ËÅÊÖÈÉÍ ÑÀÍËÅÊÖÈÉÍ ÑÀÍ

Õè÷ýýëèéí íýð:Áàíêíû ìåíåæìåíòÕè÷ýýëèéí èíäåêñ: ВА306Êðåäèò: 3Ñóäëàõ óëèðàë: 7Ìýðãýæëèéí àíãè: СÌ4, НББ4, ÎÓÝÇ-4, БЭЗМ4

Óëààíáààòàð их ñóðãóóëüÁèçíåñ ìåíåæìåíòèéí òýíõèì

2013 îí

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝà ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÑÈÑÒÅÌ ÁÀ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÇÀÕ ÇÝÝË

Ëåêö ¹ 1

2013 îí

Ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì áà ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðýã

ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õàíãàìæ

Сàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí ¿¿ðýã

Ñàíõ¿¿ãèéí ìºí ÷àíàð áà ýäèéí çàñàãò ñàíõ¿¿ çàéëøã¿é áîëîõ íü

4

1

2

3

ContentsContentsЛекц-1Лекц-1

1.1 Ñàíõ¿¿ãèéí ìºí ÷àíàð áà çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãòñàíõ¿¿ çàéëøã¿é áîëîõ íü

Ñàíõ¿¿ íü ìºíãºí õºðºíãèéí õºäºë㺺íèéã äàãàëäàæ íèéãìèéí àìüäðàëä ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð èëýð÷ áàéãàà ¿éë ÿâö þì.

̺íãºí õºðºíãèéí õºäºë㺺í íü: Îðëîãî, àøãèéã õóâààðèëàõ, Òàòâàð òºëºõ, Òºñâèéí ãàäóóðàõ áà òºðèéí ÿíç á¿ðèéí ñàíä

ìºíãºí õºðºí㺠õóâààðèëàõ, Äààòãàë ãýõ ìýòèéí îëîí õýëáýðýýð èëýð÷

áàéäàã.

Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä ýäèéí çàñãèéí ºðãºí õàðèëöàà çàéëøã¿é ¿¿ñäýã. Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà íü:

ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöûí á¿õ øàòàíä,

Á¿õ òºðëèéí àæ àõóéí íýãæèéí òºâøèíä,

Íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààíû á¿õ õ¿ðýýíä òóñ òóñ ¿¿ñäýã.

Ñàíõ¿¿ íü: ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë, àæèëëàãñàäûí ìàòåðèàëëàã õýðýãëýý, óðàìøóóëàë, óëñ îðîí, íèéãìèéí áóñàä õýðýãöýýã

õàíãàõàä àøèãëàõ, òºð áà àæ àõóéí ñóáúåêò¿¿äýä ìºíãºí

îðëîãî õóðèìòëàëûã á¿ðä¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé,

íèéãìèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿íäýñíèé áàÿëàãûí õýñýã ºðòºãèéã õóâààðèëàõ,

äàõèí õóâààðèëàõ ¿éë ÿâöàä ¿¿ñ÷ áàéãàà ìºíãºí õàðèëöàà ìºí.

̺í㺠áîë ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàéëøã¿é íºõöºë þì.

Ñàíõ¿¿ áàéõ øàëòãààí íü: ªì÷èéí îëîí õýëáýð á¿õèé àæ àõóéí ñóáúåêò, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã íººöººð õàíãàõóéö çàéëøã¿é õýðýãöýý íü ñàíõ¿¿ áàéõûã íºõöºëä¿¿ëíý.

Ñàíõ¿¿ã¿éãýýð àæ àõóéí õ¿ðýýíä ÷, òºðèéí óäèðäëàãûí õ¿ðýýíä ÷ íººöèéí õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæã¿é. Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí ýðýëò, õýðýãöýý íü ýíä ãàðäàã.

Àæ àõóéí õ¿ðýýíä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæòàéãààð íèéãìèéí áîëîí ¿íäýñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºãèéã õóâààðèëàæ, íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã õýðýãöýýã õàíãàäàã. ͺõºí ¿éëäâýðëýë íü äàðààëñàí 4

øàòíààñ á¿ðäýíý.¯éëäâýðëýë ÕóâààðèëàëòÑîëèëöîî Õýðýãëýý

1.2 Ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì áà ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðýã

Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí ýðýëò õýðýãöýý íü àæ àõóéí íýãæ¿¿ä òºðèéí õîîðîíäûí ñàíõ¿¿ãèéí õîëáîîíû ÿíç á¿ðèéí òºðëèéã ¿¿ñãýíý. Ýíäýýñ ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöàà ãàðíà. Ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöààíû íèéëáýðèéã ãóðâàí òîìîîõîí õýñýãò õóâààíà. ¯¿íä:

Àæ àõóéí íýãæèéí áîëîí áàéãóóëëàãà, ãàçðûí ñàíõ¿¿,

Äààòãàëûí ñàíõ¿¿, Òºðèéí ñàíõ¿¿.

Ýðäýìòýä ñàíõ¿¿ íü 2 ¿¿ðýãòýé ãýæ òîäîðõîéëñîí. ¯¿íä:

Íýã íü õóâààðèëàëò, Õî¸ð íü õÿíàëò ãýæ ¿çäýã.

Ãýòýë íºãºº õýñýã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä äýýðõè 2 ¿¿ðãýýñ ãàäíà ¿éëäâýðëýëèéí óðàìøóóëàëò, çîõèöóóëàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ ¿çäýã.

Áàñ íýã õýñýã ýðäýìòýä ñàíõ¿¿ íü ìºíãºí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ, àøèãëàõ, õÿíàëòûí ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çäýã.

Ñàíõ¿¿ õóâààðèëàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý Ñàíõ¿¿ íü õóâààðèëàëòûí ¿¿ðãýýð äàìæèí ñàíõ¿¿ãèéí

íèéãìèéí çîðèóëàëò õýðýãæèíý. Àæ àõóéí ñóáúåêò á¿ðèéã òýäýíä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí

íººöººð õàíãàõ, Òóñãàé çîðèóëàëò á¿õèé ìºíãºí ñàíã àøèãëàõ çýðýã þì. Ñàíõ¿¿ãèéí õóâààðèëàëòûí ¿¿ðãèéí îáúåêò íü ¿íäýñíèé

äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã, ¿íäýñíèé áàÿëàãûí õýñýã çýðýã þì.

Ýíý ¿¿ðãèéí òóñëàìæòàéãààð: ìºíãºí îðëîãûí /ÿëàíãóÿà øèíý íýìýëò ºðòºã/ àíõíû õóâààðèëàëò ÿâàãäàæ àíõíû îðëîãî àøèã, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë á¿ðäýæ, ýëýãäýë õîðîãäîëûí ñàí áàéãóóëàãäàí, íèéãìèéí áàÿëàãûí õýñýã õóâààðèëàëòàíä ºðòºíº.

Ñàíõ¿¿ õÿíàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Õÿíàëò íü õóâààðèëàëòûí ¿¿ðýãòýéãýý íÿãò õîëáîîòîé. Õÿíàëòûí ¿¿ðãèéí ¿íäñýí äýýð ñàíãèéí áîëîí ñàíãèéí áóñ

õýëáýðýýð áèé áîëñîí ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õºäºë㺺íèéã çîõèîíî. Õÿíàëò áîë çºâõºí õÿíàõ áèø ýíý íü çîõèîí áàéãóóëæ, õÿíàíà.

Ñàíõ¿¿ íü íèéãìèéí á¿õ ¿éëäâýðëýëä, ò¿¿íèé á¿õ õ¿ðýý, äýä õýñýãò, àæ àõóéí á¿õ òºâøèíä ã¿í íýâòýðäýã. Èéìýýñ òºðèéí ç¿ãýýñ áîëîí àæ àõóéí äîòîîäîä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, õóâààðèëàëò, ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ íèéòëýã õýðýãñëýë áîëäîã.

Ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëòûí ¿¿ðýã íü ò¿¿íèé ìýäýýëëèéí òóñëàìæòàéãààð ìºíãºí õºðºíãèéí õóâààðèëàëòàä òýíöâýðèéã õàíãàæ, àæ àõóéí ÿíç á¿ðèéí ñóáúåêò¿¿äèéí ìýäýëä ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã öàã òóõàéä íü áèé áîëãîí, á¿õ íººöèéã àðâèëàí õýìíýæ ¿ð àøèãòàé àøèãëàäàã.

1.3 ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéíñàíõ¿¿ãèéí õàíãàìæ

Ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðã¿¿ä /õóâààðèëàëò, õÿíàëò/ íü íºõºí ¿éëäâýðëýëä ñàíõ¿¿ íü òîäîðõîé çîðèëãî, çîðèóëàëòòàé àøèãëàõ óãòâàð áîëîõûã òîäîðõîéëäîã.

Ñàíõ¿¿ íü ýäèéí çàñãèéí õýðýãñëýë áîëîõ 2 ýõëýëòýé. ¯¿íä: Ñàíõ¿¿ íü áîäèòîé ¿éë÷ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí

õàðèëöààãààð íºõöºëäñºí Òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã çîðèëãî ÷èãëýëòýé

õýðýãæ¿¿ëýõ çýâñýã áîëíî.

Ñàíõ¿¿ íü ýäèéí çàñàãò /íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëä/ òîî, ÷àíàðûí õóâüä õ¿÷òýé íºëººëäºã õýðýãñýë þì.

Òîîíû õóâüä íºëººëºë íü ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã äàé÷ëàõ, õóâààðèëàõ, àøèãëàõ òýíöâýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

×àíàðûí õóâüä íºëººëºë íü ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðýýð äàìæèæ íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîã÷èäûí àøèã ñîíèðõîëä íºëººëíº.

Ñàíõ¿¿ íü ýäèéí çàñãèéí á¿õ ò¿âøèíä íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññò îðîëöîæ, ¿éëäâýðëýëä èäýâõèòýé íºëººëíº.

Ýäèéí çàñãèéí ÿìàð÷ ò¿âøèíä ñàíõ¿¿ãèéí õóâààðèëàëòûí ¿¿ðýã ìàø ÷óõàë þì.

Õóâààðèëàëò ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýíä ýõýëæ, ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ¿ðãýëæèëíý.

/̺íãº-òîâàð, òîâàð-ìºíãº/

Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõýä:

¯íäýñíèé îðëîãî, ò¿¿íèé ãîë èëðýë íü öýâýð îðëîãî, ªºðººð õýëáýë: ñàíõ¿¿ãèéí õýëáýðýýð áîë àøèã ò¿¿íèé ºñºëò ýõ ¿¿ñâýð þì.

Ñàíõ¿¿ãèéí íýã ãîë íººö ãàäààä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà þì.

Àæ àõóéí ýðãýëòýíä îðæ áàéãàà ¿íäýñíèé áàÿëàãèéí õýñýã ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëýíý. Òóõàéëáàë: Òºñâèéí õºðºíãèéí øèëæèõ ¿ëäýãäýë, äààòãàëûí íººö ñàí, óëñ îðíû àëòàíû íººöèéí õýñãèéã õóäàëäñàí îðëîãî, èë¿¿äýë ýä õºðºíãèéã áîðëóóëñàíû îðëîãî ãýõ ìýò,

Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõýä çýýëèéí áà äàé÷ëàãäñàí õºðºíãèéã àøèãëàíà.

Ñàíõ¿¿ãèéí íººö àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä çàéëøã¿é õýðýãòýé. Òýíä ñàíõ¿¿ãèéí òºâëºðñºí áèø íººö á¿ðäýæ, ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºõ çàðäàëä àøèãëàãäàíà.

Ýíý íººö íü:Õºðºí㺠îðóóëàëò,Ýðãýëòèéí êàïèòàëûã íýìýãä¿¿ëýõ,ØÓÒ-èéí äýâøèëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ,Áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ, Íèéãìèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä

àøèãäàãäàíà.

ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õàíãàìæèéí 3 õýëáýð áàéäàã ¯¿íä:

ªºðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõÇýýëÒºðèéí äýìæëýã òóñëàìæ (ýíý òºñâèéí

õºðºíãº, òºñâèéí áèø ñàí çýðýã áà ýðãýæ òºëºãäºõ çàð÷èìä îðíî.) þì.

ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéí òàñðàëòã¿é ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä ñàíõ¿¿ãèéí íººö ñàí (àæ àõóéí íýãæèä ÷, òºðèéí ìýäýëä ÷) õýðýãòýé.

1.4 Ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã äàé÷ëàõ, õóâààðèëàõàä ñàíõ¿¿ãèéí

çàõ çýýëèéí ðîëü

Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí íºõöºëä ñàíõ¿¿ãèéí íººö íü 3 øóãìààð õóâààðèëàãäàíà.

¯¿íä: Óëñûí òºñ⺺ð Çýýëèéí ìåõàíèçìààðÑàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëýýð äàìæèí

õóâààðèëàãäàíà.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë íü ýäèéí çàñàãò ìºíãºí õºðºíãèéí õºäºë㺺íèéã çîõèîí áàéãóóëàõ îíöãîé õýëáýð þì.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë ¿éë÷ëýõ áîäèò óãòâàð íü àæ àõóéí àëü íýã ñóáúåêòèä ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õýðýãöýý ¿¿ñýæ, ýíý õýðýãöýýã õàíãàõ ýõ ¿¿ñâýð á¿ðäýõ õóãàöàà ÿã òîõèðäîãã¿é ÿâäàë ìºí.

̺íãºí õºðºí㺠íü íýã ãàçàðò äóòàãäàæ áàéõàä, íºãºº ãàçàðò íü èë¿¿ õóðèìòëàãäàæ áàéäàã.

Öàã çóóðûí ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã äàé÷ëàõ, òýäíèéã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõàä ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë ¿éë÷èëíý.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëýýð äàìæóóëàí íýã ýçíýýñ àøèãëàã÷èäûí ç¿ã ìºíãºí õºðºíãèéí õºäºë㺺í ÿâàãäàíà. ̺íãºí õºðºíãèéã õóðèìòëóóëàã÷ íü õóóëèéí ýòãýýä áà õóâü õ¿í áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðèìòëàëàà øóóä ãàíöààð÷èëñàí ìàÿãààð áîëîí ýñâýë áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áîëîõ àðèëæààíû áàíê, òýòãýâýðèéí ñàí, äààòãàëûí áàéãóóëëàãà, ñàíõ¿¿-çýýëèéí áóñàä áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿ñâýðýýð àøèãëóóëíà.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõûí á¿òýö

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõÑàíõ¿¿ãèéí çàõ

Õºðºíãèéí çàõÕºðºíãèéí çàõ

Áîíä Áîíä

̺íãºíèé çàõ̺íãºíèé çàõ

Õàäãàëàìæ,çýýë

Õàäãàëàìæ,çýýëÇÃÁÕ¯ÖÇÃÁÕ¯Ö

Øóóä ñàíõ¿¿æèëò

Øóóä áóñ ñàíõ¿¿æèëò

Óðò õóãàöààò

Áîãèíî õóãàöààò

ÕóâüöààÕóâüöàà

¯¿ñìýë ¿íýò öààñ¯¿ñìýë ¿íýò öààñ

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéã àðèëæààëæ áóé ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñëýýñ íü õàìààðóóëààä

Õºðºíãèéí çàõ çýýë

̺íãºíèé çàõ çýýë

Àíõäàã÷ çàõ çýýë

Õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë

Àíõäàã÷ çàõ çýýë

Õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë

Àíõäàã÷ çàõ çýýë

̺íãºíèé çàõ çýýëèéí îíöëîãóóä

Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí îíöëîã

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí äàâóó òàë

• Íýýëòòýé áàéäàë• Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìä ýõ ¿¿ñâýð• Ýðñäýë áóóðóóëàõ áîëîìæ• Õºðâºõ ÷àäâàð• Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õóãàöàà • Çîõèöóóëàëò• Íýð õ¿íä

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí ãîë çîðèëãî íü :

õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ãàð äýýð áàéãàà ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷ áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëàí ýðãýëòýíä îðóóëàõ ÿâäàëä îðøäîã.

Èíãýñíýýð õºðºí㺠ìºí㺠øààðäëàãàòàé áàéãàà ãàçàðò õºðºí㺠îðóóëàëòûí çîðèóëàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã îëîõ áîëîìæèéã îëãîæ óëìààð óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë:

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí à÷ààð ¿éëäâýðëýëèéí, ØÓÒåõíèêèéí, íèéãìèéí

òýðã¿¿ëýõ ïðîãðàììûã ñàíõ¿¿æèëòýýð õàíãàõûí òóëä àæ àõóéí íýãæ ñàëáàðûí õîîðîíä êàïèòàëûí óðñãàë ÿâàãäàíà.

Àíõäàã÷ áà õî¸ðäîã÷ ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë õîîðîíäîî íÿãò õàðèëöàí õîëáîîòîé.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë íü ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí ÷ºëººò õºäºë㺺íèéã õàíãàæ, íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü óäààí õóãàöààíû íèëýýä ò¿âýãòýé ¿éë ÿâö þì.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë ¿éë÷ëýõ çàéëøã¿é óòãààð íü: ºì÷èéí îëîí õýëáýð,ìºíãºíèé òîãòâîðòîé õàíø, ÷ºëººò ¿íý, çàõ çýýëèéí ýäèéí

çàñãèéí áóñàä øààðäëàãà ãýæ àíãèëæ ¿çíý.

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë: Íîìûí íýð: Ñàíõ¿¿

Çîõèîã÷: Ë. ÍàìæèëÕýâëýãäñýí îí: 2001 îí

Íîìûí íýð: ̺í㺠áàíêíû ¿éë àæèëëàãàà, ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãî Çîõèîã÷: 1, 2-ð áîòü Îð÷óóëãàÕýâëýãäñýí îí: 2003 îí

Íîìûí íýð: Àðèëæààíû áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ Çîõèîã÷: Ä.Ï. Óàéòèíã Õýâëýãäñýí îí: 2004 îí

Íîìûí íýð: Áàíêíû ìåíåæìåíò 1.2 Çîõèîã÷: Ïèòåð Ñ. Ðîóç Õýâëýãäñýí îí: 1999 îíÕýâëýñýí ãàçàð: Óëààíáààòàð

Íîìûí íýð: BANK MANAGEMENT Çîõèîã÷: George H. Hempel, Donald G. Simonson Õýâëýãäñýí îí: 1998 îíÕýâëýñýí ãàçàð: Àìåðèê