bautista, francis bacon - pagsusuri ng pagbabagong morpoponemiko sa impleksyon ng filipino- ang kaso...
DESCRIPTION
Bautista, Francis Bacon - Pagsusuri Ng Pagbabagong Morpoponemiko Sa Impleksyon Ng Filipino- Ang Kaso Ng Paglalapi Ng Mga Alomorf Ng Unlaping MangTRANSCRIPT
-
1
Pagsusuri ng Pagbabagong Morpoponemiko sa Impleksyon ng Filipino: Ang Kaso ng
Paglalapi ng mga Alomorf ng Unlaping Mang-
Susing termino: alomorf, impleksyon, morpoponemiko, delisyon, modes-aspect
ABSTRAK
Layon ng papel na ito na siyasatin ang morpoponemikong pagbabago sa mga rut o ugat na
dulot ng pagkakabit ng unlaping mang-, isa sa pinakaimportanteng afiks na makadiwa sa
wikang Filipino/Tagalog na may layong magpakita ng pokus o tuon sa paglalapi. Nangyayari
ang mga morpoponemikong pagbabago dulot ng linggwistikong proseso ng asimilasyon. Dito,
ang impluwensya ng mga kasangkot na tunog sa paglalapi (i.e. inisyal na tunog ng
pinagkakabitang rut, pinal na tunog ng kinakabit na afiks), ay sumasailalim sa asimilasyon at
alomorfi kayat ang nabuong salita sa pagkakabitan ay kakikitaan ng mga bagong elementong tunog. Sinuri rin ng awtor ang paliwanag tungkol sa kairalang ito ng mga pangunahing
sulating panggramar na nalimbag at ginamit sa pagtututo ng wika, at sa huliy bumuo ng mga batayang prinsipyo sa pagbabagong morpoponemiko ng mga salitang nabubuo dahil sa
afiksasyon ng mang-. Bagamat gumamit ng mga prinsipyo at temang linggwistiko sa isang
fenomenong pangwika, mas lapit ay sa pagsusuri ng teksto at ibinangga ang mga proposisyong
inilalatag sa hinahanap na konsistensi na karakter ng kahit anong kairalang pangwika,
partikular sa erya ng gramar. Sa huli, nagbigay ng ilang hagap tungkol sa parehong proseso ng
asimilasyon, kung saan sangkot ang mga bagong ponemang tanggap sa wikang Filipino, na sa
pang-araw-araw na kumbersasyon ay hindi maiiwasang sumailalim din sa paglalapi.
-
2
Pagsusuri ng Pagbabagong Morpoponemiko sa Impleksyon ng Filipino: Ang Kaso ng
Paglalapi ng mga Alomorf ng Unlaping Mang-
Introduksyon
Mahalaga ang papel ng impleksyon sa mga wika ng Pilipinas, kabilang na ang Tagalog
at Filipino. Gumagamit ito ng hindi matatawarang kombinasyon ng mga panlapi o afiks (i.e.
unlapi, gitlapi, hulapi, kabilaan, at laguhan) maging ang pag-uulit-ulit ng mga panlaping ito sa
mga salita (Roxas & Mula, 2008). Ang ganitong katangian ng istrukturang morpolohiko ng
ating mga wika ay kapansin-pansin lalo sa mga nabuong diksiyunaryo para rito. Halimbawa, sa
pagsasangguni sa diksiyunaryo para maunawaan ang kahulugan ng isang salitang may
impleksyon sa Filipino o Tagalog, kailangan munang matukoy ang salitang ugat na siyang
pangunahing entri sa listahan.
Ang pagbabago sa mga salitang ugat dahil sa impleksyon ay nangangahulugan ng
pagbabago sa kawawaan ng salitang dinagdagan ng impleksyonal na morpema. Ito ang dahilan
kaya dapat masusing kilalanin ang mga morpema na kinakabit sa salitang ugat o rut. Ang isang
taal na mananalita ng wika ay batid ang mga morpemang ito dahil alam niya ang sistema at
panuntunan sa pagkakabuo ng mga salitang ito.
Iniimpormahan ng proseso ng pagbabagong morpolohikal ang ponolohikal na kayarian
ng mga morpemang kasangkot. Hindi lang simpleng pinagsasama-sama ang mga morpema at
kung ano ang lalabas ay siya na ngang paraan ng pagbigkas dito. Sa pangyayaring alomorfi,
nagkakaroon ng baryasyon ang mga morpemang panlapi dahil binabagayan ng mga ito ang
-
3
tunog ng salitang pinagkakabitan. Halimbawa, sa wikang Ingles, bagamat binabaybay ang
hulapi para sa pluralisasyon bilang s, nagaganap ang baryasyon kung saan maaari itong bigkasin bilang [s] (voysles alvyolar frikativ) o [z] (voysd alvyolar frikativ) depende sa huling
tunog ng pinagkakabitang rut, gaya ng [lps] lips, mga labi o [bgz] bags, mga bag. Gayundin naman, varyant din ng pluralayser sa Ingles ang kawalan ng ikinakabit na morpema (zero
safiks) sa salitang gaya ng sheep, tupa na nananatiling sheep, mga tupa pa rin, o ang -en na ikinabit sa ox para maging oxen. Ang mas teknikal na termino para sa varyant ng pluralayser na
Ingles na s ([s] at [z]), zero safiks, at -en ay alomorf.
Sa Filipino, umiiral ang mga panlaping makadiwa na may layong ituro ang tagaganap o
aktor na siyang simuno ng pangungusap. Ang layong ito ang nagpapakita ng pokus o tuon ng
mga naturang panlapi. Halimbawa ng mga panlaping nasa aktor-pokus ay ang -um-, mag-, ma-,
mang-, maka-, makapag-, maki-, at magpa-. Sa mga nabanggit, mahalaga ang papel ng mga
unlaping mag- at mang-, maging ang gitlaping -um- sa pagkilala sa mga pangungusap na nasa
ganitong tuon sapagkat pinakaginagamit ang mga ito sa kumbersasyon at anyong pasulat.
Sa mga nabanggit, ang mga panlaping mag- at mang- ay marahil magkamag-anak. Ang
dalawang ito ay ehemplo ng payak na tahasang pandiwa sapagkat ginaganap ng simuno ang
isinasaad ng nabuong salitang pandiwa. Kung aalamin ang
Dalawang magkabukod na uri ng panlaping makadiwa ang ma- at mang- bagamat
magkamag-anak ang mga ito. Ang mang- ay batayang porma (underlying form) ng mga varyant
o alomorf na mam- at man- at ang pag-iral ng dalawang varyant ay dahil sa alomorfi. Buhat ito
sa pagbabago ng tunog na isang morpoponemikong proseso. Dagdag pa, malimit na nawawala
-
4
ang unang letra sa pinagkakabitang rut kung ito ay nagsisimula sa isang katinig. Dahil sa
ganitong pangyayari, nagkakamali ang mag-aaral ng wika at naiisip niyang ma- ang panlaping
ikinabit imbes na mang-. Halimbawa, ang salitang mamili at manood ay iniisip na nagtataglay ng
parehong panlaping ma- pero ang totooy man- (na alomorf ng mang-) ang panlaping ikinabit sa unang salitang mamili.
Ang Kairalan ng Mang-
Isa ang mang- sa pinakaimportante at pinakapangkaraniwang ginagamit na panlaping
makadiwa sa wikang Filipino. Ayon sa mga linggwista gaya nina Llamzon et. al. (1974), ito ay
baryedad ng mag-, kung saan para magpahayag na ang isang gawain ay paulit-ulit, dinagdag sa
mag- ang pang- at sa amalgamasyon ay nabuo ang morpemang kombinasyon na mang-. Ang mga morpemang kombinasyon ay umiiral sa maraming wika sa mundo, gaya ng sa Pranses
kung saan ang salitang au // (au pere sa ama) ay resulta ng kombinasyon ng mga morpemang a at le. Ang mang-, kasama ang mga kauring panlaping makadiwa ay nasuri bilang modes-aspect
o voice-modes, functors, sangkap ng pinayamang pandiwa o bahagi ng case features (Bloomfield,
1917; Blake 1925; Wolfenden, 1961; Llamzon, 1968; Otanes, 1966; Ramos, 1974; sinayt ni Cea,
n.d.), samakatwid ay mga panlaping pamamaraan.
Nagaganap ang asimilasyon sa mga resultang kabitan ng unlaping mang- at rut upang
ang mga tunog na pumapagitna sa dalawang morpema ay maging magkatulad o magkalapit.
Ang prinsipyo ay maaari itong maganap sa sa loob ng salita o sa pagitan ng mga salita dahil sa
mga pisyolohikal at sikolohikal na kadahilanan. Ang paraan ng asimilasyong bunga ng
pagkakabitan ng morpemang mang- at rut ay isang komon o pangkaraniwang tipo ng
-
5
asimilasyon na matatagpuan sa kahit anong natural na wika. Dito, inaasimila ang neysal na
tunog // ng kagyat nitong kasunod na tunog at upang magkatulad ang mga ito sa punto ng artikulasyon (o homorganiko). Halimbawa sa Ingles (tingnan ang Talahanayan 1 sa ibaba):
1. [mp] in Paris
2. [f] in France 3. [n ] in the Hague 4. [nz] in Zimbabwe
5. [] in Rhode
Island
6. [] in Chile
7. [g] in Granada
Talahanayan 1. Halimbawa ng asimilasyon sa wikang Ingles (Myers & Crowhurst, 2006)
Naipapakita sa Talahanayan 1 kung paanong ang paligid ng tunog ay nakaapekto sa
neysal na [n]. Pinalilitaw sa papel na ito halos ganito ang rin nangyayaring asimilasyon sa
Filipino kapag ikinakabit ang panlaping mang-. Pero ditto, iikot ang talakayan natin sa mga
kasangkot na mga ponema sa Filipino gaya ng [m, p, b] (mga bayleybyal o panlabing tunog), [t,
n, s, , d, l] (mga alveolar o panggilagid na tunog), [j] (paleytal na tunog), [, k, g] (mga velar na tunog), at [, h] (mga glotal na tunog). Isang bahagi rin ng pag-aaral na ito ay isang inisyal na suri sa paglalapi ng mga hiram na salitang nagtataglay ng mga bagong tanggap na tunog sa
Filipino.
-
6
Ang unang kairalan ay isang pagpapaliwanag ng parsyal na asimilasyon. Umiiral din
ang ganap na asimilasyon na minamanipesta ng delisyon o pagtatanggal ng tunog sa
morpemang kasangkot sa proseso. Kung pagbabatayan ang sinkronikong pagsusuri ng kairalan
ng asimilasyon sa naturang panlapi, makakayang ililista ang mga iregularidad sa mga pormang
resulta ng ponolohikal na pagbabago. Halimbawa may nangyaring delisyon sa mamili
[mamilih] (mula sa bili [bilih]) pero wala sa mambola [mambolah] (mula sa bola [bolah]).
Mga Kontemporaryong Pag-aaral at Presentasyon ng Gramar
Sa pag-aaral na ito, minabuti kong ikonsidera ang mga pangunahing gramatikang
isinulat para sa Filipino o Tagalog na gumamit ng magkakaibang lapit, nang sa gayon ay
mapalitaw ang ebolusyon ng mga resulta ng riserts. Ang sinulat ni Santos (1939) ay ang
pinakaunang pag-aaral na seryosong tumalakay sa balangkas ng wikang pambansa noong
dekada 30 kayat nararapat lamang na isama sa pagsusuri bilang kinatawan ng tradisyonal na lapit linggwistiko. Ang mga kasunod naman ay kakikitaan ng mga dulog na istruktural,
pedagohikal, fangsyonal, sitwasyonal, at transpormasyonal (Chomskyan), kung minsan ay
pinagsama-sama pa ang mga ito.
Lope K. Santos (1939). Mula pa noong isinagawa ang pinakaunang mga modernong pag-aaral
sa wikang Filipino, simula pa sa tradisyonal na lapit ni Santos (1939), ang paglalapi ng mga
salitang ugat (kabilang na ang mang- at mga alomorf nito) ay binigyan na ng ekstensibong
pokus. Ayon nga kay Santos, likas ang tungkulin ng mga panlapi sa wikang pambansa, dahil
gaya ng mga salita kung saan ikinakama ang mga ito, mayroon silang sariling likas na katuturan o diwa sa sarili. Dahil sa pagiging mayaman ng Filipino sa pagpapantig, hinati pa
-
7
ang mga panlaping ito ayon sa ibat ibang kabuluhan sa salitang nilalapian, ayon sa kalagayan, ayon sa katuturan, at ayon sa tungkulin.
Ayon kay Santos, ang mang- ay halos kasingkahulugan ng mag-, at halos nagkakapalitan
ang dalawa sa gamit at katuturan. Sa loob ng talakayan ng panlaping mang- ay nakapaloob din
pagtalakay sa mam- at man-. Sa mga panahong itoy hindi pa aveylabol sa kanya ang modernong linggwistikong pagsusuri ng morpolohiya tumitingin sa alomorfi. Prinesenta niya
ang mam- at man- bilang kapantay ng mang-; hindi bilang mga varyant nito. Tingnan ang ilang
mga halimbawa sa ibaba na nagpapakita ng ibat ibang porma ng salita sa banghay na mang-, mam-, at man- sa anyong pawatas at pautos:
MANG Mang-away Mangahoy Manggamot Manghagis Mangaso
MAM Mambasa Mamigay Mampawi Mamitas
MAN Mandagok Manlupig Manukat Manuligsa Manragasa
Talanayan 2. (Santos, 1939)
Sa talakayan, nailahad ang ibat ibang sitwasyon kung kailan ginagamit ang bawat panlapi. Makikita sa talahanayan sa itaas na ang mga salitang ugat na sinisimulan ng titik na
patinig (e.g. away; aso), katinig na [k] (kahoy), [g] (gamot), at [h] (hagis), ay nilalapian ng mang-.
Ang mam- naman ay inilalangkap sa mga rut na nagsisimula sa [b] (basa; bigay) at [p] (pawi;
pitas). Para sa mga rut na nagsisimula sa [d] (dagok), [l] (lupig), [s] (sukat), [t] (tuligsa), at [] (ragasa), man- ang unlaping ginagamit.
-
8
Tingnan natin ang Talahanayan 2. Sa unlaping mang-, otomatikong nawawala ang unang
tunog sa mga salitang-ugat na nagsisimula sa [k] (e.g. mang + kahoy => mangahoy; mang + kuha
=> manguha). Ang paglalapi naman sa mga salitang ugat na nagsisimula sa titik na patinig ay
maaaring magresulta sa pagsingit ng gitling o hayfen sa pagitan ng dalawang elementong
pinagkakabit (e.g. mang-away) bilang pagpapakita na ang unang titik sa rut ay hindi nagiging
patinig ng huling ponema sa unlapi na ng [], maliban sa ilang kaso gaya ng mangaso at mangilag. Samantalang sa mam-, may mga pagkakataong nananatili o nawawala ang [p] at [b]
(e.g. mam + basa => mambasa, pero mam + bigay => mamigay; mam + pawi => mampawi, pero mam
+ pitas => mamitas). Sa man- naman, nawawala ang unang titik kapag nilalapian ang mga
salitang ugat na sinisimulan ng [s] at [t] (e.g. man + sukat => manukat; man + tuligsa =>
manuligsa).
Alfonso O. Santiago & Norma G. Tiangco (1977); Lydia Gonzales-Garcia (1992). Sa fangsyonal-
istruktural na sulating panggramar nina Santiago & Tiangco (1977) at Gonzales-Garcia (1992),
ipinaliwanag ang mga pagbabagong morpoponemiko gaya ng asimilasyon bilang anumang pagbabago sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito. Binanggit ang salik ng pagtitipid o ekonomiya sa pagkakaganap ng proseso. Sinasaad pang
nagiging lalo ang pagtitipid kung may nangyayari muling asimilasyon sa pamamagitan ng
pagbabawas ng tunog.
Kina Santiago at Tiangco, sinasabing may mga salitang katanggap-tanggap ang
parehong parsyal at ganap na asimilasyon, bagamat hindi sapat ang mga halimbawa rito. May
ilang mga salita rin kung saan kahit mas tama ang ganap na asimilasyon, tanging ang pormang
nasa parsyal na asimilasyon ang nakasanayan ng tao (e.g. mas sanay ang tao sa pambansa at
-
9
panluto, kesa *pamansa at *panuto). Kakatwa lamang ang pagbanggit sa ikalawang halimbawa
(panluto) dahil walang ibang pag-aaral na nagpapanukalang posible ang delisyon ng [l].
Kay Gonzales-Garcia, ipinapahayag na ang ganap na asimilasyon ay bahagi ng isang
buong serye. Ibig sabihin, kailangan munang magkaroon ng parsyal na asimilasyon sa mga
salita bago ang ganap na asimilasyon. Sisikapin kong ipakita sa sariling suri kung paano ito
naging totoo. Pero kapansin-pansin na hindi niya ito naipaliwanag nang buo. Pinagpalagay
niya na tanging mga salitang ugat lamang na nilapian ng mga alomorf na man-/pan- at mam-
/pam- ang pwedeng sumailalim sa ganap na asimilasyon (e.g. manahi [mang + tahi = mangtahi
=> mantahi => manahi]; pamato [pang + bato => pangbato => pambato => pamato]). Paano naman
ang delisyon sa mga salitang mangahoy, etc.?
Si Gonzales-Garcia rin ay naglista ng mga titik kung saan aplikable ang delisyon, gaya
ng [d, l, r, s, t, b, p] kahit hindi lahat ng mga ito ay maaari talagang sangkutan ng delisyon.
Dagdag pang ang tunog na [k] ay wala sa listahan ([k]).
Teresita V. Ramos & Resty M. Cea (1990); Ernesto H. Cubar & Nelly I. Cubar (1994). Layon ng
dalawang sulatin ang maging pedagohikal na sanggunian ng mga mag-aaral ng wika. Sa
katunayan, isinulat nina Ramos at Cea ang Modern Tagalog: Grammatical Explanations and
Exercises for Non-native Speakers para sa mga banyagang nasa abanteng lebel na ng pagkatuto ng
Filipino. Sa seksyon para sa mga aspekto at pokus ng pandiwa ng dalawang sulatin, tinalakay
nang isa-isa ang bawat panlaping makadiwa kabilang na ang mga pandiwang nagtataglay ng
unlaping mang-. Simple lamang ang pagtalakay. Sinasabing ang mga inisyal na tunog ng
-
10
salitang ugat ay maaaring matanggal sa ilalim ng ilang kondisyon. Ang mga tunog na ito ay
kinabibilangan ng [p, t, k, b, d].
Paul Schachter & Fe T. Otanes (1972). Komputasyonal ang presentasyon nina Schachter at
Otanes ng mga pandiwa at ang pagpapalawig ng mga ito, karakteristiko malamang ng
heneratibo at transpormasyonal na dulog ng mananaliksik. Ang mga aralin sa naturang sabjek
ay tinatratong kaganapang morpopolohiko dahil sa pagtatali ng dalawang proseso. Ibig
sabihin, hindi nakakahon ang pagsusuri sa kahiwalayan ng mga pangyayaring pangwika na
matatagpuan sa ibat ibang lebel ng pag-aaral ng wika.
Base sa hinaing komputasyon ng pagbabagong morpoponemiko sa pag-iimplek ng
mang-, ang delisyon sa unang tunog ng nilalapiang rut ay palagiang nagaganap sa mga salitang
nagsisimula sa [p, m, t, s, n, k, ], habang sa ilang mga kasoy nagaganap sa [b] at []. Minumungkahi ng komputasyon na sa mga nabubuong salita na mayroong ganap na
asimilasyong delisyon, ang mang- ay napapalitan ng ma- at ang unang katinig naman ng rut na
nilalapian ay napapalitan ng alinman sa [m, n, ] sang-ayon sa ponemang kasangkot kapag nagaganap ang parsyal na asimilasyon sa mga ugat na nag-aatas sa asimilasyong ito.
Teodoro A. Llamzon, Fe Laura del Rosario & Marinela Sanchez (1974). Para kay Llamzon, ang
mang- (gaya ng ma-, mangag-, manga-, mangag-, atbp.) ay anyo (o alomorf, bagamat hindi niya
maliwanag na ginamit ang termino) ng batayang panlaping mag- na nag-iindika ng pokus sa
aktor ng pangungusap. Umiiral ang mga naturang mga unlapi sang-ayon sa gamit. Halimbawa,
ang mang- ay isang morpemang kumbinasyon o amalgam ng mag- at -pang-, nangangahulugang
paulit-ulit na kilos. Ibig sabihin, ang mga pangungusap na Naghanap siya ng katulong at
-
11
Nanghanap siya ng katulong ay parehong katanggap-tanggap dahil sa mariing pagbabago ng kahulugan nang piliin ng alinman sa anumang nabuong salita.
Kung ang mang- ay alomorf ng batayang pormang mag-, ano naman ang tawag sa mam-
at man- na nabubuo dahil sa pakikibagay ng mang- sa inisyal na tunog ng pinagkakabitang rut?
Ayon kina Llamzon, ang mga naturang panlapi ay kairalan ng di-ganap na asimilasyon,
Samantala, ang ganap na asimilasyon ay isinasagawa kapag ang tunog na pahumal/neysal sa
dulo ng mang-/mam-/man- ay itinutulad sa sumusunod na tunog, at ang tunog na kasunod ay
nawawala. Bagamat transpormasyonal ang naging paraan ng pagtalakay ng presentasyon ng
gramar, ang mga pagtalakay ng morpoponemikong pagbabago ay hindi binigyan ng
kongkretong halimbawa upang ipaliwanag kung kailan dapat maganap ang asimilasyong ito.
Sariling Suri ng mga Pundamental na Prinsipyo
Sa mga gramatikang prinesenta, kapansin-pansin ang pagkakaiba-iba ng suri sa
pangyayari ng ganap na asimilasyon. Ang mahihinuha ay kailangang mawala ang mga inisyal
na tunog ng salitang ugat kapag ito ay voysles (maliban sa voysles na glotal gaya ng [, h]), pero nananatili kapag voysd. Ayon pa kanila, sa ilang pagkakataon ay hindi nasusunod ang
prinsipyong ito, partikular sa mga tunog na [p, b, ], bagamat pare-pareho ang enumerasyon ng mga may-akda sa mga ponemang ito. Dagdag pa, ilan sa akda ay hindi naglahad ng akyureyt
na batayang prinsipyo sa delisyon na siya sanang susundan ng paliwanag sa mga nangyayaring
ekslusyon kung minsan. Isang halimbawa ng kulang na suri ay kina Santiago & Tiangco,
tungkol sa kaso ng pambansa (may voysd ang [b]). Bagamat maaari daw tanggapin ang *pamansa
ay hindi ito ang kinasanayan ng mananalita. Kulang ang suring ito dahil hindi talaga maaaring
-
12
maging katanggap-tanggap *pamansa, kung ang nabuo kong batayang prinsipyo ang
pagbabatayan.
Sa mga akda, pinakakompleto na ang suri nina Schachter at Otanes (1972). Kay Santos
(1939) naman, hindi pa man aveylabol sa kanya ang linggwistikong impormasyon tungkol sa
pagkavoysd ng tunog ay nagawa niyang ilahad ang kairalan ng delisyon.
Sa isang ponetikong tsart (Talahanayan 3) ay hayaan ninyo akong ipakita ang relasyon at
alaynment ng mga tunog na ginagamit sa wikang Filipino (tingnan ang talahanayan sa ilalim).
Ang leybel sa mga kolum ay tumutukoy sa punto ng artikulasyon (e.g. bayleybyal, etc.) habang
ang leybel sa row ay paraan o moda ng artikulasyon (e.g. plosiv, etc.).
Bayleybyal Leybyo-
dental
Alvyolar Paleytal Velar Glotal
Plosiv o istap [p] [b] [t] [d] [k] [g] [] Neysal [m] [n] [] Tap o flap [] Frikativ [s] [h]
Aproksimant
o semivawel
[] [j]
Lateral
aproksimant
[l]
Talahanayan 3. Ponetikong tsart ng mga umiiral na tunog sa Filipino.
-
13
Nagkakasundo ang mga prinesentang gramatika sa mga batayang kahingian upang
maisakatuparan ang parsyal na asimilasyonang kataliwasan ng punto ng artikulasyon ng unang katinig ng salitang ugat na nilalapian sa pagkavelar ng []. Nababago ang batayang panlapi at nagiging mam- (bayleybyal) o man- (alvyolar) dahil inaakomodeyt ng mga tunog na
kapwa bayleybyal at alvyolar.1 Nagkakaroon naman ng pananatili ang mang- sa mga
sumusunod na sitwasyon:
kapag ang kinakabitan ay nagsisimula sa kauring velar (e.g. manggatong [magato])2 kapag ang kinakabitan ay nagsisimula sa glotal (e.g. mang-akit, [maakit]),
leybyodental (mangwala, [maala]) at paleytal (mangyari, [majai]) kapag ang kinakabitan ay nagsisimula sa bayleybyal na [m] at [n] (e.g. mangmando
[mamando], mangnasa [manasa])3
Sa tsart, ang mga ponemang nasa kaliwa ng bawat kolum ay mga voysles na tunog,
habang voysd naman ang nasa kanan. Sa pamamagitan ng biswal na larawang nagpapakita ng
distribusyon ng mga ponema, makikilala natin kung aling tunog ang sumusunod sa batayang
prinsipyo ng parehong parsyal at ganap na asimilasyon. Mahihinuha nating ang delisyon ng
mga tunog na voysles ay dahil sa kataliwasan sa dalawang magkasuod na tunog. Ang pagiging
voysd ng mga pinal na tunog ng panlapi [, n, m] ay humihila sa katabing voysles. Sa prosesong ito, hindi agad na delisyon ang nangyayari kundi isa pang parsyal na asimilasyon. Halimbawa,
1 Wala itong pinagkaiba sa katulad na asimilasyon sa partikulang ang kapag sinusundan ng alinmang salitang nagsisimula sa bayleybyal o alvyolar (hal. Ang baho naman, [am baho naman]; Ang daming damit, [an dami damit]). Pero sa kaso ng asimilasyong sabjek ng talakayang ito, masasabing tunay ang pagkabatid ng mananalita ng wika dahil nagawa nilang bigyang-kinatawan ang pagbabago ng tunog sa lebel ng ortograpiya. 2 Kung gayon, sa mga rut na nagsisimula sa velar na [] ay nananatili rin ang mang-. Sa paglalapi ng salitang ngalay, ang nabuong pormang mangalay ay bunga ng ganap na asimilasyon ng huling tunog ng panlapi sa unang tunog ng pinagkabitang rut (mang + ngalay => mangngalay => mangalay). 3 Pansinin na hindi ikinabit ang mam- at man- sa inisyal na tunog ng rut na tulad ng pinal na tunog ng mga nabanggit na panlaping.
-
14
sa mang + tahi => mangtahi => mantahi, ang voysles na [t] ay napalitan ng [n] upang
mapanatiling voysd ang magkasudlong na mga tunog, samakatwid *mannahi. Para mapasimple
ang pagbigkas nito ay saka pa lamang tuluyang nawawala ang isa pang [n].
Tutal ay nabanggit na rin natin, umiiral ang eksklusyon sa ilang salitang dapat mayroon
o walang delisyon pero kabaligtaran ang nangyayari (e.g. [b] mamaril, *mambaril, [p] mampawi,
*mamawi, [). Samantala, ang glotal istap [] ay isang voyles na tunog subalit malaganap na hindi ito natatanggal sa paglalapi (e.g. mang-akyat [maakjat], mang-agaw [maagaw]), maliban sa ilang kaso (e.g. mangaso [maaso], *mang-aso [maaso]; manganak [maanak], *mang-anak [maanak]). Maaari rin namang tinatanggap na tama ang parehong porma, gaya ng [b] mambato, mamato at [p] mamukaw, mampukaw. Maaaring imapa ang distribusyong heograpikal
ng paggamit ng bawat varyant na ito.
Paglalapi ng mga Bagong Lahok na Salita sa Filipino
Isang malaking hamon sa pagpapanatili ng mga prinsipyo sa paglalapi ang kairalan ng
pagdaragdag ng mga bagong tunog sa wikang Filipino, na primaryang dulot ng paghihiram ng
mga bagong salita. Sa mga bansang gaya ng Pilipinas kung saan nililinang pa rin ang
pambansang wika, napayayaman ang korpus sa pamamagitan ng pagtanggap sa mga bagong
termino upang maging katawagan sa mga bagong ideya, bagay, at teknikal na pamamaraan. Sa
prosesong ito ng paglinang at pagpapayaman, nangyayari rin ang natural na pag-ebolba ng
wika at pagbabago sa gawing komunikatibo ng mga mananalita ng wika dala na rin ng
impluwensya halimbawa ng midya na isa sa mga lunduyan ng kulturang popular.
-
15
Sa loob ng mahabang panahon ng pananakop, hindi na lingid sa mga Pilipino ang mga
grapemang c, ch, f, j, ll, , q, rr, v, x, at z4 ng mga wikang Espanyol at Ingles. Dahil sa katangian
ng wikang Filipino na maging eksakto sa representasyon ng mga tunog sa pagbabaybay, ang
mga naturang tunog ay ginamit lamang sa mga pangngalang pantangi sapagkat ilan sa kanila
ay kumakatawan sa higit pa sa isang ponema. Kapag humihiram ng mga salitang banyagang
nagtataglay ng mga nasabing titik, kailangang hanapan ang mga ito ng katumbas na titik na
kumakatawan sa mga natural na tunog ng Tagalog. (Madalas, hindi eksakto ang
pagtutumbasang nangyayari.) Kayat ang j ay naging h (holen) o dy (dyaryo) habang ang ch ay pinalitan ng ts (tsaleko). Pero sa ngayon, dala ng mas liberal na saloobin ng mga linggwista at
ibang aral sa wika, hindi na masagwang makita ang mga bagong grapema upang irepresenta
ang mga bagong tunog na inasimila ng Filipino. Halimbawa, sa Sistemang Unibersidad ng
Pilipinas (UP) ay tinatanggap na direktang salin ng chancellor ang chanselor. Sa normal na
kumbersasyon naman ay laganap na ang mga ispeling gaya ng champorado, japayuki, at zigzag.
Ang kaganapang ito ay isang hamon tungo sa pagpapalawak ng saklaw ng prinsipyo ng
paglalapi ng mang-. Kailangang ikonsidera ang gawi ng mga mananalita, at tingnan kung
paanong ang paraan ng artikulasyon ng mga bagong tunog ay nakaaapekto sa proseso ng
paglalapi. Kinilala na nina Paz, et al (2003) ang kakayahan ng mga tao na bumuo ng mga
bagong salita sa pamamagitan ng pagbabago ng porma ng hiram na salita. Isang epektibong
paraan nito ang istratehiyang analoji. Nakikita natin ito sa salitang chansing [ansi], manghipo ng parte ng katawan ng iba, na nanggaling sa mga morpemang Ingles na chance at
4 Tandaan na tanging ang mga letrang c, f, j, , q, v, at z ang ganap na tinanggap na bahagi ng alpabetong Filipino. Bagamat may nirerepresentang tunog sa Espanyol ang mga daygraf na ch, ll, at rr, tinuturing ang mga itong simpleng kombinasyon lamang ng dalawang letra kayat hindi isinama sa ating bagong alpabeto. Tandaan ding ang nirerepresentang tunog ng mga daygraf na ll at rr ay hindi malawakang naasimila ng ating wika.
-
16
ing. Nagagamit din ang analoji kapag nilalangkapan ang nasabing salita ng panlaping mang-, kayat maririnig ang pangungusap na Sinumbong niya ang katabi niyang nanyanyansing. Ang velar-neysal [] sa nang- ay napalitan ng paleytal-neysal ny [] dahil umangkop sa sinusundang kapwa paleytal na [] (voysles-paleyto-alvyolar-afrikeyt). Sa ikalawang parsyal na asimilasyon ay napalitan ng isa pang [] ang [] (i.e. *nanynyanyansing) hanggang sa tuluyan nang naglaho sa ganap na asimilasyon (i.e. nanynyanyansing [naaansi] => nanyanyansing [naaansi]).
Narito ang isang ponetikong tsart ng mga bagong tunog sa Filipino kasama ang mga
neysal na voysd na [, n, m, ]. Mula rito ay maaari nating mahinuha kung ano ang posibleng maging pagbigkas ng mananalita kapag inilangkap sa mga salitang ugat na nagsisimula sa
tunog na ito ang panlaping mang-.
Bayleybya
l
Labyodent
al
Alvyolar Paleyto-
Alvyolar
Paleytal Velar
Neysal [m] [] [n] [] [] Frikativ [f] [v] [z] []
Afrikeyt [] []
Talahanayan 4. Mga bagong tunog sa Filipino at mga voysd neysal na katinig.
Makakatulong ang analohiya ng unang ponetikong tsart sa Talahanayan 3 upang makita
ang magiging resulta ng paglalapi sa mga salitang ugat na nagtataglay ng inisyal na tunog na
bago sa Filipino. Ang halimbawang ibinigay natin, ang chansing, ay may inisyal na tunog na []. Kung pagbabasehan ang Talahanayan 4, wala itong katapat na neysal. Ang transpormasyon ng
nang- bilang nany- [na] sa nabuong salitang nanyanyansing ay dulot ng paghila ng paleytal na
-
17
katangian ng paleyto-alvyolar [] sa pinal na tunog [] ng panlapi upang maging []. Batay rin sa tsart ay parehong paraan ng parsyal na asimilasyon ang mangyayari sa ibang paleyto-
alvyolar na [] (e.g. mansha-shampoo, mabibigkas na [maaampu]) at [] (e.g. manjojowk [maook]). Mam- naman ang gagamitin sa mga salitang gaya ng may inisyal na [f] (e.g. mamfu-footspa, mabibigkas na [mafufutspah]) at [v] (e.g. mamvividyo, [mavivio]).
Tungkol naman sa ganap na asimilasyon ng mga tunog na ito, kung pagbabatayan ang
tsart ay masasabing maaari itong maging aplikable sa mga voysles na [f, , ]. Ipinakita natin ang halimbawang manyanyansing galing sa chansing na halaw kina Paz et al. Kailangan pa ng
masusing pag-aaral ng korpus upang sapat na madokumento at mailarawan ang penomenon
na ito.
Kongklusyon
Sa mga akdang sinuri, kapansin-pansin ang limitasyon ng mga naging paliwanag ng
kung ano ang mga prinsipyong namamahala sa pagkakabuo ng ganitong mga salita, kabilang
na ang paghihilahan ng magkakatabing ponema upang magkaroon ang mga ito ng parehong
paraan ng artikulasyon at malaong may implikasyon sa buong salita. Ito marahil ay dahil sa
obhetibo ng mga nasabing libro na maging praktikal na salalayan para sa kompetensiyang
pangwika, hindi upang maglahad ng mga teoretikal at rasyonalistang paliwanag ng isang
sinkronikong penomenon.
Magkagayunman, mahihinuha natin ang katangian ng kalakhan sa mga librong
tiningnan na mauugat natin sa di-kasapatan ng apresyasyon gayundin ang pangangalap ng
-
18
mga datos tungkol sa alomorfi. Una na rito ay ang paglilista ng mga ponemang sumasangkot sa
parsyal at ganap na asimilasyon. Ang natural na mga prinsipyong may kaugnayan sa
morpoponemikong pagbabago ay naisasantabi sa ilang mga sulatin habang mas nakaangkla
ang paliwanag sa fangsyonal at sosyolinggwistikong salik gaya ng pagkakasundo ng mga
myembro ng komunidad ng mananalita. Sinasabing ang ibat ibang mga porma ng salitang nilapian ng mang- ay dulot ng pagkakasanay ng mga tao sa mga salitang iyon, imbes sa naging
papel ng punto at paraan ng artikulasyon, at ng voysing, bagamat nangingibabaw ang pag-
aaral na may lapit transpormasyonal nina Schachter & Otanes (1972) at Llamzon et al (1974).
Pangalawa, hindi rin naipaliwanag nang buo ang mga eksklusyon sa pagkakaroon ng alomorfi,
gaya ng nangyayari sa mga salitang ugat na nagsisimula sa glotal [, h] at aproksimant [, j]. Pwedeng sabihin na walang neysal na katinig na nasa puntong glotal kayat imposible ang alomorfi sa [, h]. Samantala, nananatili namang mang- ang panlaping kinakabit sa mga ugat na may inisyal na leybyo-dental aproksimant [] at paleytal aproksimant [j], kahit na merong neysal na nasa parehong punto ng artikulasyon.
Iminumungkahi ko ang mas malalim pang pagdalumat tungkol sa sabjek, kung saan
sasaklawin na ang alomorfi sa ibat ibang paglalapi sa Filipino, habang titingnan din ang implikasyon nito sa mga bagong tunog na inasimila na ng wika. Nakakatuwang sa proseso ng
pag-aaral na ito, may mga bagong natutuklasan na nakakapukaw ng interes, partikular iyong
nag-eeksplika sa asimilasyon hindi bilang pangyayaring hungkag sa abstraktong teorya. Sa
isang wikang nililinang, pinopopularisa, at ginagawang payak, ang mga diskursong
linggwistiko gaya ng pagtalakay sa isang phenomenon gaya ng simpleng pagbabagong
morpoponemiko sa Filipino ay mahalaga upang mapalawig ang huntahang makaiskolar at
malutas ang ilan sa mga problema tungkol sa ortograpiya, ispeling, at pagpaplano ng korpus.#
-
19
Mga Batis
Blake, Frank R. (1925). A Grammar of the Tagalog Language. New Haven: American Oriental
Society, sinayt kay Cea (n.d.).
Bloomfield, Leonard (1917). Tagalog Texts with Grammatical Analysis. Studies in Language and Literature. III.2-4. Urbana: University of Illinois, sinayt kay Cea, op. cit.
Cea, Resty (n.d.). Tungo sa Pag-unawa ng Panlapian ng Pandiwa. MS. Cubar, Nelly I. & Ernesto H. Cubar (1994). Writing Filipino Grammar: Traditions and Trends.
Lungsod Quezon: New Day.
Gonzales-Garcia, L. (1992). Makabagong Gramar ng Filipino. Maynila: REX Book Store.
Llamzon, Teodoro (1968). Modern Tagalog: A Functional-Structural Description with Particular
Attention to the Problem of Verification. Ph.D. Disseration. Unibersidad Georgetown, sinayt
kay Cea, op. cit.
Llamzon, Teodoro A., Fe Laura del Rosario & Marinela Sanchez (1974). Makabagong Balarila ng
Wikang Tagalog. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press.
Lieber, Rochelle (2010). Introducing Morphology. Cambridge: Cambridge University Press.
Myers, Scott & Megan Crowhurst (2006). Phonology: Case Studies. Kinuha sa websayt ng Unibersidad ng Texas sa Austin noong 20 Marso 2014:
http://www.laits.utexas.edu/phonology/catalan/cat_clusters2.html.
Otanes, Fe T. (1966). A Contrastive Analysis of English and Tagalog Verb Complementation. Ph.D.
Dissertation, Unibersidad ng California sa Los Angeles, sinayt kay Cea, op. cit.
Paz, Consuelo J., Viveca V. Hernandez & Irma U. Peneyra (2003). Ang Pag-aaral ng Wika.
Lungsod Quezon: University of the Philippines Press.
-
20
Ramos, Teresita V. & Resty M. Cea (1990). Modern Tagalog: Grammatical Explanations and
Exercises for Non-native Speakers. Honolulu: University of Hawaii Press.
Roxas, Robert & Gersam T. Mula (2008). A Morphological Analyzer for Filipino Verbs. Papel na
prinesenta sa 22nd Pacific Asia Conference on Language, Information and Computation,
Lungsod Cebu. Nobyembre 20-22, 2008.
Santos, Lope K. (1939). Balaril ng Wikang Pambansa. Maynila: Surian ng Wikang Pambansa.
Santiago, Alfonso O. & Norma G. Tiangco (1977). Makabagong Balarilang Filipino. Maynila: REX
Book Store.
Schachter, Paul & Fe T. Otanes (1972). Tagalog Reference Grammar. Berkeley & Los Angeles:
University of California Press.
Wolfenden, Elmer. 1961. A Re-statement of Tagalog Grammar. Manila: Summer Institute of
Linguistics and Institute of National Language, sinayt kay Cea, op. cit.
-
Tungkol sa May-akda
Francis Bautista
Ang awtor ay mag-aaral ng MA Araling Pilipino sa UP Diliman, nagtapos ng Batsilyer sa
Pananaliksik Pangkomunikasyon, cum laude, sa PUP. Nakapaglimbag na siya ng artikulo sa Philippine Daily Inquirer, Taliba, at Schoolguide magazine. Nagwaging runner-up ang pag-aaral niyang College Students Perception of Media Credibility about Election-Related News during the 2010 Presidential Elections (Cruz & Bautista, 2010) sa 2nd National Research Grand Prix ng Asian Congress for Media and Communication.
Email: [email protected]