 Upaniadlar 102Farsa yaeviren Drkh, bata bn Arab , Fahreddin Irak ve Molla Cm olmakzere mutasavv flar n eserlerini incelemi ve vahdet-i vcd izgisinde bir ta-savvuf anlay na sahip olmutur. Upaniadlar n Kuranda sz edilen Kitab- meknn (Vk a, 56/78) olduunu ileri srnce muhafazakr limler taraf ndanmlhitlik ve kfrle sulanarak idm edilmitir.103

Sonu

pheci ve merakl bir kiilie sahip olan Ekberah, etraf ndaki baz dalkavuk-lar n abart l medh senlar ve onu mehd iln etmelerinden, dzenledii top-lant larda limlerin bir trl ittifka ulaamad klar gibi, aralar ndaki gerginli-in giderek artmas ndan olumsuz ynde etkilenmi, dinler konusundaki eli-kili tav rlar ve hakikati bulma noktas ndaki ak nl k ve mitsizlii, halk velimler aras nda onun hangi dine mensup olduu hususunda farkl grlerinortaya at lmas na sebep olmutur. Sarayda yap lan din ve felsef tart malaresnas nda slm akdesi ile badamayan fikirler ileri srld halde md-hale etmemesi ve dier dinler kar s ndaki msmahal tutumu, hakk ndakitereddtleri iyice artt rm t r. Tesis ettii Din-ilhnin gnele ilgili baz rit-

elleri bar nd rmas , tensh akdesine yer vermesi, kutsal kitab n n olmay veZerdt tap nma uygulamalar yla, Ekberah n fiz, iki, kumar ve domuzetine ruhsat vermesi ve H ristiyanl a it baz hususlar n kabul ve tatbikininslm ile kesinlikle badamad a kt r.

Her din ve mezhepten akl n kabul edecei eyleri al p senteze gitmeyeal mas n n, ok dinli bir lke olan Hindistanda herkesi memnun ederek h-kimiyetini glendirme ve zellikle Hindular n gnln kazanarak onlar s-lma yaklat rma arzusuna mebn olmas kuvvetle muhtemeldir. Bunun yan s ra onun, lkesinde hibir taraf n g ve kudret sahibi olmas n istemediinigryoruz. limlerin veeyhlerin nfzunu k rmaya al mas bu anlay n n

99 Ensar,age, s. 45; Karaman,age, s. 54.100 N.R. Farooq , Drkh,D A, c. VIII, 483-484.101 Mollaah n Hallactan etkilendii, hatta bu etki sebebiyle muhaliflerinin Hallac taklide

balad diyerek hakk nda ikyette bulunduklar belirtilmektedir. Bk. Yaar Nuri ztrk,Hallac- Mansr ve Eseri , stanbul 1997, s.195.

102 Upaniadlar, Mehmet Ali I n taraf ndan derlenerek Trkeye evrilmitir. bk.UpaniadlarTanr n n Soluu, Dergh Yay nlar , stanbul 1976.

103 Farooq , Drkh,D A, c. VIII, 483-484; Bayur,age, s. 222.


23/24



233

bir tezhr olarak dnlebilir. Ancak onun baz sap k fikirli kimselerin tesi-riyle ve zellikle lkesindeki Hindu ve Mslmanlar aras nda var olan nefretve at malar ortadan kald r p, iki toplumu eit konuma getirmeyi amalayansiyasetinin bir neticesi olarak iln ettii Din-ilh, yak n evresiyle s n rl kal-m , fazla yay lma imkn bulamam t r. Yeterli bir eitim almam olmas veEbul- Fazl n lmnden sonra Din-ilhnin giderek zay flamas , onun dahaok evresindekilerin etkisiyle eklektik bir din tesisine yneldiini akla getir-mektedir. Mslman halk ve ulem aras nda byk tepkiye yol amas na ra-men gerekletirilen baz dzenleme ve yenilikler, halklar aras nda k smen ba-r ve dayan may salamakla birlikteslmeriat yla badamayan taraflar -n n a rl k kazanmas sebebiyleslm dininin Hindistandaki konumu a s n-dan olumsuz bir manzara oluturmutur.

Ekberah n abalar n n temelde siys gyelere matuf olduu,slm terketmedii gibislm ve Mslmanlar n yarar iin gayret gsterdii, Hindis-tanda Mslman ve Hindular aras ndaki gerilimi sona erdirmesi ve kltrleraras al verii kolaylat rmas a s ndan baz faydal sonular dourduu sy-lenebilirse de byk bir fikr kargaaya yol at da ortadad r. Her trl inanve dncenin herc merc olduu bir ortamda, toplumda olduka yayg n olantasavvufun felsef bir karaktere brnmesi, vahdet-i vcd dncesinin yanl ekilde yorumlanarak zihinlerin buland r lmas ve eriattan kopmalar n ya-

anmas

kar

s

nda mm-

Rabbn ve taraftarlar

btn gleriyle mcdeleetmi, fikirleri ve eserleriyle hem idrecileri uyarmaya hem de insanlara doruyolu gstermeye al m lard r. Her ne kadarmm- Rabbn, mektuplar ndaEkberi dorudan doruya muhatap almam , daha ziyade devrin limleri vedevlet adamlar yla yaz malarda bulunmay tercih etmise de, bu durum onunah ve faaliyetlerini takdir ve tasvip ettii anlam na asla gelmez. Hkmdartaraf ndan yrrle konulan kanunlar n ve uygulanan politikan n Mslman-lar son derece rencide ettiini ve bunun kabul edilemez olduunu ifade edenmektuplar da az deildir. Ekberahdan sonra tahta geen vemm- Rabb-nye tbi olan Cihangir dneminde Ekberin uygulamalar n n sona erdirilmesi,Rabbnnin ne lde baar l olduunu ve Nakbendiyyeye mensup birokeyhin nceki dnemlerde gsterdii hizmetlerinmm- Rabbn ile nas l zir-veye kt n gzler nne sermektedir.

zet

Hindistan tarihinde nemli bir yere sahip olan Ekberah, reformlar ve takip ettii din siya-set ile ses getirmi, Din-ilh ad n alan eklektik bir din kurmutur. Gerekletirdii fali-yetler hem halk hem de limler aras nda tepki grd gibi taraftar da bulmutur. Bu faali-yetlere kar mcdele edenler aras nda nde gelenah s, Nakibendiyenin Mceddidiye ko-


24/24

Bedriye RE S


234

lunun kurucusumm- Rabbndir. Bu al mada Din-ilh hakk nda bilgi verilecek,mm- Rabbnnin bu din ve Ekberah n uygulamalar kar s ndaki mcdelesi ele al na-cakt r.Anahtar Kelimeler: Din-ilh, Ekberah,mm- Rabbn, Hindistan.

BibliyografyaAbdlhamit Bir k, Hint Altk tas Dnce ve Tefsir Ekolleri, nsan Yay.,stanbul 2001.Abdlhamit Bir k, Oryantalist Misyonerler ve Kurn: Bat Etkisinde Hint Kurn Arat rmalar ,

nsan Yay.,stanbul 2004, Ahmed, Aziz,Hindistanda slm Kltr al malar , ev.: Latif Boyac , nsan Yay.,stanbul 1995.Ahmet Cevizci,Felsefe Szl, Ekin Yay., Ankara 1996.Annemarie Schimmel, slm n Mistik Boyutlar , ev.:Ergun Kocab y k, Kabalc Yay.,stanbul 2001.

Avril Ann Powell,Muslims and Missionaries in Pre-Mutiniy India , London 1993.Ebul-Al Mevdd, slmda hya Hareketleri, ev.:Ali Gen,stanbul 1986.Enver Konuku, Ekberah,stanbul 1994,D A, c. X, ss. 542-544.Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay.,stanbul 1999.Hamid Algar, mm- Rabbn ,stanbul 2000,D A, XXII, ss. 194-199.Hayrettin Karaman, mam Rabban ve slm Tasavvufu , klim Yay.,stanbul 1987.Hikmet Bayur, Evrengzib Alemgir ve Din-i Siysas zerinde Birnceleme,Belleten, c. IX, say :

33.Hikmet Bayur,Hindistan Tarihi , TTK Bas mevi, Ankara 1987, c. I-III.mm- Rabbn,Mektbt, ev.: Komisyon, Yasin Yay.,stanbul 2004.Jul an Bald ck,Mistik slm, ev.:Y.Said Mftolu, Birey Yay.,stanbul 2002.M. Abdulhak Ensar,eriat ve Tasavvuf: mm- Rabbn eyh Ahmed Serhendnin Anlay ve

Mcadlesi, ev.: Yusuf Yazar, Rehber Yay., Ankara 1991Makhan Lal Roy Choudhury,The Din-i Ilahi or The Religion of Akbar, India 1997.Mehmet Ali I n, Upaniadlar Tanr n n Soluu, Dergh Yay.,stanbul 1976.N.R.Farooq , Drkh,D A, stanbul 1993, c. VIII, ss. 483-484.Necdet Tosun,Baheddin Nakibend: Hayat , Grleri, Tarikat , nsan Yay.,stanbul 2002.Saiyid Athar Abbas R zv , Religious and Intellectual History of the Muslims in Akbars Reign , India

1975.Yaar Nuri ztrk,Hallac- Mansr ve Eseri , Yeni Boyut Yay.,stanbul 1997.

bedriye reis - hindi stand a dini ilahi tartismalari ve imami rabbani

Documents