lim a ld n ce

Aylk Dergi

Yl 8, Say 32, Gz 2003

indekiler

3-4

Anartya Sen 5-16

A. Zeki Uyank-ammas Salur 17-24

Zht Arslan 25-40

Adnan Kk 41-77

Emrah Akkurt

Bedri Gencer 97-118

Ergn Yldrm 119-126

Atilla Yayla 127-136.

S. Alev Sylemez 137-155

Birol etin 157-165

Mustafa Acar 167-184

Yusuf Bayaktutan 185-193

Nurettin ztrk 195-210

Filiz Giray 211-222

Hlya Kanalc Akay 223-235

Erol Kuruba 237-258

Hakan Tademir-Sema Seze-Bilal 259-281Karabulut

Fazl Hsn Erdem 283-301

Takdim

Evrensel Bir Deer Olarak Demokrasi

Ksa Bir Demokrasi Analizi ve Militan Demokrasi Anlayna Liberal Perspektiften Bir Bak Liberal Demokrasilerin Zor Zaman Krizi ve fade zgrl

Fikir Hrriyetinin Snrlandrlmas

mer aha ile Sivil Toplum ve Resm deoloji zerine...Trk Siyas Kltr: Analitik Bir ereveye Doru

BirTarz- Modernleme Olarak slamclk

Can Paker le zgrlk ve Trkiyenin Gelecei zerineGiriimci ve Yatrn Yetenei (Giriim Teorilerinin Evrimi)Osmanl mparatorluunda Bir ktisat Politikas Olarak MdahalecilikKreselleme, Beeri Gelime. Yoksulluk ve YolsuzlukKreselleme: Kurumsal Performans ("kinci En y ry e Dayal Kurumsal Alternatif Denemesi) Serbest Bankaclk: skoya ve ABD Deneyimleri ve Gnmzde Uygulanabilirlii Mal Aldanm ve Kamu Harcamalar zerindeki EtkisiWilliam Stanley .levons ve Modern ktisadn TemelleriAznlk Rejiminin Ulus Devlete Etkisi ve Bunun Uluslararas SonularSava Esirlerine Yaplacak Muameleye likin 1949 Tarihli Cenevre Szlemesi (ili Nolu Szleme) Trkiyenin AB'ye Tam yelik Srecinde Sivil-Asker likilerinin Genel Grnm

\\be\d\dn ce

Aylk Dergi Yl 8, Say 32, Gz 2003

SahibiPublisher

Liberte A. . adna zlem alar

Yaz leri M driiGeneral Director

Halk Krad Kopuzlu

E ditrEditr

Atilla Yayla

Y ardm c E ditrlerAssistant Editors

hsan Da / Bekir Berat zipek

Yayn KuruluEditorial Board

Gneri Akaln. Sait Akman, Zht Arslan, Krat Aydoan, Yavuz Atar, Kzm Berzeg, mer aha, Fuat Erdal. rfan Erdoan. Mustafa Erdoan, Ramazan Gzen, Eser Karaka, Ltfullah Karaman. Levent Korkut.

Fuat Ouz, Hseyin zgr, Ahmet Fazl zsoylu, Bekir Parlak, Norman Stone. Reyhan Sunay,Metin Toprak. Mehmet Turhan, Cneyt lsever, Murat Ylmaz. Nuri Yurdusev, Melih Yren

D anm a K uruluAdvisory Board

Imad-Ad-Dean Ahmad, A saf Sava Akat, Yldray Arsan. Ahmet Aslan.Mehmet Aydn, Norman P. Barry, Gary Becker. Hardy Bouillon, James Buchanan, Victoria Curzon-Piice.

Richard Eipstein, Antony Flew, Ronald Hamowy. R. Max Llartvvell, Ali Karaosmanolu. Chandran Kukathas. Leonard Liggio. Angelo Petroni. Ralph Raico. Suri Ratnapala, Charles K. Rowley, Pascal Salin

A dresG.M.K. Bulvar 108/16 Maltepe 06570 Ankara Trkiye Tel: (312) 230 87 03 - 230 37 19 Faks: (312) 230 80 03

www.liberal.org.tr e-mail: editor@liberte.com.tr

A bonelikABONET

Tel: (212) 222 72 06-210 0110 Faks:(212)222 27 10 e-mail: abonet@abonet.net www.abonet.net

BaskCantekin Matbaas

Liberal Dnce, hakemli bir dergidir.

Trk Siyas KltrAnalitik Bir ereveye Doru

Bedri Gencer

Siyasetin Kltrel Boyutu

Son yllarda Trk siyas kltrnn analitik bir etd vniinde giderek artan bir bilimsel ilgi bulunmaktadr vc bu makalenin amac, bibliyografik bir alan taramasyla birlikte, bu yndeki bilimsel ura iin gerekli teorik bir zeminin oluturulmasna katkda bulunmaktr. Siyaset-siyas kltr ilikisi, aslnda genel olarak toplum-kltr ilikisinin bir uzantsdr. Machiavelliden itibaren zerk stat kazanan siyaset, gerekte, Amerikal sosyolog Talcott Parsonsun sosyal sistem yaklamna gre, toplumsal sistemin drt trevinden biridir (Collins, 1994: 200; Vergin, 2003: 44). Parsonsun yaklamna gre, siyaset gibi toplumsal bir alt-sistem olarak kltrn temel ilevi, sistemi btnletirmektir. Parsonsun kltr tbi bir konuma indirgeyen bu sistemik-makro yaklamna karn, zamanla onun sistem-dntrc ilevi dc gndeme gelmi ve hemen hemen tm sosyal olgular, formel-yapsal ve info- nel-kltrel eklinde temel boyudaryla a- nalize tbi tutulmutur. Ancak Eisenstadt (1995: 280-305 )n da gzlemledii gibi a-

Yd. Do. Dr., Kocaeli niversitesi BF Uluslararas likiler Blm retim yesi.

nalisder bu iki boyutun birbirleivle ilikisi konusunda, deyim yerindeyse ifrat ve tefrit arasnda seyretmitir.

Genel olarak kltrn mahiyeti ve ilevine dair youn tartmalar bugn dc srmekte ise de, kltre ksaca sosyal ve politikin "grnmeyen yz diyebiliriz. Burada zmnen kabul edilen, grnmeyen (informel)in en az grnen (formel) kadar, hatta son tahlilde sistem ayrmn anlamsz klacak derecede, ondan da nemli olduudur (Sarbav, 1999: 71, 101). Ancak genel olarak kltrde olduu gibi, siyas kltr kavramnn tanmnda da, gerek farkl teorik yaklamlardan, gerekse de gnlk ve akademik dildeki geliigzel kullanmlardan dolay tam bir mutabakattan sz ctnek zordur. rnein, sivas hayata damgasn vuran resmi olmayan kurallara, o toplumda hkim olan politik ideolojinin dile getirdii amalara sivas kltr dendii gibi; politik nyarglardan politik sluba, politik ruh hlinden meru kabul edilen ve e- dilmeyen eylere kadar, siyas hayatn eitli zellikleri, bu kavramn kapsamnda dnlmektedir (Sarbav, 2000a: 63).

Ancak kavram hakknda iki ana perspektifi ne karmak mmkndr (Pa'ick, 1984te

97

gz 2003

aktaran, Sarbay, 2000a: 63-5): Birincisi, davransalc Almond ve Verbann gelitirdii, siyasi kltrn, bir siyas sistemin yelerinin biliilerinde, duygu ve yarglarnda temellenen, siyas srece ynelik bireysel tutum ve ynelimlerin bir rnts olarak a- lnd znel (subjective) kavramlatrma. I- kincisi ise, Lucian W. Pye tarafndan savunulan, ampirik, yani tarh-sosyolojik aratrmaya dayal bulgusal (beuristic) yaklam. Pye (2000: 19), mikro ve makro olarak da adlandrlabilecek bu perspektifler arasnda, siyas kltrn oluumunda znelci yaklamn vurgulad psikolojik eilimlerin nemini takdir emicide birlikte, tarih boyutta sos- vo-kltrel faktrlerin nemine ncelik verir. Ona gre siyas kltr, bir toplumun geleneklerini, kamu kurumlarnn ruhunu, yurttalk ban, kolektif akl yrtmeyi, liderlerin siyaset slubunu ierir. Bu yaklama gre siyas kltrn zellii, bileenlerini oluturan, toplumun geleneklerinin, kurumlanln ruhunun, mensuplarnn ortak kar ve zlemlerinin ve liderlerinin siyas slubunun, tarih deneyim iinde tesadfi bir ilikiden ziyade, anlaml, zgl bir btn oluturacak ekilde birbirlerine uymalar ve ak, anlalr bir ilikiler a meydana getirmesinde belirmektedir. O, hem bir toplumun topyekn tarihi hem de kendisini oluturan insanlarn sosyo-ekonomik yaantlarndan vcut bulmutur (Pye, 1965: 8).

Aslmda bu adan siyas kltr kavramia- trmas, gnein altndaki yeni bir ey deildir. rnein, 18. yzyla kadar geri giden bir yaklamda Montesquieu, bir ulusun anayasal ilkelerini, onun ahlk ve detleriyle ilikilendirmenin yerinde olacan savunuyordu (Femia, 1994: 476). Tocqueville de, Amerika'da Demokrasi adl nl eserinde, bugnk s i vasi kltr anlamnda, bir lkeye zg, ahlk ve entelektel karakteristikler zerinde duruyordu (Miller, 2002: 1). Siyas

kltr, genel anlamda toplumsal kltrn bir zeli ve trevidir. Siyas sistemlerin ileyiini salayan siyas davran rntlei, o toplumun sosyo-ekonomik deneyiminin rn bir styap nitelii tayan sivas ve toplumsal kltr tarafndan etkilenirler. Genel olarak kltr, toplumsal hayatta nasl bir iltisak (co- herence) ve btnlk salyorsa, siyas kltr de siyas hayata yap ve anlam salar (Pye, 1965: 8). Siyas kltr, bir toplumda varolan an- lar sistemini ierir. Bunlar, sivas ortamn ne durumda olduu veya olmas gerektiine ilikin inanlardr.

Kavram hakknda baz genel tanmlar vermek gerekirse, rnein, nl antropolog Clifford Geertz (1973: 220)in genel olarak kltr konusunda gelitirdii kavramsal ereveyi, siyas kltrn tanmna da uyarlamak mmkndr: Siyas kltr, kiilerin, problematik siyas gereklii anlamlandrmasna yarayan ve davranlarna yn veren ve bylece toplum yeleri arasnda oluacak ortak bir bilin sayesinde sivas-sosval hayatn srekliliini salayan norm ve deerler manzumesidir. Kavramn ncs Almond (1956: 402)un ifadesiyle siyas kltr, insann yaad sosyo-ekonomik evreye anlam vermesine yarayan bilisel bir haritadr. D. Miller (2002) tarafndan Amerikan siyas kltrn ele alan ders notlarnda verilen tanm da dikkate deer: Siyas kltr, siyas ve ekonomik hayatn nasl yrtlmesi gerektii hakknda ayrc ve kalplam dnce tarzdr. Daha teknik bir tanmla siyas kltr, bir topluluun (anayasa, devlet, partiler, demokrasi, insan haklar, lkenin sivas tarihi gibi) siyas nesnelere kar yneli ve tutum al kalplardr (Parla, 1994: 10). Ulusal kimliinin ayrc bir kayna olarak ilev gren Amerikan siyas kltrn oluturan inan ve deerler ise Amerikan akidesi (the American creed) olarak adlandrlmtr (Huntington, 1981: 4). Bu balamda, rnein, daha ok

98

liberal dnce

organik srecin dzenlenmesi iin bir kalp ilevi gren, eylem dorultusu veren bir program niteliindeki ideolojiden (Geertz, 1973: 216) farla, ksaca, siyas kltrn daha organik bir nitelik tamasdr (politik kltr ile ideoloji arasndaki fark hakknda ayrca bkz. Sarbay, 2000a: 70-3.). rnein ngilterede olduu gibi bir politik kltrn, arlkl olarak muhafazakr nitelii, Burke tarafndan gelitirildii ekliyle sistematik bir ideoloji olarak muhafazakrlktan farkldr. Bir siyas ideoloji toplumda egemen konuma geince, siyas kltrn en belirleyici unsurlarndan biri hline gelir (Parla, 1994: 11).

Siyas Kltrn Biimlenmesi

Ilter Turan (1986a: 33-7), siyas kltrn oluumunda rol oynayan drt kaynak/etken belirlemektedir. Birincisi, bahsettiimiz gibi, toplumun madd, yani sosyo-ekonomik deneyim tazdr. rnein, sanayileme ile artan ihtisaslama sonucu farkllam bir yapya ulaan bir toplumda bireyler, doal olarak, siyas sisteme ynelik dalia eletirel ve katlmc bir kltr gelitireceklerdir. Bu fark, rnein Trkiyenin sosyo-ekonomik gelimilik asndan farkl dnemlerinde, hatta ayn dnemde yer alan faildi geliim dzeylerine sahip, rnein Dou ve Bat blgelerinde gzlemek mmkndr. kincisi, genel toplumsal kltr ile akltrasyon adn verdiimiz uluslararas kltr harekedendir. Pasonsun sosyal sistem yaklamndan da hatrlanaca zere, siyas kltrn, doas gerei, kendisinden tredii genel toplumsal kltrden bamsz bir gelime gstermesi beklenemez. rnein Harry H. Eckstein gibi baz bilim adamlarnn inceledii zere (Turan, 1986a: 35), iki sava aras faist Almanyasnda, kltrn dier boyudan, otoriteye itaat, snrsz disiplin gibi deerleri vurgularken; siyas sistemin eiik, katlm, oulculuk gibi deerleri istemesi kl

trel bir elild arzediyordu. Nitekim, bizim grdmz kadaryla, genel kltr ile sivas kltrn ilikilendirilmesindeki dnm noktas, iki dnya sava aras dnemde talya ve Almanyada faizmin ykseliinden sonra, Frankfurt Okulunda Adornonun gelitirdii otoriteryen kiilik tezi olmutur. Buna gre, kiinin ocukluundan itibaren, ailesinde, toplumdaki otorite ilikileri iin bir model rol oynayan ebeveyninden rendii kltrel kalp ve alkanlklarn, kr itaate daval bir otoriter politik kltre zemin hazrlad ne srlmtr (Meloen, 2000: 115).

Gerekten genel olarak otoriteye vnelik toplumsal kltr, siyas kltre de damgasn vuracaktr. rnein Trkede bkemediin bilei peceksin eklindeki atasznde dile getirilen toplumsal kltr, siyas kltre de glye ve siyas otoriteye boyun eme eklinde yansyacaktr. zellikle Osmanl gibi, din, hukuk, ahlk ve siyasetin i ie getii geleneksel monistik-holistik bir dnya grne gre rgtlenen bir toplumda, genel toplumsal kltr ile siyas kltr arasnda ok daha sk bir iliki bulunacaktr.1 Otoriteye itaat, gce boyun eme, haddini bilme, siyaset dahil ii erbabna brakma, srve uyma, cemaat ruhu, farklla ve muhalefete tahammlszlk gibi dsturlar, kltrn bu katmanlar arasndaki ilikinin gstergesidir. Siyas kltrn ekillenmesinde uluslararas kltr hareketlerinin etkisi, akltrasyon kavramyla aklanabilir. Kltr edinimi anlamnda akltrasyon, sosyolojide, sosyal deime srecinin nemli bir dinamii olarak farkl kltrlerin etkileimini, aralarnda birinci elden, srekli bir iliki sonucu, her birinin orijinal kltr kalplarnda ortava kan temel deiimleri ifade etmek iin kullanlan

1 . Mardin (1992: 101; ayrca 1991: 188) de, Trklere zg aile protokol rneinden hareketle, Osmanl tabakalamasna vcut veren dzen ve kural koruyucu" siyas felsefenin arkasndaki bu toplumsal-kltrej boyutu gstermitir.

99

gz 2003

bir terimdir. Bu anlamda, Orta Asya bozkrlarndan ktklarndan beri n Asya ve Balkanlara kadar pek ok kltr ve medeniyet ile karlaan Trklerin kltr edinim kaynaklar olduka zengindir. rnein, Fransz Devriminden sonra, Tanzimat ve Cumhuriyet dnemlerindeki etkileim sonucu Trk siyas kltr zerindeki Fransz etkisi, Ja- kobenizm kavramyla tanmlanmaktadr.

Siyas kltrn oluumunda rol oynayan nc bir kaynak/etken olarak, siyas sistemi ynlendiren elitler, siyas kltrn yeniden ekillendirilmesinde inisiyatif alabilirler. T. Parla (1994: l l ) mn Atatrklk rneinde belirttii gibi, bir siyas ideoloji toplumda egemen konuma geince, siyas kltrn en belirleyici unsurlarndan biri hline gelmektedir. Trk devriminin 'modernleme adyla tanmlanan amac da toplumu yeni kltt' ve deerlerle donatmak anlamna geliyordu. T. Alkan (1989: 178) tarafndan incelendii gibi, Kemalist kadro tarafndan bir toplumsal mhendislik vizyonu ile toplumun ve kltrn yeniden dizayn edilmesi srecinde, eitime dayal siyas toplumsallama yoluyla siyas kltrn de yeni rejime destek salayacak ekilde dntrlmesi amalanmtr. Ancak kltrn kolayca ma- niplsyona gelmez bir organizma olduu gz nne alndnda, bu ynlendirme abasnn baar derecesi tartmal hle gelecektir.

Siyas kltrn oluumunda rol oynayan drdnc bir kaynak/etken olarak, siyas tecrbe ve hatralar zikredebiliriz. Bunlar gerek bireysel, gerekse de toplumsal nitelikte olabilir (Ycekk, 1987: 20; Turan, 1986a: 36). Genelde kanaatlerini aynen srdrme eilimindeki insanlar, bunlar, ancak cidd biimde kendilerine meydan okuyan yeni deneyimler karsnda gzden geirme ihtiyacn duyarlar. Keza, genel olarak toplumla- rn tarih tecrbeleri, yaanan ac olaylar da

100

siyas kltrn ekillenmesinde nemli etkide bulunur. rnein talyada insanlarn birbirlerine duyduklar gvenin zayfl, tarihte yaanan olaylarn genelde lkeyi blc nitelikte olmasndandr.

Siyas Kltrn KitlesehSekinsel Boyutlar

Almondun izgisinde gelien znelci yaklam, grnte, siyas kltr, daha ok siyasetin tabileri, nesneleri durumundaki halk, vatanda bireylere indirgemektedir. Vatandalarn siyas kanaatleri eklindeki bir yaklam, paradoksal bir biimde ynetenler ve ynetilenler gibi elit politikas dnyasna has bir ayrmn esas alnd izlenimini dourmaktadr. Oysa modern kitle politikas dneminde, en azndan ilkesel olarak, ynetenler ve ynetilenler ayrm mutlak deildir. kincisi, siyaseti, bir btn olarak insan ilikilerinde geerli deersel erevede, yani ahlkn bir uzants olarak alan, monistik veya holistik bir dnya grne mensup filozoflardan, sz gelimi Montesquieu, ynetenler ile ynetilenler arasndaki bu orga-J Onik, ahlk ilikiyi, insanlar lyk olduklar gibi ynetilirler anlamnda bir dstur ile ifade etmiti. Dolaysyla, siyas kltr, toplumsal kltrn bir uzants olarak, ynetenler ve ynetilenleriyle bir btn olarak toplumu temsil eder. Buna Trk folklorundan somut bir rnek verilebilir. rnein siyas sekinlere ait siyas kltrmzn insanlar potansiyel sulu olarak alan kukucu bir nitelikte olduu sylenir. Hlbuki Ylann ban kkken ezeceksin gibi ataszleri yannda, Nasreddin Hocann ocuunu muhtemel su ilemeden nce, su testisi krlmadan nce dvd de bilinmektedir.

Turan (1986: 44)n da belirttii gibi, dde, ancak ortak bir siyas kltre sahip olduu takdirde, siyas toplumun rejiminin ve ynetiminin btnlk, istikrar, meruiyet ve sreklilii salanabilir. Niteldin Pyc (1965:

liberal dnce

8) de, siyas kltr hem lider ve hem de vatandalarn siyasi ynelilerini ierdii iin, daha ziyade elit davran zerine younlaan siyas slup veya ilemsel dstur terimlerinden daha kapsaml olduunu belirtir. Ancak, toplumu birbirine balayan genel bir siyaset kltr dnda, toplumsal kontrol ilikisinde oynadklar rol itibariyle ynetenler ile ynetilenler arasnda belli bir kltr farkllamasnn bulunduu da bir gerektir. Sivas sekinleri de kitle politikas terimleriyle ayracak olursak, genel olarak seilmiler kategorisine giren liderlerin veya sivas aktrlerin, Pyenin deyimiyle siyas stili, genel anlamda o topluma zg ynetim tarzn, sivaset anlayn ve kitlelere bakn yanstmaktadr. Sivas kltrn sekinlere zg bir boyutu, rnein, siyasetin adab olarak adlandrabileceimiz baz formel davran kurallarna iaret etmektedir (Turan, 1986: 45). Sivas sekinlerin, memurlar, yani brokrasiyi oluturan atanmlar grubunun ise bu manada daha zgl bir kltr gelitirebilmi olduklar sylenebilir. . zen (1996), ampirik aratrmasnda, Trkiyede brokratik kltrn, genel toplumsal ve siyas kltrle rtiime ve ondan farkllama derecesi hakknda ilgin bulgulara ulamtr.

Kitle klt ile sekinler kltr arasnda rnein daha alt dzeyde mcrulatrc semboller itibariyle bir fark bulunabilir. A. Y. Sarbav (2000a: 74-5)a gre, sekinler ile kitlelerin sivasi kltrleri arasndaki fark, eitim ve sivas meleke dzeyinden kaynaklanan bilii dzeyi belirler. Sekinler, daha yksek bir eitim ve bilii dzeyi sayesinde sembolleri ynlendirme ve kitleye dikte etme kabiliyetine sahiptirler. Onlar, ereveleme voluvla sembolleri kurumsallatrarak ve siyas kltr mmkn olduunca arz iaretlerden yaltarak, deta insanlar topluluu iine hapsederler. Bu toplumsal kontrol sayesinde istenen bir sosyo-politik dzenin de

vam salanr (Faulks, 2000: 111). Siyas kltr kavramnn ynetilenlere has grl- meinin sebebi budur. Dolaysyla buradaki sorun, bu farkn bir derece mi, yoksa mahiyet fark m olduu, ayrca bu ilevsel farkllk yannda, bu ild kltr daha st dzeyde yapsal olarak birbirine balayan ortak bir dilin (idiom) var olup olmaddr. Belirtmi olduumuz gibi, siyas ynetimin ve daha genel anlamda sistemin meruiyeti ve sreklilii, ancak siyas kltrn bu iki kresi arasnda belli bir rtme derecesinin salanmasyla mmkndr. . Mardin (1991a), geleneksel Osmanl sisteminde sekinler ile kitle kltr arasndaki dikev farklara ramen, yatay olarak bunlar birbirine balayan, ideal bir Islm cemaati tasavvuru iinde vcut bulan byle bir ortak dilin varln tespit etmitir. Ancak rejimin patrimonval niteliini trpleyen ve brokratik niteliini ne karan Tanzimattan itibaren bu ild kltr kresi arasndaki a bymeye ve dolaysyla meruiyet krizi belirmeye balamtr. I. Turan (1986: 46)n belirttii gibi, hzl deiim geiren toplumlarda, ldtle ve sekinlerin siyas kltrleri arasnda cidd farklar belirebilir. Bu sebeple cumhuriyeti kuran kadronun temsil ettii yeni deerler manzumesi, .kitlenin siyas kltrnden nemli lde ayrlmt.

Siyas Kltr Aratrmalarnn Sorunlar ve mknlar

Bat dnyasnda sosyal bilimler, Fransz devrimi gibi belli baz tarih krlmalar sonucu gelimitir. Siyas kltr aratrmalar da, zellikle II. Dnya Savandan sonra kyamet anlamna gelecek bir nc dnya sava riskine kar irkilen insanln dzen ve bar iinde birlikte yaama araynn iv m e kazandrd sosyal bilim aratrmalaryla domu ve gelimitir. Bu konudaki aratrmalar, temelde siyas rejimlerin farklln ve istikrarn belli lde kltrel yapyla akla

101

gz 2003

ma eiliminden gelimitir (Sarbay, 1999: 76-7). rnein Almond ve Verba (1963)nn nc almas, Batl liberal demokrasilerin istikrarn, onlar destekleyen deer sistemleri bakmndan aklamtr (Faulks, 2000: 108). Konunun klsik ncleri Montesquieu ve Tocquevillein almalar da benzer kayglardan domutu. Bu klsik yaklamlardan kan sonu, genel toplumsal kltr ile siyas kltr arasnda ikin bir ilikinin bulunduudur. Bu balamda ada siyas kltr almalar, rnein Almanyada faizmin (veya totaliter demokrasi), Anglo-Ameri kan dnyada da (liberal) demokrasinin geliimini aklamaya ynelmitir. Ayn ideolojiye mensup olduklar hlde ayr zellikler gsteren lkeler, rnein komnist rejimler arasndaki farkllk da, her lkenin devrimcilerinin Marksist modeli kendi kltrel miraslarna uyarlama eilimleri ile izah edilmitir. Siyas kltrn temelde birbirine bal iki ilevinden sz edilebilir: Birincisi, kltr, belirli baz davran kurallar ve deerlerin oluumuyla, siyas hayatn ileyiini kolaylatrr. kincisi, siyas kltr sayesinde siyas sistem meruiyet ve sreklilik kazanr (Turan, 1986a: 39). Dolaysyla bu iki ilev asndan siyas kltr aratrmasnn nemi, bir siyas sistemin performansnn aklanmasna katkda bulunmasndan gelmektedir (Femia, 1994: 477).

Epistemolojik ve metodolojik adan si- vas kltr teorisinin sorunlar, kltr, yani siyas kltr kavramnn mahiyeti, ilevi ve tahlil tarzyla ilgilidir, ki bunlar, bilimsel alandaki son gelimeler nda Sarbay ve n (1999)n ortak almasnda vukufla tartlmtr. Alann ncleri Almond ve Verbann almaya balad yllarda egemen olan makrocu diyebileceimiz mo- dern-pozitivist yaklam, birok konuda olduu gibi siyas kltr kavramlatrmasnda da kltr kavramnn ok-boyutlu, karmak niteliinin gzard edildii genelleme ve

soyutlamalarla malldr. Fransz yapsalc antropoloji okuluna zg sovut, psikolojik (Eisenstadt 1995: 307) veya Alman dnce okuluna zg standart, trde bir kltr (Sarbay 1999: 79) anlaynn rn yekpare, mekanik bir sivas kltr anlav, bu ilk dnem almalarn belirlemitir. Bu almalar, yapsal-ilevselci ve davransalc yaklamlar dorultusunda, sivas kltr, dz bir sosyallemenin rn olarak siyas sreci edleme amacyla sergilenen aka gzlenebilir, mekanik tutum ve davranlar manzumesi olarak almaktadr. Ovsa sivasi kltr, nesnefin (yani sosyo-politik yapnn) znel bir karlndan ibaret deildir. Sa- rbay (1999: 81, 84, 101 )n da belirttii gibi idealist bir bak asndan kltrn, sosvo- politik yaplara gre nceliinden ve belirleyiciliinden bile sz etmek mmkndr.

Kltrn bu otonomi ve belirleyicilii, onun tarih-sosyal ortamla etkileimin rn ok- kad, somut ve dinamik niteliinden kaynaklanmaktadr. Almond-Verba gibi davram- salclara yneltilen temel eletiriler de, zaten bu noktada toplanmaktadr. Bunlar, aydnlanma ve ulus devletin ve elitist devlet grnn rn yekpare bir siyas kltr kavramyla, zellikle karmaklk ve paralanmayla karakterize modern toplumda, snf, cinsiyet ve rk gibi parametrelerin belirledii tabakalamann, sosyal ve kltrel blnmelerin rn alt-kiiltrleri es gemilerdir (Faulks, 2000: 110). Dier gzden karlan bir nokta, yukarda deindiimiz gibi sivas kltrn kitlesel ve seldnsel boyudan arasndaki ilikidir. Ayrca Almond ve Vcrbann, gelimekte olan lkelere rnek olarak, Anglo-Amerikan, zellikle ngiliz modelinde simgeleen ideal bir demokrasinin gerekli kltrel n artlarn aratrma gibi bir ideolojik-normatif bir tutumla hareket etmeleri de eletiri konusu olmutur. Amerikan akidesi olarak adlandrlan idealize bir sivas kltr kavram ise,

102

liberal dnce

Huntington (1981:43)un Amerikan-mer- kezci yaklamnda ok daha belirgindir.

Bir siyas analiz kategorisi olarak siyaset teorisinde eskiden beri, ama izlenimselci bir tarzda kullanlan siyas kltr, aratrma tekniklerinin gelimesiyle artk daha sistematik bir ekilde llebilmektedir (Parla, 1994: 10). Gene de znelci anlamda siyas kltrn titiz bir analizinin imkn derecesine ve felsefe ve yntemine dair youn tartmalar srmektedir (Faulks, 2000: 107-25). eitli sebeplerden dolay, kltrn, bireyin bilii ve duygularnda ikin znel boyutunu deerlendirmenin zorluklarna dikkat eken Pye (2000: 22-3), bu zorluun, siyas kltr konusunda daha da belirgin olduunu belirtmektedir. Zira siyasetin temel kavramlar olan iktidar ve otorite, bireyler zerindeki kritik etlosi bakmndan akldan ok duygulara hitap eden, rasyonel muhakemeden ok, duygusal deerlendirmelere, tahayyle kap aralayan olgulardr. Dolaysyla siyas sre hakkndaki kanaat, deer ve tutumlar, ounlukla siyas otoriteye ynelik zt ularda gelien birer imajdan ibaret kald iin bu ireti kltrn, bir toplumun kalc siyas kltrn temsil ettiini sylemek zordur. Almond gibi davranlar tarafndan esas alnan siyas davran ve semboller, kltr olgusunun en kolay gzlenebilen, ancak anlam verilmesi en zor ve en yanltc eleridir.

Bu sebeple siyas kltr aratrmalarnda en salkl yntem, yapsalc-ilevselci veya davransalc gibi indirgemeci yaklamlar aarak, mikro ve mako perspektifleri mezce- den btncl yaklamdr. Yani hem tarih* sosyolojik boyutta tm sistemin hem de psikolojik boyutta sistemi pluturan bireylerin davran ve dinamiklerinin incelenmesi (Pye 1965: 9). Pye ve Verba (1965) derlemesinin iinde yer alan, Rustow (1965)un Trk siyas kltrne ait incelemesinin de yer ald eidi lkelere ait ettler de bu yaklamn

pratik rnekleridir. Sarbay (1999: 91, 81) m ifadesiyle, kltr kavramn, tarihsel ada- lam geni tutulmak suretiyle, sosyal ve politik hayatn iinde bireylerin yorumlayarak kullandklar bir sylem olarak daha kapsaml zihniyet rntlerine daval olarak zmleme gerei vardr. Hementik (vorumsama- c) terimleriyle ifadeyle, siyas kltr analizcileri, metin (text) ve bu metnin tarih ve toplumdaki balam (context) karlm birlikte deerlendirmek zorundadr. Siyas kltr zmlemesi, bir anlamda bu ildsi arasnda gerilimin, etkileimlerin ve muhtelif bileimlerin anlalmasna dayanr.

Trk Siyas Kltr Aratrmalar in Btncl Bir M etodoloji

Siyas kltr aratrmalar iin sz konusu eden metodolojik ilkeler, bunun, ne kadar kapsaml ve girift bir inceleme alan oluturduunu gstermektedir. zellikle Trkiye gibi lkeler siyas kltr aratrmalar iin bulunmaz bir lboratuvar oluturmaktadr. nk Trkiye, tarih boyunca, jeopolitik ve jeostratejik konumu gerei ok farkl kltr ve medeniyederle etkileim a iinde zengin bir tarih tecrbe ve kltrel birikim salam ve ayn zamanda ulus devletleri dneminde kkl bir deiim deneyimi yaam bir lke. Dolaysyla bu zengin malzeme iinde deieni ve deimeyeni saptamak, belki de siyaset sosyologlarn bekleyen ana itir. Sarbay ve n (1999: 91)in siyas kltr aratrmalar iin saptadklar bu temel amaca her siyaset sosyologunun itirak edeceine kuku yoktur.

Usl-i kadme (ancient regimey've son verdii iddia edilen Fransz Devriminden sonraki sre, sosyal bilimsel adan deiim ve yepyeni ile tanmlanmtr. Oysa amzn r ac din sosyologu P. L. Berger (1969)in gsterdii gibi, insan top- lumlarnn, merulatrma ve bunun davan-

103

gz 2003

d gelenek ve de ana kaynan oluturan kutsal ve profanm kaynat din olmadan hayatiyetini srdrmesi mmkn deildir. Nitekim zamanla yaplan dikkatli tarih-sos- yolojik gzlemler sonucu, yepyeni (modem, novel) diye ortaya kan eylerin aslnda klk deitirmi eski eyler olduu anlald. Fransz Devriminin slogan ilke veya Fransa ve dier Avrupa lkeleri bayraklarnn renkten kompozisyonu gibi siyas semboller, aslnda, Hristivan teslis akidesinin bir izdmyd. Yani Fransz Devrimi, aslnda byk lde eski kltr kodlarn sadece dntrm ve yeniden retmitir(Sarbay 1999: 92).

Siyas kltr ile toplumsal ve din kltr arasndaki derin ilikilere en arpc rnek, kanaatimizce, kuvveder ayrl ilkesi asndan Avrupa ve Osmanlnn mukayeselerinden verilebilir. Montesquieunn l kuvveder ayrm, aslnda gene, Baba/Oul/Ruhl- Kudiis eklindeki Hristiyan teslis akidesinin bir izdmyd. Oysa Osmanl siyas geleneinin karakteristii, fonksiyonlar ayrl eklinde bir kuvveder birlii anlay, Ali Savi gibi limlerin vahdet-i imamet olarak ifade ettii slam tevhid akidesinin bir sonucuydu (Oktay, 1998; Patton, 1994). Bu sebeple tarih boyutta siyas kltr kapsamna giren olgularn ou, en iyi, deiim ve devrim kavramlarndan ok, verili kltrn eidi art ve ortamlarda yeniden kendini retmesi anlamnda, bakalama (alteration) kavramyla anlalmaldr. Buna gre baz olgularn tamamyla atld bir tarihin p tenekesi yoktur (Sarbay, 1999: 91-6). Tarihte beyaz sayfa almas mmkn deildir bu mantkla ve dorusal-cvrimci yaklamla yaplan ileri-geri, gcleneksel-modern gibi ayrmlar anlamszdr. Dolaysyla kltr tahlillerinde esas saptanmas gereken srekli- liklerdir; ki bu sreklilik perspektifi iinde zaten szde krlma ve deiim noktalarn da grme imkn olacaktr.

Bu temel ama dorultusunda Trk siyas kltrnn sistematik-anaiitik bir incelemesi iin gerekli btncl metodolojik perspektifi biraz daha somutlatrmakta yarar var. Grdmz gibi, siyas kltrn malzemesi yeni olmad iin, disiplinin kapsamna giren olgular, geleneksel olarak farkl etiketler altnda dank olarak incelenmitir. Mill ahlk ve ruh, ulusal siyas psikoloji, siyas ideoloji ve bir halkn temel deerleri gibi balklar Pye (1965: 8) aktarmaktadr. Buna, siyas ahlk, siyas adap, siyas detler ve dsturlar, meden bilgiler, ulusal karakter, halkn kltrel kodlar gibi balklar da ekleyebiliriz. Banfield (1958: 9), siyas kltr literatrnde nc savlan, Gney talyadaki tek bir ky zerine younlaan sosvolojik almasn, siyas ve dier rgtlenmenin kltrel, psikolojik ve ahlk artlarnn bir incelemesi olarak tanmlamakta ve anahtar kavram olarak ethosu: kullanmaktadr. Gene Gney talya kyllerinin siyas kltrlerinin analizinde antropolojik adan siyas davran kategorisinin tesine geen baz nc almalar da (Candan, 1961), kyllerin dnya-gr ile siyas davranlar arasndaki ilikiyi incelemilerdir. Hofstede(2001)nin klsik almasnda sergilendii gibi, etnopsikoloji denen veni bir disiplin erevesinde de, farkl lkelerin cthosTar mukayeseli analize tbi tutulmaktadr.

Bu balcmdan Trk siyas kltrn ok daha geni bir perspektif ve kaynaklar dizisi sayesinde inceleme imkn domaktadr. A- ratrmalarda kullanlacak metot, genel olarak ampirik veya teorik-temelli, literatr veya alan aratrmasna dayal olabilir. zellikle yazl kaynaklarda izlenimselci tarzda aktarlan Trk siyas kltrne ait verileri sistematik-

2 Banfield, antropolog Sumncra atlla etlos'u .yle tanmlamaktadr: Bir grubun karakter olarak dier gruplardan temayz ettii karakteristik det, tkir, davran ltleri ve dsturlarnn toplam."

104

liferal dnce

_analitik bir ereveye yerletirerek tamamlamak gerekmektedir. K. H. Karpat (1971: 70), Trkiyede siyas ilimler aratrmalarnn durumu hakkndaki incelemesinde, lkemizde- ld aratrmalarn genelde deskriptif (tasvir) tarzda her eyi kapsayacak ekilde geni tutulduunu belirtmektedir. Muhtemelen Tan- pnarn arka ait bir zellik olarak saptad byk sz syleme eiliminin rn bu yaklamla yaplan tasvir almalarda elde edilen sonular, eski deyimle afak kalmaktadr. Kapata gre, sosyal-siyas aratrmalarn ufkunu aan esas metot, sebep-sonu ilikisi kurmava ynelik tahlild-analitik metottur.

Bu adan Trk siyas kltr aratrmalarnn gelitirilmesi iin tespit ettiimiz btncl metodolojiyi balklar hlinde verebiliriz:

Birincisi, folklorik yaklam, popler/toplumsal kltrn temel kaynan oluturmas bakmndan ataszleri, deyimler, iir ve fkralar gibi folklorik malzeme zerinde metin- ierik analizi yoluyla toplumsal ve siyas kltrmze ilikin genel karakteristikleri karmak mmkndr. Kanaatimizce, Trk siyas kltrnn unsurlarn en saf bir ekilde bkemediin bilei peceksin; emir demiri keser; gelen aam giden paam; devlete kaplanmak; kervan yolda dzlr; kitabna uydurmak; kol krlr, yen iinde kalr; balk batan kokar; erken ten horozun ban keserler gibi ataszleri ve deyimlerden karmak mmkndr. Folklorik rnlerin, zellikle ataszlerinin, sosyal bilimler, zelde psikoloji-psikiyatri aratrmalar asndan nemine baz aratrmaclar (Turgay, 1977) dikkat ekmitir. Kurt (1997)un almas bu yaklama bir rnektir. Keza Nasreddin H oca fkralar da kanaatimizce bu konuda zengin bir kaynaktr. Osmanl dnyasnda kamuoyu oluumunda ok nemli bir rol oynayan halk tiyatrosu, Karagz-Hacivat tiplemesi de bu bakmdan nemlidir.

kincisi, iir, hikye, tiyatro, roman, hatra, seyahat ve deneme gibi trleri kapsayan edebiyat alan da kltr aratrmalar iin zengin bir malzeme iermektedir. rnein, Banda edebiyat rnlerini sosyal bilimler asndan ileme tarz gelimiken,3 lkemizde bu tarzda yaplan almalar nadirdir. Bu konudaki istisnalara rnek olarak, divan edebiyatn deyim yerindeyse hermentik vo-

'luyla okuyarak ktisad kltrmze ait zihniyet rntlerini baaryla belirleyen S. Ul- gener (1981a; 1981b; 1983)in almalar, ayrca Timur (1991)un denemesini verebiliriz. Timur (1991: 7-8)a gre, romanclarmzn Osmanl deiim srecini o zamanki sosyal bilimcilere gre daha ivi anlamlandra- bilmelerinin iki sebebi vard. Birincisi, roman trnn gerei kurmaca. yazm tarzndan dolay siyas basklara kar gelitirilen nisp dnce zgrl. kincisi, tarihiler ve kamu gzlemcileri, eserlerini daha ok siyasal hayatla snrl tutarken, romanclarmz topluma daha geni bir perspektiften bakabilmiler ve gerek rf ve detlerdeki, gerekse BraudeFin madd uygarlk dedii karmak btnlkteki evrimi daha ivi tanmamza yardmc olmulardr.

Sz gelimi, Trk halknn kltrel kodlarn son derece isabetle okuyabilen Ahmet Hamdi Tanpmar (1972) gibi edebiyatlar, bu konuda siyaset sosyologlarnn nemli kaynaklarndan birini oluturmaktadr. Gezi literatrnde ise Evliya elebinin Trk popler ve siyas kltrne dair gzlemleri ilenmeyi beklemektedir. Bir kltrn zelliklerini, dardan bir gzlemci kendi kltryle mukayeseli bir ekilde ok iyi saptayabilir. Bu bakmdan Batklarn, gezi ve an almalarnda gcnn zirvesinde olduu zamanlarda zellikle Osmanl dnyasna ve

' Buna bir rnek olarak cdcbiyat-lukuk ilikisini incelcyen Aristodcmo (2000)vu verebiliriz.

105

gz 2003

insanna ait gzlemleri elbette bu konuda nemli bir kaynak niteliindedir. Nitekim N. Keklik (2001), bu kaynaklara dayanarak siyas kltr, sz gelimi devlet kltrn de ieren Trk ethosu tarznda bir sentez denemesi yapmtr. Bunlar, zellikle tarih boyutta kltrel sreklilik izgisini grmek asndan nemlidir.

ncs, ahlk metinlere odakl normatif yaklamdr. zellikle geleneksel dnyada ahlk ile ilikisi balamnda kltrn normatif boyutu daha belirgindir. Bu adan geleneksel dnyada Knalzade (t.y) gibi na- sihatname ve siyasetname trnden ahlak nitelikte eserler siyas kltr aratrmalar iin nemli kaynaklardr (Abou-El-Haj, 1995). Bunlara gene ahlk boyut ieren Osmanl vakanvisleinin tarihleri de eklenebilir. Ta- neri (1997)nin almas, bu normatif gelenein kutsal devlet anlayna dayal milliyeti bir perspektiften sentezini temsil eden dikkate deer bir kaynaktr. Bu normatif kaynaklarn modern versiyonlar ise, resm ideolojinin siyas kltre dnm derecesini gstermektedir. T. Parla (1994)nn yapt gibi, siyas kltr yeniden dzenlemeye ynelik, sz gelimi Atatrkn Nutuk"u, Afet nan n M eden Bilgiler, Reccp Pekerin inklp Dersleri gibi temel birtakm resm metinlerin veya T. Alkan^l989: 177-322)n yapt gibi Tek Parti dnemi ilkokul Yurttalk Bilgisi ders kitaplarnn, analizi bu yaklama rnektir. T. Parla (1994: 173)nm dedii gibi, cumhuriyetin kurucular, bir gei dneminde mevcut toplumsal-siyas kltr veri alarak ynlendirdii iin, resm metinlerin analizi, deiime konu siyas kltr hakknda nemli bir fikir verecektir.

Drdncs, tarih-sosvolojik yaklamdr. Pye (1965; 10)nin ifadesiyle, tarih yaklam sayesinde, ada siyas kltre vcut veren sosyo-politik kurulularn ve deer rntle- rinin evriminin izini srebilir ve siyas top

lumsallama rntlerine bakarak da bu kuramlarn bireylerin hayatlarnda nasl kendini duyurduunu anlayabiliriz. Ayrca bu yaklam sayesinde, sz gelimi S. lgener ve . Mardinin yapt gibi, siyas kltrn sosyal ve ekonomik parametreleri, Marksist terminolojiyle, altyap-styap etkileimi balamnda tarih iinde sosyo-ekonomik yaplarn evriminin toplumsal-ldltrel zelliklere etkileri tespit edilebilir.

Beincisi, entelektel tarih veya bilgi sosyolojisi yaklam, Sadk Rifat Paa, Namk Kemal, Peyami Safa gibi entelektel birikimleriyle Trk siyas kltrn temsil dzeyine erien kilometre ta aydnlarn fikirlerinin incelenmesiyle Tikle siyas kltr geleneinin tasvirini amalamaktadr. Bu konuda en sistematik alma S. S. n (2000)e aittir.

AIttncs, bu dnce tarihi yaklamna bal olarak son yllarda dnyada gelien kavram tarihi yaklamdr. R. Koselleck gibi Alman bilginlerin gelitirdii (Richter 1989; 1995) bejjrifsjjeschichte (kavram tarihi), sosyo-lingistik bir yaklamla toplumsal ve politik merkezi kavramlarn anlamlarndaki deiimler sayesinde ana kltrel deiim dnemlerini belirlemeyi ama edinmektedir. Avrupa politik kltrndeki kavramlarn tarih deiimlerine dair eitli alma (Ball, 1989) ve uluslararas konferanslar (Finnish Institute, 1998) bunun olduka hayat bir inceleme alan olduunu gstermektedir. Bizde de, millet, devlet, hrriyet gibi kavramlarn deyim yerindeyse eceresini karmak Trk siyas kltrnn analizinde yepyeni ufuklar aacaktr. Ancak, bu konuda biz maalesef, Almanca ve ngilizcede sz gelimi The Oxford English Dictionary gibi, kavramlarn douunu ve tarih geliimini saptayan, farkl asrlarda insanlara ne ifade ettiini gsteren, kavram analizinde byle bir yardm salayacak tarih gelimeye dayal Trke szlklerden yoksunuz.

106

liberal dnce

Yedincisi, ampirik-nicel yaklam, ankeder ve rneklem gibi alan aratrmalar yoluyla mevcut siyas kltr hakknda yaklak bir fikir edinme, sreklilik ve deiim noktalarn tespit imkn vermektedir. Ancak anket ve rneklem incelemesi gibi nicel alan aratrmas yntemleri, ancak dier kltrler ile mukayeseli ve yorumcu makro ampirik yntemle entegre bir ekilde kullanld takdirde, bize, o lkenin siyas kltrnn genel karakteristikleri hakknda daha doyurucu bir veri salayacaktr. Bu konuda rnein Ergder (1991)in Trk Toplum un un Deerlerini konu alan aratrmasnn nicel bulgular, dier analitik perspektifler ve literatrden elde edilen, sz gelimi S. lgener (1981a; 1981b; 1983)e ait tarih sosyolojik bulgularla birlikte yorumlanarak tamamlanmtr.

Trk Siyas Kltr Aratrmalarnn Geliimi Uyum ve istikrara dayal geleneksel dnyada insanlarn standart bir toplumsallama sreciyle zmsedikleri kltrel kodlar objektif bir bakla tanmlamas zordur. Ancak Tanzimat gibi yava yava gelenekten uzaklamann balad bir srete gelenekle hesaplama balamnda bu tr abalar grlebilir. Sadk Rifat Paa ve Namk Kemal gibi Tanzimat aydnlar, bir eldlde halkn siyas srece katlmn zorunlu klan kide politikas dneminde ne kan ilgili kamuoyu ve siyas kltr gibi modern kategorileri, kendi siyas geleneklerinde teme lendi rmeye abalayan ilk isimlerdi. Burada ver snrll asndan ancak Namk Kemale yer verebileceiz. Kemalin birok konuyu olduu gibi, ancak 20. yzyln ikinci yarsnda gndeme gelen siyas kltr konusunu da daha henz 21. yzylda kavramsal bir erevede ele aldn grmek elbette artcdr.

Namk Kemal, terbive-i siyasiye (politik eitim -civic education) ile eanlaml kullan

d siyas kltr, zellikle kamuoyunun siyas sreci denetim ilevi asndan tanmlamaktadr. Burada yazar, eflmr- siyasiye (siyas dnce), terbiye-i siyasiye (siyas eitim- kltr) ve ahlk- siyasiye (siyas ahlk) olarak birbirine bal kategori saptar: fiTerbiye- i siyasiye, halk iinde blda beyn ettiim iz efkr- siyasiyenin husuln ve hkm eti onun ilcaatmdan aylm am ak zere eflmr- umumiye- nin icr-yi nezaret ve lzum u hlinde ika- tehd it edebilmesi iin iktiza eden ve -va tan ve m illet ve hrriyet ve adalet muhabbetlerinden ibaret olan- ahlk- siyasiyenin vcut ve terakkisini temin iin lzm olan hissiyat ve ilkaat- vicda- niyenin mecmuunu derler (Ozn 1997: 173). Bundan sonra Namk Kemal, Osmanl tarihindeki ayaklanmalarn, siyas kltr asndan anlam, adalet esprisi zerinde durur.

Gerek yerli, gerekse de yabanc bilim dnyasnda Trk siyas kltryle ilgili ilk almalarn dnemin hkim trendi davran- salclk dorultusunda daha ok siyasal davran erevesinde yapld grlmektedir. Bu erevedeki almalar, siyas toplumsallama hakkndaki klsiklemi eserin sahibi H. H. Hyan (1958)n Payaslolu ve Fey ile Trk lise genlii, J. S. Szyliowicz (1962; 1966)un da Trk kyllerinin siyas deer ve davranlar hakknda yaptklar aratrmalara kadar geri gtrlebilir. Dorudan Trk siyas kltr hakkndaki ilk inceleme ise, bildiimiz kadaryla Bat literatrnde, Sidney ve Verba (1965)nn editrlnde hazrlanan siyas gelime srecindeki lkelerdeki siyas kltr ele alan toplu eserde Trkiye blmn yazan A. Rustow (1965) tarafndan yaplmtr. te yandan belli aralklarla yaplan, Trkiyede sosyal bilimlerin eidi alan ve alt-alanlarndaki almalarn dkmn sunmay ama edinen incelemelere baklnca, dilimizde dorudan siyas kltr konusundaki almalarn nispeten yetersiz kald sylenebilir.

107

gz 2003

Karpat (1971: 67)n 1970 ylndaki deerlendirmesinde dorudan siyas kltrle ilgili herhangi bir almaya atf yoktur. Karpat, sadece, klsik dneminden Tanzimata, Osmanldaki en orijinal entelektel alann siyas dnce olduunu; ancak yeni rejimin ideolojik gerekelendiriknesi ynndeki eiliminden dolay bu alandaki birikimin bilimsel siyas aratrmalara dntrlemediini belirtmektedir. Abadan-Unat ve Sarbay (1986) n incelemelerinde geen bu konudaki dorudan alma ise Ozankaya (1971)ya aittir. 1966da Ankara niversitesi SBFde kurulan Siyasal Davran krssnde alann duayeni Nermin Abadan-Unat ve sekin rencileri Trker Alkan ve Doru Ergilin almalar siyas kltr aratrmalarnn geliimine ivme kazandrmtr. Abadan-Unat ve Sarbay (1986: S l)n belirttii gibi, siyasal davran gdleyen psikolojik etkenler zerine yaplan almalar, daha ok bireyin siyasal benliinin ve siyasal inan sistemi veya ideolojisinin nasl olutuu zerinde younlaanlardr. Dnyada bu konudaki ok sayda almaya karn bizde ise, maalesef en az alma bu alana ilikin bulunmaktadr. Bu konuda N. Abadan (1963 ve 1968)n nc almalar yannda Ozankaya (1966)v sayabiliriz. Abadan- Unat ve Sa-rbay (1986) da bu alanda . Mardin, T. Alkan ve D. Ergilin almalarn anmaktadr. rnein, genel olarak iddetin kltrel kkenlerine dair almalarnda Alkali (1983), sorunu daha evrensel bir dzeyde ele alrken; Ergil (1980b: 187-244), namus cinayederi rneinden hareketle sorunun Trkiyedeki toplumsal-sivasal kltrel kkenlerine dikkat ekmitir. Ergil (1980b)in izgisinde dier bir alma ise Magnarella (1982; ayrca 1998)va aittir.

. Tuan (1997) ise, incelemesinde Ozankaya (1971), Turan (1984 ve 1991) ve zbu- dun (1995)un almalarm sralamaktadr. Siyaset bilimi ve sosyolojisi dnda sosyal

psikoloji ve antropoloji de, Trk siyas kltrnn dorudan veya dolayl olarak ele edindii alanlar oluturmaktadr. Bu alanlardaki almalar, bir anlamda, siyaset sosyologlarna analiz iin gerekli verivi salamaktadr. Birinci alanda ilk elde . Katba (1970: 1973)nn almalar anlabilir. Trkiyedeki corafi ve etnik olarak alt-kiiltrel gruplar ele alan antropolojik almalar ise nispeten daha oktur. Coraf olarak genellikle kyn kltrel zellikleri zerinde younlaan antropolojik almalar arasnda Stirling (1965) ten balayarak, Meeker (1972; 2002), Magnarella (1974), Delaney (1991; 1993) ve Navaro- Yashin (1999)in almalar saylabilir. Lzlar, Kltler ve Alevler gibi Trkiyede siyas kltrn alt-gruplar olarak farkl etnik unsurlar ele alan bir almay Andrews (1997) yayna hazrlamtr.

Btn bunlara, Belge, Gle, Hcpcr, Kalaycolu, n ve Vergininkiler gibi bibliyografyada gsterilen Trk siyas klt- rvle ilgili saylar giderek artan almalar eklenebilir. Gazete kelerinde vazan baz aratrmaclarn da Trk siyas kltrne ilikin ilgin ve isabetli gzlemlerini kitaplatrdklar grlmektedir (Trker, 1998). Avrca siyas kltrle ilgili genel, teorik baz almalar da gze arpmaktadr (Sitemblkba, 1997: 2000). Sonu olarak diyebiliriz ki, dnyadaki almalarla karlatrldnda yetersiz grlse de, gerekte Alkan, Ergil, Heper, Kalaycolu, n, zbudun, Sarbay, Turan, Vergin gibi aratrmaclarn Trk siyas kltr hakkndaki almalar, bu konuda daha ileri, sistematik incelemeler yapacaklar iin nemli bir bilimsel zemin oluturmaktadr.

Trk Siyas Kltr Aratrmalarnn Dinamikleri

Yukarda belirttiimiz gibi Batda sosval bilim aratrmalar, daima birtakm tarih trav

108

\\betz\ dnce

malardan, somut toplumsal ihtiyalardan domutur. Trkiye gibi bir speklatif dnce v e v a hasb tefekkr, bir sosyal bilim gelenei bulunmayan lkelerde bile kriz konjonktrleri belli entelektel reeteler retecek isimleri karabilmitr. rnein, bir Tanzimat travmas Ahmed Cevdet ve Namk Kemal gibi isimleri; imparatorluktan ulus devlete gei sancs Ziya Gkalpi dourmutur. Son yllarda gelimeye balayan Trk siyas kltrne ilikin almalar da, somut birtakm tarih gelime ve toplumsal ihtiyalardan domutur. Siyas kltr aratrmalarnn temel amacnn, kltrel gelenekteki sreklilik izgisinin tespiti olmas gerektiini belirtmitik. Bu temel amacn, Trkiye gibi ktaya yaylm bir imparatorluktanulus devlete gemi vc aydnlarnn tavrlar anl mazisine kar ambivalance ile biimlenmi bir lkede ne kadar nemli olduunu belirtmeye gerek yok.

Dnyada yaanan gelimelere paralel olarak siyas kltrmzn de artk deimesi gerektii ynnde yorumlara (Tekeli, 2001; skl, 2002) vol aan gelimeler, ayn zamanda, deiimi istenen kltrn sreklilik izgisine vukuf ihtiyacnn da altn izmitir. Bu da sreklilik ve deiim asndan siyas kltrmze ynelik bir ilginin ortaya kmasna vol amtr. Bu ilgi, ksaca belirtmek gerekirse, tarih bir dnem olarak ulus dev- lctlerinm artk almak zere olduu yolundaki iaretlerin artt bir srete i ve d dinamiklerin youn etkileimiyle ortaya kmtr. zellikle 2003 yl iinde Avrupa Birliine giri kararll ve hazrlklar, bu dinamikleri hzlandrc bir ilev grmtr. Bunlar somut bir ekilde, maddeler hlinde sralamak faydal olacaktr.

Birincisi, kimlik sorunu. Trkiyenin tarih kimlik sorunu, imparatorluklarla karakterize st-kimlik (medeniyet) siyasetlerinden ulus devlete geildii Tanzimat srecinde ortaya

km ve nl artk ga\ara gavur denmeyecek szyle zetlenmiti. Cumhuriyet dnemi boyunca toplumu kamplara ayran imlik tartmalar hi gndemden dmedi. nem-li bir kesime gre Trkiyenin tarih bunalm, kimlik bunalm ile zetlendi ve ada kimlik, sosyalist kimlik, Trk ve Mslman kimlii gibi soyut kimlik tanmlar daha ziyade politik tavrlar olarak kald; yani kimlik politikas dnyada olduu gibi uzunca bir sre Trkiyede de siyas hayata hkmetti ve hkmetmeye de devam ediyor. Esasnda sosyal psikoloji vc antropolojinin kapsamna giren bu kavram hakknda rnein B. Gven (1995)in kapsaml almas, belli bir ilgi dourdu ve bunu baka almalar da izledi. zellikle Avrupa Birliine giri karar uzunca sre Trkiyenin Mslman imliiyle Hristiyan Avrupann kan uyumazl ekseninde tartld.

Ancak bu srete M. A. Klbay (1992) ve n (1999: 18) gibi baz tarihiler, Trkiyenin ay zamanda Akdenizli kin- liinin de varlna dikkat ektiler vc bv- lece dar, politik kimlik tanmlarnn tesinde daha geni apl kolektif kiikler gndeme geldi. Toplumsal-siyasal boyutlaryla saf bir Trk kltr tasviri, rnein, gcl (2001) in almasnda bulunabilir. Ancak slm, in vc ran gibi farkl damarlarn yannda, Osmanl-Trkiyenin siyas-kltrel geleneinde antik Akdenizli boyutun ar bast sylenebilir. rnein onur ve utan gibi temel baz deerler ekseninde talya, Yunanistan ve Trkve gibi Akdenizli lkeleri kapsayan mukayeseli aratrmalar, ortak bir Akdeniz kltr havzasndan sz edilebileceini gstermektedir (Blok 1981; Davis, 1977; Peris- tiany, 1996; Gilmore, 1987; Delaney, T987). Bu bakmdan D. Ergim (2000)a gre, Trk toplumunu anlamak ve tanmlamak iin, ulus devletleri dneminin rn, kimlik politikasna dayal yaklamlar aarak daha

109

gz 2003

objektif vc kapsaml bir kategori olan kltrel kiiliki benimsemeliyiz (bu konuda bilimsel bir aratrma iin bkz. Tezcan, 1974).

Temelde farkllklar ne karan ve politik ideallerle snrlanan kimlik kategorisine kar kiilik kavram, sayesinde, bir toplumun farkl kimliklerle rgtlendii ve iledii dinamik bir olguya iaret edilmektedir. D. Ergun (2000: 176-80)un kendi ifadesiyle amac, kiilik tanm gereince dinamik bir rgdenme olan ve farkl etnik kkenli vatandalar iin de bir st-kiilik oluturan Trk ulusal ya da kltrel kiiliinin kumcu elerini ya da zelliklerini sergileye- bilmektir. Bu dorultuda siyas kltr de kapsayan Trk kiilik yapsnn, Batl kltrle karlatrldnda genelde olumsuz deerlerle ykl bir dizi zelliini saptayan Ergun, rnein, devlet korkusu ve cemaat- ilik gibi zellikleri n plna karmaktadr. Bu dorultuda Ergun (2000: 180), Trk kiilik zelliklerinin temelinde, n (2000: 309) ve Vergin (2000: 73) gibi baka yazarlarn da gzlemledii zere, nizam siyaseti veya siyasetin belirleyicilii olarak da belirtilen bir olguyu, retiminden ok ynetimi sorun olarak tasarlanm bir Trk toplumu gereini grmektedir.

kincisi, demokrasi sorunu. Osmanl siyas kltrnn miras bir zihniyede, kalknmay da temelde bir ynetim sorunu olarak alglayan u ya da bu kesimden Trk aydnlar, zelli de ok partili hayata geildiinden beri Trkiyenin temel sorununu da demokrasi sorunu olarak tanmlamlardr (TDV, 1991; Kabacal, 1994). Alaturka, ksm veya gdml demokrasi gibi deyimlerle tanmlanan Trk demokrasisinin azgelimilii, genelde hep Kemalist asker iradenin mdahalesi gibi mekanik birtakm faktrlerle aklanmaya alld. Trk siyas hayatna damgasn vuran demokrasi sylemi, 1960h ve 70li yllarda mill irade, 1980 ve 90

lardan itibaren de sivil toplum ve kamusal alan gibi siyas kltrn yeni kavramlaryla geliti. Bu srete rnein, Sarbay (2001: 120)n da blirttii gibi, sivil toplum kavram, asker ynetimden arnm toplum gibi arpk anlamlar kazand.

Ancak zamanla Platon ve Montesquieu izgisinin doruluunu teyit eder ekilde anlalmaya baland ki, demokrasi, bir sistem sorunu olmadan nce bir eitim ve kltr sorunudur; hazr-elbise gibi evrensel geerlikte standart bir demokrasi modeli zmrdankadan ibarettir. Salkl bir demokrasi, ancak altyapsal ve styapal baz temeller zerine oturabilir. Altyapsal olarak kapitalist bir retim ve retici snf, iistyap- sal olarak da bireysellik ve farklla aklk, katlmclk, hogr ve uzlama gibi deerler, demokrasinin temel gerekleridir. Bu anlamda, Batda gelitii ekliyle ekonomik ile siyas iktidar simetrisinde demokrasi, birtakm tarih ardarn rn olarak dinamik vc izafi bir nitelik tamaktadr ve Trkiyede iktidara katlma ve mill irade gibi siyasi bir retorik olarak kullanlan halkn dedii olur forml, znde, otoriteye itaade karakterize Trk siyas kltrne yabanc (Ozankava, 1971: 153) olduu gibi, ounluku totaliter demokrasinin yolunu aabilecei endiesiyle Batda bile almtr.

Bugn btn dnyada, Marksist terimlerle demokrasinin altyaps olarak alnan kapitalist ekonomi vc iktidar ilikileri de sorgulanmaktadr ve tekrar Platonik anlamda demokrasiyi yaatacak evrensel kltrel deerlerin nemi ne kmtr. Demokrasi, bakalarnn hakkn gzeterek birlikte yaayabilme tarz olarak alndnda, temel sorun aileden balayan bir vatandalk eitimi (Sa- rbav, 2001: 214; 1999: 3-19) sreciyle bireylere hak ve sorumluluk bilinciin kazandrlmas olarak belirmektedir. Bugn dya ve Trkiyenin geldii noktada teslim edilen

110

l i t e a l dnce

gerek, demokrasinin, iktidara katlma deil, Ozankaya (1971: 167) tarafndan saptanan Trk kyllerinin zihniyetinde olduu gibi, ancak hakkn alma-verme eklinde son tahlilde Schumpeterci formel demokrasi tanmna uygun olarak hukuk dzeninde temellenen bir ev olduudur. Bu adan demokrasi, Ergil (1997: 122-3)in belirttii gibi, mikro lekte evde balar; hak ve sorumluluklar asndan bir apartman ynetimine katlm kltrnde temellenir. Dolaysyla mesele, demokrasinin evrensel deerleri asndan Trk siyas kltrnn potansiyelini sorgulamaktr (Kalaycolu, 1995). Siyas hayatta ska gzlendii gibi, cemaat ruhuna dayal politika anlayndan dolay muhalefete hogr vc uzlama kltrnden yoksunluk, Trk sivas kltrnn demokratik geliim asndan olumsuz vehesini oluturmaktadr (zbudun, 1995: 248). Bamzdakilcr en iyisini bilir anlayyla, neme lzmclkla, bilinsiz kalabalk psikolojisiyle demokrasinin geliemevccei seim, bu kltr uyarnca hareket eden baz kurt politikaclarn dn peime gibi sloganlarla kazand aktr.

ncs, insan haklan sonn. insan haklar 20. yzyln sonlarnda btn dnyada olduu gibi, Trkiyede de hayat nem kazanan, sivas kltr aratrmalaryla ilgili dier nemli sorun. Aslnda demokrasi gibi, insan haklar da, Batnn tarih geliiminin rn olarak domu ve zellikle ikinci kuak insan haklar -kidesel- demokrasiye paralel gelimi bir kavram. Dolaysyla Batda, sz gelimi in gibi lkelere ynelik youn insan haklar ihllleri iddialarna karlk, zamanla universalism venus particulansm olarak ifade edilen tartma gndeme gelmi, insan haklarnn soyut ve evrensel deil, ancak eitli lkelerin tikel, toplumsal ve kltrel erevesinde anlam kazanan bir kavram olduu savunulmutur. Ancak bu tikelcilik rnein Trkiye gibi lkelerde resm otori

teler tarafndan demokrasi ve insan haklan konusundaki vahim kusurlar iin kolayca bize zg artiar gerekesine dntrlmtr'. Mesele, bu zgl ardarn, konjonktrel-politik deil, kltrel dzeyde analizi; yani, Batnn gznde maalesef Trkiyenin karakteristii hline gelen insan haklar ihlli olgusunun toplumsal ve siyasal kltrel kklerine inmektir.

Bu konuda ilk alda gelen Akam (1993)n almas analitik olmaktan ok, tarih-tasvir bir alma olarak dikkat ekmektedir. Analitik dzeyde bakldnda bu olgunun temelinde, ulus devletlerin homojenletirici, totaliter zellikleriyle katmerle- nen Trkiyedeki (1982 Anayasasnn ilk metnine de giren) kutsal devlet anlay yatmaktadr (bu konuda bkz. Akarl, 1975). Olay, ksaca, Hegelin deyimiyle, devlet haklarnn, insan haklarna ar basmasdr. Hukukun adal* temel lt hline geldii gnmz dnyasnda Trkiyeyi gittike yalnzlatran bu sorunun temelinde, tek tarafl, yukardan aaya bir patrimonyal zihniyetle Ben devlet babaym, senin iyiliin iin severim de dverim de anlay yatmaktadr. Tarih boyunca bamszln korumu Trkiyenin 1683 Viyana sendromundan sonra dt paranoya derecesine varan beka kaygsnn, gerektiinde vatandann haklarna kolayca kyma gibi bir tavra dnmesi anormal deildir. Sorunun toplumsal-kltiirel kklerine inildiinde ise bkemediin bilei peceksin gibi, Trk ve slmdan ok, Akdeniz kltr havzasna zg saylabilecek gce kar hakk stn tutma gibi bir zihniyet tehis edilebilir. zellikle genlere ynelik iddeti, erken ten horozun ban keserler dsturu aklayabilir mi? Velilerin ocuklarn, otoritelere eti senin kemii benim sylemiyle teslim etmesi makul m? Veya Trkiyeyi balayan ulusal-st hukuk mercileri olmasa kol krlr, yen iinde kalr m?

111

gz 2003

Drdncs, Trkiyede 80li ve 90l yllarda zirveye kan siyasi rmeye kar siyas ahlk ve buna bal olarak siyas kltr sorunu ne kmtr. Bu konuda ilk akla gelen sistematik alma Alkan (1993)a aittir. Bu sorunu da, sradan bir yaklamla sistem bozuk diyerek geitirmenin tesinde kltrel kklere inerek zmlemek gerekmektedir. Alkan (1993: 153)n belirttii gibi, siyasal yozlama, siyasetinin yozlamasndan daha geni kapsaml bir olgudur. Siyas sistem, vneten ve ynetilenleriyle btn bir toplumu kapsadndan, ortaya kan bir yozlamada son tahlilde herkesin pay vardr. Hatta etin Altan gibi baz nl ke yazarlarnn sk sk and, Montesquieunun Platon izgisinde insanlar lyk olduklar gibi ynetilirler anlamnda nl bir sz vardr. Bal tutan parman yalar; devletin mal deniz, yemeyen domuz gibi toplumsal kltrmze ait szler bu konuda bir ipucu vermiyor mu? Dier yandan bu konuda, daha nakro dzeyde, patrimonyalizm, patronaj, vanamaclk (eli- entalism), devletilik, halklk, sekincilik, dayanmaclk ve koporatizm gibi eitli siyas rejim, ideoloji ve stillerin siyas kltrdeki kkleri asndan yaplan analizler de - nemli bir yer tutmaktadr. Sadece aalk vermekle, yiitlik vurmakla Trke deyimi, bu kltr hakknda bir fikir vermektedir. rnein Bianchi (1984: 73-107, 282-337), Osmanldan Trkiyeye koporatist ideolojinin siyas kltrel kkenlerini geni bir ekilde ele almtr. Trk siyasetindeki hemehrilik' deeri, keza, bal bana bir aratrmaya konu edilebilir (Kurtolu, 2002).

Beincisi, zellikle 60 ve 70li yllardaki renci hareketleri ve terrn siyas kltrel kaynaklarna inmeye ynelik almalar. Bu konuda ilk akla gelen Alkan (1983) ve Ergil (1980b)in almas yannda, Szylio\vicz (1972), Magnaella (1982) ve Sayar (1985)y da anabiliriz.

112

Akncs, siyas kltre ilgi douran son bir dinamik de, Trkiyenin zellikle Yunanistan ve Kbrs gibi belli konularda kmaza giren sorunlu d politikas. 1683 Vivana ve 1920 Sevr sendromunun rn beka kaygs, Trkiyenin Batya kar Batya kar, Bat iin olarak zetlenen ambivalance trnden bir psikolojik tavr gelitirmesine yol amtr. Bu psikolojik engeller, Trkiye ve slm dnyasnn, hep yekpare bir cephe olarak alglad Baty salkl bir ekilde idrak ve tahlil etmesini nlemitir. Sar bav (2001: 168)n tespit ettii gibi, Trkiyede gelien, cemaat ruhunun bir tecellisi, cemaatin bir emsiyesi olarak devlet anlay, i politikasna olduu gibi d politikasna da ksmen duygusal, irrasyonel bir zellik kazandrmtr. Devlete atfen kullanlan eref, sadakat, dost ve dman gibi cemaat aras ilikilerde geerli duygusal kavramlar, bu anlayn rndr.

Bu zihniyete gre, Trkiyenin ieride de darda da devleti ele geirmek iin hep pusuda bekleyen dmanlar vardr. Popler ve resm sylemde kklemi Trkn Trkten baka dostu yok szyle Atatrkn erevesini izdii bar ve gereki bir d politika nasl uzlaabilir? Bu, evresini daima tehdit ve gvenlik terimleriyle anlamlandrmaya alm askeri bak asyla da birleince, ve d politikamz deta bir dman-savma srccine indirgenmektedir. Tarih ve konjonktrel sebeplerle zaman zaman zirveye kan bu kuatlmlk psikolojisi, zgvenli aktif, rasyonel yerine, tutuk ve paranoyak bir d politikaya yol amtr. D politikann arkasnda yatan bu kltrel boyutun neminin anlalmasndan dolaydr la, son zamanlarda, al (1995; 1996; 2001); Erhan (2002); Heper (1993); Keridis (1999); Melakopides(2002); Yiallourides (2001) gibi bir ksm Trk ve Yunanl aratrmaclar, kronik d

l i e r a i dnce

politika sorunlarnn zm iin, Trk ve Yunan siyas kltrlerinin analizi ve dntrlmesi gerektiini vurgulama noktasna gelmilerdir.

Sonular

Osmanl, 1683te sava ve fetih limiderinin tkenmesinden sonra devleti ve milletiyle blnmez btnlk olarak formle edilen cemaat ruhuyla iine kapand iin, zellikle hukuka bal ynetim alanndaki temel deiiklikleri kendi i dinamikleriyle gerekletiremez hle gelmi ve 19. ve 21. asrn balarnda yneldii Avmpa-kaynakl d dinamikler zorunlu olarak devreye girmitir. 2003 yl iinde hz kazanan Avrupa Bir- liine yneli sreci, yukarda Trk siyas kltr aratrmalarnda etken saydmz btn bu dinamikleri hzlandran, Trkiyeyi kendi kendisiyle ve siyas kltryle tarih bir hesaplamaya zorlayan ana dinamik olmutur. Esasnda toplumsal kltrn bir trevi olan siyas kltr, ad stnde, Batda Machiavelli ile balayan iktidar politikas srecinde sivasetin kazand arl yanstan bir kategori olmutur. Oysa postmodern bir dnyada tekrar evrensel hukuk n plna km, siyaset ve hukuk birbirleriyle eliik, hatta ters orantl olgular olarak alnmaya ve Efltun ve Aristo izgisinde vatandalarda siyas kltr yerine bir hak (ve sorumluluklar) kltrnn gelitirilmesi gerektii vurgulanmaya balamtr.

Yani yaplmas gereken, toplumsal-siyasal projeksiyonlarda siyas kltre, determinist bir mantkla yaklamak, onu veri almak yerine; siyas kltr vatanda eitimi yoluyla ilenecek bir olgu olarak grmektir. Trkiyenin toplumsal ve siyasal kltrel kaynaklar aslnda bu konuda olduka zengindir. Avrupa Birliine kararl admlarla ynelen Trkiyenin niha problemi, daha

ok ulus-devlederine ve iktidar politikasna zg kimlik paradigmalarnn rn Mslman kimlii deildir. Toplumsal-kltre 1 kiilik, dnyada ulusal kimliklerden daha kapsayc, daha nesnel/evrensel bir parametredir. Dolaysyla, bize den, kimlikler noktasnda kendi kendisiyle kavgal , bir Trkiye grntsn aarak, bu zengin kltrel kaynaklar ve saptamaya altmz gnmz sosyal biliminin gelitirdii ok boyutlu metodolojik ereve sayesinde, bir sreklilik perspektifi iinde daha kuatc kendi kolektif kiiliimizi daha ivi tanmak ve ok-kltrllk iinde hukukun egemen olduu bir dnyada gereken pozitif rol oynamaktr.

Kaynaklar

Abadan-Unat, Nermin (1963), Values and Political Behaviour of Turkish Youth, The Turkish Yearbook of International Relations 4, s. 8 1 -103.

---- (1968), Some Aspects of Political Behaviour in Turkey, The Turkish Yearbook of International Relations 6, s. 161 -173. .

----- ve Sarbay, Ali Yaar (1986), SiyasetSosyolojisi, Atauz, Sevil(der.), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, TSBD, Ankara, s. 61-96.

Abou-El-Haj, Rifaat A. (1995), The Expression of Ottoman Political Culture in the Literature of Advice of Princes (Nasihatnameler) Sixteenth to Twentieth Centuries, Bhattacharya, R.K.-Ghosh, Asok K.(der.), Sociology in the Rubric of Social Science, Vedams, New Delhi.

Akam, Taner (1993), Siyasi Kltrmzde Zulm ve kence, letiim. stanbul.

Akarl, Engin Deniz (1975), The State as a Socio-Cultural Phenomenon and Political Participation in Turkey, Akarl, Engin D. and BenDor, Gabriel (der.), Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Boazii University Publications, Istanbul, s. 135-155.

113

gz 2003

Alk.an, Trker (1983), Saldrganlk nyarg ve Tabanc Dmanl, Hil, stanbul.

----- (1989), Siyasal Bilin ve Toplumsal Deiim, Gndoan, Ankara.

---- (1993), Siyasal Ahlak ve Siyasal Ahlakszlk, Gndoan, stanbul.

---- ve Ergil, Dou (1980), Siyaset Psikolojisi,Turhan, Ankara.

Almond, Gabriel A. (1956), Comparative Political Systems', Journal of Politics, Cilt 18, s. 391-408.

......ve Verba, Sidney (1963), The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five N ations,, Princcton University Press, Princeton.

Andrews, Peter A. (dcr.), (1997), Ethnic Groups of Turkey, 2nd enlarged edition, Reichert Publications, Wiesbaden.

Aristodemou, Maria (2000), Literature and Law: Journeys from Her to Eternity, Oxford UP, Oxford.

Ball, Terence-Farr, James-Hanson, Russell L (dcr.), (1989), Political Innovation and Conceptual Change, Cambridge University Press, Cambridge.

Banfield Edward C. (1958), The Aloral Basis of a Backward Society, Free Press, New York.

Beige, Murat (1983), Tarihten Gncellie, Alan, Istanbul.

------- (1991) Politik Kltr, ada Kltrmz: Olgular Sorunlar, YDD, Cem, stanbul, s. 369-378.

Berger, Peter L. (1969) The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, Doubledav & Anchor, New York.

Bianchi, Robert. (1984) Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton University Press. Princeton, New lersey.

Blok, Anton (1981) Rams and Billv-Goats: A Key to the Mediterranean Code of H onour., Man (NS), 16: 427-440.

Cancian, Frank (1961) The Southern Italian Peasant: World View and Political Behavior, Anthropological Quarterly 34:1-18.

Collins, Randall (1994) Four Sociological Traditions, Oxford UP, New York.

al, aban (1995) The Turkish State's Identity and Foreign Policy Decision-Making Process, Mediterranean Quarterly, Cilt 6, Say 2 (Spring), s. 135-155

---- (1996) The Role of Identity in the Makingof Modem Turkish Foreign Policy, Unpublished PhD Thesis, The Universitv of Nottingham, Nottingham.

---- (2001) The Origins of Modern TurkishForeign Policy: Ottoman Psychological Background, FPI Foreign Policy 27: 53-75

Davis, John (1977) The People of the Mediterranean: A n Essay in Comparative Anthropology, Routledge & Kegan Paul, Londra.

Delaney, Carol (1991) Seed and Soil: Gender and Cosmology in Turkish Village Society, University o f California Press, Berkeley.

---- (1987) Seeds of Honor, Fields ofShame, in Gilmore, David D.(der.), Honor and Shame and the Unity of the Mediterranean, American Anthropological Association, Washington, s. 35-47.

----- (1993) Traditional Modes o f Authorin'and Co-operation, Stirling, Paul(der.), Turkish Village: Changes in Turkish Villages, The Eothen Press, Huntingdon.

Eisenstadt, Shmuel N. (1995) Power Trust and Meaning: Essays in Sociological Theory and Analysis, The University of Chicago Press, Chicago.

Ergil, Dou (1980a) Yabanclama ve Siyasal Katlma, Olga, Ankara.

---- (1980b) Trkiyede Terr ve iddet: Yapsal ve Kltrel Kaynaklar, Turhan, Ankara.

...... (1997) Krk Aynada Kendini ArayanTrkiye. Doruk, Ankara.

Ergun, Doan (2000) Kimlikler Kskacnda Ulusal Kiilik. mge, Ankara.

Ergder, Ustn-Esmer, Ylmaz-Kalaycoglu, Ersin (1991) Trk Toplumunun Deerleri, TUSAD, stanbul.

Erhan, ar (2002) Asian Dimension of Turkeys Character: An Obstacle or A Catalyst For European Union Membership, The International Conference on Asian Values in the International Society of the 21

l i e r a i dnce

ized by Kobe Gaukin University in Japan, on 3 - 5 December, 2002.http://www.stradigma.com/english/feb2003/arti clesprint_4.html

Faulks, Keith (2000) Political Sociology: A Critical Introduction, New York UP, New York.

Femia, Joseph (1994) Political Culture, Outhwaite, William-Bottomore, Tom(der.),Tfe Blackwell Dictionary of the Twentieth-Century Social Thought, Blackwell, Oxford, s.475-77.

Finnish Institute (1998) Conceptual Changes in European Political Cultures, International Conference 18-20 June 1998 at the Finnish Institute in Londra,http://www.cspt.tulane.edu/JAN99.htm

Geertz, Clifford (1973) The Interpretation of Cultures, Basic Books, New York.

Gilmore, David D. (der.),( 1987) Honor and Shame and the Unity o f the Mediterranean. American Anthropological Association, Washington.

Gle, Nilfer, (2000) 80 Sonras Politik Kltr: Ykselen Deerler, slam ve Modernlik zerine Melez Desenler, Metis, stanbul, s.37-48.

Gven, Bozkurt (1995) Trk Kimlii: Kltr Tarihinin Kaynaklan, Remzi, stanbul.

Heper, Metin (1993) Political Culture as a Dimension of Compatibility, Heper, M.-nc, A.- Kramer, H .(der.),Turkey and the West: Changing Political and Cultural Identities, I. B. Tauris, Londra, s. 1-21.

Hofstede, Geert H. (2001) Cultures Consequences: Comparing Values Behaviors, Institutions and Organizations Across Nations, Sage, Thousand Oaks

Huntington, Samuel P. (1981) American Politics and the Promise of Disharmony, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Mass.

Hyman, Herbert H.-Payaslioglu, Arif-Frey, Frederick W. (1958) The Values of Turkish College Youth, Public Opinion Quar- terly,(Autumn), Cilt 22, s.275-91.

Kabacali, Alpay (1994) Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl, Ankara.

Kagtba, idem (1970) Social Norms and Authoritarianism: A Turkish-American

Comparison, Journal of Personality and Social Psychology, Cilt 16, s.444-51.

(1973) Genlerin Tutumlar: Kltrlerams Bir Karlatrma, ODT, Ankara.

Kalaycolu, Ersin (1988) Elite Political Culture and Regime Stabiltv: The Casc o f Turkey, Journal of Economics and Administrative Sciences, Boazii University, Cilt 2, say 2, s. 149- 179.

(1995) Trkiyede Siyasal Kltr ve Demokrasi, zbudun, Ergun- Kalavcioglu, Er- sin-Kker, Levent (der.),Trkiyede Demokratik Siyasal Kltr, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, , s. 43-69.

...... (1996) The Turkish Political Culture inComparative Perspective, Society and Politics in South-Eastern Erope, International Conference, 18-20 May 1995, Sofia.

...... - Sarbay, Ali Yaar (der.), (1986a)Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Beta, stanbul.

Karpat, Kemal H. (1971) Sivasi limler Aratrmalar, Fiek, Nusret H .(dcr.), Trkiyede Sosyal Aratrmalarn Geliimi, Hacettepe, Ankara, s.57-72.

Keklik, Nihat (2001) Trklerde Ahlak ve Dnya Gr, tken, stanbul.

Keridis, Dimtris (1999) Political Culture and Foreign Policy: Greel-Turkish Rclations in the Era o f European Integration and Globalization, NATO Fellowship Final Report,www.nato.int/acad/fellow/97-99/keridis.pdf

Klbay, Mehmet Ali( 1992) Dounun Devleti Batnn Cumhuriyeti, Gece, Ankara.

Knalzade, Ali Efendi (t.y) De>let ve Aile Ahlk, Ahmet Kahraman (yay.) Tercman, stanbul.

Kurt, hsan (1997) Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam, Mikro, Konya.

Kurtolu, Aya (2002) Hemehrilik, Patronaj ve Siyaset, Toplum ve Bilim, Say 93, s.315-325.

Magnarella, Paul J. (1974) Tradition and Change in a Turkish Town, Halsted Press, New York.

115

gz 2003

...... (1982) Civil Violence in Turkey: ItsInfrastructural, Social and Cultural Foundations , Katba, igdem(der.), Sex Roles, Family and Community in Turkey, Indiana University Press, Bloomington, s.383-402.

...... (1998) Anatolias Loom: Studies in Turkish Culture, Society, Politics, and Law, Isis Press, Istanbul.

Mardin, erif(1983) Din ve deoloji, letiim, stanbul.

----- (1991a)The Just and the Unjust,Daedalus Cilt 120, Say 3, Yaz, s. 113-129.

---- (1991b) Trk Modernlemesi, letiim,stanbul.

...... (1992) Trkiyede Toplum ve Siyaset,letiim, stanbul.

...... (1995) Trkiyede Din ve Siyaset, letiim,stanbul.

---- (1996b) Teni Osmanl Dncesinin Douu, letiim, stanbul.

Meeker, Michael E. (1972) The Great Family Aghas o f Turkey: A Study of a Changing Political Culture, Antoun, Richard-Harik, l\\yi(dcr.),Rural Politics and Social Change in the Middle East,. Indiana University Press, Bloomington, s. 237-266.

---- (2002) A Nation of Empire: The OttomanLegacy of Turkish Modernity, University of California Press, Berkeley.

Melakopides, Costas (2002) Turkish Political Culture and the Future of the Greco-Turkish Rapprochement, EL1AMEP Occasional Paper OP/02/06

http://www. elia-mep.gr/_admin/upload_publication/324_len_oc c.pdf

Melocn, Jos D. (2000) The Political Culture of State Authoritarianism, Renshon, Stanley A.- Duckitt, John (der.),Political Psychology: Cultural and Crosscultural Foundations, New York University Press, New York, s. 108-127.

Miller, David (2002) American Political Culture,http)//www.socialstudieshelp.com/APGOV_Not es WeekFour.htm

Navaro-Yashin, Yael (1999) Faces of the State: Secularism and Public Life in Turkey. Princeton UP, Princeton.

Oktay, Cemil (1998) Yarg Asndan Kuvvetler Ayrl ve Siyasal Kltr, Siyaset Yazlan , Der, stanbul, s. 51-77.

Ozan kaya, zer (1966) niversite rencilerinin Siyasal Ynelimleri, A SBF, Ankara.

----- (1971) Kyde Toplumsal Yap ve SiyasalKltr, A SBF, Ankara.

gel, Bahaeddin (2001) Trk Kltrnn Gelime alan, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul.

n, Sleyman Seyf (2000) Trk Politik Kltr, Alfa, stanbul.

zbudun, Ergu (1993) State Elites and Democratic Political Culture in Turkey, Diamond, Larry J. (der.), Political Culture and Democracy in Developing Countries, Lynne Rienner, Boulder, Colo, s.247-268.

...... (1995)Turkey: Crises Interruptions andReequilibrations, Diamond, Larry-Linz, Juan J.-Lipset, Seymour M artin(Eds.)Politics in Dei>el- oping Countries: Comparing Experiences with Democracy, Lynne Rienner, Boulder, s.219-61.

----- (2000) Contemporary Turkish Politics,Lynne Rienner Pub. Boulder

----- Kalaycoglu, Ersin-Kker, Lev-ent(der.),(1995) Trkiyede Demokratik Siyasal Kltr, Trk Demokrasi Vakf, Ankara.

zen, kr (1996) Brokratik Kltr 1: Ynetsel Deerlerin Toplumsal Temelleri, TODAE, Ankara.

zn, Mustafa Nihat (1997) Namk Kefkal ve bret Gazetesi, Yap Kredi, stanbul.

Parla, Taha (1994) Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, I -111, letiim, stanbul.

Patrick, G. M. (1984) Political Culture, Sartori, Giovanni(der.), Social Science Concepts: A Systematic Analysis, Sage, Beverly Hills, s. 271- 80.

Patton Marcie J. (1994)"Constitutionalism and Political Culture in Turkey", Franklin,

116

li^iral dnce

Daniel P. -Baun, Michael (der.),Constitutionalism and Political Culture, M.E. Sharpe, New York.

Peristiany, Jean G (der.), (1966) Honour and Shame: The Values of Mediterranean Society, The University of Chicago Press, Londra. .

Pye, Lucian W.-Verba, Sidney(Eds.)(1965) Political Culture and Political Development, Princeton University Press, Princeton.

----- (1968) Political Culture, InternationalEncyclopedia o f the Social Sciences, Macmillan, New York, Cilt 12, s. 218-224.

---- (2000) The Elusive Concept o f Cultureand the Vivid Reality of Personality, Renshon, Stanley A.-Duckitt, John(der.),Political Psychology: Cultural and Cross cultural Foundations, New York University Press, New York, s. 18-32.

Richter, Melvin. (1989). Understanding Begriffsgeschichte, Political Theory 17 (2): 296- 301.

----- (1995) The History of Political and SocialConcepts: A Critical Introduction, Oxford UP, New' York.

Rustow, Dankwart A. (1972) Turkey: the Modernity of Tradition, Pye, Lucian W. and Verba, Sidney(der.), Political Culture and Political Dei>elopment, Princeton University Press, Princeton, s .171-198.

Sarbav, Ali Yaar (2000a) Global Bir Bakla Politik Sosyoloji, Alfa, Istanbul.

...... (2000b) Kamusal Alan Diyalojik Demokrasi Sivil tiraz, Alfa, Istanbul.

---- (2001) Postmodemite Sini Toplum ve slam,Alfa, stanbul.

---- ve n, Sleyman Seyf (1999) Politk-bilim, Alfa, stanbul.

Sayan, Sabri (1985) Patterns of Political Terrorism in Turkey, Terrorism Violence and Insurgency, Say 6,

Sitemblkba, aban(1997) Siyasal Kltrn Kavramiatrlmasmda Karlalan Baz Glkler, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Sav 2, s.249-266.

----- (2000) Siyasal Kltr Paradigmalar veSiyasal Deiim, Prof. Dr. Adnan Tezele Arma

an, Marmara niversitesi, stanbul, s.425-444.

Stirling, Paul (1965) Turkish Village, Wei- denfeld & Nicolson, Londra.

Szyliovvicz, Joseph S. (1962) Political Dvna- mics of Rural Turkey, Middle East Journal, Cilt 16, Say 4, s.430-42.'

...... (1966) Political Change in Rural Turkey:Erdemli, Mouton, the Hague.

...... (1972) A Political Analysis o f Student Ac-tivism: The Turkish Case, Sage, Beverlv Hills.

---- (1994) Education and Political Dcvclopnent, Heper, Metin-Evin, Ahmet(der.), Politics in the Third Turkish Republic, VVestvievv, Bolder, s. 147-159.

Taneri, Aydn(1997) Trk Devlet Gelenei, MEB, stanbul.

Tanpnar, Ahmet Hamdi (1972), Yaadm Gibi, Dergah, stanbul.

TDV(der.), (1991 )Twr/? Basnnda Demokrasi 1990, Trk Demokrasi Vakf, Ankara.

Tekeli, lhan (2001) Yeni Bir Siyaset Kltr zerine Dnceler,

Tezcan, Mahmut (1974) Trklerle lgili Stereotipler ve Trk Deerleri zerine Bir Deneme, A Eitim Fakltesi, Ankara.

Timur, Taner (1991) Osmanl-Trk Romannda Tarih Toplum ve Kimlik, Ata, stanbul

Turan, lter (1986a) Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, Der, stanbul.

----- (1984) The Evolution of PoliticalCulture in Turkey, Evin, Ahmct(der.), Modem Turkey: Continuity and Change, Leske and Budrich, Opladen, s. 84-112.

...... (1986b) Trkiyede Siyasal KltrnOlucumu, Kalaycolu, Ersin-Sarbav, Ali Yaar (der.),Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Beta, stanbul, s. 461-490.

---- (1991) Religion and Political Culturein Turkey, Tapper, Richard (der.), slam in Modern Turkey: Reliion Politics and Literatre in a Secular State, I.B. Tauris, Londra, s.31-55.

...... (1997) Siyasal Bilimler, TBA(der.),Cumhuriyet Dneminde Bilini: Sosyal Bilimler, TBA, Ankara, s. 183-202,

Turgay, Atilla (1977) Psikoloji Psikiyatri ve Ataszleri, Karaba, Seyf-Yeilav, Yaar(eds.)

117

gz 2003

Trkiyede Toplumsal Bilim Aratrmalarnda Tak- lamlar ve Yntemler, Hacettepe, Ankara, s.219-242.

Trker, Yldrm (1998) Trkiye Sizinle Gurur Duyuyor: Trk Siyasal Kltrnden Portreler, Metis, stanbul.

lgener, Sabri (1981a) ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der, stanbul.

---- (1981b) Zihniyet ve Din slam Tasavvufve zlme Devri ktisat Ahlak, Der, stanbul.

---- (1983) Zihniyet Aydnlar ve Izm kr, Der,stanbul.

skl, Zafer (2002) Sivaset Kltr Deimeli, Radikal, 17 Haziran

Vergin, Nur (1995) Trkiyede Svas Kltr, Trk Turdu, Temmuz.

Yiallourides, Christodoulos K.-Tsakonas, Pa- nayotis J.(der.),(2001) Greece and Turkey After the End of the Cold War, Caratzas, New York.

Tcekk, Ahmet N. (1987) Siyasetin Toplumsal Taban, SBF, Ankara.

Batllam a K orkusu

Ihsan D. Da

Toplumsal denetimin sylemsel bir aygt olarak kullanlan geleneksel Batllama modeli kt; Avrupa Birlii srecinde Batllama, toplumun devleti denetledii demokratikletirici bir ilev ve ierik kazand. Batllama, ilk kez, 'toplumsal ve

ekonomik dinamiklerin zerinde yeniden ina edilerek normal akna kavuuyor, toplumsallayor; ba aa durmaktan kurtulup ayaklar zerinde duruyor.

Sivillemenin ve demokratiklemenin AB yelii srecinde mmkn olabileceini kavrayan toplumsal kesimler yeni Batclar olarak beliriyor. Eski ekinci Batclar ise

korkuyor; Batdan ve Batllamadan, demokratiklemeden, kresellemeden, insan haklarndan, hukuk devletinden... Bu, bir zgrlk korkusu...

Bu kitap, devleti sekinlerin yeni Batllama korkusunu anlatyor...

kitaplnzda zgrle yer an.