ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ 1

Λάμπρος Μπαλτσιώτης

Λέγοντας laquoΑρβανίτεςraquo εννοούμε ιστορικά τους αλβανόφωνους κατοίκους της νότιας

Ελλάδας αλλά και της Ηπείρου Οι δύο αυτές ομάδες έχουν διαφορετική ιστορική πορεία και

πρέπει να εξεταστούν ξεχωριστά

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΝΌΤΙΑΣ ΕΛΛΆΔΑΣ

Η αλβανική γλωσσική παρουσία στη νοτιότερη Ελλάδα εξηγείται ιστορικά από τις αλβανικές

μετακινήσεις προς τη σημερινή κεντρική και νότια Ελλάδα που έλαβαν χώρα κυρίως τον 14ο

και 15ο αιώνα2 Με την αναχώρηση ή τον εκχριστιανισμό των σχετικά λίγων αλβανόφωνων

μουσουλμάνων της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας μετά την ίδρυση του ελληνικού

κράτους το σύνολο του αλβανόφωνου πληθυσμού του νέου κράτους είναι ορθόδοξο

Η αλβανική γλώσσα ομιλείτο από ένα σημαντικό τμήμα των κατοίκων που συγκροτούν

το Ελληνικό Βασίλειο το οποίο μπορούμε να υπολογίσουμε ότι σαφώς υπερέβαινε το 15 του

συνολικού πληθυσμού αλλά μάλλον με δυσκολία έφτανε το 143 Η γεωγραφική κατανομή της

γλώσσας περιελάμβανε μια πολύ μεγάλη συμπαγή περιοχή στο κέντρο του κράτους και

ορισμένες νησίδες αλβανοφωνίας Η μεγάλη αυτή περιοχή άρχιζε βόρεια από τους οικισμούς

Μαλεσίνα και Μάζι4 του νομού Φθιώτιδας και επεκτεινόταν νότια μέχρι την Ερμιονίδα της

Αργολίδας και τις Σπέτσες Τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα τα αρβανίτικα ομιλούνταν

στο νοτιοανατολικό άκρο του σημερινού νομού Φθιώτιδας στο μεγαλύτερο μέρος του νομού

Βοιωτίας σε όλη ουσιαστικά την Αττική στο μεγαλύτερο τμήμα της Καρυστίας και στο

βορειότερο τμήμα της Άνδρου στα νησιά του Αργοσαρωνικού εκτός της Αίγινας και σε ένα

μεγάλο μέρος των νομών Αργολίδας και Κορινθίας5 Στο εσωτερικό αυτής της περιοχής

υπήρχαν ελάχιστες αλλά σημαντικές ελληνόφωνες νησίδες όπως η Αθήνα τα Μέγαρα η

Θήβα η Κάρυστος και το Ναύπλιο Η γλώσσα ομιλείτο σε μια ακόμη περιοχή που ξεκινούσε

από την Τριφυλία της Μεσσηνίας περιλάμβανε το γειτονικό νοτιοδυτικό άκρο της Αρκαδίας

και επεκτεινόταν με πολλές ασυνέχειες όμως και χωρίς συμπαγή χαρακτήρα μέχρι τα χωριά

1 Στην αρχική του μορφή το κείμενο είχε συνταχθεί ως βοήθημα για τους φοιτητές στο μάθημα που ξεκίνησε ο Γιάνης Γιανουλόπουλος laquoΙστορία και Πολιτισμός της Νεότερης Αλβανίαςraquo Όμως η διαμόρφωση δύο ξεχωριστών εισηγήσεων μία για τους Αρβανίτες της Νότιας Ελλάδας και τις ελληνοαλβανικές σχέσεις τον 19ο αιώνα και μια άλλη για το ζήτημα της Τσαμουριάς οδήγησαν στη σύνταξη άλλων βοηθημάτων Το αρχικό κείμενο επικαιροποιήθηκε εμπλουτίστηκε με μερικές κατά τη γνώμη μας απαραίτητες υποσημειώσεις και προστέθηκε βιβλιογραφία Παρόλα αυτά διατηρεί τον χαρακτήρα laquoεγχειριδίουraquo 2 Για μια σύνοψη της προγενέστερης συζήτησης βλ Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΜετοικεσίες αλβανοφώνων στον Ελλαδικό χώροraquo Ηπειρωτικά Χρονικά τόμ 33 1998-1999 σ 277-2903 Lambros Baltsiotis Lrsquoalbanophonie dans lrsquoEacutetat grec Expansion et deacuteclin des parlers albanais Meacutemoire de Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 (ανέκδοτο) σ 148-272 και 371-3934 Ο βορειότερος αλβανόφωνος οικισμός ήταν οι Λιβανάτες λίγο βορειότερα5 Σε γενικές γραμμές το ανατολικότερο τμήμα τους

της Φολόης στην Ηλεία Επιπρόσθετα αρβανίτικα μιλούσαν σε αρκετά χωριά στους νομούς

Αχαΐας και Λακωνίας Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για την κτηνοτροφική εγκατάσταση

του όρους Παναχαϊκού που όμως ήδη από τον 19ο αιώνα και σταδιακά επεκτάθηκε λόγω

ημινομαδισμού σε οικισμούς σε όλη τη δυτική Αχαΐα Στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για

μια ομάδα οικισμών στη νοτιοανατολικήδυτική Λακωνία Τέλος η γλώσσα ομιλείτο σε λίγους

ακόμη διάσπαρτους οικισμούς όπως για παράδειγμα τα Δολιανά Κυνουρίας

Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί μιλούσαν και εν μέρει μιλούν ακόμη μια αλβανική ποικιλία

που προέρχεται από μεσαιωνικά τοσκικά νοτιοδυτικά ιδιώματα Αποκομμένη έκτοτε από τη

συμπαγή αλβανοφωνία η γλώσσα αυτή ακολούθησε ανεξάρτητη εξέλιξη από τα τοσκικά

ιδιώματα τα οποία αποτελούν επίσης τη βάση της επίσημης αλβανικής Η αλβανική αυτή

ποικιλία σήμερα ονομάζεται αρβανίτικα6 Αυτοί που ομιλούν τη γλώσσα ονομάζονται από τους

ελληνόφωνους γείτονές τους Αρβανίτες αυτοπροσδιορισμό που και οι ίδιοι χρησιμοποιούν

στα ελληνικά Στα αρβανίτικα αυτοαποκαλούνταν Arbeumlror ενώ σήμερα και Arvanit Οι ίδιοι οι

ομιλητές χρησιμοποιούσαν παλαιότερα τον όρο arbeumlrishte για τη γλώσσα τους ενώ σήμερα

περισσότερο τον όρο arvaniacutete και arvaniacutetika

Πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο όρος Αρβανίτης στην καθομιλούμενη ελληνική γλώσσα

σε μερικές περιπτώσεις μέχρι και τη δεκαετία του 1940 ακόμη σήμαινε τον οποιοδήποτε

αλβανόφωνο εντός και εκτός συνόρων Στη λόγια και σε κάθε επίσημη μορφή της ελληνικής

γλώσσας όλοι οι αλβανόφωνοι εντός ή εκτός επικράτειας ονομάζονταν Αλβανοί Οι όροι

διαφοροποιούνται σταδιακά μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους οπότε και αποκτούν

το σημερινό τους περιεχόμενο7

Η ένταξη των Αρβανιτών στο εθνικό φαντασιακό πραγματώνεται με τη συμμετοχή τους

στην Επανάσταση ως ντόπιων ορθόδοξων χριστιανών Έτσι συμβάλλουν εξαρχής στη

δημιουργία της εθνικής κοινότητας Η γλωσσική τους ετερότητα δεν τους αποκλείει από τη

δημιουργούμενη κατά φαντασίαν (εννοούμε φαντασιακή Όπως ο Άντερσον) κοινότητα αφού

αποτελούν συστατική ομάδα του νεαρού ελληνικού κράτους Ο Αλβανός-Αρβανίτης8 στη

Βαβυλωνία του Δημ Βυζάντιου που εκδόθηκε το (1836) και περιγράφει μεταξύ άλλων τη

γλωσσική πραγματικότητα στο νεοσυσταθέν κράστος δεν δηλώνει (τίτλος βιβλίου Τι

εννοούμε δεν δηλώνει) παρά μια ακόμη ομάδα δίπλα στον Μοραΐτη τον Κρητικό τον

Καππαδόκη και όλους τους άλλους Το 1835 ο Φαλμεράγιερ είχε ήδη παρουσιάσει τον

laquoεξαλβανισμόraquo της Ελλάδας μετά τον εκσλαβισμό Σχετικά με την απουσία των Αλβανών από

τους laquoβάρβαρους επιδρομείςraquo η Έλλη Σκοπετέα γράφει laquoΟι δύο κατηγορίες lsquoνοθευτώνrsquo του

ελληνικού αίματος οι Σλάβοι και οι Αλβανοί έλαβαν από τους Έλληνες διαφορετική

6 Με όρους δομικής γλωσσολογίας μπορούμε να αναφερόμαστε για την νότια Ελλάδα σε αρβανίτικα (arvaniacutetika) και για όλη την υπόλοιπη σε αλβανικά (shqip) Για τα αρβανίτικα βλ Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto Harrassowitz Βισμπάντεν 1991 Τίτος Γιοχάλας Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000 Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002 Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006 Η αρβανιτιά στον Μοριά - χρονικά πορείας τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 20117 Βλ Lambros Baltsiotis και Leacuteonidas Embirikos laquo De la formation drsquoun ethnonyme Le terme Arvanitis et son eacutevolution dans lrsquoEacutetat helleacutenique raquo Byzantina et Moderna Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoH Antoniadis-Bibicou (επιμ Gilles Grivaud Socrates Petmezas) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2007 σ 417-448 8 Σε αυτήν εμφανίζεται παραδειγματικά η χρήση των δύο όρων ανάλογα με το ποιος και σε ποια μορφή της γλωσσικής διμορφίας (diglossia) της ελληνικής τον εκφέρει

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo9 Αρκετά νωρίςΉδη

το 1850 ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα γράψει laquoΔύο φυλαί κατοικούσι την Ελλάδα η

ελληνική και η αλβανική Αλλrsquo η αλβανική φυλή αποτελεί άραγε έθνος ίδιονraquo10 Η

laquoαφομοιωτική δύναμη του Ελληνισμούraquo επενεργούσε (και) στους ορθόδοξους Αλβανούς ειδικά

σε αυτούς του Ελληνικού Βασιλείου Το 1835 ο Φαλμεράγιερ είχε ήδη παρουσιάσει τον

laquoεξαλβανισμόraquo της Ελλάδας μετά τον εκσλαβισμό Σχετικά με την απουσία των Αλβανών από

τους laquoβάρβαρους επιδρομείςraquo η Έλλη Σκοπετέα γράφει laquoΟι δύο κατηγορίες lsquoνοθευτώνrsquo του

ελληνικού αίματος οι Σλάβοι και οι Αλβανοί έλαβαν από τους Έλληνες διαφορετική

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo11 Από τα μέσα του

19ου αιώνα οι Αρβανίτες αρχίζουν να εντάσσονται στην ελληνική εθνική γενεαλογία μέσω της

ιδεολογικής επένδυσης των Πελασγών υποτιθέμενων κοινών προγόνων Αλβανών και

(Αρχαίων) Ελλήνων ή και των Ιλλυριών αργότερα Χάρη σrsquo αυτές τις θεωρίες που βασίζονται

κυρίως σε διάφορες γλωσσολογικές προσεγγίσεις της αλβανικής οι Αλβανοί εντός και εκτός

συνόρων απολαμβάνουν το κύρος της αυτοχθονίας και της φυλετικής καθαρότητας ενώ

καθίστανται αδελφός λαός με κοινή φυλετική καταγωγή με τους υπόλοιπους Έλληνες

Διάφορες εκδοχές της θεωρίας αυτής με έμφαση στην κοινή προέλευση της γλώσσας και του

πολιτισμού Ελλήνων και Αλβανών αναπτύσσονται στον ελλαδικό χώρο ώστε να στηρίξουν τη

laquoφυλετικήraquo συγγένεια των δύο λαών Αν και οι θεωρίες αυτές γίνονται αντικείμενο

επεξεργασίας στο ελληνικό βασίλειο προέρχονται από την Εσπερία γεγονός που τις

νομιμοποιεί και αυξάνει το κύρος τους

Όχι μόνο λόγω του σημαντικού αριθμού τους στο ελληνικό κράτος αλλά και λόγω του

σημαντικού ρόλου των οπλαρχηγών τους στην Επανάσταση καθώς και της καθολικής

συμμετοχής σε αυτήν των πλοιοκτητών Υδραίων Σπετσιωτών αλλά και άλλων από την

απέναντι ακτή οι Αρβανίτες συνιστούν ένα μεγάλο τμήμα των στρατιωτικών και πολιτικών

ελίτ του νέου κράτους καταλαμβάνοντας θέσεις πρωθυπουργών και στρατηγών σε όλο τον 19ο

αιώνα χωρίς αποκλεισμούς Στις στρατιωτικές ελίτ κατέχουν σημαίνουσα θέση και οι

αλβανόφωνοι Σουλιώτες που εγκαθίστανται στο ελληνικό βασίλειο12 Θα αποτελούσε

αναχρονισμό η άποψη ότι θα μπορούσαν να αποκλειστούν λόγω της γλωσσικής τους

ετερότητας laquoΗ Ελλάς είχεν υπερασπιστάς και μάλιστα Υπουργούς διοικήσαντας οίτινες

9 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 10 Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος laquoΕισαγωγή εις την ιστορίαν της αναγεννήσεως του ελληνικού έθνουςraquo Πανδώρα τ Α΄ φύλλ 9 Ιούλιος 1850 σ 20111 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 12 Για την κοινωνική δομή και οργάνωση των Σουλιωτών και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα βλ Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α ] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005 όπ

μόλις ηδύναντο την γλώσσαν αυτής ομιλείνraquo13 Έτσι η αλβανική είναι εν μέρει αποδεκτή ως

γλώσσα που μιλιέται από ένα τμήμα του ελληνικού έθνους ενίοτε δε βαπτίζεται ως μια ακόμη

ελληνική διάλεκτος Αυτό δεν σημαίνει ότι η γλώσσα αυτή δεν θεωρείται υποδεέστερη από την

ελληνική και στιγματισμένη Ο Α Φ Χρηστίδης σημειώνει ότι η υποτίμηση της μητρικής

δημοτικής των ελληνικών διαλέκτων και των άλλων γλωσσών συνδέεται με την ανάγκη

επιβεβαίωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας του νεοσύστατου κράτους λόγω του κύρους που

λαμβανόταν μέσω της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς laquoΗ καθαρότητα αυτή απειλούνταν από

τις στιγματισμένες laquoακάθαρτεςraquo γλώσσεςhellipraquo Η άκαμπτη εκδοχή γλωσσικού προτύπου ndash

γλωσσικής ομοιογένειας ndash laquoθεωρούσε την παρέκκλιση ndash μrsquo άλλα λόγια οποιαδήποτε μορφή

ετερογένειας ή πολυμορφίας ndash εξ ορισμού εχθρική και απειλητικήraquo14 Δεν πρέπει να ξεχνάμε

ότι η ελληνική γλώσσα ήταν γλώσσα υψηλού κοινωνικού κύρους του ορθόδοξου πληθυσμού

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ειδικά όμως για τους χριστιανούς αλλά και τους

μουσουλμάνους της οθωμανικής νότιας Ελλάδας τα ελληνικά ήταν εν μέρει αποδεκτά ως

laquoεπικουρικήraquo γλώσσα της οθωμανικής διοίκησης

Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των Αρβανιτών σχετίζεται και με την

αργοπορημένη εθνοποιητική διαδικασία των Αλβανών αλλά και με το ότι οι Αρβανίτες

βρίσκονται μέσα στο νέο κράτος αποκομμένοι από τους άλλους ομόγλωσσους πληθυσμούς

όλες οι αλβανόφωνες κοινότητες της νοτιότερης Ελλάδας εντάσσονται στο νεοδημιουργημένο

βασίλειο χωρίς μάλιστα να γειτνιάζουν με τις ομόγλωσσες χριστιανικές ή και

μουσουλμανικές κοινότητες στο βορρά Στην απουσία διαμόρφωσης μιας ξεχωριστής

αρβανίτικης-αλβανικής εθνικής ταυτότητας πιθανολογούμε ότι συνέβαλε και το γεγονός ότι

δεν μπορούν να εντοπιστούν συνολικά τον 19ο αιώνα διαφοροποιήσεις στην

κοινωνικοοικονομική συγκρότηση των ελληνόφωνων από τις αλβανόφωνες κοινότητες κάτι

που ανιχνεύεται μερικούς αιώνες πριν στα οθωμανικά και ενετικά αρχεία15 Η ιδιόμορφη

οικονομική ανάπτυξη της Ύδρας και των Σπετσών και κατά δεύτερο λόγο του Κρανιδίου που

ενδεχομένως θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τη θέση των Αρβανιτών και της γλώσσας τους

στο νέο ελληνικό κράτος σταματά με την Επανάσταση Οι κοινότητες αυτές έχουν πλέον

χάσει την οικονομική τους δύναμη όταν δημιουργείται το νέο κράτος Αφαιμαγμένες

οικονομικά από τον πόλεμο και αποτυγχάνοντας στη συνέχεια να περάσουν από το ιστίο στον

ατμό οι παρακμάζουσες αυτές κοινότητες στρέφονται στην επάνδρωση του κρατικού

μηχανισμού στον οποίο θα διατηρήσουν σημαντικές θέσεις μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα Θα

μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι αλβανόφωνοι και ελληνόφωνοι εντοπίζονται σε αντίστοιχο

βαθμό στην αστική τάξη της εποχής στην οροφή της διοίκησης σε πλούσια χωριά και

13 Παναγιώτης Κουπιτώρης Αλβανικαί Μελέται Πραγματεία ιστορική και φιλολογική περί της γλώσσης και του έθνους των Αλβανών εκ του τυπογραφείου του Μέλλοντος εν Αθήναις 1879 σ 42 όπου μεταφέρεται η συγκεκριμένη αναφορά από βρετανική εφημερίδα του 186214 Αναστάσιος-Φοίβος Χρηστίδης laquoΓλωσσική εκπαίδευση και γλωσσικός αποκλεισμόςraquo Γλώσσα πολιτική πολιτισμός Πόλις 1999 σ 166-178 15 Βλ χαρακτηριστικά Βασίλης Παναγιωτόπουλος Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος

αιώνας Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας Αθήνα 1985

κωμοπόλεις16 όπως και σε φτωχούς μικρούς ή απομονωμένους οικισμούς που βασίζονται στην

αγροτική ή την κτηνοτροφική εκμετάλλευση

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν παρατηρούνται σαφείς εθνογλωσσικές οριοθετήσεις μεταξύ

ελληνόφωνων και αλβανόφωνων πριν την Επανάσταση αλλά και σε όλη τη διάρκεια του 19ου

αιώνα Οι λίγες μαρτυρίες του 19ου αιώνα και από Αρβανίτες καταδεικνύουν ότι τουλάχιστον

στο πρώτο μισό του υπάρχει μια ιδιαίτερα σημαντική αίσθηση γλωσσικής και πολιτισμικής

ενότητας μεταξύ των Αρβανιτών τουλάχιστον της νότιας Ελλάδας Οι περιγραφές του

υδραίου πλοιάρχου Αλέξανδρου Δ Κριεζή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης είναι

χαρακτηριστικές οι εξεγερμένοι από την περιοχή της Ντομπρένας (σήμερα Δόμβραινα) της

Βοιωτίας όταν αντιλαμβάνονται ότι το πλοίο που τους πλησιάζει είναι ελληνικό απλώς

σταματούν τον συναγερμό Όταν όμως μαθαίνουν ότι είναι υδρέικο αλλάζουν στάση laquoτρέχουν

με χαραίς και φωναίς κράζοντάς με εις την Αλβανίτικην διάλεκτονraquo17

Τα αρβανίτικα παραμένουν γλώσσα προφορικής παράδοσης με εξαιρετικά

περιορισμένη γραπτή χρήση στον 19ο αιώνα Το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού καθιστά τα

αρβανίτικα ορατά και αποδεκτά ως κάτι φυσικό και αναγκααστικά αποδεκτόίο που δεν

καταλύει την εθνική ενότητα παρά τις συστηματικές προσπάθειες για γλωσσική αλλαγή Η

αποδοχή αυτή άλλωστε έβρισκε έρεισμα στην αντίληψη για τη σχέση μητρικής γλώσσας και

έθνους όπως μεταφέρθηκε από το millet στο laquoελληνικό γένοςraquo18 Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον

τον 19ο αιώνα είχαν μια περιορισμένη παρουσία στο δημόσιο χώρο βουλευτές στη Βουλή

μιλάνε στα αρβανίτικα διαδικασίες επrsquo ακροατηρίω στα δικαστήρια διεξάγονται στα

αρβανίτικα ενώ επίσης εμφανίζονται προεκλογικές ανακοινώσεις κείμενα και ποιήματα σε

εφημερίδες και περιοδικά κλπ19 Σημαντικότερη ίσως ήταν η παρουσία της γλώσσας στη

θρησκευτική ζωή Για παράδειγμα η κοινή στιχουργικά σε πολλές αρβανιτόφωνες περιοχές

μεταφορά του laquoΧριστός Ανέστηraquo στα αρβανίτικα όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας ευνοεί την

υπόθεση μιας εκ των άνω δημιουργίας του Μέχρι πρόσφατα και άλλα θρησκευτικά μέλη

εξακολουθούσαν να παρουσιάζονται στα αρβανίτικα Οι συμπαγείς περιοχές αλβανοφωνίας η

άγνοια ή η περιορισμένη γνώση της ελληνικής από μεγάλο τμήμα των κοινοτήτων καθιστούν

τα αρβανίτικα σε μερικές περιοχές langue vehiculaire (γλώσσα όχημα) λειτουργία που σε

μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1950 ίσως και του 1960 Οι

διαπιστώσεις αυτές συμβαδίζουν όμως με το γεγονός ότι τα αρβανίτικα γνωρίζουν

υποχώρηση κάτι που διαπιστώνεται μαζικότερα ήδη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως

στην Πελοπόννησο Στη γλωσσική μετατόπιση αργότερα σημαντικό ρόλο έπαιξε το

εκπαιδευτικό σύστημα και η στρατιωτική θητεία ως μέσα ομογενοποίησης της εθνικής

ταυτότητας και παράγοντες απαξίωσης της γλωσσικής ετερότητας σε μια αγροτική

16 Όπου όμως σε αυτές σταδιακά ανάλογα την περίπτωση πιο αργά ή πιο γρήγορα ελληνοφωνούν17 Αλεξάνδρος Κριεζής Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του έθνους) laquoΒιβλιοθήκηraquo Αθήναι χχρ έκδ σ 5718 Δηλαδή της σημασίας της θρησκευτικής ένταξης και όχι της γλωσσικής 19 Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η παρουσία της γλώσσας σε διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

της Φολόης στην Ηλεία Επιπρόσθετα αρβανίτικα μιλούσαν σε αρκετά χωριά στους νομούς

Αχαΐας και Λακωνίας Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για την κτηνοτροφική εγκατάσταση

του όρους Παναχαϊκού που όμως ήδη από τον 19ο αιώνα και σταδιακά επεκτάθηκε λόγω

ημινομαδισμού σε οικισμούς σε όλη τη δυτική Αχαΐα Στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για

μια ομάδα οικισμών στη νοτιοανατολικήδυτική Λακωνία Τέλος η γλώσσα ομιλείτο σε λίγους

ακόμη διάσπαρτους οικισμούς όπως για παράδειγμα τα Δολιανά Κυνουρίας

Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί μιλούσαν και εν μέρει μιλούν ακόμη μια αλβανική ποικιλία

που προέρχεται από μεσαιωνικά τοσκικά νοτιοδυτικά ιδιώματα Αποκομμένη έκτοτε από τη

συμπαγή αλβανοφωνία η γλώσσα αυτή ακολούθησε ανεξάρτητη εξέλιξη από τα τοσκικά

ιδιώματα τα οποία αποτελούν επίσης τη βάση της επίσημης αλβανικής Η αλβανική αυτή

ποικιλία σήμερα ονομάζεται αρβανίτικα6 Αυτοί που ομιλούν τη γλώσσα ονομάζονται από τους

ελληνόφωνους γείτονές τους Αρβανίτες αυτοπροσδιορισμό που και οι ίδιοι χρησιμοποιούν

στα ελληνικά Στα αρβανίτικα αυτοαποκαλούνταν Arbeumlror ενώ σήμερα και Arvanit Οι ίδιοι οι

ομιλητές χρησιμοποιούσαν παλαιότερα τον όρο arbeumlrishte για τη γλώσσα τους ενώ σήμερα

περισσότερο τον όρο arvaniacutete και arvaniacutetika

Πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο όρος Αρβανίτης στην καθομιλούμενη ελληνική γλώσσα

σε μερικές περιπτώσεις μέχρι και τη δεκαετία του 1940 ακόμη σήμαινε τον οποιοδήποτε

αλβανόφωνο εντός και εκτός συνόρων Στη λόγια και σε κάθε επίσημη μορφή της ελληνικής

γλώσσας όλοι οι αλβανόφωνοι εντός ή εκτός επικράτειας ονομάζονταν Αλβανοί Οι όροι

διαφοροποιούνται σταδιακά μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους οπότε και αποκτούν

το σημερινό τους περιεχόμενο7

Η ένταξη των Αρβανιτών στο εθνικό φαντασιακό πραγματώνεται με τη συμμετοχή τους

στην Επανάσταση ως ντόπιων ορθόδοξων χριστιανών Έτσι συμβάλλουν εξαρχής στη

δημιουργία της εθνικής κοινότητας Η γλωσσική τους ετερότητα δεν τους αποκλείει από τη

δημιουργούμενη κατά φαντασίαν (εννοούμε φαντασιακή Όπως ο Άντερσον) κοινότητα αφού

αποτελούν συστατική ομάδα του νεαρού ελληνικού κράτους Ο Αλβανός-Αρβανίτης8 στη

Βαβυλωνία του Δημ Βυζάντιου που εκδόθηκε το (1836) και περιγράφει μεταξύ άλλων τη

γλωσσική πραγματικότητα στο νεοσυσταθέν κράστος δεν δηλώνει (τίτλος βιβλίου Τι

εννοούμε δεν δηλώνει) παρά μια ακόμη ομάδα δίπλα στον Μοραΐτη τον Κρητικό τον

Καππαδόκη και όλους τους άλλους Το 1835 ο Φαλμεράγιερ είχε ήδη παρουσιάσει τον

laquoεξαλβανισμόraquo της Ελλάδας μετά τον εκσλαβισμό Σχετικά με την απουσία των Αλβανών από

τους laquoβάρβαρους επιδρομείςraquo η Έλλη Σκοπετέα γράφει laquoΟι δύο κατηγορίες lsquoνοθευτώνrsquo του

ελληνικού αίματος οι Σλάβοι και οι Αλβανοί έλαβαν από τους Έλληνες διαφορετική

6 Με όρους δομικής γλωσσολογίας μπορούμε να αναφερόμαστε για την νότια Ελλάδα σε αρβανίτικα (arvaniacutetika) και για όλη την υπόλοιπη σε αλβανικά (shqip) Για τα αρβανίτικα βλ Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto Harrassowitz Βισμπάντεν 1991 Τίτος Γιοχάλας Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000 Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002 Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006 Η αρβανιτιά στον Μοριά - χρονικά πορείας τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 20117 Βλ Lambros Baltsiotis και Leacuteonidas Embirikos laquo De la formation drsquoun ethnonyme Le terme Arvanitis et son eacutevolution dans lrsquoEacutetat helleacutenique raquo Byzantina et Moderna Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoH Antoniadis-Bibicou (επιμ Gilles Grivaud Socrates Petmezas) Αλεξάνδρεια Αθήνα 2007 σ 417-448 8 Σε αυτήν εμφανίζεται παραδειγματικά η χρήση των δύο όρων ανάλογα με το ποιος και σε ποια μορφή της γλωσσικής διμορφίας (diglossia) της ελληνικής τον εκφέρει

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo9 Αρκετά νωρίςΉδη

το 1850 ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα γράψει laquoΔύο φυλαί κατοικούσι την Ελλάδα η

ελληνική και η αλβανική Αλλrsquo η αλβανική φυλή αποτελεί άραγε έθνος ίδιονraquo10 Η

laquoαφομοιωτική δύναμη του Ελληνισμούraquo επενεργούσε (και) στους ορθόδοξους Αλβανούς ειδικά

σε αυτούς του Ελληνικού Βασιλείου Το 1835 ο Φαλμεράγιερ είχε ήδη παρουσιάσει τον

laquoεξαλβανισμόraquo της Ελλάδας μετά τον εκσλαβισμό Σχετικά με την απουσία των Αλβανών από

τους laquoβάρβαρους επιδρομείςraquo η Έλλη Σκοπετέα γράφει laquoΟι δύο κατηγορίες lsquoνοθευτώνrsquo του

ελληνικού αίματος οι Σλάβοι και οι Αλβανοί έλαβαν από τους Έλληνες διαφορετική

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo11 Από τα μέσα του

19ου αιώνα οι Αρβανίτες αρχίζουν να εντάσσονται στην ελληνική εθνική γενεαλογία μέσω της

ιδεολογικής επένδυσης των Πελασγών υποτιθέμενων κοινών προγόνων Αλβανών και

(Αρχαίων) Ελλήνων ή και των Ιλλυριών αργότερα Χάρη σrsquo αυτές τις θεωρίες που βασίζονται

κυρίως σε διάφορες γλωσσολογικές προσεγγίσεις της αλβανικής οι Αλβανοί εντός και εκτός

συνόρων απολαμβάνουν το κύρος της αυτοχθονίας και της φυλετικής καθαρότητας ενώ

καθίστανται αδελφός λαός με κοινή φυλετική καταγωγή με τους υπόλοιπους Έλληνες

Διάφορες εκδοχές της θεωρίας αυτής με έμφαση στην κοινή προέλευση της γλώσσας και του

πολιτισμού Ελλήνων και Αλβανών αναπτύσσονται στον ελλαδικό χώρο ώστε να στηρίξουν τη

laquoφυλετικήraquo συγγένεια των δύο λαών Αν και οι θεωρίες αυτές γίνονται αντικείμενο

επεξεργασίας στο ελληνικό βασίλειο προέρχονται από την Εσπερία γεγονός που τις

νομιμοποιεί και αυξάνει το κύρος τους

Όχι μόνο λόγω του σημαντικού αριθμού τους στο ελληνικό κράτος αλλά και λόγω του

σημαντικού ρόλου των οπλαρχηγών τους στην Επανάσταση καθώς και της καθολικής

συμμετοχής σε αυτήν των πλοιοκτητών Υδραίων Σπετσιωτών αλλά και άλλων από την

απέναντι ακτή οι Αρβανίτες συνιστούν ένα μεγάλο τμήμα των στρατιωτικών και πολιτικών

ελίτ του νέου κράτους καταλαμβάνοντας θέσεις πρωθυπουργών και στρατηγών σε όλο τον 19ο

αιώνα χωρίς αποκλεισμούς Στις στρατιωτικές ελίτ κατέχουν σημαίνουσα θέση και οι

αλβανόφωνοι Σουλιώτες που εγκαθίστανται στο ελληνικό βασίλειο12 Θα αποτελούσε

αναχρονισμό η άποψη ότι θα μπορούσαν να αποκλειστούν λόγω της γλωσσικής τους

ετερότητας laquoΗ Ελλάς είχεν υπερασπιστάς και μάλιστα Υπουργούς διοικήσαντας οίτινες

9 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 10 Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος laquoΕισαγωγή εις την ιστορίαν της αναγεννήσεως του ελληνικού έθνουςraquo Πανδώρα τ Α΄ φύλλ 9 Ιούλιος 1850 σ 20111 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 12 Για την κοινωνική δομή και οργάνωση των Σουλιωτών και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα βλ Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α ] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005 όπ

μόλις ηδύναντο την γλώσσαν αυτής ομιλείνraquo13 Έτσι η αλβανική είναι εν μέρει αποδεκτή ως

γλώσσα που μιλιέται από ένα τμήμα του ελληνικού έθνους ενίοτε δε βαπτίζεται ως μια ακόμη

ελληνική διάλεκτος Αυτό δεν σημαίνει ότι η γλώσσα αυτή δεν θεωρείται υποδεέστερη από την

ελληνική και στιγματισμένη Ο Α Φ Χρηστίδης σημειώνει ότι η υποτίμηση της μητρικής

δημοτικής των ελληνικών διαλέκτων και των άλλων γλωσσών συνδέεται με την ανάγκη

επιβεβαίωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας του νεοσύστατου κράτους λόγω του κύρους που

λαμβανόταν μέσω της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς laquoΗ καθαρότητα αυτή απειλούνταν από

τις στιγματισμένες laquoακάθαρτεςraquo γλώσσεςhellipraquo Η άκαμπτη εκδοχή γλωσσικού προτύπου ndash

γλωσσικής ομοιογένειας ndash laquoθεωρούσε την παρέκκλιση ndash μrsquo άλλα λόγια οποιαδήποτε μορφή

ετερογένειας ή πολυμορφίας ndash εξ ορισμού εχθρική και απειλητικήraquo14 Δεν πρέπει να ξεχνάμε

ότι η ελληνική γλώσσα ήταν γλώσσα υψηλού κοινωνικού κύρους του ορθόδοξου πληθυσμού

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ειδικά όμως για τους χριστιανούς αλλά και τους

μουσουλμάνους της οθωμανικής νότιας Ελλάδας τα ελληνικά ήταν εν μέρει αποδεκτά ως

laquoεπικουρικήraquo γλώσσα της οθωμανικής διοίκησης

Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των Αρβανιτών σχετίζεται και με την

αργοπορημένη εθνοποιητική διαδικασία των Αλβανών αλλά και με το ότι οι Αρβανίτες

βρίσκονται μέσα στο νέο κράτος αποκομμένοι από τους άλλους ομόγλωσσους πληθυσμούς

όλες οι αλβανόφωνες κοινότητες της νοτιότερης Ελλάδας εντάσσονται στο νεοδημιουργημένο

βασίλειο χωρίς μάλιστα να γειτνιάζουν με τις ομόγλωσσες χριστιανικές ή και

μουσουλμανικές κοινότητες στο βορρά Στην απουσία διαμόρφωσης μιας ξεχωριστής

αρβανίτικης-αλβανικής εθνικής ταυτότητας πιθανολογούμε ότι συνέβαλε και το γεγονός ότι

δεν μπορούν να εντοπιστούν συνολικά τον 19ο αιώνα διαφοροποιήσεις στην

κοινωνικοοικονομική συγκρότηση των ελληνόφωνων από τις αλβανόφωνες κοινότητες κάτι

που ανιχνεύεται μερικούς αιώνες πριν στα οθωμανικά και ενετικά αρχεία15 Η ιδιόμορφη

οικονομική ανάπτυξη της Ύδρας και των Σπετσών και κατά δεύτερο λόγο του Κρανιδίου που

ενδεχομένως θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τη θέση των Αρβανιτών και της γλώσσας τους

στο νέο ελληνικό κράτος σταματά με την Επανάσταση Οι κοινότητες αυτές έχουν πλέον

χάσει την οικονομική τους δύναμη όταν δημιουργείται το νέο κράτος Αφαιμαγμένες

οικονομικά από τον πόλεμο και αποτυγχάνοντας στη συνέχεια να περάσουν από το ιστίο στον

ατμό οι παρακμάζουσες αυτές κοινότητες στρέφονται στην επάνδρωση του κρατικού

μηχανισμού στον οποίο θα διατηρήσουν σημαντικές θέσεις μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα Θα

μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι αλβανόφωνοι και ελληνόφωνοι εντοπίζονται σε αντίστοιχο

βαθμό στην αστική τάξη της εποχής στην οροφή της διοίκησης σε πλούσια χωριά και

13 Παναγιώτης Κουπιτώρης Αλβανικαί Μελέται Πραγματεία ιστορική και φιλολογική περί της γλώσσης και του έθνους των Αλβανών εκ του τυπογραφείου του Μέλλοντος εν Αθήναις 1879 σ 42 όπου μεταφέρεται η συγκεκριμένη αναφορά από βρετανική εφημερίδα του 186214 Αναστάσιος-Φοίβος Χρηστίδης laquoΓλωσσική εκπαίδευση και γλωσσικός αποκλεισμόςraquo Γλώσσα πολιτική πολιτισμός Πόλις 1999 σ 166-178 15 Βλ χαρακτηριστικά Βασίλης Παναγιωτόπουλος Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος

αιώνας Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας Αθήνα 1985

κωμοπόλεις16 όπως και σε φτωχούς μικρούς ή απομονωμένους οικισμούς που βασίζονται στην

αγροτική ή την κτηνοτροφική εκμετάλλευση

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν παρατηρούνται σαφείς εθνογλωσσικές οριοθετήσεις μεταξύ

ελληνόφωνων και αλβανόφωνων πριν την Επανάσταση αλλά και σε όλη τη διάρκεια του 19ου

αιώνα Οι λίγες μαρτυρίες του 19ου αιώνα και από Αρβανίτες καταδεικνύουν ότι τουλάχιστον

στο πρώτο μισό του υπάρχει μια ιδιαίτερα σημαντική αίσθηση γλωσσικής και πολιτισμικής

ενότητας μεταξύ των Αρβανιτών τουλάχιστον της νότιας Ελλάδας Οι περιγραφές του

υδραίου πλοιάρχου Αλέξανδρου Δ Κριεζή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης είναι

χαρακτηριστικές οι εξεγερμένοι από την περιοχή της Ντομπρένας (σήμερα Δόμβραινα) της

Βοιωτίας όταν αντιλαμβάνονται ότι το πλοίο που τους πλησιάζει είναι ελληνικό απλώς

σταματούν τον συναγερμό Όταν όμως μαθαίνουν ότι είναι υδρέικο αλλάζουν στάση laquoτρέχουν

με χαραίς και φωναίς κράζοντάς με εις την Αλβανίτικην διάλεκτονraquo17

Τα αρβανίτικα παραμένουν γλώσσα προφορικής παράδοσης με εξαιρετικά

περιορισμένη γραπτή χρήση στον 19ο αιώνα Το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού καθιστά τα

αρβανίτικα ορατά και αποδεκτά ως κάτι φυσικό και αναγκααστικά αποδεκτόίο που δεν

καταλύει την εθνική ενότητα παρά τις συστηματικές προσπάθειες για γλωσσική αλλαγή Η

αποδοχή αυτή άλλωστε έβρισκε έρεισμα στην αντίληψη για τη σχέση μητρικής γλώσσας και

έθνους όπως μεταφέρθηκε από το millet στο laquoελληνικό γένοςraquo18 Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον

τον 19ο αιώνα είχαν μια περιορισμένη παρουσία στο δημόσιο χώρο βουλευτές στη Βουλή

μιλάνε στα αρβανίτικα διαδικασίες επrsquo ακροατηρίω στα δικαστήρια διεξάγονται στα

αρβανίτικα ενώ επίσης εμφανίζονται προεκλογικές ανακοινώσεις κείμενα και ποιήματα σε

εφημερίδες και περιοδικά κλπ19 Σημαντικότερη ίσως ήταν η παρουσία της γλώσσας στη

θρησκευτική ζωή Για παράδειγμα η κοινή στιχουργικά σε πολλές αρβανιτόφωνες περιοχές

μεταφορά του laquoΧριστός Ανέστηraquo στα αρβανίτικα όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας ευνοεί την

υπόθεση μιας εκ των άνω δημιουργίας του Μέχρι πρόσφατα και άλλα θρησκευτικά μέλη

εξακολουθούσαν να παρουσιάζονται στα αρβανίτικα Οι συμπαγείς περιοχές αλβανοφωνίας η

άγνοια ή η περιορισμένη γνώση της ελληνικής από μεγάλο τμήμα των κοινοτήτων καθιστούν

τα αρβανίτικα σε μερικές περιοχές langue vehiculaire (γλώσσα όχημα) λειτουργία που σε

μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1950 ίσως και του 1960 Οι

διαπιστώσεις αυτές συμβαδίζουν όμως με το γεγονός ότι τα αρβανίτικα γνωρίζουν

υποχώρηση κάτι που διαπιστώνεται μαζικότερα ήδη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως

στην Πελοπόννησο Στη γλωσσική μετατόπιση αργότερα σημαντικό ρόλο έπαιξε το

εκπαιδευτικό σύστημα και η στρατιωτική θητεία ως μέσα ομογενοποίησης της εθνικής

ταυτότητας και παράγοντες απαξίωσης της γλωσσικής ετερότητας σε μια αγροτική

16 Όπου όμως σε αυτές σταδιακά ανάλογα την περίπτωση πιο αργά ή πιο γρήγορα ελληνοφωνούν17 Αλεξάνδρος Κριεζής Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του έθνους) laquoΒιβλιοθήκηraquo Αθήναι χχρ έκδ σ 5718 Δηλαδή της σημασίας της θρησκευτικής ένταξης και όχι της γλωσσικής 19 Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η παρουσία της γλώσσας σε διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo9 Αρκετά νωρίςΉδη

το 1850 ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα γράψει laquoΔύο φυλαί κατοικούσι την Ελλάδα η

ελληνική και η αλβανική Αλλrsquo η αλβανική φυλή αποτελεί άραγε έθνος ίδιονraquo10 Η

laquoαφομοιωτική δύναμη του Ελληνισμούraquo επενεργούσε (και) στους ορθόδοξους Αλβανούς ειδικά

σε αυτούς του Ελληνικού Βασιλείου Το 1835 ο Φαλμεράγιερ είχε ήδη παρουσιάσει τον

laquoεξαλβανισμόraquo της Ελλάδας μετά τον εκσλαβισμό Σχετικά με την απουσία των Αλβανών από

τους laquoβάρβαρους επιδρομείςraquo η Έλλη Σκοπετέα γράφει laquoΟι δύο κατηγορίες lsquoνοθευτώνrsquo του

ελληνικού αίματος οι Σλάβοι και οι Αλβανοί έλαβαν από τους Έλληνες διαφορετική

μεταχείριση και τη βασική διαφορά την προσδιόριζε η ελλαδική πραγματικότητα Άσχετα από

τις κοινές αξιώσεις (δια στόματος Φαλμεράυερ) Σλάβων και Αλβανών στο ελληνικό αίμα οι

Αλβανοί ήταν π α ρ ό ν τ ε ς μέσα στην Ελλάδα όχι όμως και οι Σλάβοιraquo11 Από τα μέσα του

19ου αιώνα οι Αρβανίτες αρχίζουν να εντάσσονται στην ελληνική εθνική γενεαλογία μέσω της

ιδεολογικής επένδυσης των Πελασγών υποτιθέμενων κοινών προγόνων Αλβανών και

(Αρχαίων) Ελλήνων ή και των Ιλλυριών αργότερα Χάρη σrsquo αυτές τις θεωρίες που βασίζονται

κυρίως σε διάφορες γλωσσολογικές προσεγγίσεις της αλβανικής οι Αλβανοί εντός και εκτός

συνόρων απολαμβάνουν το κύρος της αυτοχθονίας και της φυλετικής καθαρότητας ενώ

καθίστανται αδελφός λαός με κοινή φυλετική καταγωγή με τους υπόλοιπους Έλληνες

Διάφορες εκδοχές της θεωρίας αυτής με έμφαση στην κοινή προέλευση της γλώσσας και του

πολιτισμού Ελλήνων και Αλβανών αναπτύσσονται στον ελλαδικό χώρο ώστε να στηρίξουν τη

laquoφυλετικήraquo συγγένεια των δύο λαών Αν και οι θεωρίες αυτές γίνονται αντικείμενο

επεξεργασίας στο ελληνικό βασίλειο προέρχονται από την Εσπερία γεγονός που τις

νομιμοποιεί και αυξάνει το κύρος τους

Όχι μόνο λόγω του σημαντικού αριθμού τους στο ελληνικό κράτος αλλά και λόγω του

σημαντικού ρόλου των οπλαρχηγών τους στην Επανάσταση καθώς και της καθολικής

συμμετοχής σε αυτήν των πλοιοκτητών Υδραίων Σπετσιωτών αλλά και άλλων από την

απέναντι ακτή οι Αρβανίτες συνιστούν ένα μεγάλο τμήμα των στρατιωτικών και πολιτικών

ελίτ του νέου κράτους καταλαμβάνοντας θέσεις πρωθυπουργών και στρατηγών σε όλο τον 19ο

αιώνα χωρίς αποκλεισμούς Στις στρατιωτικές ελίτ κατέχουν σημαίνουσα θέση και οι

αλβανόφωνοι Σουλιώτες που εγκαθίστανται στο ελληνικό βασίλειο12 Θα αποτελούσε

αναχρονισμό η άποψη ότι θα μπορούσαν να αποκλειστούν λόγω της γλωσσικής τους

ετερότητας laquoΗ Ελλάς είχεν υπερασπιστάς και μάλιστα Υπουργούς διοικήσαντας οίτινες

9 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 10 Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος laquoΕισαγωγή εις την ιστορίαν της αναγεννήσεως του ελληνικού έθνουςraquo Πανδώρα τ Α΄ φύλλ 9 Ιούλιος 1850 σ 20111 Έλλη Σκοπετέα Το Πρότυπο Βασίλειο και η μεγάλη Ιδέα Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988 σ 186 η υπογράμμιση της συγγραφέως Ας σημειωθεί ότι μέχρι το 1912-1913 δεν υπήρχαν ουσιαστικά σλαβόφωνοι στα όρια του τότε ελληνικού κράτους 12 Για την κοινωνική δομή και οργάνωση των Σουλιωτών και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα βλ Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α ] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005 όπ

μόλις ηδύναντο την γλώσσαν αυτής ομιλείνraquo13 Έτσι η αλβανική είναι εν μέρει αποδεκτή ως

γλώσσα που μιλιέται από ένα τμήμα του ελληνικού έθνους ενίοτε δε βαπτίζεται ως μια ακόμη

ελληνική διάλεκτος Αυτό δεν σημαίνει ότι η γλώσσα αυτή δεν θεωρείται υποδεέστερη από την

ελληνική και στιγματισμένη Ο Α Φ Χρηστίδης σημειώνει ότι η υποτίμηση της μητρικής

δημοτικής των ελληνικών διαλέκτων και των άλλων γλωσσών συνδέεται με την ανάγκη

επιβεβαίωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας του νεοσύστατου κράτους λόγω του κύρους που

λαμβανόταν μέσω της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς laquoΗ καθαρότητα αυτή απειλούνταν από

τις στιγματισμένες laquoακάθαρτεςraquo γλώσσεςhellipraquo Η άκαμπτη εκδοχή γλωσσικού προτύπου ndash

γλωσσικής ομοιογένειας ndash laquoθεωρούσε την παρέκκλιση ndash μrsquo άλλα λόγια οποιαδήποτε μορφή

ετερογένειας ή πολυμορφίας ndash εξ ορισμού εχθρική και απειλητικήraquo14 Δεν πρέπει να ξεχνάμε

ότι η ελληνική γλώσσα ήταν γλώσσα υψηλού κοινωνικού κύρους του ορθόδοξου πληθυσμού

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ειδικά όμως για τους χριστιανούς αλλά και τους

μουσουλμάνους της οθωμανικής νότιας Ελλάδας τα ελληνικά ήταν εν μέρει αποδεκτά ως

laquoεπικουρικήraquo γλώσσα της οθωμανικής διοίκησης

Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των Αρβανιτών σχετίζεται και με την

αργοπορημένη εθνοποιητική διαδικασία των Αλβανών αλλά και με το ότι οι Αρβανίτες

βρίσκονται μέσα στο νέο κράτος αποκομμένοι από τους άλλους ομόγλωσσους πληθυσμούς

όλες οι αλβανόφωνες κοινότητες της νοτιότερης Ελλάδας εντάσσονται στο νεοδημιουργημένο

βασίλειο χωρίς μάλιστα να γειτνιάζουν με τις ομόγλωσσες χριστιανικές ή και

μουσουλμανικές κοινότητες στο βορρά Στην απουσία διαμόρφωσης μιας ξεχωριστής

αρβανίτικης-αλβανικής εθνικής ταυτότητας πιθανολογούμε ότι συνέβαλε και το γεγονός ότι

δεν μπορούν να εντοπιστούν συνολικά τον 19ο αιώνα διαφοροποιήσεις στην

κοινωνικοοικονομική συγκρότηση των ελληνόφωνων από τις αλβανόφωνες κοινότητες κάτι

που ανιχνεύεται μερικούς αιώνες πριν στα οθωμανικά και ενετικά αρχεία15 Η ιδιόμορφη

οικονομική ανάπτυξη της Ύδρας και των Σπετσών και κατά δεύτερο λόγο του Κρανιδίου που

ενδεχομένως θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τη θέση των Αρβανιτών και της γλώσσας τους

στο νέο ελληνικό κράτος σταματά με την Επανάσταση Οι κοινότητες αυτές έχουν πλέον

χάσει την οικονομική τους δύναμη όταν δημιουργείται το νέο κράτος Αφαιμαγμένες

οικονομικά από τον πόλεμο και αποτυγχάνοντας στη συνέχεια να περάσουν από το ιστίο στον

ατμό οι παρακμάζουσες αυτές κοινότητες στρέφονται στην επάνδρωση του κρατικού

μηχανισμού στον οποίο θα διατηρήσουν σημαντικές θέσεις μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα Θα

μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι αλβανόφωνοι και ελληνόφωνοι εντοπίζονται σε αντίστοιχο

βαθμό στην αστική τάξη της εποχής στην οροφή της διοίκησης σε πλούσια χωριά και

13 Παναγιώτης Κουπιτώρης Αλβανικαί Μελέται Πραγματεία ιστορική και φιλολογική περί της γλώσσης και του έθνους των Αλβανών εκ του τυπογραφείου του Μέλλοντος εν Αθήναις 1879 σ 42 όπου μεταφέρεται η συγκεκριμένη αναφορά από βρετανική εφημερίδα του 186214 Αναστάσιος-Φοίβος Χρηστίδης laquoΓλωσσική εκπαίδευση και γλωσσικός αποκλεισμόςraquo Γλώσσα πολιτική πολιτισμός Πόλις 1999 σ 166-178 15 Βλ χαρακτηριστικά Βασίλης Παναγιωτόπουλος Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος

αιώνας Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας Αθήνα 1985

κωμοπόλεις16 όπως και σε φτωχούς μικρούς ή απομονωμένους οικισμούς που βασίζονται στην

αγροτική ή την κτηνοτροφική εκμετάλλευση

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν παρατηρούνται σαφείς εθνογλωσσικές οριοθετήσεις μεταξύ

ελληνόφωνων και αλβανόφωνων πριν την Επανάσταση αλλά και σε όλη τη διάρκεια του 19ου

αιώνα Οι λίγες μαρτυρίες του 19ου αιώνα και από Αρβανίτες καταδεικνύουν ότι τουλάχιστον

στο πρώτο μισό του υπάρχει μια ιδιαίτερα σημαντική αίσθηση γλωσσικής και πολιτισμικής

ενότητας μεταξύ των Αρβανιτών τουλάχιστον της νότιας Ελλάδας Οι περιγραφές του

υδραίου πλοιάρχου Αλέξανδρου Δ Κριεζή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης είναι

χαρακτηριστικές οι εξεγερμένοι από την περιοχή της Ντομπρένας (σήμερα Δόμβραινα) της

Βοιωτίας όταν αντιλαμβάνονται ότι το πλοίο που τους πλησιάζει είναι ελληνικό απλώς

σταματούν τον συναγερμό Όταν όμως μαθαίνουν ότι είναι υδρέικο αλλάζουν στάση laquoτρέχουν

με χαραίς και φωναίς κράζοντάς με εις την Αλβανίτικην διάλεκτονraquo17

Τα αρβανίτικα παραμένουν γλώσσα προφορικής παράδοσης με εξαιρετικά

περιορισμένη γραπτή χρήση στον 19ο αιώνα Το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού καθιστά τα

αρβανίτικα ορατά και αποδεκτά ως κάτι φυσικό και αναγκααστικά αποδεκτόίο που δεν

καταλύει την εθνική ενότητα παρά τις συστηματικές προσπάθειες για γλωσσική αλλαγή Η

αποδοχή αυτή άλλωστε έβρισκε έρεισμα στην αντίληψη για τη σχέση μητρικής γλώσσας και

έθνους όπως μεταφέρθηκε από το millet στο laquoελληνικό γένοςraquo18 Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον

τον 19ο αιώνα είχαν μια περιορισμένη παρουσία στο δημόσιο χώρο βουλευτές στη Βουλή

μιλάνε στα αρβανίτικα διαδικασίες επrsquo ακροατηρίω στα δικαστήρια διεξάγονται στα

αρβανίτικα ενώ επίσης εμφανίζονται προεκλογικές ανακοινώσεις κείμενα και ποιήματα σε

εφημερίδες και περιοδικά κλπ19 Σημαντικότερη ίσως ήταν η παρουσία της γλώσσας στη

θρησκευτική ζωή Για παράδειγμα η κοινή στιχουργικά σε πολλές αρβανιτόφωνες περιοχές

μεταφορά του laquoΧριστός Ανέστηraquo στα αρβανίτικα όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας ευνοεί την

υπόθεση μιας εκ των άνω δημιουργίας του Μέχρι πρόσφατα και άλλα θρησκευτικά μέλη

εξακολουθούσαν να παρουσιάζονται στα αρβανίτικα Οι συμπαγείς περιοχές αλβανοφωνίας η

άγνοια ή η περιορισμένη γνώση της ελληνικής από μεγάλο τμήμα των κοινοτήτων καθιστούν

τα αρβανίτικα σε μερικές περιοχές langue vehiculaire (γλώσσα όχημα) λειτουργία που σε

μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1950 ίσως και του 1960 Οι

διαπιστώσεις αυτές συμβαδίζουν όμως με το γεγονός ότι τα αρβανίτικα γνωρίζουν

υποχώρηση κάτι που διαπιστώνεται μαζικότερα ήδη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως

στην Πελοπόννησο Στη γλωσσική μετατόπιση αργότερα σημαντικό ρόλο έπαιξε το

εκπαιδευτικό σύστημα και η στρατιωτική θητεία ως μέσα ομογενοποίησης της εθνικής

ταυτότητας και παράγοντες απαξίωσης της γλωσσικής ετερότητας σε μια αγροτική

16 Όπου όμως σε αυτές σταδιακά ανάλογα την περίπτωση πιο αργά ή πιο γρήγορα ελληνοφωνούν17 Αλεξάνδρος Κριεζής Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του έθνους) laquoΒιβλιοθήκηraquo Αθήναι χχρ έκδ σ 5718 Δηλαδή της σημασίας της θρησκευτικής ένταξης και όχι της γλωσσικής 19 Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η παρουσία της γλώσσας σε διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

μόλις ηδύναντο την γλώσσαν αυτής ομιλείνraquo13 Έτσι η αλβανική είναι εν μέρει αποδεκτή ως

γλώσσα που μιλιέται από ένα τμήμα του ελληνικού έθνους ενίοτε δε βαπτίζεται ως μια ακόμη

ελληνική διάλεκτος Αυτό δεν σημαίνει ότι η γλώσσα αυτή δεν θεωρείται υποδεέστερη από την

ελληνική και στιγματισμένη Ο Α Φ Χρηστίδης σημειώνει ότι η υποτίμηση της μητρικής

δημοτικής των ελληνικών διαλέκτων και των άλλων γλωσσών συνδέεται με την ανάγκη

επιβεβαίωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας του νεοσύστατου κράτους λόγω του κύρους που

λαμβανόταν μέσω της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς laquoΗ καθαρότητα αυτή απειλούνταν από

τις στιγματισμένες laquoακάθαρτεςraquo γλώσσεςhellipraquo Η άκαμπτη εκδοχή γλωσσικού προτύπου ndash

γλωσσικής ομοιογένειας ndash laquoθεωρούσε την παρέκκλιση ndash μrsquo άλλα λόγια οποιαδήποτε μορφή

ετερογένειας ή πολυμορφίας ndash εξ ορισμού εχθρική και απειλητικήraquo14 Δεν πρέπει να ξεχνάμε

ότι η ελληνική γλώσσα ήταν γλώσσα υψηλού κοινωνικού κύρους του ορθόδοξου πληθυσμού

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ειδικά όμως για τους χριστιανούς αλλά και τους

μουσουλμάνους της οθωμανικής νότιας Ελλάδας τα ελληνικά ήταν εν μέρει αποδεκτά ως

laquoεπικουρικήraquo γλώσσα της οθωμανικής διοίκησης

Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας των Αρβανιτών σχετίζεται και με την

αργοπορημένη εθνοποιητική διαδικασία των Αλβανών αλλά και με το ότι οι Αρβανίτες

βρίσκονται μέσα στο νέο κράτος αποκομμένοι από τους άλλους ομόγλωσσους πληθυσμούς

όλες οι αλβανόφωνες κοινότητες της νοτιότερης Ελλάδας εντάσσονται στο νεοδημιουργημένο

βασίλειο χωρίς μάλιστα να γειτνιάζουν με τις ομόγλωσσες χριστιανικές ή και

μουσουλμανικές κοινότητες στο βορρά Στην απουσία διαμόρφωσης μιας ξεχωριστής

αρβανίτικης-αλβανικής εθνικής ταυτότητας πιθανολογούμε ότι συνέβαλε και το γεγονός ότι

δεν μπορούν να εντοπιστούν συνολικά τον 19ο αιώνα διαφοροποιήσεις στην

κοινωνικοοικονομική συγκρότηση των ελληνόφωνων από τις αλβανόφωνες κοινότητες κάτι

που ανιχνεύεται μερικούς αιώνες πριν στα οθωμανικά και ενετικά αρχεία15 Η ιδιόμορφη

οικονομική ανάπτυξη της Ύδρας και των Σπετσών και κατά δεύτερο λόγο του Κρανιδίου που

ενδεχομένως θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τη θέση των Αρβανιτών και της γλώσσας τους

στο νέο ελληνικό κράτος σταματά με την Επανάσταση Οι κοινότητες αυτές έχουν πλέον

χάσει την οικονομική τους δύναμη όταν δημιουργείται το νέο κράτος Αφαιμαγμένες

οικονομικά από τον πόλεμο και αποτυγχάνοντας στη συνέχεια να περάσουν από το ιστίο στον

ατμό οι παρακμάζουσες αυτές κοινότητες στρέφονται στην επάνδρωση του κρατικού

μηχανισμού στον οποίο θα διατηρήσουν σημαντικές θέσεις μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα Θα

μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι αλβανόφωνοι και ελληνόφωνοι εντοπίζονται σε αντίστοιχο

βαθμό στην αστική τάξη της εποχής στην οροφή της διοίκησης σε πλούσια χωριά και

13 Παναγιώτης Κουπιτώρης Αλβανικαί Μελέται Πραγματεία ιστορική και φιλολογική περί της γλώσσης και του έθνους των Αλβανών εκ του τυπογραφείου του Μέλλοντος εν Αθήναις 1879 σ 42 όπου μεταφέρεται η συγκεκριμένη αναφορά από βρετανική εφημερίδα του 186214 Αναστάσιος-Φοίβος Χρηστίδης laquoΓλωσσική εκπαίδευση και γλωσσικός αποκλεισμόςraquo Γλώσσα πολιτική πολιτισμός Πόλις 1999 σ 166-178 15 Βλ χαρακτηριστικά Βασίλης Παναγιωτόπουλος Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος

αιώνας Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας Αθήνα 1985

κωμοπόλεις16 όπως και σε φτωχούς μικρούς ή απομονωμένους οικισμούς που βασίζονται στην

αγροτική ή την κτηνοτροφική εκμετάλλευση

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν παρατηρούνται σαφείς εθνογλωσσικές οριοθετήσεις μεταξύ

ελληνόφωνων και αλβανόφωνων πριν την Επανάσταση αλλά και σε όλη τη διάρκεια του 19ου

αιώνα Οι λίγες μαρτυρίες του 19ου αιώνα και από Αρβανίτες καταδεικνύουν ότι τουλάχιστον

στο πρώτο μισό του υπάρχει μια ιδιαίτερα σημαντική αίσθηση γλωσσικής και πολιτισμικής

ενότητας μεταξύ των Αρβανιτών τουλάχιστον της νότιας Ελλάδας Οι περιγραφές του

υδραίου πλοιάρχου Αλέξανδρου Δ Κριεζή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης είναι

χαρακτηριστικές οι εξεγερμένοι από την περιοχή της Ντομπρένας (σήμερα Δόμβραινα) της

Βοιωτίας όταν αντιλαμβάνονται ότι το πλοίο που τους πλησιάζει είναι ελληνικό απλώς

σταματούν τον συναγερμό Όταν όμως μαθαίνουν ότι είναι υδρέικο αλλάζουν στάση laquoτρέχουν

με χαραίς και φωναίς κράζοντάς με εις την Αλβανίτικην διάλεκτονraquo17

Τα αρβανίτικα παραμένουν γλώσσα προφορικής παράδοσης με εξαιρετικά

περιορισμένη γραπτή χρήση στον 19ο αιώνα Το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού καθιστά τα

αρβανίτικα ορατά και αποδεκτά ως κάτι φυσικό και αναγκααστικά αποδεκτόίο που δεν

καταλύει την εθνική ενότητα παρά τις συστηματικές προσπάθειες για γλωσσική αλλαγή Η

αποδοχή αυτή άλλωστε έβρισκε έρεισμα στην αντίληψη για τη σχέση μητρικής γλώσσας και

έθνους όπως μεταφέρθηκε από το millet στο laquoελληνικό γένοςraquo18 Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον

τον 19ο αιώνα είχαν μια περιορισμένη παρουσία στο δημόσιο χώρο βουλευτές στη Βουλή

μιλάνε στα αρβανίτικα διαδικασίες επrsquo ακροατηρίω στα δικαστήρια διεξάγονται στα

αρβανίτικα ενώ επίσης εμφανίζονται προεκλογικές ανακοινώσεις κείμενα και ποιήματα σε

εφημερίδες και περιοδικά κλπ19 Σημαντικότερη ίσως ήταν η παρουσία της γλώσσας στη

θρησκευτική ζωή Για παράδειγμα η κοινή στιχουργικά σε πολλές αρβανιτόφωνες περιοχές

μεταφορά του laquoΧριστός Ανέστηraquo στα αρβανίτικα όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας ευνοεί την

υπόθεση μιας εκ των άνω δημιουργίας του Μέχρι πρόσφατα και άλλα θρησκευτικά μέλη

εξακολουθούσαν να παρουσιάζονται στα αρβανίτικα Οι συμπαγείς περιοχές αλβανοφωνίας η

άγνοια ή η περιορισμένη γνώση της ελληνικής από μεγάλο τμήμα των κοινοτήτων καθιστούν

τα αρβανίτικα σε μερικές περιοχές langue vehiculaire (γλώσσα όχημα) λειτουργία που σε

μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1950 ίσως και του 1960 Οι

διαπιστώσεις αυτές συμβαδίζουν όμως με το γεγονός ότι τα αρβανίτικα γνωρίζουν

υποχώρηση κάτι που διαπιστώνεται μαζικότερα ήδη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως

στην Πελοπόννησο Στη γλωσσική μετατόπιση αργότερα σημαντικό ρόλο έπαιξε το

εκπαιδευτικό σύστημα και η στρατιωτική θητεία ως μέσα ομογενοποίησης της εθνικής

ταυτότητας και παράγοντες απαξίωσης της γλωσσικής ετερότητας σε μια αγροτική

16 Όπου όμως σε αυτές σταδιακά ανάλογα την περίπτωση πιο αργά ή πιο γρήγορα ελληνοφωνούν17 Αλεξάνδρος Κριεζής Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του έθνους) laquoΒιβλιοθήκηraquo Αθήναι χχρ έκδ σ 5718 Δηλαδή της σημασίας της θρησκευτικής ένταξης και όχι της γλωσσικής 19 Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η παρουσία της γλώσσας σε διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

κωμοπόλεις16 όπως και σε φτωχούς μικρούς ή απομονωμένους οικισμούς που βασίζονται στην

αγροτική ή την κτηνοτροφική εκμετάλλευση

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν παρατηρούνται σαφείς εθνογλωσσικές οριοθετήσεις μεταξύ

ελληνόφωνων και αλβανόφωνων πριν την Επανάσταση αλλά και σε όλη τη διάρκεια του 19ου

αιώνα Οι λίγες μαρτυρίες του 19ου αιώνα και από Αρβανίτες καταδεικνύουν ότι τουλάχιστον

στο πρώτο μισό του υπάρχει μια ιδιαίτερα σημαντική αίσθηση γλωσσικής και πολιτισμικής

ενότητας μεταξύ των Αρβανιτών τουλάχιστον της νότιας Ελλάδας Οι περιγραφές του

υδραίου πλοιάρχου Αλέξανδρου Δ Κριεζή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης είναι

χαρακτηριστικές οι εξεγερμένοι από την περιοχή της Ντομπρένας (σήμερα Δόμβραινα) της

Βοιωτίας όταν αντιλαμβάνονται ότι το πλοίο που τους πλησιάζει είναι ελληνικό απλώς

σταματούν τον συναγερμό Όταν όμως μαθαίνουν ότι είναι υδρέικο αλλάζουν στάση laquoτρέχουν

με χαραίς και φωναίς κράζοντάς με εις την Αλβανίτικην διάλεκτονraquo17

Τα αρβανίτικα παραμένουν γλώσσα προφορικής παράδοσης με εξαιρετικά

περιορισμένη γραπτή χρήση στον 19ο αιώνα Το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού καθιστά τα

αρβανίτικα ορατά και αποδεκτά ως κάτι φυσικό και αναγκααστικά αποδεκτόίο που δεν

καταλύει την εθνική ενότητα παρά τις συστηματικές προσπάθειες για γλωσσική αλλαγή Η

αποδοχή αυτή άλλωστε έβρισκε έρεισμα στην αντίληψη για τη σχέση μητρικής γλώσσας και

έθνους όπως μεταφέρθηκε από το millet στο laquoελληνικό γένοςraquo18 Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον

τον 19ο αιώνα είχαν μια περιορισμένη παρουσία στο δημόσιο χώρο βουλευτές στη Βουλή

μιλάνε στα αρβανίτικα διαδικασίες επrsquo ακροατηρίω στα δικαστήρια διεξάγονται στα

αρβανίτικα ενώ επίσης εμφανίζονται προεκλογικές ανακοινώσεις κείμενα και ποιήματα σε

εφημερίδες και περιοδικά κλπ19 Σημαντικότερη ίσως ήταν η παρουσία της γλώσσας στη

θρησκευτική ζωή Για παράδειγμα η κοινή στιχουργικά σε πολλές αρβανιτόφωνες περιοχές

μεταφορά του laquoΧριστός Ανέστηraquo στα αρβανίτικα όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας ευνοεί την

υπόθεση μιας εκ των άνω δημιουργίας του Μέχρι πρόσφατα και άλλα θρησκευτικά μέλη

εξακολουθούσαν να παρουσιάζονται στα αρβανίτικα Οι συμπαγείς περιοχές αλβανοφωνίας η

άγνοια ή η περιορισμένη γνώση της ελληνικής από μεγάλο τμήμα των κοινοτήτων καθιστούν

τα αρβανίτικα σε μερικές περιοχές langue vehiculaire (γλώσσα όχημα) λειτουργία που σε

μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμη και μέχρι τη δεκαετία του 1950 ίσως και του 1960 Οι

διαπιστώσεις αυτές συμβαδίζουν όμως με το γεγονός ότι τα αρβανίτικα γνωρίζουν

υποχώρηση κάτι που διαπιστώνεται μαζικότερα ήδη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κυρίως

στην Πελοπόννησο Στη γλωσσική μετατόπιση αργότερα σημαντικό ρόλο έπαιξε το

εκπαιδευτικό σύστημα και η στρατιωτική θητεία ως μέσα ομογενοποίησης της εθνικής

ταυτότητας και παράγοντες απαξίωσης της γλωσσικής ετερότητας σε μια αγροτική

16 Όπου όμως σε αυτές σταδιακά ανάλογα την περίπτωση πιο αργά ή πιο γρήγορα ελληνοφωνούν17 Αλεξάνδρος Κριεζής Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε δια την ανεξαρτησίαν του έθνους) laquoΒιβλιοθήκηraquo Αθήναι χχρ έκδ σ 5718 Δηλαδή της σημασίας της θρησκευτικής ένταξης και όχι της γλωσσικής 19 Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η παρουσία της γλώσσας σε διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

κοινωνία20 Οι μορφές παραγωγής δηλ η μικρή και μεσαία αγροτική εκμετάλλευση που

επικρατούν στις εν λόγω περιοχές και οι θεσμοί και η ιδεολογία που αυτές παράγουν

προσέδιδαν μεγαλύτερη ισχύ στο ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος και της στρατιωτικής

θητείας

Τα αλβανικά όμως δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Αρβανιτών του ελληνικού κράτους

αλλά και ενός σημαντικού τμήματος laquoεν δυνάμει υπηκόωνraquo του Οι Αλβανοί κυρίως οι

χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και οι μουσουλμάνοι για μια περίοδο θα αποτελέσουν μέχρι τη

δημιουργία του αλβανικού κράτους και λιγότερο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τους

laquoαδελφούςraquo που ανήκουν στην Ελλάδα και στο ελληνικό έθνος αφού άλλωστε δεν συνιστούν

έθνος σύμφωνα με την πάγια ελληνική θέση Κυρίως μετά την ισχυροποίηση του αλβανικού

εθνικισμού στη δεκαετία του 1870 οι Αρβανίτες του ελληνικού κράτους χρησιμοποιούνται

στην προσπάθεια της Ελλάδας να προσελκύσει τους αλβανικούς πληθυσμούς Μια σειρά

επαφών αρχίζουν με σημαίνοντες Αλβανούς οι οποίες προσβλέπουν ακόμη και σε διάφορες

μορφές συνομοσπονδίας ή δημιουργίας ελληνοαλβανικού κράτους του επονομαζόμενου

laquoδυαδικού βασιλείουraquo Το 1878 αποτελεί ορόσημο για το Αλβανικό Ζήτημα ως μέρος του

Ανατολικού Ζητήματος Η δημιουργία του Συνδέσμου της Πρισρένης (Λίγκας του Πρίζρεν) και

η άρνηση των Αλβανών στην ενδεχόμενη προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα εγκαινιάζει

μια ενεργή πολιτική προσεταιρισμού εκτός τωνπέρα από τους ορθοδόξων ακόμηόδοξους και

των μουσουλμάνων Αλβανών η οποία βρίσκει κάποια ανταπόκριση εκ μέρους των Αλβανών

στη βάση του laquoκοινού σλαβικού κινδύνουraquo Είναι εμφανές όμως και από τις ελληνικές

αρχειακές πηγές ότι η ελληνική πλευρά μέσω αυτής της πολιτικής χειραγώγησης που θα τους

έστρεφε προς την Ελλάδα στόχευε στον laquoεξελληνισμόraquo των Αλβανών κάτι που θεωρούσε

φυσικό και όχι σε μια ισότιμη σχέση Η σημασία της όμως έγκειται στο ότι συνιστά τη

μοναδική αξιόλογη laquoκάμψηraquo της ορθόδοξης έννοιας του γένους και της δυνατότητας εθνικής

συμπερίληψης μη ορθοδόξων Η σφοδρή αντίδραση του Πατριαρχείου στο να αποκτήσει

γραπτή μορφή η αλβανική ιδιαίτερα για τους ορθόδοξους και η ανάλογη οθωμανική

αντίδραση για τους μουσουλμάνους στάθηκαν αρωγοί σε αυτή την πολιτική Ακόμη και στις

αρχές του 20ου αιώνα ένα όχι αμελητέο τμήμα των ορθόδοξων αλβανόφωνων εκτός ελληνικών

συνόρων προσδοκούσαν στην επέκταση του ελληνικού κράτους ήκαι ταυτίζονταν με το

ελληνικό έθνος

Την ίδια περίοδο (μετά το 1870) στην Ελλάδα μπορούμε να διακρίνουμε μια πικρία των

διανοουμένων Αρβανιτών για την αντιμετώπιση της γλώσσας τους Νωρίτερα το 1860 ο

Αναστάσιος Πυκαίος από το Χόρμοβο Τεπελενίου καθηγητής ελληνικών εκδίδει στη Λαμία

την εφημερίδα Πελασγός Προσανατολίζεται υπέρ του εγγραμματισμού της αλβανικής και

μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνει τη συμπάθεια επιφανών ορθόδοξων Αλβανών Η εφημερίδα

20 Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquolsquoΝοερές κοινότητεςrsquo και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνιαraquo στο Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα Θ Βερέμης-Π Κιτρομηλίδης-Ι Κολιόπουλος-Ε Κωφός-Α Κιτροέφ εισαγωγή-επιμέλεια Θ Βερέμης μετάφραση Γ Στεφανίδης Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1997 σ 53-131

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

διακόπτει την έκδοσή της και ο Πυκαίος διώκεται από τις ελληνικές αρχές21 Το 1879 ο

Αναστάσιος Κουλουριώτης με καταγωγή από τη Σαλαμίνα κυκλοφορεί στην Αθήνα την

εφημερίδα Η φωνή της Αλβανίας στην οποία υποστηρίζει την ανεξαρτησία της Αλβανίας και

καταγγέλλει την ελληνική πολιτική στο Αλβανικό Ζήτημα22 Θέτει από την αρχή το ζήτημα της

διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα αφού δημιουργηθεί από τις διάφορες μορφές της μια

laquoκοινή διάλεκτοςraquo Το 1882 εκδίδει αρβανίτικο αλφαβητάριο23 στοχεύοντας στην εισαγωγή

μιας laquoκοινήςraquo αρβανίτικης στην εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και εκτός συνόρων Η

σημασία του βιβλίου αυτού έγκειται και στο γεγονός ότι για πρώτη και μοναδική φορά γίνεται

απόπειρα ομαλοποίησης (normalisation) των αρβανίτικων Ο Κουλουριώτης καταδιώκεται

συλλαμβάνεται και ίσως δολοφονείται από τις ελληνικές αρχές Την ίδια εποχή δύο ακόμη

Αρβανίτες ο υδραίος γυμνασιάρχης Παναγιώτης Κουπιτώρης και ο αθηναίος γιατρός και

αιγυπτιολόγος Τάσος Νερούτσος αφήνουν να φανεί η αντίθεσή τους απέναντι στην

αντιμετώπιση της αλβανικής γλώσσας στην Ελλάδα Τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι επαρκή

ώστε να θεμελιώσουμε την αρχή ενός κινήματος ή να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Η

αντιμετώπιση του Κουλουριώτη άλλωστε πρέπει να σχετιζόταν περισσότερο με τον φόβο

προσέλκυσης στην Αλβανική Ιδέα των εκτός συνόρων αλβανών ορθόδοξων παρά αυτών του

ελληνικού κράτους24

Οι μαρτυρίες όμως είναι επαρκείς σχετικά με την πολιτική γλωσσικού εξελληνισμού

που ασκήθηκε όλο τον 19ο αιώνα Γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη από τη δημιουργία του κράτους

μια ιδιαίτερη εκπαιδευτική πολιτική για τις αρβανιτόφωνες περιοχές ώστε να μειωθεί η χρήση

της γλώσσας και να εξαφανιστεί ίδρυση σχολείων ειδικά για κορίτσια ώστε ως μελλοντικές

μητέρες να μάθουν ελληνικά αλλά και να απαξιώσουν την αρβανίτικη γλώσσα μεγάλη

έμφαση στην εκπαίδευση και στην επάνδρωση των σχολείων με κατάλληλους δασκάλους

κλπ25

Το 1912-1913 με την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα και την είσοδο

εκατοντάδων χιλιάδων μη ελληνόφωνων για τους οποίους μάλιστα μάχονται ο ελληνικός και

οι γειτονικοί εθνικισμοί η γλωσσική ετερότητα των Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας δεν

συνιστά το παραμικρό πρόβλημα για το ελληνικό κράτος Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα

χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις διαπραγματεύσεις για το Βορειοηπειρωτικό

στην προσπάθειά του να αποκλείσει το κριτήριο της γλώσσας σε σχέση με την εθνική ένταξη

21 Βλ Νikos Sigalas La question des origines et les intellectuelles grecs au XIXe siegravecle Meacutemoire de DEA EHESS Παρίσι 1999 (ανέκδοτο)22 Φαίνεται ότι η εφημερίδα είχε και κοινό εκτός Ελλάδας Ηλίας Γ Σκουλίδας laquoΟ Αναστάσιος Κουλουριώτης και το έργο του Συμβολή στη μελέτη των ελληνοαλβανικών σχέσεων (β΄ 19 ου αι)raquo Δωδώνη τόμ ΚΑrsquo τ 1 1992 [=1995] 221-249 23 Η φωνή της Αλβανίας υπότιτλος laquoΕφημερίς των Αλβανικών δικαιωμάτωνraquo και στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας κάθε φύλου η φράση laquoΘέλομεν την Αλβανίαν μίαν ηνωμένην και ανεξάρτητον (έως και φ 25) [Κουλουριώτου Α] Αλβανικόν Αλφαβητάριον- Κατά το εν Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα - εκκαθαρισθέν και επιδιορθωθέν βοήθημα των γονέων και εγχειρίδιον των Αλβανικών τέκνων εκ του τυπογραφείου laquoΗ φωνή της ΑλβανίαςΖηρrsquo rsquoι Αρβηρισηraquo εν Αθήναις 188224 Για όλα αυτά βλ Leonidas Embirikos Histoire de la langue albanaise en Gregravece de la creacuteation de lrsquoEacutetat helleacutenique jusqursquoagrave nos jours Diplocircme de lrsquoEHESS Παρίσι 2002 σ 82-103 (ανέκδοτο)25 Στο ίδιο σ 79-82 όπου και η σχετική παραπομπή για ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση ήδη το 1834 στη βόρεια Άνδρο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

θα αναφέρει laquoΟ αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εμ Ρέπουλης ο αρχιστράτηγος

του Ελληνικού Στρατού στρατηγός Δαγκλής και ο αρχηγός των Ελληνικών ναυτικών

δυνάμεων και Υπουργός των Ναυτικών ναύαρχος Κουντουριώτης[hellip] έχουν ως μητρικήν

γλώσσαν την Αλβανικήνraquo26 Η χρήση των Αρβανιτών στην ελληνοαλβανική διαμάχη θα

συνεχιστεί Ο έλληνας αντιπρόσωπος στην Κοινωνία των Εθνών απαντώντας στην αλβανική

κυβέρνηση σχετικά με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες και προσπαθώντας πάλι να αποκλείσει

το κριτήριο της γλώσσας αναφέρει με ειρωνικό τρόπο laquoΗ Αλβανική Κυβέρνηση αν ήταν

συνεπής θα έπρεπε να αξιώσει να θεωρηθούν και αυτοί οι άνθρωποι [ενν οι Αρβανίτες της

νότιας Ελλάδας] επίσης ως Αλβανική μειονότηταraquo27 Τα παραπάνω όμως δεν σημαίνουν ότι

δεν συνεχίζεται η πολιτική του γλωσσικού εξελληνισμού Τα μέτρα γλωσσικής καταστολής

της μεταξικής περιόδου θα εφαρμοστούν πιο χαλαρά βέβαια σε σχέση με τους σλαβόφωνους

και άλλους ακόμη και στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ

Τη δεύτερη σημαντική ομάδα αλβανόφωνου πληθυσμού συνιστούν οι αλβανόφωνοι της

Θεσπρωτίας και της Πρέβεζας που μιλούν την τσάμικη τοσκική υποδιάλεκτο (ή τα τσάμικα

ιδιώματα)28 οι οποίοι καταλαμβάνουν το νοτιότερο άκρο της συμπαγούς χώρου επέκτασης της

αλβανικής γλώσσας Οι Τσάμηδες των οποίων το σημαντικότερο τμήμα ζούσε στη σημερινή

ελληνική επικράτεια ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί και σουνίτες μουσουλμάνοι29 ενώ η περιοχή

που κατοικούσαν ονομαζόταν Τσαμουριά ndash όρος που χρησιμοποιούσαν και οι ελληνικές αρχές

μέχρι το 1945 χωρίς όμως να έχει κάποια διοικητική σημασία Η αλβανόφωνη περιοχή τον 19ο

αιώνα ξεκινούσε από την περιοχή της Κονίσπολης (εννοούμε της σημερινής Κονίσπολης) στη

σημερινή επικράτεια της Αλβανίας και έφτανε μέχρι περίπου τον ελληνόφωνο οικισμό

Θεσπρωτικό (Λέλοβα) και βόρεια της Πρέβεζας προς τα νότια ενώ περιλάμβανε οικισμούς του

νοτιοδυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων στην περιοχή της Τσαρκοβίστας30 Η

ιδιαιτερότητα της Τσαμουριάς συνίσταται στο ότι στα βόρειά της ndash στο αλβανικό έδαφος ndash η

αλβανοφωνία διακοπτόταν από τα ακατοίκητα εδάφη του Βουθρωτού και του Βούρκου και από

μια ελληνόφωνη περιοχή που επεκτείνεται προς τα ανατολικά μέχρι το Πωγώνι Μιλώντας με

γλωσσικούς και όχι ιστορικούς όρους μπορούμε να ορίσουμε την αλβανόφωνη περιοχή ως ένα

26 Ελευθέριος Βενιζέλος (Στέφανος Στεφάνου επιμ) Πολιτικαί Υποθήκαι τόμ Β΄ σ 16027 Leage of Nations Official Journal February 1925 Annex 717b σ 242 28 Για την υποδιάλεκτο στις αρχές του 19ου αιώνα βλ Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993 (κριτικά όμως για τη μητρική γλώσσα των Σουλιωτών και την κατάσταση της γλώσσας στην περιοχή τις δεκαετίες 1960-1980) 29 Αυτοαποκαλούνταν shqipeumltar και τη γλώσσα τους ονομάζουν shqip Σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται από την ομάδα -και από τους εκτός ομάδας- στα ελληνικά είναι laquoΑρβανίτεςraquo Επίσης ο όρος laquoΤσσ(ι)άμηςraquo πλέον σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά τον μουσουλμάνο 30 Βλ σχετικά και Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα Ερευνών 74 Αθήνα 2003 Στο συγκεκριμένο έργο παρουσιάζονται εξαιρετικά στοιχεία για την ύστερη οθωμανική περίοδο που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την μετά το 1912 περίοδο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

μεγάλο θύλακα31 Στο ελληνικό έδαφος η περιοχή δυτικά από τους Φιλιάτες και την

Παραμυθιά μέχρι το Φανάρι ndash και ακόμη νοτιότερα ndash καθώς και το βορειοανατολικό άκρο του

νομού Πρέβεζας ήταν αλβανόφωνα χωρίς να διακόπτονται από άλλη γλωσσική ομάδα32 Στο

σημερινό νομό Θεσπρωτίας οι οικισμοί ήταν μουσουλμανικοί και χριστιανικοί ενώ αντίθετα

οι οικισμοί ήταν αποκλειστικά χριστιανικοί στους υπόλοιπους δύο (σημερινούς) νομούς Στη

διάρκεια του 19ου και ειδικά του 20ου αιώνα παρατηρείται μια υποχώρηση της αλβανοφωνίας

στο ανατολικό της όριο33 Έτσι σήμερα στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων η

γλώσσα έχει σχεδόν εκλείψει

Στην Τσαμουριά αν και οι μουσουλμάνοι μεγαλοϊδιοκτήτες γης κατέχουν σημαντικές

εκτάσεις δεν απουσιάζουν και οι μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες χριστιανικές και

μουσουλμανικές όπως και μορφές καλλιέργειας της γης που εξασφάλιζαν μεγαλύτερα

δικαιώματα στους ακτήμονες καλλιεργητές (laquoμπάσταιναraquo) Αρκετοί από τους αλβανόφωνους

χριστιανικούς οικισμούς μαστίζονται από τη φτώχια υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η

οικονομική τους θέση βελτιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο

χριστιανικός οικισμός Καστρί Ο μουσουλμανικός πληθυσμός διαφοροποιείται σημαντικά Σε

κάθε οικισμό υπάρχουν αρκετές οικογένειες που κατέχουν λίγη ή και καθόλου γη ενώ στο

νοτιότερο τμήμα η κατάσταση αυτή εντείνεται Οι δύο θρησκευτικές κοινότητες συνάπτουν

σχέσεις που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική τους επιβίωση (όπως ο θεσμός των

βλάμηδων και η συνεργασία στην καλλιέργεια της γης) ενώ η αίσθηση μιας ιδιαίτερης σχέσης

μεταξύ όλων των αλβανόφωνων διατηρείται και μετά την ενσωμάτωση της περιοχής στην

Ελλάδα χωρίς όμως ποτέ να λάβει στον 20ο αιώνα εθνικά χαρακτηριστικά34 Η ενότητα αυτή

άλλωστε δεν αναιρούσε τη σημασία της θρησκευτικής διαφοράς και άρα της ένταξης σε

αντίπαλες πλευρές Το 1828 όταν ο Σουλιώτης Κίτσος Τζαβέλλας καλεί τον δερβέναγα

Κραβάρων (περιοχή Ναυπακτίας) Αχμέτ Νεπρεβίστα που όπως μαρτυρά το όνομά του

καταγόταν από επίσης τσάμικο οικισμό στη σημερινή νοτιοδυτική Αλβανία να παραδοθεί ο

δεύτερος του απαντά γραπτά (στα ελληνικά) ως εξής laquoΜωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω Αρβανίτην

ωσάν εμένα εσύ που στο διάβολο τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν το ξέρωraquo35

Τα Γιάννενα και κατά δεύτερο λόγο οι Φιλιάτες και η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες

υπήρξαν κέντρο δραστηριοποίησης των αλβανών εθνικιστών από τα τέλη του 19ου αιώνα και

μέχρι την προσάρτησή τους στην Ελλάδα Σε αρκετούς από τους σημαντικούς οικισμούς

κυρίως του σημερινού νομού Θεσπρωτίας στους οποίους ζούσε μουσουλμανικός πληθυσμός

δημιουργούνται αλβανικές λέσχες περιορισμένης όμως δυναμικής και αναπτύσσεται ένα

31 Μητρική γλώσσα των ντόπιων μουσουλμάνων των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς ήταν η ελληνική Σε κάθε περίπτωση όμως τα ελληνικά ήταν μητρική γλώσσα και ενός μεγάλου τμήματος των μουσουλμάνων της Πάργας και της Πρέβεζας 32 Στο δυτικό τμήμα του νομού Πρέβεζας οι οικισμοί Κάτω Δεσποτικό Εκκλησιές και Λούτσα αποτελούσαν το νοτιότερο άκρο επέκτασης της αλβανικής 33 Σημαντικό ρόλο σε αυτή την υποχώρηση της γλώσσας φαίνεται ότι έπαιξε η αποχώρηση των Σουλιωτών στις αρχές του 19ου αιώνα και η αποκοπή με τη δυτικότερη αλβανόφωνη περιοχή34 Στον 20ο αιώνα οι χριστιανικές αλβανόφωνες κοινότητες της περιοχής θα ταυτιστούν όχι μόνο με το ελληνικό κράτος αλλά και με το έθνος35 Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ Αθήνα 1998 σ 455 [σ 471 της β΄ έκδ] όπως παραπέμπει σε ΓΑΚ Γενική Γραμματεία φακ 129 Με τον όρο laquoελληνικάraquo ο αποστολέας εννοεί τη συμπεριφορά και τη θέση που παίρνει ο Τζαβέλλας

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

υποτυπώδες δίκτυο διδασκαλίας της αλβανικής μετά την επανάσταση των Νεότουρκων Στην

κίνηση αυτή δεν συμμετέχουν αλβανόφωνοι ορθόδοξοι καταγόμενοι από αυτές τις περιοχές

αντίθετα με το τι συμβαίνει σε περιοχές εκτός της σημερινής ελληνικής επικράτειας36 Οι

ορθόδοξοι της περιοχής ταυτίζονται με το ελληνικό κράτος και έτσι σε αντίθεση με τους

ορθόδοξους σλαβόφωνους της Μακεδονίας δεν συνιστούν laquoπρόβλημαraquo για την ελληνική

διοίκηση Η απουσία γαιοκτητικής και αστικής τάξης αλλά και μορφωμένων ελίτ στους

ορθόδοξους αλβανόφωνους της περιοχής αρκετοί από τους οποίους κατοικούν σε laquoτσιφλίκιαraquo

και φτωχά χωριά και όχι στους μεγαλύτερους οικισμούς της περιοχής ndash που άλλωστε είναι

κυρίως ελληνόφωνοι άσχετα από το θρήσκευμα των κατοίκων τους ndash μπορεί να εξηγήσει σε

ένα βαθμό την απουσία αλβανών εθνικιστών μεταξύ των ορθοδόξων της περιοχής Δεν πρέπει

άλλωστε να ξεχνάμε τη σημαντική θέση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας στην περιοχή

της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και νότιας Αλβανίας ακόμη και ένα τμήμα των αλβανών

εθνικιστών (και μουσουλμάνων) στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας

Σχολής των Ιωαννίνων Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο αλβανικός εθνικισμός δεν

laquoφόβισεraquo παροδικά το ελληνικό κράτος στη διαμάχη για τον προσεταιρισμό του αλβανόφωνου

ορθόδοξου πληθυσμού της περιοχής Τούτο συνέβη από τα τέλη του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε

μέχρι και μετά την είσοδο της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος

Παράλληλα η διεκδίκηση από την Ελλάδα όλων των ορθόδοξων χριστιανών του

αλβανικού νότου ακόμη και μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους επιβάλλει τη σιωπή

σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούν αυτοί (ελληνικά αλβανικά αρωμουνικά) αλλά και τη

γλώσσα που μιλούν αρκετοί χριστιανοί στην ελληνική δυτική Ήπειρο Όπως άλλωστε είδαμε

η συσχέτιση γλώσσας και laquoέθνουςraquo θα ήταν και στις δύο περιπτώσεις καταστροφική για την

ελληνική πολιτική Στο εσωτερικό της χώρας η αλβανοφωνία των ορθόδοξων αποκρύπτεται

πλήρως

Τμήμα των γαιοκτητικών ελίτ του μουσουλμανικού πληθυσμού της περιοχής ndash οι

γνωστοί μπέηδες ndash επανδρώνει το κίνημα των laquoαλβανιστώνraquo διατηρώντας όμως σε σημαντικό

βαθμό και τις θέσεις του στους οθωμανικούς κρατικούς μηχανισμούς Κάποιοι μπέηδες

αποτελούν φορείς των αλβανικών εθνικών ιδεών στην περιοχή και προωθούν ένα δυτικό και

εκσυγχρονιστικό μοντέλο ενώ άλλοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της κοινότητας ως

θρησκευτικής και δεν αμφισβητούν την οθωμανική εξουσία

Η πρώτη ρήξη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων πραγματοποιείται μετά την

επέλαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή και τα έκτροπα που λαμβάνουν χώρα Η

μουσουλμανική ελίτ των γαιοκτημόνων μπέηδων μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου

σταδιακά χάνει ένα τμήμα των προνομίων και της γης της κάτι που την στρέφει ενάντια στο

ελληνικό κράτος Η προσδοκία των χριστιανών για καλυτέρευση της θέσης τους και ανάλογες

προσδοκίες των μουσουλμάνων κατά τη σύντομη προέλαση του ιταλικού στρατού στην

περιοχή το 1917 βαθαίνουν τη ρήξη Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις οι μουσουλμάνοι

των περιοχών αυτών εξαιρούνται από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ως

36 Βλ - Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

laquoαλβανικής καταγωγήςraquo και μόνο ένα μικρό σχετικά τμήμα τους μετακινείται προς την

Τουρκία37 Οι τεράστιες πιέσεις που υφίσταται ο πληθυσμός ώστε να αναχωρήσει για την

Τουρκία τουλάχιστον την τετραετία 1923-1926 προέρχονται τόσο από την κεντρική διοίκηση

όσο και από τις πρωτοβουλίες των τοπικών αρχών Οι παράνομες απαλλοτριώσεις που

πλήττουν όχι μόνο τους μουσουλμάνους μεγαλοϊδιοκτήτες γης αλλά και τους μικροϊδιοκτήτες

η καταβολή των πενιχρών αποζημιώσεων μετά από πολλά έτη ή η μη καταβολή τους η

θεώρηση του πληθυσμού μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως υπό ανταλλαγή και η

συνεπαγόμενη στέρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και εν μέρει πολιτικών δικαιωμάτων η

σκληρή στάση των αρχών απέναντι στην κοινότητα ώστε να υπάρχει σταδιακή αποχώρηση

από την Ελλάδα οδηγούν τον μουσουλμανικό πληθυσμό στην οικονομική εξαθλίωση και τη

μετανάστευση προς την Τουρκία και την Αλβανία38 Η διάρρηξη άλλωστε στις σχέσεις των δύο

κοινοτήτων χριστιανικής και μουσουλμανικής έχει ήδη επέλθει στα τέλη της δεκαετίας του

1920

Η κοινότητα από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 αποκτά όλο και περισσότερο τα

χαρακτηριστικά μιας (αλβανικής) εθνικής μειονότητας και ως τέτοια προβάλλει σχετικά

αιτήματα όπως για παράδειγμα την ίδρυση αλβανόγλωσσων σχολείων39 Η σύντομη επέλαση

του ιταλικού στρατού το 1940 οδηγεί σε περιορισμένα έκτροπα ενάντια στον χριστιανικό

πληθυσμό Μετά την ελληνική αντεπίθεση και την ανακατάληψη των εδαφών αποφασίζεται η

μαζική εκτόπιση των αρρένων ενήλικων μουσουλμάνων ως laquoπολιτικών ομήρωνraquo κυρίως σε

νησιά του Αιγαίου Ακολουθεί ένα κύμα βίας απέναντι στον μουσουλμανικό πληθυσμό το

οποίο συνεχίζεται και μετά την απομάκρυνση των ανδρών40 Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα

καθορίσουν εν πολλοίς τη στάση των ελίτ και ενός σημαντικού τμήματος του μουσουλμανικού

πληθυσμού στη διάρκεια της Κατοχής συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής laquoαντίποιναraquo και

δημιουργία ενός υποτυπώδους laquoαλβανικούraquo συστήματος διοίκησης στη Θεσπρωτία που

σταδιακά σκληραίνει τη στάση του απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό Οργανωμένες

στρατιωτικές ομάδες αλλά και ιδιώτες προέβησαν σε εκτελέσεις δολοφονίες και ωμότητες

εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού συχνά με κίνητρα οικονομικά και προσωπικά Το

ζήτημα της γης φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον τρόπο που λειτούργησαν χριστιανοί

και μουσουλμάνοι στην περιοχή την περίοδο της Κατοχής και αμέσως μετά Μάλιστα στις

αντιπαραθέσεις για τη γη ενεπλάκησαν οι ορεινοί ελληνόφωνοι οικισμοί (ίδιως οι

37 Στην ευρύτερη περιοχή οι μουσουλμάνοι της Πρέβεζας και η μεγάλη πλειοψηφία αυτών της Πάργας περιλήφθηκε στην ανταλλαγή Το μεγαλύτερο τμήμα των Γιαννιωτών μουσουλμάνων αλλά και άλλων μουσουλμάνων της Ηπείρου επίσης υπήχθη στην ανταλλαγή38 Για όλα τα παραπάνω βλ Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940) Η ιστορία μιας κοινότητας από το millet στο έθνος Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2009 διδακτορική διατριβή (ανέκδοτη) σ 214-310 Ειδικά για τις μη σύννομες αφαιρέσεις γης βλ την σχετική αναφορά 60 σελίδων του αρμόδιου Επιθεωρητή του υπουργείου Γεωργίας της 7ης Αυγούστου 1931 [και όχι 1935 όπως συνήθως αναφέρεται] (Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών 1935 Α492) 39 Η διδασκαλία της αλβανικής θα αρχίσει πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1930 σε ελάχιστους οικισμούς και μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την αλβανική πλευρά για ελληνόγλωσσα σχολεία στη Χιμάρα 40 Στο οποίο συμμετέχουν και ντόπιοι χριστιανοί αλλά ακόμη και οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιοχής Αναλυτικά για όλα αυτά βλ Γιάννης Σάρρας Ιστορικά λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950 Αθήνα 1985 ιδίως σ 610-631

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

κτηνοτροφικοί) καθώς και οι βλαχόφωνοι laquoΑρβανιτόβλαχοιraquo που είχαν αρχίσει παράλληλα

να προσανατολίζονται στη μόνιμη εγκατάσταση

Μετά την υποχώρηση των Γερμανών και την ανακατάληψη της περιοχής ο ΕΔΕΣ

αλλά και (μεμονωμένες) ομάδες ατόμων προχώρησαν στην εξόντωση μεγάλου αριθμού

μουσουλμάνων καθώς και σε αντίστοιχες ωμότητες οι δεύτερες με τα ίδια (δεν

καταλαβαίνωhellip ποιες δεύτερες οι πρώτες ποιες είναι ποια ίδια) κατά βάση οικονομικά και

προσωπικά κίνητρα Οι ενέργειες του ΕΔΕΣ από τις δολοφονίες άμαχου πληθυσμού μέχρι

για παράδειγμα την εκ θεμελίων καταστροφή του κεντρικού τζαμιού στην Παραμυθιά και τη

μεταφορά χριστιανικών πληθυσμών σε εγκαταλειμμένα μουσουλμανικά χωριά αποτελούν

ισχυρές ενδείξεις για ένα σχεδιασμό που σήμερα θα ονομάζαμε εθνοκάθαρση Παρά τις

κάποιες διαμεσολαβητικές ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την μη έξωση η συντριπτική

πλειοψηφία των (μουσουλμάνων) Τσάμηδων που υπολογίζεται σε 23 με 25 χιλιάδες άτομα

πριν τον πόλεμο αναχωρεί για την Αλβανία μετά τα μέσα του 1944 έως και τα μέσα του 1945

Το επίσημο κράτος του οποίου άλλωστε σε λίγο ο ΕΔΕΣ θα γίνει κομμάτι του στη συνέχεια

laquoεπικυρώνειraquo την απομάκρυνση του πληθυσμού41 Το θέμα των σφαγών των μουσουλμάνων

Τσάμηδων το 1944 παραμένει ένα από τα laquoταμπούraquo όχι μόνο της ελληνικής ιστοριογραφίας

μέχρι σήμερα αλλά και των τοπικών κοινωνιών42

ΟΙ ΑΡΒΑΝΊΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΛΟΙΠΗ ΕΛΛΆΔΑ

Αρκετά αλβανόφωνα μουσουλμανικά χωριά υπήρχαν στα δυτικά του νομού Καστοριάς

καθώς και στο νομό Φλώρινας ενώ σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό είχε η Κόνιτσα η

Πωγωνιανή (πρώην Βοστίνα) και η Φιλιππιάδα Ένα τμήμα του πληθυσμού αυτού υπόκειται

στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών και μετακινείται προς την Τουρκία ενώ ένα

άλλο που κλίνει προς την Αλβανία θα μετακινηθεί προς αυτήν

Υπήρχαν επίσης τρεις σημαντικοί ορθόδοξοι αλβανόφωνοι οικισμοί στο νομό Φλώρινας

Τμήμα του πληθυσμού των δύο θα συμμετάσχει ενεργά στην αλβανική κίνηση μάλιστα στα

χωριά αυτά θα λειτουργήσουν βραχύβια αλβανικά σχολεία43 πριν την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος Συνιστούν τις μοναδικές περιπτώσεις αλβανόφωνων χριστιανικών οικισμών

όπου υπήρξε σύγκρουση του αλβανικού με τον ελληνικό εθνικισμό Σε πολύ μικρότερο βαθμό

41 Για τους Τσάμηδες τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή βλ Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138 - Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005 Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA Θεσσαλονίκη 2004 - Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml- Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 199942 Για μια μεροληπτική εκδοχή των γεγονότων όπου περιέχεται και ονομαστικός κατάλογος των θυμάτων βλ Ibrahim D Hoxha Viset Kombeumltare Shqiptare neuml Shtetin Grek H Tahsini Τίρανα 200043 Πρόκειται για τα χωριά Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο) και Μπελκαμένη (σήμερα Δροσοπηγή) Για τον πρώτο οικισμό πολλές πληροφορίες υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο του Αναστασίου Πόγα ενώ για τον δεύτερο στα γραπτά του Χρήστου Γεωργίου (Κίτσου Γιαγγιώργου)

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

αυτό συνέβη και στο Πληκάτι της Κόνιτσας μοναδικό ορθόδοξο αλβανόφωνο οικισμό της

περιοχής

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία σε κάθε πόλη των Νέων Χωρών

βρισκόταν ένας λιγότερο ή περισσότερο σημαντικός πληθυσμός αλβανόφωνων ndash

μουσουλμάνων και χριστιανών ndash κυρίως ειδικευμένων επαγγελματιών αλλά και

κτηνοτρόφων καταγόμενων από περιοχές εκτός του σημερινού ελληνικού κράτους44 Οι

μουσουλμάνοι αναχωρούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είτε για την Αλβανία είτε για την

Τουρκία εκτός εξαιρέσεων45 Για την Αλβανία αναχωρούν σταδιακά και κάποιοι από τους

ορθόδοξους οι υπόλοιποι δε παραμένουν όπως και άλλες μικρές ομάδες εγκατεστημένων σε

μικρότερους οικισμούς κυρίως κτηνοτρόφοι υλοτόμοι εργάτες γης Η γλωσσική μετατόπιση

προς τα ελληνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιδιαίτερα ταχεία σε όλες τις

περιπτώσεις46

Πέρα από τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας και αυτούς της Ηπείρου την τρίτη

σημαντική ομάδα σήμερα αποτελούν αυτοί της ανατολικής Θράκης Λίγο πριν και κατά τη

διάρκειαμε (κατά τη διάρκεια) τωνις ελληνοτουρκικώνές ανταλλαγώνές όλοςτο σύνολο οτου

σημαντικόςού πληθυσμόςού των αλβανόφωνων ορθοδόξων που κατοικούσαν στην ανατολική

Θράκη47 έρχεται στην Ελλάδα και εγκαθίσταται κυρίωςστην πλειονότητά τους στους νομούς

Έβρου και Σερρών48 Οι πληθυσμοί αυτοί προέρχονταν από τη σημερινή νοτιοανατολική

Αλβανία και είχαν μετακινηθεί όπως υποδεικνύουν οι γλωσσολογικές μελέτες τον 17ο και 18ο

αιώνα49 Διατήρησαν τη γλωσσική τους ετερότητα και τη διαφοροποίησή τους σε laquoομάδεςraquo σε

σχέση με τον οικισμό καταγωγής Ειδικά αυτοί του νομού Έβρου διακρίνονται για την ένταξή

τους στις τοπικές κοινωνίες και την κοινωνική τους ανέλιξη

ΟΙ ΚΟΙΝΌΤΗΤΕΣ ΜΕΤΆ ΤΟΝ ΕΜΦΎΛΙΟ

Μετά τον πόλεμο κυριαρχεί όπως και για οποιαδήποτε άλλη μορφή ετερότητας στην

Ελλάδα η πλήρης αποσιώπηση και απόκρυψη50 Η γλώσσα υποχωρεί σημαντικά μετά το 1950

ταχύτερα από ότι στις άλλες μη ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Τη δεκαετία αυτή

44 Συνιστούσαν διακριτή ομάδα καθώς η καταγωγή από αλλού έστω και απώτερη δεν τους laquoενέτασσεraquo στους ντόπιους 45 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σταδιακής αναχώρησης αποτελεί η κοινότητα της Ελασσόνας 46 Τις κοινότητες χαρακτηρίζει επίσης η προσπάθεια απόκρυψης της γλωσσικής διαφοράς και της μη εντοπιότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι καταγόμενοι από το Λεσκοβίκι και την ευρύτερη περιοχή του Κονιτσιώτες Δεν λείπουν και εδώ όμως αξιοσημείωτες εξαιρέσεις στη διατήρηση της αλβανικής όπως στο Συκούριο 47 Και η πλειοψηφία των κατοίκων του αλβανόφωνου οικισμού Μανδρίτσα στα όρια της σημερινής Βουλγαρίας48 Για τους Αρβανίτες της Θράκης βλ Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού Αλεξανδρούπολη 199849 Ως εκ τούτου αΑυτοαποκαλούνται shqipeumltar και ονομάζουν τη γλώσσα τους shqip |(υπάρχει ξανά στην υποσημείωση 26hellip) Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα χωριά αυτά προέρχεται ο εφήμερος πρωθυπουργός της εφήμερης δημοκρατικής Κυβέρνησης της Αλβανίας στο Μεσοπόλεμο ιερωμένος Φαν Νόλι

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

άλλωστε το σχολικό δίκτυο εδραιώνεται και η οδική επικοινωνία καθίσταται ευχερέστερη

Παρόλο που ακόμη και στη δεκαετία του 1970 θα μπορούσε κανείς να βρει ακόμη κάποιους

μονόγλωσσους ομιλητές στη νότια Ελλάδα ndash στη δε Ήπειρο μονόγλωσσοι εντοπίζονται και τη

δεκαετία του 1990 ndash η μετατόπιση προς την ελληνική είναι ραγδαία τα τελευταία 20-30

χρόνια

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του rsquo80 που σχηματικά μπορούμε να

ταυτίσουμε με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ η συγκυρία εγγυάται μια

μεγαλύτερη σχετικά ανοχή στα ζητήματα πολιτισμικής και γλωσσικής ετερότητας Είναι η

περίοδος που ένα τμήμα των διανοούμενων Αρβανιτών της νότιας Ελλάδας προσανατολίζεται

στη διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού των Αρβανιτών Το 1982 δημιουργούν τον

Αρβανίτικο Σύνδεσμο Ελλάδας ο οποίος δραστηριοποιείται για μία δεκαετία περίπου κυρίως

στους νομούς Αττικής Βοιωτίας και δευτερευόντως Κορινθίας αλλά και Έβρου Με ηγεσία

που ανήκε στην ευρύτερη Αριστερά δεν διατηρούσε σχέσεις με τα κέντρα ελέγχου τέτοιων

δραστηριοτήτων όπως το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών (ποιάς χώρας Το υπουργείο

εξωτερικών της Ελλάδας έλεγχε αντίστοιχες δραστηριότητες άλλων εθνοτήτων Δεν

καταλαβαίνω το νόημαhellip) Ασκούσε μια όχι ασήμαντη επιρροή στις κοινότητες τουλάχιστον

μέχρι το 1986-1987 Οι δραστηριότητες του κύκλου του Συνδέσμου εκτός των άλλων

περιλαμβάνουν σημαντική εκδοτική δραστηριότητα Εκδίδονται στα αρβανίτικα πολλά

μνημεία λόγου Διοργανώνονται συνέδρια ομιλίες συναυλίες αρβανίτικου τραγουδιού και

ανάλογες εκδηλώσεις σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις Τίθεται ακόμη το ζήτημα της

διατήρησης της γλώσσας Φαίνεται ότι ο Σύνδεσμος προκάλεσε την αντίδραση κρατικών και

άλλων μηχανισμών Το 1987 σύμφωνα με μαρτυρίες μελών του Συνδέσμου ακροδεξιοί κύκλοι

που σχετίζονταν με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες εξαπολύουν επίθεση εναντίον του51

καθιστώντας τον στα μάτια τμήματος των (αρβανίτικων) κοινοτήτων προδοτικό όργανο των

Αλβανών52 Οι εκδηλώσεις ταυτοτικού χαρακτήρα όπως η πολύ μεγάλη προσέλευση από όλα

τα γειτονικά χωριά σε τοπικές συγκεντρώσεις του Συνδέσμου με αρβανίτικα τραγούδια

50 Σε μεγάλο βαθμό οι στάσεις αυτές εδραιώθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ανταλλαγές πληθυσμών Σε αντίθεση με τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα όπου υπάρχει σημαντική αλβανολογική φιλολογική παραγωγή αυτή μειώνεται στο ελάχιστο το Μεσοπόλεμο (με τη φωτεινή εξαίρεση του Πέτρου Φουρίκη) ενώ μεταπολεμικά από τη δεκαετία του 1970 ουσιαστικά μόνο ο Τίτος Γιοχάλας συχνά αυτολογοκρινόμενος και αρχικά σχεδόν εν κρυπτώ θα ασχοληθεί με τις αλβανικές σπουδές και την αλβανική γλώσσα στην Ελλάδα51 βλ ενδεικτικά και τις ανάλογες εισηγήσεις του Αριστείδη Κόλλια και Γιώργου Μίχα σε Λ Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά ό π 52 Την ίδια περίοδο συναντάμε και την τελευταία ίσως χρήση των Αρβανιτών ως γέφυρας με την Αλβανία Για παράδειγμα ο Θεόδωρος Πάγκαλος θα καλέσει τον αλβανό Πρέσβη σε εκδήλωση του Συνδέσμου στην Ελευσίνα Ένα τμήμα της ηγετικής ομάδας του Συνδέσμου είχε ενστερνιστεί τις θεωρήσεις του Κόλλια (βλ παρακάτω) περί ελληνοαλβανικής ενότητας και διατηρούσε επαφές με Αλβανούς Η ενότητα αυτή όμως ήταν σαφώς υποταγμένη σε ένα ελληνικό εθνικιστικό πρόταγμα και αναπαρήγαγε παλαιότερες (του 19ου αιώνα) και νεότερες ελληνικές αφηγήσεις

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

ανασύρουν τον παράλογο φόβο δημιουργίας (εθνικής) μειονότητας53 οι δε κοινότητες

αισθάνονται απειλούμενες ότι μπορεί να βρεθούν εκτός laquoεθνικού κορμούraquo

Το Μακεδονικό και η έλευση των Αλβανών μεταναστών αποτελούν τους εξωγενείς

παράγοντες παρακμής του Συνδέσμου και της όλης κίνησης Η κάθοδος των Αλβανών

μεταναστών προκαλεί σοκ στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας οι οποίοι διαπιστώνουν ότι

μπορούν να συνεννοηθούν και επομένως κινδυνεύουν να ταυτιστούν με τους νεήλυδες Έτσι

αντί να ενθαρρυνθεί η αλβανοφωνία όπως θα περίμενε κανείς η προσπάθεια αποφυγής

ταύτισής τους με τους Αλβανούς είτε στο εσωτερικό των κοινοτήτων είτε από τους άλλους

οδηγεί στην απομάκρυνση από ότι το κοινό με αυτούς δηλαδή από την κοινή γλώσσα Βέβαια

τα πρώτα χρόνια και περισσότερο στις κοινότητες με μεγαλύτερη γλωσσική υποχώρηση η

γλωσσική laquoτόνωσηraquo δεν ήταν αμελητέα κάτι που επίσης προκαλεί την ανησυχία των

κρατικών μηχανισμών Η κίνηση της δεκαετίας του 1980 ενώ απενοχοποίησε τις κοινότητες

σε σχέση με την laquoκαταγωγήraquo τους δεν μπόρεσε να συμβάλει στη διάσωση της γλώσσας Το

βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια που πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 και έκτοτε είναι το πιο

πολυδιαβασμένο βιβλίο από τις ίδιες τις κοινότητες έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο

laquo(Οι)Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνωνraquo54

Η προσπάθεια που είχε ξεκινήσει μετά τον πόλεμο και προωθούσε μια ημι-επίσημη

ιστορική εκδοχή για τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας55 εντείνεται τη δεκαετία του 1980 ως

αντίπαλο δέος στο Σύνδεσμο και στη συνέχεια με την παρουσία των Αλβανών στην Ελλάδα

Παράλληλα επεκτείνεται και στην Ήπειρο Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του λόγου που είχε

βασικό αποδέκτη τις κοινότητες ήταν ndash και είναι ndash η αποσύνδεση από τους Αλβανούς και την

τυποποιημένη επίσημη γλώσσα Στα πλαίσια αυτάού του λόγου θεωρείται ότι οι Αρβανίτες

δεν έχουν κοινή καταγωγή με τους Αλβανούς ndash ας μην ξεχνάμε τη σημασία της καταγωγής

στην ελληνική εθνική αφήγηση ndash ότι τα αλβανικά (της Αλβανίας) δεν σχετίζονται με τα

αρβανίτικα (ακόμη και αυτά της Ηπείρου) ότι υπήρχε παντοτινή διγλωσσία ή ότι η γλώσσα

επιβλήθηκε στις κοινότητες56 Μερικά από τα παραπάνω ιδεολογήματα ενστερνίζεται τμήμα

53 Όπως για παράδειγμα εκθέσεις της ΕΥΠ ερωτήσεις στη βουλή ακόμη και αρβανιτών βουλευτών Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τότε βουλευτή του υπολοίπου Αττικής Ντίνου Βρεττού που ενώ έδινε το παρόν σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου κατέθεσε ερώτηση ως ανησυχών για την κίνηση Βλ και - Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

54 Ο Κόλλιας αποτελούσε ψυχή του Συνδέσμου Το βιβλίο ακολουθώντας προεπιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα και με αυθαίρετες γλωσσολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις προσπαθεί να αποδείξει την αρχαιότητα των Αρβανιτών (και Αλβανών) Οι Αλβανοί συνολικά είναι αρχαιότεροι από τους Αρχαίους Έλληνες με τους οποίους όμως συνιστούν μια ενότητα Στο βιβλίο όπως και σε μεταγενέστερα γραπτά του υπάρχει μια φυλετική οπτική η ανάλυση της οποίας εκφεύγει της παρούσας εργασίας Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά τότε άγνωστα στιγμιότυπα της ελληνικής ιστορίας πρωτοεμφανίζονται στο ευρύ κοινό μέσα από αυτό το βιβλίο Αν μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το βιβλίο θα το κατηγοριοποιούσε ως εκφράζον έναν ιδιότυπο ελληνικό εθνικισμόφυλετισμό 55 Ειδική περίπτωση αποτελεί το βιβλίο-σταθμός του Κώστα Μπίρη Αρβανίτες Οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού (1960) Ο συγγραφέας δεν αποσκοπεί στο να συγγράψει μια laquoχρηστικήraquo ιστορική εκδοχή αλλά το βιβλίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως τέτοιο Με τον τίτλο και το περιεχόμενό του ο Μπίρης εισάγει ισότιμα τους Αρβανίτες στην ελληνική γενεαλογία ως μια συνιστώσα του ελληνισμού που ολοκλήρωσε τη διακριτή ιστορική της διαδρομή 56 Χαρακτηριστικότερο παλαιότερο παράδειγμα αποτελούν τα γραπτά της Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε και νεότερο αυτά του Σαράντου Καργάκου

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας το οποίο τα επαναφέρει έχοντάς τους

προσδώσει αυξημένο κύρος57

Το μεγαλύτερο τμήμα των αλβανόφωνων κοινοτήτων και των τοπικών ελίτ έχουν

ενσωματώσει την απαξίωση της γλώσσας τους Σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο δεν

ενδιαφέρονται για τη διατήρησή της αλλά είναι εχθρικοί σε οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως

ενεργή προσπάθεια διάσωσής της Στη γλωσσική μετατόπιση ρόλο έπαιξε και ο

ενσωματωμένος φόβος της χρήσης μιας γλώσσας που την αντιμετωπίζει αρνητικά το κεντρικό

κράτος αλλά και η τοπική διοίκηση Πράγματι η εχθρότητα παρατηρείτο μέχρι πρόσφατα

στους κρατικούς μηχανισμούς και φορείς αφού η laquoάλληraquo γλώσσα στην Ελλάδα εξακολουθεί

να θεωρείται εχθρική και απειλητική αφrsquo εαυτής πόσο μάλλον η αναβάθμιση του κύρους της

και η ενεργή διάσωσή της Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτό συμβαίνει ακόμη και με

κοινότητες όπως οι αρβανίτικες που στο παρελθόν δεν υπέστησαν αποκλεισμούς και δεν ήταν

αποκομμένες από τις άλλες κοινότητες (πχ από τη γαμήλια αγορά) η δε γλωσσική τους

διαφορά κάθε άλλο παρά σχετίστηκε με πολιτικά ζητήματα και αντίπαλους εθνικισμούς58

Η έρευνα των Trudgill και Tzavaras στην Αττικοβοιωτία τριάντα πέντε περίπου χρόνια

πριν είχε καταδείξει τη μείωση του ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της γλώσσας στις

νεότερες ηλικίες Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάλογα με την ηλικία την ίδια μείωση υφίστανται

και τα θετικά στερεότυπα για τον laquoΑρβανίτηraquo στο εσωτερικό της κοινότητας Μπορούμε να

μιλήσουμε για μια υποτιμημένη αυτοεικόνα Οι γονείς δεν μεταφέρουν τη γλώσσα στα παιδιά

τους μάλιστα είναι τα θήλεα μέλη που διάκεινται σαφώς πιο αρνητικά από τα άρρενα στη

μεταφορά της γλώσσας στις επόμενες γενιές59 Παρόλα αυτά και σήμερα η μερική έστω γνώση

της γλώσσας διατηρεί το ρόλο της στη συνοχή και την αλληλεγγύη της κοινότητας Μάλιστα η

έρευνα δείχνει ότι η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων laquoαπαιτείraquo τη διαχείριση λίγων

στοιχείων της γλώσσας60

Σήμερα τα αρβανίτικα στη νοτιότερη Ελλάδα ndash αλλά και τα αλβανικά των

Ανατολικοθρακιωτών ndash θεωρούνται η πιο ευάλωτη λιγότερο ομιλούμενημειονοτική γλώσσα

57 Έτσι για παράδειγμα στο laquoΛεξικό Μπαμπινιώτηraquo αναφέρεται ότι οι Αρβανίτες laquoήταν πάντοτε δίγλωσσοι αν δεν ήταν μονόγλωσσοι (ομιλητές της Ελληνικής)raquo Γεώργιος Μπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας [Κέντρο Λεξικογραφίας] Αθήνα 1998 σ 273 ενώ ο Δ Μιχαλόπουλος υιοθετεί την άποψη ότι (ακόμη και) οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες είχαν laquoαποβάλει εξαιτίας των σχέσεών τους με τους εγκατεστημένους στα παράλια Αλβανούς μπέηδες την ελληνική γλώσσαraquo (Δημήτρης Μιχαλόπουλος Τσάμηδες Αρσενίδη Αθήνα 1993 σ 21-22)58 Αυτό που πιθανότατα laquoενοχλείraquo δεν είναι τα ίδια τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας αλλά ότι μια θετική αντιμετώπισή τους και ενεργές προσπάθειες για τη διάσωσή τους μπορούν να μετακυλήσουν στα βλάχικα και ιδίως στα μακεδόνικαβουλγάρικα που μιλιούνται στην Ελλάδα59 Το φαινόμενο αυτό εντοπίζουν οι Τrudgill and Tzavaras ήδη τη δεκαετία του 1970 Κατά τους ερευνητές εντοπίζεται σε όλες τις ανάλογες κοινότητες Ισχύει έντονα και σήμερα Peter Trudgill και George A Tzavaras laquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language Shift in Attica and Biotiaraquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations) European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-18460 Σε επίσκεψή μας το 1998 στο χωριό Χέλι (Αραχναίο) Αργολίδας ndash διατηρεί όσο λίγα στην Πελοπόννησο τη γλώσσα ndash στο καφενείο που συχνάζουν οι μεγαλύτερες ηλικίες η εικοσάχρονη που το κρατούσε εκείνη την ημέρα δεχόταν τις παραγγελίες από τους πελάτες στα αρβανίτικα και απαντούσε στην ίδια γλώσσα Η αποδοχή της ndash εδώ όχι τόσο ως ενήλικης ndash ως μέλος της κοινωνίας του καφενείου laquoαπαγόρευεraquo την απάντηση στα ελληνικά

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

στην Ελλάδα Στους περισσότερους οικισμούς αυτοί που ορισμένοι γλωσσολόγοι ονομάζουν

laquoεπαρκείς (άριστους) ομιλητέςraquo (fluent speakers) είναι συνήθως άνω των 55-65 ετών αν και

σε αρκετούς οικισμούς στην Ήπειρο το όριο αυτό πρέπει να μετατοπιστεί προς τα κάτω μια

δεκαετία Απαντώνται όμως και πολύ νεότερες ηλικίες που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν τη

γλώσσα Σε άλλους οικισμούς κυρίως στην Πελοπόννησο οι τελευταίοι ομιλητές αποβιώνουν

χρόνο με το χρόνο

Σχετικά με τη γλωσσική μετατόπιση προς τα ελληνικά η εφαρμογή κάποιων κανόνων

είναι αδύνατη Μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για τάσεις οι οποίες όμως στην πράξη

κάποιες φορές δεν επαληθεύονται Παρόμοιες διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν για όλες τις μη

ελληνόφωνες κοινότητες της Ελλάδας Έτσι ενώ θα περίμενε κανείς να έχει γενική ισχύ το

ότι όσο πιο απομονωμένο και φτωχό είναι ένα χωριό τόσο περισσότερο διατηρεί τη γλώσσα

σε αρκετές περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο61 Μια άλλη τάση που συναντάται με

πολλές εξαιρέσεις αφορά τον επαγγελματικό προσανατολισμό του οικισμού Η πιο γρήγορη

γλωσσική μετατόπιση σε οικισμούς που δεν βρίσκονται μέσα σε συμπαγείς περιοχές

αλβανοφωνίας ή σε ζώνες όπου η γλώσσα διατηρείται περισσότερο εμφανίζει επίσης

εξαιρέσεις Τέλος και η προφανής διαπίστωση ότι στους μεικτούς οικισμούς η γλώσσα

διατηρείται λιγότερο σε σχέση με τους αμιγείς δεν ισχύει καθολικά Για τον κάθε οικισμό

υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που σχετίζονται με τη διατήρηση της γλώσσας και την

ανατροπή των τάσεων που αναφέραμε παραπάνω Μόνο η συγκεκριμένη κατά οικισμό έρευνα

μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια σχετικά με τους παράγοντες που επέδρασαν στη

γλωσσική υποχώρηση62 Για παράδειγμα η τροφοδότηση όλης της κοινότητας με ομιλητές από

εκείνο το τμήμα της που συνέχισε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και δεν απασχολείται

μέχρι και σήμερα στον τριτογενή τομέα μπορεί σε ικανοποιητικό βαθμό να εξηγήσει την εκ

πρώτης όψεως laquoπαράξενηraquo διατήρηση της γλώσσας στον Ασπρόπυργο63 Άλλωστε η κάθε

διαπίστωση του ερευνητή ενδέχεται να έχει περιορισμένη τοπική ισχύ Ενώ συνήθως η

εσωτερική μετανάστευση στη νότια Ελλάδα και η καταστροφή της ηλικιακής πυραμίδας που

επιφέρει συνοδεύεται από σημαντική υποχώρηση της γλώσσας αντίθετα στη βόρεια Ελλάδα

στη δεκαετία του 1960 η μετανάστευση στη Γερμανία κατά την οποία τα παιδιά laquoέμεναν

πίσωraquo στην Ελλάδα δημιούργησε μια γενιά που μεγάλωσε με τους παππούδες και τις

γιαγιάδες και μιλά καλά τη γλώσσα

Οι λίγες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μας δείχνουν μια ιδιαίτερη ενδογαμία

στην ομόγλωσση ομάδα μέχρι σχετικά πρόσφατα σαφώς όμως μικρότερη από άλλες ομάδες

στην Ελλάδα όπως οι Βλάχοι και οι Πόντιοι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη των

61 Παράδειγμα αντιστροφής του laquoκανόναraquo της απομόνωσης είναι η ορεινή Αχαΐα και αυτού της οικονομικής ευρωστίας πολλοί οικισμοί της Βοιωτίας 62 Τα αρβανίτικα ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας από τον Λουκά

Τσιτσιπή Βλ ιδίως - Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press Oξφόρδη 199863 Από ένα χρονικό σημείο και πέρα θα πρέπει να προστεθεί και η χρήση της γλώσσας ως διαφοροποιητικού και εν τέλει laquoευγενούςraquo στοιχείου των ντόπιων απέναντι στις άλλες ομάδες που κατοίκησαν στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

παραδοσιακών μορφών απασχόλησης ή των παλαιών οικογενειακών δομών64 Οι Αρβανίτες

της νότιας Ελλάδας διατηρούν και σήμερα ένα χαλαρό αίσθημα του συνανήκειν όπως αυτό

εκφράζεται με την ακριβή γνώση των γεωγραφικών ορίων της ομάδας και των γλωσσικών

τους διαφορών ndash κυρίως από τους ηλικιωμένους ndash την απαρίθμηση των θετικών

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της ομάδας και τη θετική αντιμετώπιση των γάμων εντός

αυτής Η ύπαρξη ενός laquoπαναρβανίτικουraquo ρεπερτορίου τραγουδιών που ξεκινά από τα

πανηγύρια και τις ηχογραφήσεις του Παπασιδέρη τη δεκαετία του 1930 και αναπτύσσεται

μέχρι τη δεκαετία του 1950 καταδεικνύει όχι μόνο την πρότερη γλωσσική ζωντάνια αλλά

και την επικοινωνία και τους δεσμούς ανάμεσα στις κοινότητες65 Η αίσθηση του συνανήκειν

είναι σαφώς εντονότερη στην Ήπειρο και εκφράζεται όχι μόνο με την ακριβή γνώση των

ορίων της ομάδας αλλά και με την ndash άρρητη σήμερα ndash θεώρηση των κοινοτήτων ως ένα τμήμα

των Αλβανών-laquoΑρβανιτώνraquo του αλβανικού νότου χωρίς αυτό να έχει κάποια εθνική

συνδήλωση Η αίσθηση αυτή μέχρι το 1990-1991 εκφραζόταν με μια συμπάθεια προς την

Αλβανία Στη συνέχεια οι κοινότητες της Ηπείρου στην προσπάθειά τους να αποσυνδεθούν

από κάθε τι αλβανικό ανέπτυξαν ένα λόγο συσχέτισης με τους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας

Τα τελευταία χρόνια η αίσθηση του συνανήκειν τείνει στην ενοποίηση των επιμέρους

ομάδωννα ενοποιηθεί () και οι ίδιοι οι Αρβανίτες να θεωρούν τον εαυτό τους τμήμα ενός

συνόλου που περιλαμβάνει τη νότια Ελλάδα την Ήπειρο τον Έβρο ακόμη και τη Φλώρινα66

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια του Θανάση Μωραΐτη

ακούγονται πλέον από Αρβανίτες και εκτός της νότιας Ελλάδας ως laquoδικά τουςraquo67 Σε

αντίθεση για παράδειγμα με τους Βλάχους η αίσθηση αυτή δεν υπάρχει σε όσους δεν έχουν

επαφή με τη γλώσσα και απλώς δέχονται την καταγωγή τους όπως και σε αυτούς που είναι

εγκατεστημένοι σε αστικά κέντρα Τις τελευταίες δύο δεκαετίες θα μπορούσαμε να μιλήσουμε

για μια πιο ευχερή δήλωση-αποδοχή του ανήκειν στην ομάδα η οποία όμως δεν οδηγεί στην

έκφραση ενός ιδιότυπου ethnic pride που συναντάμε στους Πόντιους και τους Βλάχους68

Από το 1996-1997 παρατηρείται μια σχετική επανεξέταση της στάσης των κοινοτήτων

της Νότιας Ελλάδας απέναντι στη γλώσσα καθώς και εμφάνιση μερικών νέων διανοούμενων

που προσανατολίζονται στη διάσωση της γλώσσας υιοθετώντας την ευρωπαϊκή λογική για τις

64 Για την γαμήλια συμπεριφορά βλ και Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996 65 Ακόμη και σήμερα τραγούδια όπως το laquora kambanaraquo και το laquodo teuml presraquo ακούγονται στα πανηγύρια των χωριών ακόμη και σε μεικτούς πλέον οικισμούς ήκαι οικισμούς που η γλώσσα γνωρίζει μεγάλη υποχώρηση εν είδει εθνοτικού δείκτη 66 Εδώ και μια δεκαετία περίπου στις προθήκες των βιβλιοπωλείων της Ηγουμενίτσας φιγουράρουν τα βιβλία του Μπίρη και του Κόλλια τα οποία αναφέρονται στους Αρβανίτες της νότιας Ελλάδας67 Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις στα τέλη του rsquo90 (στο Κιλκίς και στον Έβρο) τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν από μεγάφωνα στη διάρκεια δημοτικής προεκλογικής εκστρατείας Τα δύο τραγούδια της νότιας Ελλάδας που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση συνιστούν πλέον για όλους τους Αρβανίτες στην Ελλάδα ένα είδος αναφοράς στη διαφορετική τους γλώσσα και το αναπτυσσόμενο αίσθημα του συνανήκειν που περιλαμβάνει όλους τους αλβανόφωνους της Ελλάδας68 Τα γεγονότα της Κερατέας που λάμβαναν χώρα όταν ολοκληρωνόταν το παρόν κείμενο ανέδειξαν μια διαφορετική εικόνα Συνθήματα του τύπου laquoΌχι στη χωματερή Είμαστε Αρβανίτες δεν σκύβουμε το κεφάλι Θα μας φάτε το μούτιraquo και ανάλογες δηλώσεις αναιρούν ίσως τα λεγόμενά μας Το σε τι βαθμό δείχνουν μια μεταστροφή των κοινοτήτων (βλ παρακάτω στο κείμενο) και όχι την επίκληση μιας απλής τοπικής διαφορετικότητας μένει να ερευνηθεί Αλλά ακόμη και αν ισχύει το πρώτο δεν σημαίνει ότι θα σχετιστεί και με τη γλώσσα

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

λιγότερο ομιλούμενες69 Υπάρχουν όμως και οι αντίθετες παρατηρήσεις Χαρακτηριστικά

αναφέρουμε ότι και σήμερα η εγκατάσταση εκτός χωριού σημαίνει την αυτόματη εγκατάλειψη

της γλώσσας καθώς και το ότι οι δραστηριοποιούμενοι με τη διατήρηση της γλώσσας δεν τη

μαθαίνουν στα παιδιά τους Μια αξιοσημείωτη μεταβολή της τελευταίας δεκαετίας περίπου

αφορά στην αλλαγή της στάσης αρκετών δημοτικών παραγόντων ανεξαρτήτως πολιτικής

ένταξης Σε αρκετούς οικισμούς η γλώσσα επανέρχεται μέσω διαφόρων εκδηλώσεων στο

δημόσιο χώρο Είναι νωρίς για να διαπιστώσουμε αν βρισκόμαστε σε μια νέα φάση κατά την

οποία η επανεξέταση της στάσης για τη γλώσσα θα πάρει μαζικότερο χαρακτήρα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (αυτό όλο θα φύγει δεν βάζουμε βιβλιογραφία καθόλου

στον τόμο μόνο υποσημειώσεις)

- Ελευθέριος Αλεξάκης Τα Παιδιά της Σιωπής Οικογένεια συγγένεια και γάμος στους

Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής Παρουσία Αθήνα 1996

-Ευάγγελος Αυδίκος Από τη Μαρίτσα στον Έβρο laquoΠολύκεντροraquo Δήμου Τυχερού

Αλεξανδρούπολη 1998

- Τίτος Γιοχάλας (φιλολογική έκδοση του αυτογράφου) Μάρκου Μπότσαρη Λεξικόν της

Ρωμαϊκής και Αρβανιτικής απλής [1980α] [Ακαδημία Αθηνών] Αθήνα 1993

- του ίδιου Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2000

- του ίδιου Εύβοια Τα Αρβανίτικα Πατάκης Αθήνα 2002

-του ίδιου Ύδρα Λησμονημένη γλώσσα τόμ Α΄ και Β΄ Πατάκης Αθήνα 2006

- Nathalie Clayer Οι απαρχές του αλβανικού εθνικισμού [2007] Ισνάφι Ιωάννινα 2009

- Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος-

Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ

1998 104-111

- Λεωνίδας Εμπειρίκος κά (επιμ) Γλώσσες και διαφορά Πρακτικά των διημερίδων του

ΚΕΜΟ για τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες στην Ελλάδα Αλεξάνδρεια 2001 (την

επιμέλεια για τα αρβανίτικα έχουν οι Λ Εμπειρίκος και Κ Τσιτσελίκης)

- Μιχάλης Κοκολάκης Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι Χώρος διοίκηση και πληθυσμός στην

Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913) Κέντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΕθνικό Ίδρυμα

Ερευνών 74 Αθήνα 2003

- Ελευθερία Μαντά Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000) IMXA

Θεσσαλονίκη 2004

- Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες Εβραίοι-Τσάμηδες Στοιχεία για την

καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας Βιβλιόραμα Αθήνα 2005

69 Για το ζήτημα της γλώσσας και της ταυτότητας την δεκαετία του 1990 βλ Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού laquoΗ χώρα του πνεύματος και η χώρα του οινοπνεύματος- Παράδοση και πολιτισμική ταυτότητα στην Αττικήraquo Σύγχρονα Θέματα τεύχ 66 Ιαν-Μάρτ 1998 104-111

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο

- Έλλη Σκοπετέα Το rdquoΠρότυπο Βασίλειοrdquo και η Μεγάλη Ιδέα-Όψεις του εθνικού προβλήματος

στην Ελλάδα (1830-1880) Πολύτυπο Αθήνα 1988

- Βάσω Ψιμούλη Σούλι και Σουλιώτες [1998α] (β΄ συμπληρωμένη έκδοση) Εστία Αθήνα 2005

- Georgia Kretsi ldquoFrom Landholding to Landlessness The Relationship Between the Property

and Legal Status of the Cham Muslim Albaniansrdquo Jahrbuumlcher fuumlr Geschichte und Kultur

Suumldesteuropas 5 2003 σ 125-138

- Κalliopi Naska (επιμ) Dokumente peumlr Ccedilameumlrineuml 1912-1939 Republika e Shqipeumlriseuml-

Drejtoria e Peumlrgjithshme e Arkivave Dituria Τίρανα 1999

- Lukas Tsitsipis A Linguistic Anthropology of Praxis and Language Shift Arvanitika

(Albanian) and Greek in Contact Oxford Studies in Language Contact Clarendon Press

Oξφόρδη 1998

- Peter Trudgill και George A Tzavaras ldquoWhy Albanian-Greeks are not Albanians Language

Shift in Attica and Biotiardquo Howard Giles (επιμ) Language Ethnicity and Intergroup Relations)

European Monographs in Social Psychology Nr 13 Published in cooperation with European

Association of Experimental Social Psychology (by) Academic Press (A Subsidiary of Harcourt

Brace Jovanovich Publishers) Λονδίνο Νέα Υόρκη και Άγιος Φραγκίσκος 1977 σ 171-184

- Hans-Juumlrgen Sasse Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland τόμ 1 Otto

Harrassowitz Βισμπάντεν 1991

• Οι Αρβανίτες
• Οι Αρβανίτες της Ηπείρου
• Οι Αρβανίτες στην υπόλοιπη Ελλάδα
• Οι κοινότητες μετά τον Εμφύλιο