balikesİrlİ bİr İslam Âlİmİ İmam bİrgİvÎ – iii....
TRANSCRIPT
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
2
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ
İMAM BİRGİVÎ
III. CİLT
EDİTÖRLER
Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT
Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN
Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI
Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY
BALIKESİR – 2019
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
457
İmam Birgivi`nin Kitap ve Risalelerinin Azerbaycan Yazma
Nüshaları
Naile SÜLEYMANOVA*
Özet
Azerbaycan hat ve tezyinat açısından önemli elyazma eserlere sahiptir.
İslam düşüncesi ve kültürüne dair elyazma eserlerin mühafize edildiyi mekan
Azerbaycan`da Bakü`da yerleşen Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`dür.
Enstitü`de İslami ilimler , Edebiyat, Dilçilik, Felsefe, Astroloji, Tıbb, Tarih
vb. pek çok konuda istinsah edilmiş hat ve tezyinat açısından önem taşıyan
elyazma eserlerin nüshalar vardır. Her biri sanat değeri taşıyan bu yazma eser
nüshaları arasında İslam düşünce tarihinde büyük etkileri olan müellif Imam
Birgivi`nin eserlerinin elyazma nüshaları da bulunmaktatır.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Elyazma, Birgivi, Eser
Manuscript copies of Imam Birgivi’s works and risale in Azerbaijan
Summary
In terms of calligraphy and ornament Azerbaijan possesses significant
manuscripts. The place where manuscripts on Islamic thought and culture
were preserved is the Institute Of Manuscripts Named After Fuzuli, located
in Baku, Azerbaijan. There are the copies of manuscripts in the institute
which are important in terms of calligraphy and ornament. These works
cover Islamic sciences, Literature, Linguistics, Philosophy, Astronomy,
Medicine, and History and so on. These copies of manuscripts are carrying
art value and there are the copies of author Imam Birgivi’s manuscript
works that have played an important role in the history of Islamic thought
among them
Keywords: Azerbaijan, Manuscripts, Birgivi, Book
* Doç. Dr. Azerbaycan Milli Ilimler Akademisi. M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstütüsü
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
458
Giriş
Dünyanın her yerinde bilim insanlarının ilmi servetleri el ile
yazılarak kağıttan kağıda aktarılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır. IX.
Yuzyıl`dan başlayarak dini ve dünyevi ilimlere ait olan elyazma kitaplar
Türk Sanat Tarihi`nde hususi bir yeri olan hat, cilt, tehzib gibi sanatların
en nefis tezahürlerini ortaya koymuştur. Türklerin yaşadığı cok farklı
coğrafiyalarda bu sanat yaranmış ve asrdan-asra gelişmiştir. İslam
dininin Türk toplumlarını feth etmesi ile elyazma kitap sanatı hususu bir
dönemine ayak basmıştır. Böyle Türk toplumlarından biri
Azerbaycan`dır. Azerbaycan`da ölçüye ve değere sığmayan büyük
manevi servet, elyazma kitaplar korunmaktadır. Günümüze kadar
muhafaza olmuş elyazma kitapların yazı üslubu ve ümumi tertibi,
Azerbaycan‘da elyazma kitap sanatının daima gelişmekte olduğunu
gösteriyor. Muhtelif devirlerde yazıya alınan Azerbaycan elyazma kitabı
mezmun, say ve bedii tertibatına göre Türk Sanat Tarihi`nde tuttuğu
yer büyüktür. Azerbaycan elyazma kitap sanatının Türk Sanat
Tarihi`ndeki yerini anlamak için Orta asrlarda Azerbaycan elyazma
kitapların bir milyona yakın olduğunu söylemek kifayetdir. Bunlardan
ancak 400 bini Marağa Medresesi`nin kütubhanesinde bulunmakta
idi.AMEA Fuzuli adına Elyazmalar İnstütüsü`nde günümüze kadar
ulaşmış Din, Tıbb, Felsefe, Edebiyyat, Dil, Astronomi, Riyaziyyat,
Mantık ve s. ilmi sahalara dair eserlerin elyazmaları, tarihi belgelerin,
eski basma kitabların, ünlü şahislara ait olan arşiv belgelerin 40 bine
yakın nushaları bulunmaktatır.
I. Fuzuli adına Elyazmalar İnstitutu Hakkında Kısa Bilgi
Azerbaycanda elyazma eserlerin ve belgelerin belli bir kütüphanede
toplanılması XX asrın evvellerinde, 1924.yılda başlanmıştır. 1950. yılda
Nizami adına Müzenin nezdinde elyazma eserler şübesi faaliyete açılıyor.
Bu tarihden sonra şübeye Arab, Fars ve Türk dillerinde bağış kitaplar
gelmeye başlamıştır. Daha sonra ise Azerbaycan Elyazma Fondu isimli
bir ilmi müessise tesis ediliyor ve bütün elyazma eserler bu müessisede
toplanıyor. Bu fondda elyazmalar tatkik ediliyor ve yeniden müasir elifba
ile basılması işi başlıyor. Defelarla Azerbaycan devleti bu fondun
faaliyetini daha da ginişlendirmek için fermanlar vermiştir. 1982. yılında
verilen devlet fermana gore Azerbaycan Elyazma Fondu Bakü`nun tam
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
459
merkezi ve tarihi bir binasına taşınır ve bu günedek o binada bulunuyor.
1901. yılda bu binada Bakü`da hayırsever petrol zengini Zeynalabdin
Tağıyevin maddi ve manevi destegi ile Müslüman Kızların Yatılı Okulu
açılmıştır. 1918.yılda ise okul kapanarak 1920.yıladek Azerbaycan
Demokratik Cumhuriyetinin Parlamento binası olarak kullanmıştır. 1986.
yılında Elyazma Fond`u Enstitü olarak tesis edilmiştir. 1996. yılda ise
enstitüye Fuzuli`nin adı verilmiştir1.
Enstitüde bulunan elyazma eserler şu konulardadır: Din, Hukuk,
Tarih, Edebiyat, Dilçilik, Felsefe, Edeb, Astronomi, Coğrafiya,
Riyaziyat, Hendese. Bundan başka, yüzlerce mektub, ferman, vakifname,
şecere vs. belgelerin nüshası vardır. Enstitüde bulunan toplam
elyazmaların sayısı 15 bindir. Bu yazmalar değişik ölçülerdedirler. “A”
rumuzlu yazmalar küçük boy , “B” rumuzlu elyazmalar orta boy, “S”
rumuzlu elyazmalar normal boy, “D” rumuzlu elyazmalar büyük boy
yazmalardır. Özel koruma altında olan “M” rumuzlu elyazmalar hem
tarih, hem tertibat, hem de metn bakımından en değerli yazmalardır. Bu
rumuz altında mühafize edilen elyazmalardan birçoku miniatür sanatının
edebiyat, tarih, tıp, astronomi içeren bilimsel konuları ile nefis
nümunelerdir.
Enstitüde bulunan mühtelif mezmunlu elyazmalar arasında çok nadir
ve az rastlanana bazı eserler bulunuyor. Bunlardan ilk önce Ebu Nasr
İsmayıl bin Hammad el-Cevheri`nin (ö.393/1003) Tacu`l-lüğa ve sihah
el-arabiyya adlanan eserinin birinci ve ikinci cildinin dahil olduğu bir
nüshası mühafıze ediliyor. Elyazmanın müstensihi Ali bin Abdü`l-Celil
bin Ali bin Muhammed hicri 510. (m.1116/1117) ilin ramazan (ocak)
ayında, ikinci cild ise hicri 511. (m.1117) yılda rabie`l-ahir (haziran)
ayında Bağdad`da yazıya almıştır.
Diger bir nadir elyazma Ebu`l-Kasim Zehravi`nin (ö.427/1036)
cerrahlığa dair en meşhur et-Tesrif isimli eserinini 30 bölümü olan ve
XII asrda yazıya alınan bir nüshası enstitüde yer almaktatır.
Cemaleddin Kufti`nin (ö.646/1248) İbbaru`l-ulema bi abhari`l-
hukema” isimli çok nadir bir elyazması enstitüde mühafize ediliyor.
1 Kahramanov Cahangir, Orta Asr Azerbaycan Kitab Medeniyyeti.(Baku,1991) , 7-9.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
460
İbn Sina`nın el-Kanun fi`t-tibb eserinin Bağdad`da hicri 537
(m.1142) yılda yazıya alınan ikinci cildinin nüshası enstitünün nadir
nüshalarındandır.
Enstitüde Kurani-Kerim`in 200 yakın tam metnli, nefis tertibatlı
elyazma nüshaları korunmaktatır. Bu nüshalar arasında en kadimi
paleokrafik hususiyetlerine göre miladi XII asra ait edilen nüshadır ki, bu
nüsha altınrenkle nefis tezhiblenmiştir.
Bu nadir nüshalarla beraber enstitüde Osmanlı ilim aleminin meşhur
alimlerinin eserleri de bulunuyor. Mesela, Osmanlı tarihinin ilk
şeyhülislamı Molla Fenari`nin (ö.834/1431) M.Füzuli adına Elyazmalar
Enstitüsünde “El-fevâidu`l-fenâriyye şerh ala İsâğoci” adlı şerhin altmış
nüshası korunmakdatır. Bu nüshalar Azerbaycan`da yazıya alınmıştır.
Nüshaların çok olması medreselerde derslerde istifade edildiyi aydındır.
Yazmaların hepisi okunaklı ve tam metlidir. Bundan başka alimin
mantıka ait ala Şerhi Risale ciheti`l-vahde adlı eserinin okunaklı ve tam
metnli bir nüshası da bulunuyor.
Ünlü matematik ve astronomi alimi Aleddin Ali bin Muhammed el-
Kuşçu (ö.879/1474) birçok eserin müellifidir. Azerbaycan`da onun
Şerhu adabu`l-bahs, eş-Şerhu'l-cedîd ‘ale't-tecrîd ve Şerhu'r-risâleti'l-
vad‘iyye isimli eserlerinin nüshası korunmaktatır. Her üç eser nefis
tertibatlı ve tam metnli olub, saglam cilt içindedir. Birinci eser
m.1716.yılında, ikinci eser m.1838.yılında ve üçüncü eser ise
m.1813.yılında yazıya alınmıştır.
Yakub bin Seyyid Ali el-Bursevi (v.931/1524) daha çok Seyyid
Alizade adı ile meşhur olmuşdur.2 Onun Haşiye ala şerhi dibaceti`l-
misbah adlı eserinin iki nüshası bulunuyor. Nüshalardan 1532 ve digeri
1556 .yılda yazıya alınmıştır. Bundan başka alimin isimli Mefâtîhu’l-
cinân ve mesâbîhu’l-cânân eserinin bir nüshası da bulunuyor. Bu
nüshaların hepisi nefis tertibatlı, tam metnli ve sağlam ciltl içindedir.
Maraşı`lı Saçaklızade Mehmed Efendi (v.1145/1732) sayısı kesin
olarak bilinmeyen muhtelif mezmunlu ve çok sayıda eserlerin müellifidir.
Onun Azerbaycan`da Tertibu`l-ulum, Takriru`l-kavanin, Neşru`t-tavalı,
2 Bursalı M.Tahir, Osmanlı Müellifleri. (İstanbul 1995), I:253-256.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
461
er-Risaletu`l-valedeyye fi fenni`l-nunazera vs. eserlerinin çok sayıda
yazma nüshaları mevcuttur. Bu eserler Azerbaycan`ın Nuha, Hoy,
Şamahı, Bakü medreselerinde ve kütüphanelerinde yazıya alınmıştır. En
kadim nüsha 1659.yılında ve en son yazıya alınan nüsha ise 1880. yılda
yazıya alınmıştır. Tüm nüshalar okunaklı olub, saglam cilt içindedir.
Tarihe dair nefis tertibatlı yazma eserlerden biri Türk dilinde
yazılmış Nişancı Paşa`nın (ö.886/1481) “Tevarih-i Kıssası`l-Enbiya ve
mulük” eserinin nüshasıdır. Bu nüsha hatt ve cilt bakımından nadire
yazma nüshasıdır.
Azerbaycan elyazmaları ancak ülkenin hududlarında deyil,
hududlarını aşarak bir çok ülkelere de intikal etmiştir. Yapılan
tetkikatlara göre Azerbaycan`da hazırlanan elyazmaların 10 bini İstanbul,
London, Vatikan, Nyu-York, Drezden, Paris, Mostar, Bratislava,
Sarayeva ve bir çok diger şeherlerin meşhur muze ve kütübhanelerinde
mühafize edilir3. Azerbaycan`lı müelliflerin eserlerinden başka dünyanın
muhtelif elyazma kitab hazinelerinde müellifi Azerbaycanlı olmayan,
lakin Azerbaycan da hazırlanan 4kitablara da rastlanır. Mesela,
Azerbaycanlı hattat ve ciltçi tarafından nefis bedii tertibatla hazırlanan
Muhemmed ibn Cerir et-Tabari`nin Kurani-Kerime yazdığı tefsirin bir
nushası Paris Milli Kütubhanesi`de korunmaktatır.5 Aynı zamanda Orta
asrlarda çok giniş yayılmış şerhler, haşiyeler, onlara yazılmış şerhler ve
haşiyelerin müellifleri olan azerbaycanlı alimlerin elyazma eserleri de
dünya elyazma hazinelerinde çoktur. Meselen, tekstoloji ve yüksek bedii
tertibatı baxımından yüksek olan elyazmalardan biri Molla Ahmed el-
Berdei`nin et-Teftazni`nin Nesefi`nin eserine yazdığı şerhe yazılan
haşiyenin nushasıdır. Bu haşiye hicri 850 (1446) yılde Sultan Halilullah
ibn Salih İbrahim eş-Şirvani`ye hediyye olarak yazılmıştır.Nusha hal-
hazırda Sarayeva`da Qazi Hüsrev kütübhanesinde korunmaktatır
Azerbaycan`da asrlar boyu Türk, Arab ve Fars dillerinde Türk
gelenekli kurallara bağlı nefis elyazma nümuneleri hazırlanmıştır. Bu
3 Musayeva Azade. Elyazma kitabı ve XV-XVI esrler Azerbaycan edebiyyatı, ( Bakü,
2002), 11 4. Kahramanov Cahangir., Azerbaycan elyazma kitabı. (Bakı,1991) ,6
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
462
elyazma eserlerin Türk Sanat Tarihi`nde özel bir yeri olduğu gibi, aynı
zamanda ondan ayrılmaz bir hissedir. Azerbaycanda hazırlanan elyazma
eserler Türk Sanat Tarihi`nin gelişimi, yükselişi ve türklerin tarihi
köklerin bağlılığının en gözel örneğidir.
II. İmam Birgivi`nin Kitap ve Risalelerinin Azerbaycan Yazma
Nüshaları
Muhammed bin Pir Ali el-Birgivi (ö. 981/1573) Osmanlı Devleti`nin
vaiz, fakih, müfessir, muhaddis, nahiv ve feraiz alimlerinden olub, birçok
kiymetli esere imza atmıştır. Türkiye`nin çeşidli yazma eser
kütüphanelerinde onun eserlerinin çoksaylı yazma nüshaları
bulunmaktatır. Azerbaycan`da bütün elyazma eserlerin toplu surette
mühafize edildiyi Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde6 İmam
Birgivi`ye ait eserler bulunmaktatır. Osmanlı müelliflerinin yazma
eserlerine dair enstitüde yapdığımız araştırma zamanı malum oldu ki, en
çok eseri bulunan müellif İmam Birgivi`dir. Bu nüshalar farklı
zamanlarda ve mekanlarda yazıya alınmıştır. Şahsi nüshalar olduğu gibi,
kütüphane ve siparişle hazırlanan nüshalar da enstitüde bulunuyor. İlmî
açıdan önemlerine göre Arap dili grameri, ahlâk - tasavvuf, fıkıh, akaid,
tefsir - kıraat, hadis gibi sahalarda çoğu Arapça, birkaçı da Türkçe olmak
üzere enstitüde tesbit edilebildigimiz eserlerinin başlıcaları şunlardır:
1. ed-Dürrü`l-yetim fî ilmi`t-tecvid
ed-Dürrü’l-yetîm tecvidle ilgili bir risâle olup hicri 974
Cemâziyelevveli başında (Kasım 1566) telif edilmiştir. Eskicizâde’nin (ö.
1243 / 1827-28) yaptığı tercüme (Tercüme-i Dürr-i Yetîm) ve tecvide
dair diğer bazı risâlelerle birlikte üç defa basılmıştır.7 Osmanlı
Devleti`nin mekteblerinde olduğu gibi bu eser Azerbaycan
mekteblerinde uzun müddet ders kitabı olarak okutulmuştur.
Eserin M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde 4 nushası
bulunmaktatır. A-390 şifreli yazma nüsha 12x8 sm ölçüsünde, 14 satırli,
8 varakta, nohudu renkte Şark istehsalı olan yarımaharlı kağıda nesih
hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Hicri 1321.yılda (m.1903)
müstensih Taceddin ibn Seyyid el-Hac Abdullah Efendi tarafından
6 Bundan sonra metnde enstütü olarak geçecek
7 İslam Ansiklopedisi. (İstanbul,2002). VI:194
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
463
yazıya alınmıştır. Örnek olarak yazılmış sözler kırmızı mürekkeple
belirlenmiştir. Yeni yapılmış cildi vardır.
B-2784 şifreli yazma nüsha 15,5x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 53b-
56b varaklarında krem renkde Avropa istehsalı olan filigranlı yarım
aharlı kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Hicri
1116.yılda (m.1704) müstensih Muhammed bin Halil tarafından yazıya
alınmıştır. Yeni yapılmış cildi vardır.
B-7674 şifreli elyazma macmua Azerbaycan`ın ünlü dilçi alimi
M.A.Demirçizadenin şahsı kütüphanesindendir. Eserin bir nüshası bu
macmuada yer almıştır. Nüsha 18x24 sm ölçüsünde, 18 satırli, 1a-8b
varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan yarım aharlı kağıda nesih
hattı ile siyah mürekkeple Arabça hicri 1284.yılda (m.1867) yazılmıştır.
Örnegin olarak yazılmış sözler kıtmızı mürekkeple belirlenmiştir. Yeni
yapılmış cildi vardır. Bu macmuaya dahil edilen tüm eserler tecvid ve
kıraata aittir.
Her üç nüshanın metnini mükayise ettik. Metler tam ve aynıdır.
Nüshaların der-kenarında bazı kaydlar vardır. Bu kaydlar nüshanın esas
metnine yazılmış şahsı kayıdlar olub, metne müdahile degildir.
2. El-İzharu`l-esrar
İmam Birgivi`nin nahivle ilgili Arapça bir eser olup ilki İstanbul’da
(1219) olmak üzere çeşitli yer ve zamanlarda kırkı aşkın baskısı
yapılmıştır8. Ayrıca 30 yakın şerh, hâşiyesi, talik ve tercümaları
vardır. Türkiye kütüphanelerinde olduğu gibi, Azerbaycan`da da bu
eserin yazma nüshaları çoktur. Enstitüde eserin 101 nüshası
bulunmaktatır. Bu eser Arap dilini yeni ögrenenlere hitab ettiyi üçün
Azerbaycan medreselerinde de çok okutulan eser olmuştur. Nüshalar
Azerbaycan`ın farklı bölgelerinde yazıya alınmış ve onlardan birçoku
ögrenci defteridir.
Bu nüshalardan B-733 şifreli macmuaya dahil edilmiş nüsha
Azerbaycan`ın Nuha şeherinde Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi
tarafından hicri 1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Abdulğani
Nuhavi`nin kendi kütübhanesini açmak için yıllar boyu medrese
8 http://imam-birgivi.kimdirkimdir.com/
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
464
dersliklerini yazıya almıştır. Aynı zamanda Şark ülkelerine, elece de
Türkiye`de tahsil ve seyahetler zamanı bir çok eserleri satın almış ve
halkın ulaşa bildigi kütübhanesini zenginleştirmiştir. Onun elyazmalarda
yazdığı kayıdlardan aydın oluyor ki, kitabları İstanbul, Kahire, Mekke,
Medine gibi şehirlerden getirmiştir. Nuhavi`nin kütüphanesinde bulunan
eserlerin çok hissesi Osmanlı müelliflerine aittir9.
Nüsha 22x17sm ölçüsünde, 26 satırli, 62b-71a varaklarında krem
renkte Rusiya istehsalı olan kağızda güzel nesih hattı ile siyah
mürekkeple Arabça yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Bablar
kırmızı mürekkepledir. Eserin sonluğunda tarih ve müstensih adı
yazılmıştır. Cildi koyu kahverengi meşin, salbekli şemse ve zencireklidir.
B-474 şifreli digür nüsha ise aynı müstensih tarafından hicri
1247.yılda (m.1832) Nuha`da yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17 sm
ölçüsünde, 11 satırli, 1b-46a varaklarında varakta nohudu renkte Şark
istehsalı olan kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Bu nüshada der-kenarda çoklu yazılar vardır. Cilti kartondur.
Bu eserin (B-6470) nüshalarından biri 1233.yılda (m. 1817)
Şemseddin Abdul el-Kadı Efendi tarafından yazıya alınmıştır. Nüsha
18x23sm ölçüsünde, 9 satırli, 109a-156b varaklarında açık renkke Rusiya
istehsalı olan kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Nüshada der-kenardave setirarası çoklu yazılar vardır. Cilti
koyu kahverengi meşin olub, üzerine şemse basılmıştır. Nüsha
müstensihin şahsı nüsha olub, der-kenarda bazi kayıdlar yazılmıştır.
B-4052 şifreli elyazma hicri 1295.yılında (m.1878) Şaban bin Husul
bin Ramazan ez-Zaruki tarafından 18x23sm ölçüsünde, 10 satırli, 7b-45a
varaklarında açık renkte Rusiya istehsalı olan kağıda siyah mürekkeple
Arabça yazılmıştır. Der-kenarda esas metne izahlar vardır. Cildi
kartondur.
B-4248 şifreli elyazma hicri 1277.yılında (m.1860) Şaban bin Husul
bin Ramazan ez-Zaruki tarafından 18x21sm ölçüsünde, 9 satırli, 1b-47a
varaklarında açık renkte Rusiya istehsalı olan kağıda yazılmıştır. Der-
kenarda esas metne izahlar vardır. Cildi yenidir.
9 Şerifli Kamandar, Abdulğani Efendi Haliseqarizade Nuhavi`nin kütüphanesinin
katalogu ( Baku,2009) I :5-7
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
465
B-2171 şifreli elyazma hicri 1299.yılında (m.1881) el-Hac Musa
Efendi tarafından 17,5x21,5 sm ölçüsünde, 8 satırli, 54 varakta açık mavi
renkte Rusiya istehsalı olan kağıda yazılmıştır. Der-kenarda esas metne
izahlar vardır. Cildi kartondur.
B-5830 şifreli elyazma hicri 1323 yılda (m.1905) Abdu`l-hamid bin
Ahmed tarafından yazıya alınmıştır. Nüsha Rusiya istehsalı olan krem
renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.
Başlıklar kırmızı, sarı ve yeşil mürekkepledir. Der-kenarda metne ait
kayıdlar vardır. 17x22 sm ölçüsünde, 12 satırli, 1b-22a varaklarında
yazılan nüsha öğrenci defteridir.
B-5735 şifreli elyazma hicri 1265 yılda (m.1849) İbrahim Halil bin
Mehdi Efendi Haçmazi tarafından yazıya alınmıştır. Nisbeden anlaşılır
ki, nüsha Azerbaycan`ın Haşmaz şeherinde hazırlanmıştır. Nüsha Rusiya
istehsalı olan krem renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple
Arabça yazılmıştır. 17x22 sm ölçüsünde, 11 satırli, 28 varakda yazılan
nüsha öğrenci defteridir.
B-4334 şifreli elyazma ögrenci nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan
krem renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.
17x22 sm ölçüsünde, 11 satırli, 28 varakda yazılan nüsha öğrenci
defteridir. Sonu naqis olan nüshada tarih ve öyrencinin adı bulunmadı.
Enstitüde B-6212 şifreli müellifsiz bir elyazma nüshası mühafize
ediliyor. Eser İrab izharu`l-esrar adlanır. Mukaddimede bu eserin İmam
Birgivi`nin İzharu`l-esrar adlı eserine yazılmış izah olarak bilgi
veriliyor. Elyazma ögrenci nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan krem
renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.
17x21 sm ölçüsünde, 11 satırli, 1b-35b varaklarında yazılan nüsha
öğrenci defteridir. Hicri 1290 yılda (m.1873) Ahmed Hasan Efendi
tarafından yazıya alınmıştır.
S-872 şifreli nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte kağıda ögrenci
nesih hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda metne
ait kısa hacmlı bazı kayıdlar vardır. Nüsha 18x22 sm ölçüsünde, 22
satırli, 1b-35a varaklarında Cilti karton olub, üzerine ebrulu kağıt
yapışdırılmıştır. Hicri 1291.yılda (m.1874) Allhas bin Rza tarafından
yazıya alınmıştır.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
466
B-3634 şifreli nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte kağıda nesih
hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda metne ait
kısa hacmlı bazı kayıdlar vardır. Nüsha 17x22 sm ölçüsünde, 16 satırli,
1b-48a varaklarında yazılmıştır.Nüsha hicri 1275.yılda (m.1858)
Muhammed bin nebi Ağa tarafından yazıya alınmıştır.
Eserin tesvir ettigimiz tüm nashalarının metnini mükayise ve tatkik
ettik. Nüshaların çoklugundan örnegin olarak ancak birkacından bilgi
verdik. Nüshalar tam metnli olub, genel olarak medreseler, ve
kütüphaneler üçün tertib edilmiştir. Lakin, nüshalar arasında ögrenci hattı
ile yazılmış ve der-kenarına ögrenci kayıdlar olan nüshalar da vardır.
Anlaşılır ki, bu nüshalar ögrencilerin kendileri için yazıya aldıkları
nüshalardır.
3. El-Avamilü`l-cedid
İmamı Birgivi'nin bu kitabı Arap dilinin cümle yapısı ile ilgili çok
meşhur bir eseridir. El-İzhar el-Esrar fi en-Nehv eserinin özeti sayılan
bu eserin 30 yakın şerhi yazılmış ve 40 defa basılmıştır10
.Asırlardan beri
Arapça öğrenen talebelere bu eser okutulmuştur halen de okutulmaktadır.
Enstitüde bu eserin 4 elyazma nüshası bulunmaktatır. Bu elyazmalar
farklı tertibatlı macmualara dahil edilmişdir. Bunlardan biri B-733 şifreli
nüsha Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi
tarafından hicri 1264.yılda (m.1848) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm
ölçüsünde, 26 satırli, 190a-191b varaklarında krem renkte Rusiya
istehsalı olan kağıda gözel nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Cildi koyu kahverengi deri
olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek basılmıştır.
Eserin B-503 şifreli Azerbaycan`da tertib edilen macmuada yer alan
diger nüshası hicri 1288.yılda (m. 1871) 14x22 sm ölçüsünde, 21 satırli,
109a-115a varaklarında krem ve açık yeşil renkte Rusiya istehsalı olan
kağıda nestalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Müstensih
el-Hac Mir Ahmed bin el-Hac Abdullah Efendi`dir. Cildi koyukahve
kartondur.
10
http://imam-birgivi.kimdirkimdir.com/
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
467
B-234 şifreli elyazma nüshası ise ciddi nem çekmiş ve varakları
lekelenmiştir. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 9 satırli, 70b-76b varaklarında
nohudu renkte Şark istehsalı aharlı kağıda nesih hattı ile siyah
mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda nesih hattı ile izahlar
verilmiştir. Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade
Nuhavi tarafından m. XIX sonunda hazırlanmıştır. Cilti koyu kahverengi
deridir.
B-3833 şifreli elyazma nüshası 17x21 sm ölçüsünde, 14 satırli, 116b-
121a varaklarında nohudu renkte Şark istehsalı olan kağıda nesih hattı
ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha hicri 1286. yılda
(m.1869) Abdullah bin Abdu`r-Rahman Efendi tarafından Azerbaycan`da
Qazah bölgesinde yazıya alınmıştır. Cildi koyukahve deridir.
El-Avamilü`l-cedid tesvir ettigimiz nüshalar metnlerini mükayise ve
tatkik ettik. Metnler tam ve aynı olub, kütüphane, ögrenci ve ayrı ayrı
şahısların şahsı nüshalardır.
4. el-İsağociü`l-cedid ve ed-dürrü`l-ferid
İmam Birgivi`nin günümüze kadar elyazması olarak ulaşan
eserlerinden biridir. Mantıka dair bu eser hakkında ansiklopedik
eserlerde ve kataloglarda heç bir bilgiye ulaşmadık. Eserin enstitüde 7
nüshası bulunmaktatır. Nüshaların hepisi Azerbaycan`da XIX . asrda
yazıya alınmıştır. Müellif mukaddimede eserin yazlmasında
mukaddimin ve mutea`ahirin alimlerinin mantıka dair eserinden istifade
ettigini bildiriyor.
Bunlardan B-1492 şifreli nüsha 18x10sm ölçüsünde, 17 satırli, 79a-
84b varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan kağıda güzel nestalik
hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha hicri 1263. yılda
(m.1846) müstensih Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından yazıya
alınmışdır. Müstensih bazı sözlerin yazılışında kırmızı rengli mürekkep
kullanmıştır. Setirlerarası çok sayda izahlar yazılmıştır. Tam metli olan
elyazamım sonunda İmam Birgivi`nin bu eseri Kıbrıs`ta tamamladığı
hakkında kayıd vardır. Cilti siyahrengli deridir.
Bu eserin diger bir nüshası (B-503) 1288.yılda (m.1871) el-Hac Mir
Ahmed bin el-Hac Abdullah Efendi Ahudzade tarafından yazıya
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
468
alınmıştır. Macmuada yer alan nüsha 14x22 sm ölçüsünde, 17 satırli,
109a-115b varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan kağıda güzel
nestalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bablar kırmızı
mürekkeple yazılmışdır. Saglam kahverengli karton cilde tutulmuştur.
Metne der-kenarda izahlar yazılmışdır. Bu macmuaya İmam Birgivi`nin
daha iki eseri dahil edilmiştir.(Risâle fî usûli el-hadîs, el-Avamilü`l-
cedid).
B-733 şifreli macmuaya dahil edilen eserin bir nüshası Azerbaycan`ın
Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri
1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm ölçüsünde, 26
satırli, 128b-133a varaklarında krem renkte Rusiya istehsalı olan kağıda
gözel küçük nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bablar
kırmızı mürekkepledir. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Cildi
koyukahverengi deri olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek basılmıştır
Nüshalardan bir telebe defteri olub (B-1902) düzgün olmayan nesih
hattı ile krem renkte Rusiya istehsalı kağıda yazılmıştır. Nüsha ciddi nem
şekmiştir. Hicri 1272.yılında (m.1855) Ömer bin Nadir Efendi tarafından
yazıya alınmışdır. Anlaşıldığı gibi elyazma kendisinin şahsı nüshasıdır.
Nüsha 17x22 sm ölçüsünde, 16 satırli, 16b-28b varaklarında hattı ile
yazılmıştır. Bablar kırmızı mürekkeple yazılmışdır. Tam metnli
elyazmanın cilti deridir.
M-64 şifreli özenle korumada olan macmuaya imam Birgivi`nin iki
eseri dahil edilmiştir. Bunlardan bir tecvide dair risale, digeri ise el-
İsağociü`l-cedid ve ed-dürrü`l-ferid eserinin nüshasıdır. Nüsha 13x21
sm ölçüsünde, 16 satırli, 552b-559a varaklarında Rusiya istehsalı olan
açık mavi renkte aharlı kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.
Bablar kırmızı mürekkeple yazılmışdır. Cilti kahverengi meşin olub,
üzerine şemse basılmıştır. Hicri 1283.yılında (m.1866) Abdulğani
Haliseqarizade Nuhavi tarafından yazıya alınmışdır.
B-1462 şifreli elyazma nüshası nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan
nohudu renkte kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Kağıdta
nemden lekeler vardır. Der-kenarda esas metne şerhler yazılmıştır. Cilti
yokdur. Nüsha 18x22 sm. ölçüsünde 14 satırli, 24b-40a varaklarında
yazılmıştır. Hicri 1262.yılında (m.1846) Abdulğani Haliseqarizade
Nuhavi tarafından yazıya alınmışdır.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
469
A-412 şifreli elyazma mecmuaya dahil edilmiş nüsha Şark istehsalı
olan nohudu remkte kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Nüsha 10x18,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 78a-83b
varaklarında yazılmıştır. Cilti kartondur.
Tesvir ettigimiz nüshaların metnini mükayise ve tahkik ettik.
Nüshalar tam ve aynı metnlidir.
5. Îkāzu`n-na`imîn ve ifhâmü`l-kasırîn
Para karşılığında Kur’an okumanın ve para vakfetmenin câiz
olmadığına dair bir eser olup hicri 972 Şevvalinin ortasında (Mayıs
1565) bitirilmiştir11
.
Eserin enstitüde 3 nüshası mühafize ediliyor. Bunlardan B-6714
şifreli elyazma nesih hattı ile krem renkte Avropa istehsalı aharlı kağıda
siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Metn kırımızı mürekkeple cetvele
alınmıştır. Der-kenarda esas metne kısa şerhler yazılmıştır. Eser hicri
1095.yılda (m.1683) Yakub bin Muhammed tarafından yazıya alınmıştır.
Nüsha 13,5x21,5 sm ölçüsünde, 14 satırli, 190b-194a varaklarında
yazılmıştır. Bu elyazma İmam Birgivi`nin enstitüde bulunan eserlerinin
en kadim nüshasıdır. Cilti kartondur.
B-4746 şifreli nüsha ise nesih hattı ile krem renkte Şark istehsalı
kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.Hicri 1282.yılında (m.1865)
el-Barami Kurban Muhammed Sunqur Bey tarafından yazıya alınmışdır.
Nüsha 17,5x21,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 61b-63b varaklarında nesih
hattı ile yazılmıştır. Cilt miklebli koyu kahverengli kartondur. Eserin ve
müellifin adı 61a varağında büyük harflarla nesih hattı ile yazılmıştır.
Ayni varkta müstensihin adı yazılmış möhür basılmıştır. Bu nüsha onun
şahsı nüshası olduğu anlaşılır.
Eserin üçüncü nüshası da (B-3936) macmuada yer almaktatır. Nüsha
açık mavi kağıta siyah mürekkeple Arapça yazılmıştır. Bu nüshada da
önce ki. nüsha da olduğu gibi eserin ve müellifin adı 56a varağında
büyük harflarla nesih hattı ile yazılmıştır. Nüsha 16,5x21,5 sm
ölçüsünde, 16 satırli, 56b-58b varaklarında yazılmıştır. Der-kenarda esas
metne dair bazı şerhler vardır. Elyazma nem çekmiş, yaprakları
11
İslam Ansiklopedisi., (İstanbul, 2002 .) VI :193.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
470
lekelenmiştir. Cildi yoxdur. Nüshanın müstensihi el-Barami Muhammed
bin Molla İsmayıl Yaraqi`dir. Yazıya alınma tarihi miladi XIX asra ait
etmek olar.
Her üç nüshanın metnini mükayise ve tahkik ettik. Neshalar tam
metnli ve aynıdır
6. Tarîkatü`l-Muhammediyye
İmam Birgivi bu kıymetli eseri din, ahlâk ve tasavvuf konularıyla
ilgili çok tanınmış Arapça bir eserdir. İlki İstanbul’da (1260) olmak üzere
on beşi aşkın baskısı vardır. Ayrıca pek çok şerhi ve Türkçe tercümesi
yapılmıştır. Tasavvufla ilgili bir risâle olup 7 Zilhicce 971’de (17
Temmuz 1564) tamamlanmıştır. İshak b. Hasan ez-Zencânî ve
Abdüsselâm el-Kayserî tarafından şerhedilmiştir12
.
Enstitüde bu eserin 6 nüshası bulunmaktatır. Nüshalar biri B-5544
şifreli olub, aharlı krem renkte ince Şark istehsalı olan kağıda nesih hattı
ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Besmele kırmızı
mürekkepledir. Nüsha 15x21sm ölçüsünde, 14 satırli, 230 varakta
yazılmıştır. Der-kenarda esas metne dair bazı kaydlar vardır. Müstensih
Ahmed bin Beşir`dir. Cildi siyah meşindir.
B-5012 şifreli nüsha ise krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nesih
hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bazı sözlerin altından
kırmızı mürekkeple hatlar çekilmiştir. Nüsha 15x21sm ölçüsünde, 16
satırli, 185 varakta yazılmıştır. 2a varkında vakf hakkında kayıd vardır.
Eser tam olub, hicri 1110. yılda (m.1698) Ahmed bin Ali tarafından
yazıya alınmıştır. Cildi kahverenkte meşin olub, üzerinde şemse
basılmıştır.
D-511 şifreli nüsha büyük boy elyazma Şark istehsalı olan krem
renkte kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha 2a varagında
vakf hakkında kayıd vardır. Kayıtdan aydın oluyor ki, nüsha Darende`de
(Malatya) yazılmıştır. 275b varakında ki, vakf kaydında ise nüshanın
Azerbaycan`da Nuha şehrinde bulunduğu aydındır. 21x31sm ölçüsünde,
14 satırli, 471 varakta yazılmıştır. Cildi kahverengli meşindir. Elyazmanı
12
İslam Asiklopedisi. (İstanbul,2002 )VI :194.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
471
XVIII asra ait etmek olar. Tesvir ettigimiz nüshalar tam metln
nüshalardır. Lakin, bununla beraber tam olmayan nüshalarda vardır.
7.Risale fi Edeb
İmam Birgivi`nin bu eserinin bir elyazma nüshası enstitütde
mühafize ediliyor. Eserin başka bir nüshası hakkında bilgi elde
edemedik.
B-733 şifreli macmuaya dahil edilen eserin bir nüshası
Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi
tarafından hicri 1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm
ölçüsünde, 26 satırli, 154a varaklarında krem renkte Rusiya istehsalı olan
kağıda gözel nesih hattı ile yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir.
Cildi koyukahverengi deri olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek
basılmıştır
8. Risâle fî usûli`l-hadîs
Küçük fakat oldukça değerli bir risâledir. Eser Dâvûd-i Karsî
tarafından şerhedilmiş , bu şerh üzerine de Mustafa Şevket Efendi (ö.
1292/1875) ve Yûsuf b. Osman Harpûtî (ö. 1292 / 1875) birer hâşiye
yazmışlardır. Risale Sadık Cihan tarafından tercüme edilmiştir13
.
B-503 şifreli elyazma mecmuaya dahil edilmiş ve Azerbaycan`nın
meşhur kitabşünas alim, müderris ve hattat Abdulğani Haliseqarizade
Nuhavi`nin kütübhanesinin nushasıdır. Eser Şark istehsalı olam aharlı
nohud renkte kağıda şikeste-nastalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Nüsha 14.5x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 63b-65b
varaklarında yazılmıştır. Müstensih el-Hacı Mir Muhammed bin el-Hacı
Abdullah Efendi tarafından hicri 1292.yılda (m.1875) Azerbaycan`da
Nuha şeherinde yazıya alınmıştır. Nüsha 14.5x22,5 sm ölçüsünde, 16
satırli, 109a-115a varaklarında yazılmıştır.
9. Vasiyetname
İmam Birgivi`nin bu eseri Risâle-i Birgivî diye de bilinmektedir.
Derli toplu Türkçe bir ilmihal kitabıdır. İlki İstanbul’da olmak üzere on
13
İslam Ansiklopedisi (İstanbul,2002)VI :193.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
472
civarında baskısı yapılmıştır. Asırlardan beri okuna gelmiş, çok çok
kıymetli ve fâideli bir eserdir. Bu eseri, Konyalı Şeyh Ali Efendi
tarafından şerh edilmiş ve bu şerhe de, Osmanpazarı müftîsi İsmâil
Niyâzî Efendi tarafından bir şerh yazılmıştır. Bilhassa Kâdı-zâde Ahmed
Efendi’nin bu esere yazdığı şerh meşhûr olup, defalarca basılmıştır.
Birgivî’nin bu meşhûr eseri, Toktamışoğlu tarafından manzûm olarak
Çağatay Türkcesine de çevrilmiştir14
.
Enstitüde bu eserin 3 nüshası bulunmaktatır. Bunlardan biri B-733
şifreli macmuada yer almaktatır. Nüsha Rusiya istehsalı olan nohudu
renkte kağıda siyah mürekkeple nastalik hattı ile Türkce yazılmıştır.
Nüsha 17x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 553b-562a varaklarında
yazılmıştır. Müstensih Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri
1267.yılda (m.1851) Azerbaycan`da Nuha şeherinde yazıya alınmıştır.
Cildi koyu kahve rengi meşin olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek
basılmıştır.
B-7635 şifreli macmuada yer alan nüsha Rusiya istehsalı olan
nohudu renkte kağıda siyah mürekkeple nastalik hattı ile Türkce
yazılmıştır. Nüsha 17x22,5 sm ölçüsünde olub, yazılma tarihi ve
müstensihi malum degil. Bu macmuada eser iki defa 1b-23b ve 24b-74b
varaklarında yazılmıştır.
B-6834 macmuada yer alan nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte
kağıda siyah mürekkeple küçün nesih hattı ile Türkce yazılmıştır. Nüsha
18x21 sm ölçüsünde olub, 98b-119a varaklarında yazılmıştır. Müstensih
Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri 1253.yılda (m.1837)
Azerbaycan`da Nuha şeherinde yazıya alınmıştır. Cilti koyu kahverengli
meşin olub, üzerine şemse basılmıştır.
Tesvir ettigimiz nüshaları mükayise ve tahkik ettik. Nüshalar tam ve
aynı metnlidir
10. Emsileyi Muhtalife
14
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-
Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
473
İmam Birgivi`nin bu eserinin enstitüde 3 nüshası mühafize ediliyor.
Katalok ve ansiklopedilerde onun aynı isimli esere rastlamadık. Eser
Arap grameriyle ilgili olub, küçük hacmli bir risaledir.
Nüshalardan biri B-6615 şifreli macmuaya dahil edilmiştir. Nüsha
krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple
Arabça yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 25b-33a
varaklarında yazılmıştır. Müstensih Muhammed Rafi ibn Molla Baba
Bakui eseri hicri 1291.yılında (m.1877) yazıya almıştır. Macmuanın bir
kaç varakında vakf hakkında kayid vardır. Müstensih bu kayıtda
macmuanı kendi nesline vakf ettiyine dair bilgi yazmıştır. Nisbesinden
aydın oluyor ki, macmua Baku`da hazırlanmıştır. Cildi siyahrengli
meşindir.
B-4815 şifreli nüsha da macmuaya dahil edilmiştir. Nüsha krem
renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple
Arabça yazılmıştır. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 43a-51b
varaklarında yazılmıştır. Müstensihin adı yazılmasa da, hicri 1249.yıl
(m.1833) tarihi koyulmuştur. Cildi kartondur.
Üçüncü nüsha da B-7221 şifreli macmuaya dahil edilmiştir. Eser
krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple
Arabça yazılmıştır. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 1a-9b
varaklarında yazılmıştır. Bu nüshada tarih koyulmasa da XIX asra ait
etmek olar.
Tesvir ettigimiz nüshaların metnini mükayise ettik. Her üç nüshanın
metni tam ve aynıdır.
11. İmân el-enzâr.
Arap grameriyle ilgili meşhur el-Maksûd’un şerhi olup 952’de
(m.1545) telif edilmiştir. İlki Bulak’ta olmak üzere on beşten fazla
baskısı yapılmıştır15
.
Enstitüde bu eserin ancak bir nüshasını bulduk. Nüsha macmuaya
dahil edilmiş ilk eserdir. Eser krem renkte Rusiya istehsalı olan kağıda
nestelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.Nüsha 16,5x22,5
15
İslam Ansiklopedisi. , (İstanbul,2002), VI :194
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
474
sm ölçüsünde, 16 satırli, 1a-13b varaklarında yazılmıştır.Bu nüsha hicri
1280. yılında (m.1863) yazıya alınmıştır. Müstensihin adı yazılmamışdır.
Büyük bir ihtimalla öyrenci nüshasıdır. Cildi kartondur. Metni tamdır.
12. Mu`addilü`s-salât
Muaddil es-salât namazın ta‘dîl-i erkânı ile ilgili olup hicri 975’te
(m.1567-68) tamamlanmıştır. Niğdeli Mûsâ b. Ahmed , İsmâil Efendi,
Güzelhisârî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdurrahman es-Senedî
(Menhelü’l-hüdât) ve Ebû Bekir el-Erzurûmî tarafından şerhedilmiştir16
.
Bu eserin enstitüde iki nüshası bulunmaktatır. Nüshalar fikha dair
eserler olan macmuaya dahil edilmiştir. Metnleri tam ve aynıdır.
B-6823 şifreli macmuada üçüncü olarak yazılmıştır. Nüsha Rusiya
istehsalı krem renkte kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça
yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 23b-37a varaklarında
yazılmıştır Müstensih Abdu`l-Vahhab eş-Şirvani eseri hicri 1265.yılda
(m. 1849) yazıya alınmıştır..
Eserin diger bir nüshası B-7482 şifreli elyazma macmuaya dahil
edilmiştir. Rusiya istehsalı krem renkte kağıda siyah mürekkeple nestelik
hattı ile Arabça yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 23b-
37a varaklarında yazılmıştır. Hicri 1278 .yılda (m. 1861) yazıya
alınmıştır. Müstensihinin adı yazılmayan bu nüsha paleokrafik
hüsusiyetlerine göre Azerbaycan`da hazırlandığı ihtimal edilir.
13. lmtihân-ül-ezkiyâ,
Nahivle ilgili Arapça bir eser olup İbnü’l-Hâcib el-Mısrî’nin el-
Kâfiye’sinin Kādî Beyzâvî tarafından yapılan Lübbü’l-elbâb fî ilmi’l-irâb
adlı muhtasarının şerhidir. Eser Târık Muhtâr el-Melîcî tarafından tahkik
edilmiştir Eser üzerinde Adalı Şeyh Mustafa’nın Hâşiyetü adalı ale’l-
imtihân adlı bir hâşiyesi vardır17
.
Bu şerhi İmam Birgivi telebelerinin isteği üzerine yazmıştır.
Enstitüde elyazmanın ancak bir nüshası bulunmaktatır. Nüsha B-6688
16
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-
Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255 17
İslam Ansiklopedisi. (İstanbul 2002) VI:192
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
475
şifresi altında mühafize ediliyor. Eser Rusiya istehsalı olan nohudu
renkte kağıta nastelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.
Nüsha nem çekmiş, varaklar lekelenmiştir. Eserin yazıya alınması tarihi
1273 . yıldır (m.1856) . Cildi kartondur.
Sonuc
Azerbaycan`da Bakü şeherinde yerleşen Fuzuli adına Elyazmalar
Enstitüsü`nde yapdığımız araştırma zamanı Osmanlı Devleti`nin vaiz,
fakih, müfessir, muhaddis, nahiv ve feraiz alimlerinden olan Muhammed
bin Pir Ali el-Birgivi`nin birçok kiymetli eserlerinin elyazma
nüshalarının bulduk. Nüshaların hepisini ister metin ve isterse de
paleokrafik huhusiyetlerine göre tahkik etdik. Tatkikat zamanı aydın oldu
ki, İmam Birgivi`nin farklı ilim dallarında olan eserlerinin nüshaları daha
çok XIX asrda yazıya alınmıştır. Onun ancak Îkāz en-naimîn ve ifhâm el-
kasırîn adlı eserinin yazılma tarihi XVI.asra (1095/1683) aittir.
Anlaşılır ki, XIX asrda Azerbaycan ve Türkiye arasında ilmi ve kültürel
münasibetler daha da artmiştır. Kanaata vardık ki, yazıya alınan Arab dili
qramerine ait nüshaların çok olması, onların medrese ögrencilerinin şahsi
nüshaları olduğundandır. Çünki, Azerbaycan medreselerinde Arabça okul
kitabı olarak kullanılmıştır.
Elyazmaların yazıya alındığı mekanlara geldik de ise, onların bir kaçı
haric hepisi Azerbaycanın farklı bölgelerinde hazırlanmıştır.
Nüshalar arasında İmam Birgivi`nin 3 veya 4 eserinin topladığı
macmualar da (M-64; B-503; B-733) vardır. Bu macmualar
Azerbaycan`da Nuha şeherinde Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi`nin
şahsı kütüphanesindedir.
BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT
476
KAYNAKÇA
1. Bursalı, M. Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul,
1333/1915.
2. Elekberli, Ferid. Vatikan Arşivlerinde Azerbaycanan Aid
Elyazmalar. Bakı, 2014.
3. Elyazmalar Xezinesinde. AMEA, Elyazmalar İnstitutunun
dergisi. Bakı,1987.
4. Kahramanov, Cahangir. Orta Asr Azerbaycan Kitab
Medeniyyeti. Baku,1991.
5. Musayeva, Azade.Elyazma kitabı ve XV-XVI esrler
Azerbaycan edebiyyatı. Bakı, 2002.
6. Özönder, Hasan. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatları
Deyimleri, Terimleri Sözlüğü.
Konya, 2003.
7. Süreyye, Mehmed. Siccil Osmaniyye, 3 cild. İstanbul,
1311/1893.
8. Süleymanova, Naile. İlahiyata dair elyazma eserler
kataloğu. Baku, 2015.
9. Ziya, Demir XIII.-XVI.y.y. Arası Osmanlı Müfessirler,
İstanbul, 2006.
10. İslam ansiklopedisi . VI cilt. İstanbul 2002.
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-
Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255
http://imam-birgivi.kimdirkimdir.com/