BATI KARADENİZ’DE ÇIĞ OLAYLARI(+) (1992 YILI ARALIK AYI)

SNOW AVALANCHE INCIDENTS OCCURED IN THE NORTH-WESTERN ANATOLIA, TÜRKİYE

DURING DECEMBER, 1992

İbrahim GÜRER* Harun TUNÇEL**

Ayhan SAYIN***

ABSTRACT

In the mountainous area o f Kastamonu and Sinop o f the west­ern part o f Black Sea Region o f Türkiye, three major snow ava­lanches killed 13 people and injured 2, due to extreme snow accu­m ulation and fa s t depletion o f fo re s t canopy during 25-30 December 1992. When the past recordswere investigated very few minor avalanche incidentshave been encountered in the region where dominant precipitation types are rain on the coastal zones and snow over the mountains. In this article, avalanche formation mechanism associated with the meteorological conditions and geo- morphological features are presented.

ÖZET

Karadeniz bölgesinin batı Karadeniz bölümünde Sinop ve Kas­tamonu çevresindeki dağlık kesimlerde, 1992 yılı orman tahribatla­

(+) Bu araştırma TÜBİTAK tarafından YBAG-0067 nolu proje kapsamında destek­lenmektedir.

(*) Gazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölü­mü, Maltepe, ANKARA.

(**) Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Sıhhiye, ANKARA.

(***) Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Kalaba, ANKARA.

80 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

rının yanında anormal kar yağışları sebebiyle 25-30 Aralık tarihleri arasında oluşan kar çığları 13 kişinin ölümüne, 2 kişinin de yaralan­masına ve oldukça yüksek maddi tahribata sebep olmuştur. Mevcut veriler incelendiğinde bu yörede bugüne dek çığ olayına rastlanma­mıştır. Kıyı şeridinde kış aylarında yağış genel olarak yağmur şek­linde iken iç kesimlere gidildiğinde topoğrafyamn da etkisiyle kar yağışına dönüşmektedir. Bu çalışmada, burada meydana gelen çığ­ların oluşum mekanizması bölgenin jeomorfolojisi, jeolojisi, bitki örtüsü, topoğrafyası ve meteorolojik koşullar göz önünde bulundu­rularak incelenmiştir.

G İR İŞ

Çalışma alanı olarak Karadeniz bölgesinin batı kesimi seçil­miştir (Şekil 1). 1992 yılı Aralık ayında hava koşullarının normal­den daha farklı olması (WMO, 1993) ve aşırı kar yağışları nedeniy­le çığ olayları meydana gelmiştir. Bu bölgede çığ meydana gelen arazi kesimlerini en iyi temsil edebileceğine inanılan Pınarbaşı m e­teoroloji istasyonun eldeki mevcut uzun dönem verileri incelemeye tabi tutulmuştur. 1966-1991 döneminde Aralık ayı kar kalınlıkları 0 cm ile 40 cm arasında değişmekte olup ortalama değer 15 cm dir. Halbuki 1992 yılı Aralık ayında ölçülen kar kalınlığı 120 cm olup uzun dönem ortalamasının sekiz katı olmuştur (Şekil 2). Batı Kara- denizin sahil kesimleri ılıman koşullara sahipken iç kesimlere gidil­dikçe topoğrafik yapıdan dolayı klimatolojik olaylarda ani değişik­likler gözlenmekte kışın dağlar üzerinde kar yağışları meydana gelmektedir.

Bölgedeki yerleşim birimleri çığ tehlikesine maruz vadi ve ya­maçlarda kurulmuştur. Orman örtüsünü çoğunlukla kayın ağacı oluşturmaktadır. Bölgenin yıllık toplam yağış miktarı 1000-1500 mm arasındadır. Bölgede Aralık 1992 tarihinde oldukça şiddetli kış koşullarından dolayı bir seri çığ olayı meydana gelmesi sonucunda 13 kişi ölmüş 2 kişi yaralanmış ve mal kaybına (yaklaşık yarım milyon dolarlık) neden olmuştur (Tablo 1).

Çığ bölgesinde kar yağışlarını takiben 28 Aralık, 1992, 8 Ocak ve 21 Ocak, 1993 tarihlerinde arazi çalışmaları yapılmıştır. M eyda­na gelen üç çığ olayından kötü hava şartlan ve yolların kapalı ol­ması sebebiyle sadece iki çığ alanına gidilebilmiş ve incelemelerde bulunulabilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında çığ düşen yerler en yakın meteoroloji istasyonundan veriler alınmıştır. Fakat meteoro­loji istasyonları genelde kasaba veya şehir merkezlerinde bulunduk-

Batı K arad en iz 'd e Ç ığ O lay lan 81

l \ \ \ \ J ETÜT SAHASI | ~ Z I M eteoro lo ji istasyonuL \ A A A İ Study A r .a [ ~ — l Meteoro'oacal Station ı\

İl c e m e r k e z İ I X I C ığ Düsen A lan la rD i . ln c ic .n l . , I--------------1 Snow Aval0nche Areas

YO LR o a d

DEN

'P IN A R B A Ş I^AZ

D AD AY

4>0 Km — I

ETÜT SAHASININ TÜRKIYEDEKİ YERİ Location of the Study Area inTurkey

Şekil 1. Batı K aradeniz B ölgesi Kastamonu ve Sinop yöresindeki çığ yerleri bulduruharitası.

82 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

'fE/V Ö Y I L L A R

Şekil 2. P ınarbaşı M eteoroloji istasyonunun 1966-1992 dönemi A ralık ayı maksimum karderinlikleri değişimi.

Tablo 1. Batı Karadenizde oluşan doğal kış afetlerinin yerleri, tarihleri ve meydanagetirdiği tahribat.

OluşumTarihi

İnsanKaybı

Yaralı İnsan S.

Mal Kaybı

Yer Olay Bina Hayvan

Kastamonu -Küre Topçular (Kayaarkası)

Ç>I 25-12-92 5 2 8 108

Kastamonu -Devrekani, Beleova Kar Fırtınası 28-12-92 2 - - 7

Kastamonu -Şenpazar, Ayvatan

Aşırı Kar Birikimi 29-12-92 1 0 1

0■

Sinop-Türkeli, Çatak Güney Ç‘İ 29-12-92 5 0 5 ?

Kastamonu -Bozkurt, Şeyhoğlu (Dereyolu)

Çığ 30-12-92 3 0 3 5

Toplam 16 2 17 113(?)

Uatı K araden iz 'de Çığ O layları 83

larından elde edilen veriler çığ alanıyla ilgili gerçek hava olaylarını yansıtamamaktadır. Arazi çalışması sırasında jeomorfolojik özel­liklerin yanında çığ alanındaki kar tabakasının derinliği, yoğunluğu ve su eşdeğeri ölçümleri de yapılmıştır. Elde edilen hidrometeoro- lojik, topoğrafik ve jeomorfolojik veriler birlikte değerlendirilmiş­tir.

ÇIĞ BÖLGESİNİN JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK YAPISI

Küre dağlan Batı Karadeniz bölümündedir. Çalışma alanı Ku­zeyde Karadeniz, batıda Zonguldak doğuda Sinop ve güneyde Kas­tamonu arasında olup kuzey-güney istikametinde 50 km, doğu-batı istikametinde 75 km lik bir alanı kapsamaktadır (Şekil 1). Daday'ın kuzeydoğu kesimlerinde Trias kireç taşı ile birlikte daha genç kireç taşlan gözükmektedir. Azdavay bölgesi ile Çangal dağlan arasında kalan alanda Jura formasyonları ve bazalt dayklarıyla kesilen koyu renkli kiltaşlan vardır. Küreye yakın bölgelerde granit ve dioritler bulunur (Campell 1971, İlhan 1976).

Çalışma alanında Miosen ve Pliosen yaşlı aşınım ve dolgu düz­lükleri dikkati çeker (Erol, 1991). Bölge derin vadilerle yanlmıştır. Yörenin orman örtüsü kayın, karaçam ve sançamdır.

METEOROLOJİK KOŞULLAR

Çığ olaylarından önceki meteorolojik koşullar incelendiğinde, kar yağışı 12 Aralıkta başlamış ve 19 Aralık'a kadar devam etmiş olduğu görülür. Bu süre içerisinde kaydedilen maksimum ve mini­mum sıcaklıklar +7°C ve -8°C dir. Hakim rüzgar yönü kuzey (N) ve güney (S) olup hafif şiddetlidir. Sıfır derecenin üzerinde gündüz sıcaklığı kann erimesine ve dolayısıyla toprakta oldukça yüksek nem bulunmasına sebep olmuştur. Buna ilaveten, gündüz kar taba­kasının erimesi ve gece boyunca sıcaklığın donma noktası altına inmesiyle kar katmanlan üzerinde kaygan bir kabuk oluşmuştur.

Şekil 3 de 20 Aralık tarihli 00 GMT yer ve 500 hPa haritasında (DMI 1992) görüldüğü gibi, Türkiye yerdeki yüksek basıncın etkisi altında olup iyi hava şartlannı veya sis oluşumunu göstermektedir. Bu süre içerisinde Türkiye üzerinde Devlet Meteoroloji İşleri G e­nel Müdürlüğü (DMİ) tarafından hiç bir yağış kaydedilmemiştir. Gündüz sıcaklık değerleri 0° C ile 3° C arasında ve gece 0° C ile

84 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

Şekil 3. 20 aralık 1992 tarihli (00.00 GMT) yer ve 500 M b sabit basınç haritası

Hatı K araden iz 'de Çığ O layları 85

-17° C arasında kaydedilmiştir. Hakim rüzgar yönü kuzeyli ve sa­kindir.

22-25 Aralık tarihleri arasında alçak basınç sistemlerinin ve bağlı kuvvetli sıcak ve soğuk cepheler Türkiye'yi etkisi altına alarak bölgede aşın kar yağışlarına sebep olmuştur. Bölgede kaydedilen kar kalınlığı yaklaşık 2 m (Foto: 1) olup dağlık bölgelerde bu miktarın çok daha yüksek olduğu yörede yaşayan­lar tarafından belirtilmiştir (Şekil 4). Aynı meteorolojik koşul­lar Aralık ayının sonuna kadara devam etmiştir. Arazi çalışma­ları ve diğer verilerin ışığında çığ oluşumunu başlatan faktörler şöyle sıralanabilir: Yüzeyi kaygan olan eski karın üzerine olduk­ça fazla kar yağması; çığ oluşumundan önce 12 m/sn lik rüz­gar hızının varlığı; ve sıcaklığın sıfır derecenin altına inmesi. Do­layısıyla, kalın yeni kar, orm anların tahrip edilm esiyle açılan güneye bakan yamaçlarda çığ oluşumunu başlatmış çığ yolu üzerin­deki köylerde birçok kişiyi öldürmüş ve maddi hasara neden olm uş­tur. Çığ olaylarından sonra yapılabilen arazi çalışmaları sırasında ölçülen kar kalınlığı, yoğunluğu ve su eşdeğeri Tablo 2 de verilmiş­tir.

Foto: 1. Batı Karadeniz Bölümü'nde 1992-1993 kışında normaI üstünde kar yağışlarıolmuştur (İ. Gürer).

86 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

Şekil 4. 25 Aralık 1992 tarihli (00.00 GMT) yer re 500 M b sabit basınç haritası.

Tablo 2. Çığ alanında ölçülen kar kalınlığı, yoğunluğu ve su eşdeğerleri.

Batı K araden iz 'de Çığ O layları 87

YerGözlemTarihi

KarKalınlığı

KarYoğunluğu

Kar su Eşdeğeri

KastamonuKüreTopçularKayaarkası

29-12-92 (*) 195 cm. (Çığ enk. dışında) 120 cm. (Çığ enk. içinde)

150kg/m 3

283 kg/m3

29 cm

34 cm

BozkurtŞeyhoğlu(Dereyolu)

20-01-93 (**) > 6m (Çığ topuğunda)

- -

* Çığdan 3 gün önce ölçülmüştür. ** Çığdan 22 gün sonra ölçülmüştür.

Çığın düştüğü alanın tam olarak meteorolojik verilerini elde et­mek mümkün olmadığından, çığ alanlarına en yakın meteoroloji is­tasyonunun verileri kullanılmıştır. Kar kalınlığı (cm), minimum (Tmin) ve maksimum (Tmax) sıcaklıklarla birlikte rüzgar hızları Tablo 3 de verilmiştir.

Tablo 3. 22-31, Aralık 1992 tarihleri arasında Pınarbaşı meteoreoloji istasyonunda ölçülenmeteorolojik veriler.

İstasyon Adı : PınarbaşıYükseklik : 650 mYer : 41° 3 6 'N - - 3 3 ° 0 7 'E

Tarih

KarKalınlığı

(cm)

Tmax(°C)

TminO

07h00 21h00

RÜ2I

gar Yönüiz i (m/snj

ve

07h00 1 14h00 21h00

22.12.92 20 0.1 -10.9 -10.9 c C W(5)23.12.92 50 -3.8 -07.0 -07.7 W(5) W(3) W(2)24.12.92 56 -6.0 -17.1 17.1 C NW(2) NW (2)25.12.92 110 -1.3 -07.0 -07.0 c N(5) N(3)26.12.92 120 -0.9 -04.9 -04.9 c N(2) C27.12.92 112 -1.3 -05.0 -05.0 N(2) NW (3) NW (5)28.12.92 100 -1.6 -06.8 -06.8 NE(2) E(2) C29.12.92 87 -1.0 -07.5 -09.0 C S(3) W(3)30.12.92 80 -3.0 -07.0 -04.0 NW(5) S(5) SW(3)31.12.92 75 -1.0 -06.8 -16.0 N(2) C C

Kayaarkası Köyü Çığı

Kayaarkası köyü Kastamonu'nun kuzeyinde bulunmaktadır. Kayaarkasında meydana gelen çığ olayında çığ yolu güneye bakan yamaçta olup eğimi 28 ile 35 derece arasında değişmektedir. Kö­

88 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

yün üst kısımlarında kayın ve meşe ormanları bulunup zamanla tah­rip edilmiştir.

Çığın meydana gelmesinden önceki üç gün boyunca kar kalın­lığı 195 cm'ye ulaşmıştır (Tablo 2). Buraya en yakın meteoroloji is­tasyonu olan Pınarbaşı verilerinin günlük değişimi Tablo 3 ve Şekil 5 de gösterilmektedir.

Çığ dinamik kuvvetleri etkisi altında 1100 metre yükseklikten 650 metre yükseklikteki köye doğru 25 Aralık saat 8'de düşerek 5 kişiyi öldürmüş, 2 kişiyi yaralamış, 108 evcil hayvanı telef etmiş ve 8 evi tamamen tahrip etmiştir.

Şeyhoğlu Köyü Dereyolu Mahallesi Çığı

Dereyolu köyü Kastamonu-Bozkurt yolu üzerinde bir yamaçta kurulmuştur. Etrafı tahrip edilmiş kayın ormanı kaplıdır. Çığ 1600 metreden başlamış 800 metrede son bulmuştur. 2000 metre kadar olan çığ akma kanalının eğimi ortalama %46 dır. Çığın içerisinde aktığı vadinin genişliği 20-50 metre (Şekil 6) arasındadır. Çığdan sonra çığ enkazının kalınlığı ortalama 6 metre olarak ölçülmüştür (Foto: 2).

Birinci olayda olduğu gibi, bu yöreye de en yakın meteoroloji istasyonu Pınarbaşıdır. Tablo-3 ve Şekil 5 de bu istasyona ait veri­lerin zaman serisi grafiği verilmektedir. Grafikte gösterilenin aksi­ne köylüler meteorolojik şartların daha kötü olduğunu örneğin çığı düşmesi sırasında kar kalınlığının 4 metreyi geçtiğini bildirmişler­dir.

Çığ düşmesi sonucunda 3 kişi yaşamını yitirmiş, 3 ev tamamen yıkılmış, 5 ev kısmen hasar görmüş ve birçok büyük ve küçükbaş hayvan ölmüştür. Aşağıdaki ölçümler çığın tahrip gücü hakkında bilgi vermesi bakımından oldukça faydalıdır. Çığın etkili olduğu alan yaklaşık olarak 60000 m 2 olup 75000 m 3 materyal içermekte­dir.

SONUÇ

25-30 Aralık 1992 tarihleri arasında Kuzeybatı Anadolu'da meydana gelen çığda 13 kişi yaşamını yitirmiş, 2 kişi yaralanmış, 17 ev tahrip olmuş ve birçok büyükbaş hayvan ölmüştür. Çığın olu­şum nedenleri ise bölgedeki anormal kış koşulları, aşın yağan kar

Batı K arad en iz 'd e Çığ O layları 89

PINARBAŞI İSTASYONU

Şekil 5 Pınarbaşı M eteoroloji İstasyonunun 24-31 A ralık tarihleri arasında kar derinliği, maksimum ve minimum sıcaklık değişim leri.

Batı K araden iz 'de Çığ O layları

2 ^ İZOHİPS

AKARSU

YERLEŞME

YOL0 500 m

ÇIĞ SÖKÜLME ALANI

ÇIĞ ENKAZI

HARUN TU N ÇEL

Şekil 6. D er ey olu Çığı (30-12-1992).

Batı K arad en iz 'd e Çığ O '.aylan 91

Foto: 2. Kastam onu, Bozkurt İlçesi, Dereyolu köyünün Şeyhoğlu mahallesine düşen çığda üç kişi ölmüş, üç ev, 1 cami, 3 samanlık tamamen yıkılm ış. 5 ev büyük oranda tahrip

olmuştur. Fotoğrafta çığın akma kanalı, kanalın iki yanında çığın söktüğü, çapları 1 m. kadar olan ağaçların kök kısımları ile ön planda enkaz içinde, yıkılan evlere ait malzeme

görülm ektedir (H. Tunçel).

ile, lokal olarak tahrip edilen orman örtüsü, yörenin jeolojik ve jeo­morfolojik yapısıdır. Bölgede son 100 yıl içerisinde hiç bir çığ ola­yına rastlanmadığı ifade edilmiştir. Genel olarak Türkiyede son yıl­larda artan çığ olaylarını önleyerek can ve mal kaybını azaltmak için aşağıdaki tedbirlerin acilen alınması gerekmektedir:

a) Çığ risk alanlarının haritalanması,b) Çığ önleme yapılarının inşaası,c) Çığ tahminlerinin yapılması,d) Çığ konusuyla ilgili teknik eleman yetiştirilmesi,e) Kurtarma çalışmalarının sistematik hale getirilmesi.

TEŞEKKÜR

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Hava Tahmin Dai­resi Başkanı Şengün Sipahioğlu'na, TÜBİTAK YBAG 0067 nolu

92 Batı K araden iz 'de Çığ O layları

proje yardımcı araştırmacıları Hidrojeoloji mühendisleri Ömer M u­rat Yavaş ve Tarhan Erenbilge'ye, Elektrik İşleri Etüd İdaresi Hid­rografi Dairesi Başkanı Hüseyin Güripek'e ve Meteoroloji M ühen­disi A bdurrahm an D üşüngen’e yardım larından dolayı teşekkür ederiz.

B İB L İY O G R A FY A

C am pell, A .S., 1971, "Geology and H istory o f Turkey", The Petmoleum Exploration So­ciety o f Libya on the Occasion of the 13th Annual Field Conference.

DM I, 1992, "Sinoptik H arita lar”. Ankara, Türkiye.

Erol, O., 1991, "Türkiye Jeom orfoloji Haritası". Ölçek 1:1000000, M TA, Ankara, Türki­ye.

İlhan, E., 1976, "Türkiye Jeolojisi", ODTÜ Müh. Fak., Yayın No: 51, Ankara, Türkiye.

W M O , 1993, "Climate News", Geneva, Switzerland.