Başka bir dünya olduğuna yeminedebileceğiniz o açık denizlerin gecesinden

çıkıp gelen hayalet geminin sisli şehircaddelerinde, köy mezarlıklarının tarlalarlakesiştiği boşluklarda, çocuk parklarında ve

kurgusu boşalmış luna-parklarda, sandalyeleriters çevrilmiş meyhanelerde, okuyucuları

çoktan yokolmuş kütüphanelerin ıssızkoridorlarında gezindiğini mutlaka birilerifısıldamıştır kulağınıza. Hatta geceleyin

birdenbire havlayan köpeklerin nedenürktüklerini o zaman hissetmişsinizdir.

Ya da tüm bunlar uyku ile uyanıklık arasındayaşanan türden bir hayal...

seyir defteri

Bir zamanlar, tanrılara isyan eden insanoğlunu melekler kılıçtangeçirirmiş... Kartal kanatlı, keskin kılıçlı melekler. Ve aradan uzun bir

zaman geçtikten sonra, önce tanrılar, sonra krallar, ve en sonundainsanlar dize gelmiş. Başkaldırının yeri ve zamanı belirsize ertelenip, kalan

sağların yüzüne müstehzi bir hüzün yerleşmiş. Şarkılarda, filmlerde,çizgilerde, sözcüklerde, mimiklerde gizli bir alay var şimdi. Dağlarda soluk

birer hayalet olarak dolanan isyancılar...Kanatlan koparılmış melekler şeytan mı.şimdi?

içindekiler

ay tutulması

YALAN KURGULANIR, YA İSYAN?

hailde velioğlu

6Kaplar mı bileşikti, bastırılmış olan mı dışa

vurmuştu... yoksa heyhat toplum mu sivildi artık! Buyüce milletin bağrından daha neler çıkacaktı, daha kaç

devlet kurulacaktı ve kaç cumhuriyet? (Kaygılarımtümüyle sayısal)

BERBERLER: TARİH KADAR ESKİ BİRASÎLER ÖRGÜTÜ

murat gülsoy

uçan hollandalı

8

Ve tahmin edeceğiniz gibi bana berberliğin veayaklanmaların tarihini anlattı. Saç ve sakal ile

uğraşmaya en başından karar verdiklerini, makas veusturanın sürekli bir tehdit unsuru olarak kişininbaşının çevresinde dolaşmasının ne kadar değişik

ruhsal etkiler yarattığını anlattı.cehennem kapıları

BIÇAK DARBELERİ

pınar türen

11Bastırma ile isyan arasına gerilmiş gergin bir ipte

dengesini kaybetmeden ilerlemeye çalışan bir cambazabenzer insan. Çoğumuz iyi birer akrobat olarak

düşmeden yürümeyi başarıyor gibi gözüksek de aslındahiçbirşey o kadar da yolunda değil.

sisdüşleri

AH BU ŞARKILARIN GÖZÜ KÖR OLSUN

ferhat aktan15

isyanın yeri ve zamanı sabaha kalmış. Bugün neşelişarkılar dinliyor şehrin varoşları. Uyuşuk başkaldırıları

alkışlıyorlar. Daha doğrusu başkaldırı dize geldi. VeÜnye de Fatsa bir oldu başedemedik.

med-cezir

ÇOK ÖZEL BİR MAKİNENİN AKLI

m. boden 17Böyle birşey yapıldığında, yani insan aklı bilgisayardamodellendiğinde, insani değerlerin ikinci plana itileceği

ya da tamamen yokolacağı korkusu/insan aklınınyapabildiklerini yapabilen bilgisayarlar geliştirmeyiamaçlayan yapay zekâ teknolojisi de benzer korkular

uyandırıyor.hayalperdesi

HAFIZANIN SIFIR NOKTASI

mehmet açar

21Rüyalardaki hafızanın sıfır noktası belki de

yeryüzündeki tinsel varoluşumuzun kökenleriyle deilgili bir şey. Sıfır noktasında bize verilen tek bir kod

var: Kendine ruhsal bir ev bul. Evrenin bir noktasıolan Yeryüzü ile dikey ve yatay bir ilişki kur.

kara göründü!

23EVET İSYAN!

adnan kurt

Bilgi deneyimleri içerir mi? Her tür bilgi yazıyadökülebilir mi? Bilgi kuramları ile neler ölçülür?Bilimsel üretimin ölçüsü nedir? Bilimin anlamı

nedir? Ya hayatın?

kutupyıldızı

MİM İÇİN

selçuk akman24

Ne işim Vardı o yerde, karşı masada oturan SenOrtaköy Parkında Serseriler ve Salıncak

bekliyoruzTekrarı çevirip bir inkâra dolup boşalarak

Döküyor yapraklarını Mezarlığın gölgesindeki Çınar

başka bir dünya

ILAKİREMA'LARIN BEDENSELTÖRENLERi

horace miner

27Ilakirema ailelerin kendi çocuklarını lanetlediğineinanır, özellikle annelerin gizli bedensel ayinleri

öğretirken çocuklarına lanet okuduklarındanşüphelenilir. Cadı-doktorlannın ters-büyülerinin

alışılmamış tarafı ayin içermemeleridir.

deligömleği

32Ciğerleri yer yer yırtılmış, yuvalarından fırlayacakmış

gibi duran irileşmiş gözleri kanamaya başlamıştı.Bugün yaşayan dağınık saçlı birkaç Nambikvara halen

ormanda dolaşan, öksüren bir ruhtan söz ederler.

KAYIP HAYVANLAR ANTOLOJİSİ

ergun kocabıyık

yanlış pusula

34KLİŞELERİMİZLE BiZ

nazlı ökten

Söylediği bana da makul gelmişti. Sosyalist dediğinince ve solgun; liberal ince ama sağlıklı; muhafazakarbesilidir (Bkz. sırasıyla Ertuğrul Kürkçü, Asaf Savaş

ve Hasan Celal Güzel).

perili köşk

37AKLIN YOLU LABİRENT

sedeferkman

Tüm dünya tarihi bir çılgınlıklar operası değil mi?Tarihin akılcılık üstüne kurulduğu düşüncesinden

vazgeçmek için herhangi bir tarih kitabının herhangibir sayfasını okumak yeterli olabilir.

kayıp harita

ÇALINTI BÎR İSYAN

oya demir 40

Zaman Mr. Utkin üzerinde de gecikmeden eğiticilikilkesini uyguladı ve böylelikle eski kilisede verdiği

derslerde Mr. Utkin, kozmetik dünyasının sonürünleriyle Sıvanmış öğrencilerine yaptığı 'Russians are

coming' esprisinin ardındaki parçalanmışlığın üzeriniörtmeyi öğrendi.

YABANIL-OĞUL'UN İSYAN ALAYI

sadık türksavaş

deja vu

43Gökyüzünün artan gerginliği ile birlikte hızla kararan

gökkubbe, Tann-Kahraman'ın hiddetinden boşalanyıldırımlarla ard arda çatlarken,... isyan alayından daha

yüksek bir çığlık yükselir... EUHOYY.

aytutulması

YALAN KURGULANIR, YA İSYAN?

halide velioğlu

Bir yalanı, unutulacak bir çay saatinde geçenönemsiz bir ayrıntı gibi söylemeyikurmuşumdur hep içten içe. Zararsız olmalıdırönce, inandırıcı ve şaşırtıcı aynı zamanda. Hemçok merak uyandırmak hem de öyle mahrem biryanı olmalıdır ki fazlaca üzerine gidilemesin.Giden olursa hafiften mahcup olsun, konuştuğusorduğu için içi içini yesin. Yesin.

Düşünmüş, istemişimdir de söyleyebilmişmiyimdir? Hayır, asla. Yok öyle ahlâkikaygılarla değil. Hayatı çok yalansız yaşadığımiçin hiç değil. Kattiyen... kattiyen....

Bir yalanı üretip serpilmesi için uygunkoşullan sağlayamayan birinin hiç bir doğrununpeşine düşmeye "hakkı" o l m a d ı ğ ıdüşüncesinden biraz. Biraz da yalanınkurgusallığını ve insan yapımı doğasını bizzatkendi yaşamımda duymak için... ve oradaöylece, kendinden menkul ve bana hiç deihtiyacı olmayan doğrunun varlığına inancımıpekiştirmek için... Ve tabii, bir insan ömrünesığabileceğini düşünmek gafleti insanlıkdeneyimini onca zamanın... bilmem size de olurmu?

Ama hep olan bir şey var, o da insanınanlam arayışı. Arayışın dil ve şekli zamana göredeğişse bile değişmeyen bir başka şey de kimizaman bu anlamların, kimi zaman da ifade edilişbiçimlerinin insanın biricik ömrü üzerine hiç deafiyet olmayabileceği. Ve benim bunlarıanlamak için hiç de öyle yalanlar tezgâhlamakzorunda kalmayışını... İnsan şükretmesini debilmeli.

Kalabalık kolkola evin önünden geçiyordu.Bağırıyorlardı, duvarlara yazıyorlardı. Büyükbir taşıt-yolcu taşımayan-kalabalığa doğrusürdü.

Martı ç ığ l ık lar ıy la uyandım -insanlarsusuyorlardı. Caddelerden ara sokaklara

uçuştular sabahın geceye karıştığı yerde.İnsanları uyandırmak için olanca güçleriylebağır ıyor lardı ya... Herkesin sabahıkendineydi... ve geldiklerinden daha büyük vekorkulu bu kez, telaşla gittiler gidecekleri yere.

Balkona çıkabildim, kulaklarımı tıkadıysam dagözlerimi kapayamadım. Herşey çok çabukoldu. Kalabalık dağıldı. Yazılar silindi. Caddetrafiğe açıldı.

"Herşeyi mahvedecekler... böyle olmaz... hiçolmaz" dedi en yaşlısı evin. Öfkeyle karışıkserinkanlılıkla. Biraz da banaydı bu sözler,şaşkın ve heyecanlı olana. Tedbir ve ders de hepbir aradaydı...

İçeri girdiğimde gözlerim sızlıyordu...Dışarı çıkmadım, yasaktı. Onlar da çıkmadılar;

arkadaşlarım. Onların arkadaşları da... Bizbalkondaydık.

İyice temizlenmiş sokaklardan, ortasındankazıklarla ikiye ayrılmış caddelerden geçerken,kimliksiz dolaşmanın suç ve bazı kitaplarıntehlikeli olduğunu, kimsenin de malum bir tarihöncesine dönmeye niyetli olmadığını ve debunların birbiriyle ilgisini öğrendik. Bizdenöncekilere bol dikilen bir elbisenin üzerimizdedaraltılacağı söylentisi vardı. Hem bumemleketin hali ne olacak ve kimdensorulacaktı?

Yattığı yerlerden şarkılarda sözedilen yiğit veaslanlar vardı, şarabî eşkiyalar bir de (Kimliklerlütfen!). Soru onlara sorulmuş hâl-i pür melalide biz olmuştuk sanki. Ben, arkadaşlarım...onların da arkadaşları.

Dünyayı bütünselliği içinde kavramak yoktuartık: out. Biz hayatla ilgiliydik... hayatı,bütünlüğü içinde kavramak: in.Kimimiz hikmetin kendinde olduğuna imangetirdi; bu toprakları yüz yıllardır yurt tutmuşinanç, tarihle buluşmasına bizimle gitti: gittik.

aytutulması

Kaplar mı bileşikti, bastırılmış olan mı dışavurmuştu... yoksa heyhat toplum mu sivildiartık! Bu yüce milletin bağrından daha nelerçıkacaktı, daha kaç devlet kurulacaktı ve kaçcumhuriyet? (Kaygılarım tümüyle sayısal.)

Martı çığlıklarıyla uyumaya alıştım. Gözlerimgörüneni görüyor. Baktığım yerlerde bazıboşluklar... gözlerimi yumuyorum tekrar

tekrar... açıyorum. Bir yalanı kurgulamayagerek yok. Doğrunun peşine düşmeye?...Ben, arkadaşlarım: biz... Dışardaymışız...Dışarıs ı hep içimizde, k iml ik ler imizcebimizdeymiş...

İsyan neremizde?

7

uçan hollandalı

BERBERLER: TARİH KADAR ESKİBİR ASİLER ÖRGÜTÜ

murat gülsoy

"Kimi zaman, kişi kendini, hayalgücününyarattığı fantastik dünyaya bırakınca, gerçekleriolduğundan daha mı farklı algılamaya başlıyor

yoksagerçeklik dediğimiz şey değişik yönlerini mi

sergilemeye başlıyor anlamış değilim.Fantazilerin, hep geceleri loş eviçlerinde barok

müzik eşliğinde filizlendiğini zannederdim.Oysa ne yanlış! Gündelik hayatın göbeğinde

olup bitiyor herşey."

Çocuğun gözleri korkuyla büyümüş,tedirginliği iyice artmıştı. Oysa bu güzel kışsabahı çıtır çıtır yanan sobanın sıcaklığında,kafesteki kanarya tüneğinde sevinçle bir aşağıbir yukarı zıplıyor, çay ocakta fokurduyor,gazeteler henüz yıpranmamış yepyeni ellerimdeufalanıyordu. Berberin çırağı belli ki yeni, işealışamamış habire makasları, tarakları nereyekoyacağını şaşırıyor, sorularıma kekeleyerekcevap veriyordu.

"Ustan ne zaman gelecek?" dedim."Şey,... usta şeye kadar gitti, şey için...""Nereye gitti evladım, ne için?!...""Söyleyemem..."

Bu manâsız konuşma, çırağın zekâ düzeyihakkındaki şüphelerimin artmasına nedenolmuştu o kadar. Nihayet İsmail Usta geldi. Bende ilk müşteri olarak soğuk berber koltuğunakuruldum. Ve Usta'yla beylik konuşmalaragiriştik. Kapının en uzağındaki koltuğaoturmuştum. Her zaman cam kenarına oturur,kanaryanın ötüşlerine karışan radyonun cızırtılısesiyle kendimden geçerdim. Bu seferoturduğum yerden tüm dükkânı da farklıalgılamaya başlamıştım.Önce saçlarımı yıkamaya başladı İsmail Usta.Havluyla gözlerimi neredeyse çıkaracakmış gibisertçe kuruladıktan sonra gözlerimi açınca açıkolan arka kapının ardında küçük bir bölmeyiaynadan hayal meyal görür gibi oldum. Hayret

yerden tavana dek kitaplar diziliydi. Odanınkapısını çırak aceleyle kapattı.

Daha sonra tek tük gedikli müşterilerdamlamaya başladı. Çoğu yaşlı başlı adamlardı.Niye geldiklerini hiçbir zaman anlayamadığımmüşteriler. Yüzleri tıraşlı, saçları kısa birtakımyaşlı adamlar. Birbirlerini tanımış gibi oturupgazetelerin sütunlarında kaybolan bu adamlarlabir müddet sonra kendimi hummalı bir tartışmaiçinde buluverdim.

Genel gidişat üzerine konuşuyorduk.Politikacıların yalancılığı, düzenbaz vemadrabazların namussuzluğu üzerine herzamanki laflar. Ve yaşlı adamların her defasındasözü "bu millet bir gün ayaklanacak, bıçakkemiğe dayanıyor " diye bağlamalarıbirdenbire kafamda garip düşüncelerinfilizlenmesine neden oldu. Açıkça dolduruşageliyordum.Sesimi kesip traşın bitmesini bekledim vealelacele dükkandan fırladım. Şüphelerim zincirolmuş birbirine ekleniyordu. Aklımda birikensoru işaretlerini silmenin bir yolu olmalıydı.Mutlaka bir yolunu bulacaktım.

Geceyi bekledim.Pazartesi geceleri herşey ne kadar kolaydır.

Sokaklarda hiçkimse olmaz. Dükkânınpenceresini Arşen Lüpen'i kıskandıracak birustalıkla kesip içeriye girdim. Dükkân sabahahazırlanmış, tertemiz bırakılmıştı. Sabahleyinaynadan hayal meyal gördüğüm kitaplığınbulunduğu bölmeyi zorladım ve sonunda sırrınkaynağına vardım. Karşımda yüzlerce kitapduruyordu. Büyük bir bölümü eskiyazı olan bukitapların karşısında duyduğum heyecanı,Fahrenheit 451'in adsız asileri anlayabilirdiancak. Yeni harflerle yazılmış kitaplarıkarıştırmaya başladım. "Dişçi Omar'ın Hayatı","Seylan'ın Oğlu: Kuyucu Murat Paşa", "GizliKalmış İsyanlar", "Başkaldırının Manevitarafları", "Sufilik ve İsyan", "Allah'a Karşı

8

uçan hollandalı

Tarih kadar eski bir asiler örgütü.Silahları makas ve sözler, askerleri halk,alemet-i farikaları kafeste kanarya (halkı

temsilen) olan bir örgüt. Ve ben de buörgütün en güçlü kalelerinden birine

girmiştim besbelli.

Gelenler", "isyan ve Gül", "Derviş'in İsyanı","Öğrenci Hareketleri", "Fikriyatımızın Temellerive 100 Ünlü Asi!"... İnanılması güç fakatgerçekti. Şimdi bile sırtımın buz kestiğini,kanımın nasıl çekildiğini hatırlıyorum.

Meğer herşey bir komploymuş.Tüm berberlerin neden hep aynı olduğunu

anlamaya başlamıştım. Berberler halkın isyanduygularını ayakta tutmak, sürekli tazekalmalarını sağlamak için bu işi yapan halkcasuslarıydı. Evet tabii, usta-kalfa-çırak yapısınıneski zamanlardan günümüze dek ulaşması çeşitligazeteleri sürekli müşterilerin önüne kışkırtıcıyemler olarak sürmeleri, hatta nereden ve nedenyayın yaptığı bilinmeyen o garip radyoistasyonu, ve berberlerin o muhteşem hitapyetenekleri... Bulmacanın parçalan birleşince nekadar anlamlı ve korkunç bir resim çıkmıştıortaya. Tarih kadar eski bir asiler örgütü.Silahlan makas ve sözler, askerleri halk, alemet-ifarikaları kafeste kanarya (halkı temsilen) olanbir örgüt. Ve ben de bu örgütün en güçlükalelerinden birine girmiştim besbelli. Kitaplannbüyüsü o kadar güçlüydü ki hemen oracıktakanştırmaya ve okumaya başlamıştım.

Gizli Fransız İsyanlarından biri: Râvolted'Anteche!1787 senesinde Ağustos ayında gerçekleştirilen bu isyanın başınıPierre de Souleve adlı biraderimiz çekmiştir. Ardeche bölgesibilindiği gibi sıradağlar arasına sıkışmış hayli uzun bir vadi olmaklabitlikte toprağı hafif gevşek ve nemli, Frenkler'in Le point rougededikleri ender bulunan buruk tattaki üzümlerin yetişmesi için sonderece makbuldür. Bu yörede 19 tane köy geçimini tamamiyle buüzüm bağlarından sağlamaktadırlar. Tabii, biraz daha dağlık bölgedekalan Die köyünün üç-beş hayvancılık işini saymazsak.Köylüler ile kilisenin arası yaklaşık bir asırdır mükemmele yakınderecede iyiydi Fakat Rene kardeşimiz ahval ve şeraiti fevkalade iyikullanmış, en basan şansı az gözüken isyanların bile aslındaazmedilince nasıl gerçekleştirileceğini bizlere ispatlamıştır. 1787yaa inanılmaz derecede kurak geçmekteydi. Bahar ve kış aylarında

da gram yağmur düşmemişti. Üzüm bağlan sıcak güneşin alündakavrulup gitmişti. İşte böyle bir ümitsizlik anında Rene kardeşimizdost sohbetlerinde yapmaya başladığı konuşmalan gittikçe daha sıkve daha geniş kalabalıklar önünde yapmaya başlar olmuştu. Birmüddet sonra yağmurun yağmamasının kilisenin Tannya karşıyaptığı saygısızlıkta bir cezası olduğuna iyice kanaat getirenköylüler önce vergileri toplamaya gelen muhafızlan, sonra da 300

kanlanyla kurumuş asma bahçelerini sulamışlardır. Kilise'nin kuzeytopraklarındaki sorunları nedeniyle bu bölge halkına yumuşakdavranması gerekmiş ve hatta o yıl vergi alınmamıştır. Rivayetmuhtelif ancak o dönemde üzüm bağlaman -askerlerin karandan olsagerek- birdenbire canlanması sayesinde yüzyılın en iyi mahsulü eldeedilmiştir.O sezonun mahsulü özenle şarap haline getirilmiş ve özel bir depoyakonmuştur.II. BölümTarihten bir yaprak: Revolte d'Ardeche yeniden

sahnede!

1966 yılında Sorbon profesörlerinden Charies Loiser Ardechebölgesine büyükbabasından kalan evi görmeye gittiğinde tesadüfenevin mahzeninde 500 fıçı şarap bulmuş ve bunları öğrencilerineikram etmiştir. Binlerce Sorbon öğrencisi bu bölgeye gdip ellerindegitadan ve garip kıyafetleriyle Revdte d'Ardeche şaraplannı içerek1968 olaylarının tohumlanın yeşertmeye başlamışlardır. Adı geçenprofesör de bir müddet soma üniversiteyi terkederek öğrencilerindenSaralı Cordaille adı genç kızla birlikte 68 in teorisyenliğinesoyunmuştur.Bu da bize Rene kardeşimizin 1787 yılında attığı tohumlann nekadar sağlıklı ve ne kadar mükemmel sonuçlar verdiğinigöstermekte, aynca yenilen ve içilen maddelerin insan fikriyatını nekadar derinden etkilediğini ispatlamaktadır.Bir sonraki bahiste, isyana kışkırtma sırasında içilmesi gerekeniçkilerin terkibi tarif edilecektir.

Kendimden geçmiş okurken böylesine önemlibir örgüt merkezinin hiçbir önlem alınmaksızınkorunduğunu düşünmekte ne kadar aptallıketmiş olduğunu İsmail Usta'nın üzerime düşengölgesi hatırlattı.

"Bir şey mi arıyorsunuz Murat Bey?"***

Tahminlerinizin aksine, İsmail Usta bana çokiyi davrandı. Sesindeki şefkatle kanşık kızgınlıkkendimi yaramazlık yapmış bir çocuk gibihissetmeme neden olmuştu. Ve tahminedeceğiniz gibi bana berberliğin veayaklanmalann tarihini anlattı. Saç ve sakal ileuğraşmaya en başından karar verdiklerini, makasve usturanın sürekli bir tehdit unsuru olarak

9

uçan hollandalı

Makasın -yani silahın- etkisini inkaretmiyorum, hatta dikkat ederseniz terzi

kardeşlerimizin de bizden olduğunukolayca farkedebilirsiniz. Yakın

tarihlerde Terzi Fikri gibi aralarındançok meşhur olanları bile çıktı.

kişinin başının çevresinde dolaşmasının ne kadardeğişik ruhsal etkiler yarattığını anlattı, insangırtlağına bir ustura dayalıyken kendisinesöylenenleri kabullenmeye ne kadar hazır olur...Bunu da ilk o gece farkettim. Hele usturanınbilenişi sırasında yaşanan gerginliğin idamseremonilerine benzer bir etkisi olduğunu öylesözcüklerle anlatmıştı ki size aynen aktarmayıçok isterdim; ancak o geceye dair hatırladıklarımgittikçe zayıflamaya başladı. Ayrıca berberlerinyalnızca saç kesmediklerini aynı zamanda dişçekmek ve sünnet etmek gibi bayağı hayatioperasyonlara da isteyerek talip olduklarınıaktardı. Katlanılması güç diş ağrılarından sizikurtaran biri ne söylese nazarı dikkate alırsınız,değil mi? Hele sünnet gibi psikolojik etkisininne kadar güçlü olduğunun çok sonralarıanlaşıldığı o törensel ameliyenin nasıl olduğunu,kim tarafından gerçekleştirildiğini ölene dekunutmazsınız herhalde...

Ve tarihimizden Deli Hasan (1600), Nur AliHalife (1512) ve Kalender Şah (1527)ayaklanmalarını aslında nasıl hazırladıklarını,gerilimi nasıl tırmandırdıklarını, insanlardakimarazi duyguları nasıl başkaldırıyaörgütlediklerini inanılması güç verilerle aktardı.Hatta berberlerin sadece ayaklanmaları veisyanları tezgahlamadıklarını, dille deilgilendiklerinden bahsetti. Verdiği küçük örnekhayli çarpıcıydı:

"Dil, insanların ikna edilmesi için kullanılacakbiricik silahımızdır. Makasın -yani silahın-etkisini inkar etmiyorum, hatta dikkat edersenizterzi kardeşlerimizin de bizden olduğunukolayca farkedebilirsiniz. Yakın tarihlerde TerziFikri gibi aralarından çok meşhur olanları bileçıktı. Herneyse, dilden bahsediyordum. İnsanlarşu koltuğa oturduklarında bir çok şeyeinanmaya hazırdırlar fakat onları ta derindenetkileyecek laflan seçmek, uygun cümleleri

kurmak her babayiğidin harcı değildir. Bizçıraklarımıza konuşmayı o yüzden yasaklarız.Kalfa oluncaya kadar halkla ilişki kurmalarıyasaktır. Hep dinlerler ve iyi bir hatip olurlar.Evet, konuşmanın ve dilin önemini yüzlerce yılönce kavramış olan biraderlerimiz dille küçükoyunlar oynamaya o eski çağlardabaşlamışlardır. Örneğin, hayır kelimesiniTürkçe'ye kazandırmamızın marazi bir halkyaratmak için ne kadar yerinde bir eylemolduğunu, zaman bize kanıtlamıştır. Hayırkelimesi aslında bildiğiniz ya da unuttuğunuzşekliyle 'iyi bir şey' anlamına gelmektedir. Hayırve Şer 'de olduğu gibi. Fakat berberlerin piriDişçi Omar'ın -ki kendisi Tokatlıdır ve Tokat'ınneden bir çok isyanın merkezi olduğunuaçıklamaya sadece bu bilgi bile yeter- Türkçe'yebu kelimeyi olumsuz durumlar için Evet'in zıddıolarak sokması halkın her olumsuz durumuhayır olarak kabul etmesine neden olmuştur. Oyüzden de sürekli olarak mızıldanan, şikayeteden, felaket tellalı nesiller yetişmiştir."

ismail Usta sabaha kadar konuştu da konuştu.O kadar çok şey anlattı, o kadar hikaye birbirinegeçişti ki sonunda -ki sabah olmuş ve ilkmüşteriler gelmeye başlamış- kendimi dün sabah(yoksa demin mi gelmiştim?) oturduğumkoltukta sersemlemiş bir şekilde bulmuştum,ismail Usta konuşmasına hiç ara vermemişancak müşteri ve çırakların gelişinden itibaren lafıhiç farkettirmeden değiştirmiş ve her şeyinormale döndürmeyi başarmıştı. Hatta aradacamcıyı çağırıp kırdığım kapıyı bile tamir ettirmişolmalıydı sanıyorum. Çok etkilenmiştim. Traşbittiğinde "Her şey aramızda kalacak ismailUsta!" dediğimde sadece gülümsedi. Bugülümsemenin anlamı şuydu galiba "Zaten kimsesana inanmaz ki, istersen anlat."

Ben de hem aradan geçen yıllara (ki ismailUsta geçen yıl vefat etti, nur içinde yatsın)güvenerek artık sırlan açığa vurmaya kararverdim, inanıp inanmamak size kalıyor.

10

cehennem kapılan

BIÇAK DARBELERİ

pınar türen

Çoğu zaman, isyana, herhangi bir amaçlakurulu düzene ve devlet kuvvetlerine karşıgelmek, ayaklanmak gibi kısıtlı bir anlamyüklenir. Oysa isyan sadece devlete karşıayaklanmayı içermiyor, çok daha fazla anlamtaşıyor. Öyle ki herhangi bir amaçla herhangibir şeye karşı her türlü başkaldırı isyandır.Böylece anne-babasına isyan edip evden kaçançocuk ile Hurûcalas Sultan arasında pek bir farkkalmıyor. İsyan bireyde başlayıp genele çıksada, genelde başlayarak bireye inse de hep aynıortak özelliği taşıyor: bastırılmış şeylerin birfırsatını bulup gün yüzüne çıkmaları.

Bireydeki psikolojik bozuklukları incelerkenFreud'un belki de en sık yararlandığı buluşu,insanların bazı baskılar yüzünden kısıtladıklarıihtiyaçlarım ya da onlara acı veren olayları bilinçdışında tutma yetenekleri yani bastırmalarıdır.Hatta Freud bazı durumlarda baskı altındakigüdülerin dahi bir şekilde tatmin edilebileceğinisöyler. Ancak bu sefer de bilincin bir kısmı hazduyarken bir kısmı acı çeker. İşte insan doğasıböylesine ince detaylarla, bir yandan genleri biryandan toplum tarafından ince inceşekillendirilirken isyankâr olmamak oldukçaufak bir ihtimal.

Freud'a göre yapmak isteyip deyapamadığımız, bize acı veren şeyleri unutur yada bir yolunu bulup bilginçaltında sıkı korumaaltına alırız yani bastırırız-ancak yok etmeyi aslabaşaramayız. Aradan yıllar geçer ve insan sankihiçbirşeyi bastırmamış, unutmaya çalışmamışgibi sakince yaşamını devam ettirir ta ki bir güngelip de ufak bir kıvılcım bastırılmış şeylerintutuşmasına ve büyük bir yangının başlamasınaneden oluncaya dek.

Bastırma ile isyan arasına gerilmiş gergin biripte dengesini kaybetmeden ilerlemeye çalışanbir cambaza benzer insan. Çoğumuz iyi birerakrobat olarak düşmeden yürümeyi başarıyorgibi gözüksek de aslında hiçbirşey o kadar da

yolunda değil. Belki hayatımıza kaba taslakbaktığımızda, normal standartlara uygundüşüyoruz ama sıradan günlük hayatımız öyleanormalliklerle dolu ki! Aslında hepimiztoplumun ister istemez yarattığı anormaller değilmiyiz?

Bireydeki isyan kimi zaman bir çocuğun onabağıran annesine ağlayarak isyan etmesi kadarbasit ve sıradan olur. Kimi zaman ailesininbaskısına dayanamayarak evden kaçan veküçücük bir yaşta kendisini karanlık yüzlü gecehayatının sermayesi halinde bulan bir kızçocuğununki gibi hazin olur. Bazen de isyanöyle bir hal alır ki, insan içindeki ateşi ancakkanla söndürebilir. Belki kendi kanıyla, belki debaşkasının kanıyla.

Hayat boyunca karınca dahi ezmemiş bir insangünün birinde katil olabilir. İnsanın bastırdığı,unutmaya çalıştığı ama asla yok edemediği ve birkâbus gibi üstüne çöken baskılar isyanadönüştüğü an, bu karabasandan kurtulabilmekiçin ilk sarıldığı şey şiddet, hatta can almakolabilir. İnsan öldürmek, özellikle az gelişmişveya gelişmekte olan ülkelerde daha yüksekgözüküyor. Wolfgang ve Ferracuti bunu 'şiddetaltkültürü' kuramına bağlıyorlar ki buna göre enazından toplumun bazı bölümleri, çeşitlidurumlarda şiddet kullanımına izin veriyor hattatolerans gösteriyor. Türkiye'de bunun en güzelörneği "şeref" ve "namus"un korunması için heryolun mubah sayılmasıdır. Toplumun hangikesiminde olursa olsun "şeref" ve "namus" en eldeğmez biçimde koruma altına alınmıştır. Venedense bunun ceremesini de kadınlar çeker. Birerkek çocuk mahallede bir kızı sıkıştırırsagenelde erkek ailesinin şerefi pek zedelenmez,ama kız tarafı için durum çok farklıdır ziraonların namusu büyük bir yara almıştır. Peki buyara nasıl kapanır? Nasıl kapatılırsa kapatılsın enağır fatura mutlaka aslında hiçbir suçu olmayankıza kesilir. Namusun diyetini daha çok kadınlar

11

cehennem kapıları

Artık kızının, karısının namusu içinelini kana bulayan, hayatlarını

hapisanede devam ettirmeyi göze alanerkekleri, kadın haklarını korudukları

için tebrik mi etmeliyiz yoksa baskıduvarına bir tuğla daha koydukları için

"beter olsun" mu demeliyizbilemiyorum.

öder. Ancak bu arada, güçlü olduklarıbeyinlerine kazınan ve ne pahasına olursa olsunbu gücü korumaları gerektiği, sırf bu yüzdenhayat boyu çalışmaları, başkalarınıns o r u m l u l u k l a r ı n ı yüklenmeler i , hattaağlamamaları emredilen erkekler de bu baskıdannasiplerini almıyorlar mı? Artık kızının,karısının namusu için elini kana bulayan,hayatlarını hapisanede devam ettirmeyi gözealan erkekleri, kadın haklarını korudukları içintebrik mi etmeliyiz yoksa baskı duvarına birtuğla daha koydukları için "beter olsun" mudemeliyiz bilemiyorum. Ama hapishanelerimiznamus için adam öldürmüş erkek ve kadınlarladolup taşarken yargılanması gereken tek şeytoplum. Toplumun baskısını en çok hissedende, en büyük yaraları alanlar da hep kadınlar.Bastırmayla başlayıp isyanla biten hayatlarındabirçok kadın yakın aile çevresinden birisini veyabirilerini (özellikle kocasını) öldürmekle birbireyde görülebilecek en büyük isyanıoluşturmaktadırlar. İnsan öldürmek tümtoplumlarda erkeklere kıyasla kadınlarda çokdaha ender görülmektedir. Ancak biraz dahacesaret bulabilirlerse bu oranların altüstolacağından ve büyük bir kadın isyanınınbaşlayacağından emin olabiliriz. Öldürmesuçundan hapis yatan erkek ve kadınlar arasındayapılan bir araştırma iki cinsiyet arasında nekadar önemli farklar olduğunu ortaya koyuyor.Diane Sunar ve Serap Özgür'ün araştırmalarısonucunda ortaya çıkan bir çok farktan ençarpıcı olanı kadınların işledikleri cinayetlerinçok daha vahşice olması. Erkekler bir ikikurşunla veya bıçak darbesiyle yetinirken,kadınlar tabancalarını boşaltmadan ya da cesedidel ik deşik etmeden k e n d i l e r i n i

durduramıyorlar. Bir kurşun herşeyi bitirmekiçin yetmiyor, bir kurşun da her gece yediğidayaklar için, bir kurşun istemeye istemeye onavermek zorunda kaldığı cinsel organı için, birkurşun başlık parası için onu satan ailesi için....Kim bu kurşunların anlamını gerçektenkavrayabilir ki?...Bir diğer fark ise kadınların genelde cinayetleriönceden planlamaları belki de öldürmeyi tekkurtuluş olarak görmeleri. Erkekler anlık biröfkenin kurbanı oluyorlar genelde, oysa kadınlarherşeyi önceden düşünüyorlar kâbuslarına sonverebilmek için. Hem de daha sonra onlarıbekleyen ip ya da dört duvar gibi kâbusları hiçdüşünmeden, tüm bedelleri kabulleniyorlar.. Veerkekler genelde pişman olurken, çoğu kadınyaptığından asla pişman olmuyor "yine olsa,yine yaparım" diyor. Tüm bunlardan sonra enacı şey, cinayet işlemiş kişilerin "bir dahadünyaya gelseniz kadın mı, erkek mi olmakisterdiniz?" sorusuna verdikleri cevap. Hemenhepsi erkek olmayı tercih ediyor. Nedeninegelince, çünkü erkekler güçlü ve bağımsızlar.Oysa kadınlar ailenin, kocanın, çevrenin,kültürün yani toplumun baskı altında tuttuğukurbanlar. Kocalarının ve babalarınınegemenliklerine karşı koymanın çaresinicinayette bulacak kadar isyanı büyük kadının.

Şimdi duralım ve "ama o bir katil" diyerekkestirip atmadan önce, beynimizi tüm kalıpyargılardan kurtarıp düşünmeye çalışalım. .içlerindeki isyandan kurtulabilmenin başka biryolu olsa çoğu insan başka bir insanın canınak ı y a b i l i r miydi acaba?. İsyanda toplumubireyden, bireyi toplumdan ayırmak çok zordur.Ama bunca birey bunca acı çekerkensorgulanması gereken toplum yani hepimiz değilmiyiz?

12

cehennem kapıları

Erkekler bir iki kurşunla veya bıçak darbesiyle yetinirken, kadınlar tabancalarınıboşaltmadan ya da cesedi delik deşik etmeden kendilerini durduramıyorlar.

Bir kurşun herşeyi bitirmek için yetmiyor,bir kurşun da her gece yediği dayaklar için,

bir kurşun istemeye istemeye ona vermek zorunda kaldığı cinsel organı için,bir kurşun başlık parası için onu satan ailesi için....

Kim bu kurşunların anlamını gerçekten kavrayabilir ki?...

13

sisdüşleri

AH BU ŞARKILARIN GÖZÜ KÖR OLSUN

ferhat aktan

İsyanın yeri ve zamanı sabaha kalmış. Bugünneşeli şarkılar dinliyor şehrin varoşları. Uyuşukbaşkaldırıları alkışlıyorlar. Daha doğrusubaşkaldırı dize geldi. Ve Ünye de Fatsa bir oldubaşedemedik. Ya da buna benzer bir masaldıanlatılanlar. Masalın iki gözü iki çeşme,emmioğluna dert yanıyor. Oysa Emmioğlu,zilleri takmış çıkı çıkı yapıyor, bir yandan dahadi yine iyisin diyor. Bak oynatmaya az kaldı,hem sen de başını alıp gitme ne olur. Ne olur tutellerimi, yalnızım dostum yalnızım yalnız.Bunun üzerine evvel zaman içinde kalbur samanne dese beğenirsiniz; haklısın kardeşim sen dehaklısın. Eşeğine ters binmiş Hoca misaliZeynep sınıfta mı kalacak, evden mi kaçacakyoksa doktor mu olacak gibi anlamı dibindesaklı sözler sarfediyor. Merak etmeyin, arayaben girip "İsyan ediyorum kadere nerdengeldim bu ülkeye" gibi densiz laflar daetmiyorum. Şaşkın şaşkın da bakmıyorum.Elimde olmaksızın kulağıma çalınıyor, çılgınkızlar korosu ile bitkin delikanlıların tiz sesi.Yorgun demokratlara da alıştım, güngörmüşaltmışsekiz artı birlere de.

Bu günlerde "Müziğimizde yeni eğilimler"sergisi açmaya karar verdim. Öyle bir sergiolacak ki gören kulaklarına inanamayacak.Çünkü salondaki kolonlardan arabesk pop cazalaturka, sırtımda yamalı bir hırka birbirinekarışıp, aşure olacak. Belki de ciddiye alarak birkaç eleştirmen, kayda değer bir "happening"diyecek de sonunda ne olacak. İşte ondansonrasını ben de bilmiyorum.

Elimden geldiğince "tükeniş"i anlatmaktankeyif alırdım. Bu, yeniye karşı duyarsızlık mıyoksa aklı evvel bir muhafazakarlık mıdır bakınbunun da sebebini bilmiyorum.

Ama beni ciddiye alanların gözünde herzaman doğru, tanımayanlar için anlamsız biriolduğumu biliyorum, eleştiriye açık ol canımıye derler ya belki de öyle olmalıyım. Haddeden

geçmiş, herhangi bir tükenişi anlatıp, ah buşarkıların gözü kör olsun derken kulağıma gelenalkışları duyabiliyorum. Hayali alkışları.Saldırgan bir üslup yanımdan yöremdengeçmemeli, saldırgan sözler kullanmamalıyım."Bunlar zararlı alışkanlıklardır" sloganınıkafamda bir yerlere oturtarak ansiklopediksözlüğümden atmalıyım bu habis kuşkulan.

Evet belki de başkaldırı dize gelmeli, bugünyaşanmalı, yarın gömülmeli, dün zatenanımsaması bile yorucu, ihmal edilebilir birayrıntı olarak kenara köşeye atılmalı. Şimdi tümbunları kabul ettik diyelim. Siz kabul etmiyormusunuz? Varsayalım ki ben kabul ettim. Amaiş tevekkülle de bitmiyor. Oluruna bırakmanınbedelini fena ödetiyorlar adama, işin şakaya geliryanı yok. Sözgelimi ben hergün, gününherhangi bir saatinde veya saatlerinde ipe sapagelmez şarkılar dinlemek zorundabırakılabiliyorum. Hani beni siz delirttiniz, oboşverli türküler var ya onlardan sözediyorum. Tabii bu yalnızca bir örnek, ilişkilerde olabilirdi, verilen sözler de seyrettiğim filmlerde. Bu gün aklımı buna taktım. Zaten bu satırlarıanı olsun diye yazıyorum.

İnanır mısınız geceleri rüyalarıma girip, yoldagiderken dilime takılabiliyorlar. Kurtulmak içinradyo d i n l e m e y e b i l i r i m , te lev izyonseyretmeyebilirim ya da seyrederken Zappingyapabil ir im. Kısaca televizyonu ignoreedebilirim. Böylece beni irite eden buişkenceden kurtulabilirim.

Ama yine de, (Sınırları kendinden menkul)seçeneklerim sınırsızken utanmadan "Çürüyenbir yaşama biçiminin yansımaları bunlar"diyebiliyorum üstesinden gelebilmek için.(Şarkılara düşman oldum ya). Sözgelimi dağaçıkıp çobanlık yapabilirim, mesela yanımdameditasyon, om mani padme hum filan. Yokyapamam, bana yakışmaz. Veya yine dağa çıkıpisyan edemem (taktım ya). Zaten radyolarda

15

sisdüşleri

bangır bangır çalmıyorlar mı "Eşkiya dünyayahükümdar olmaz" diye.

Belki durumu idare eder, dinliyormuş hattaseviyormuş gibi de yapabilirim. Bakın bu dahaiyi olabilir. Böylece uyumlu bir birey olarakyoluma devam eder, her şeyi oluruna bırakırım(Sonunda ölüm yok ya). Yok bana göre değilbu ufak tefek kaçışlar. Aslında en iyisi sinik birmarjinal bıyık altı takarım suratıma. Gülergeçer, dalgamı geçer, alaya alnım herşeyi. Neyimi? Ne olursa işte. Hem bunda, dikkatederseniz gizli bir isyan da var. Nasıl amagizlice başkaldırabilme potansiyelini de hediyeettim kendime. Gerisi kolay, bi kaç süslükelime, küçümseyen bi kaç bakış, örneklen çokgörüldü, takım tutmam, şimdi de post-

tunçel gülsoy

modernizim moda oldu tripleri. Gelsin laflar,dolsun torbalar. Ayrıca yeni öğrendiğimkelimelerin çevremde yaratacağı büyüyü dehesaba katmadım henüz. Bunu da ekledim mi,artık beni kimse durduramaz. Artık sinirimibozan şarkıların da önemi yok, gereksizsorumluluklar da kalmadı adımlarımda. Yokartık benim gibi birisi!

E, isyanın yeri ve zamanı ertesi sabahakalsın...

16

med-cezir

ÇOK ÖZEL BİR MAKİNENİN AKLI

m. boden

Üç yüzyıl önce, Hollandalı filozof Spinozahayretler uyandıran açıklamasını yapmıştı:"Bedene ilikin bilinen çalışma ilkeleriyletamamen uyumlu, bilimsel bir psikolojikurulabilir!" Tabii bu açıklaması ancakölümünden sonra yayınlandı. Karşıtlarına şöylecevap veriyordu: "Onlar bedenin neleryapabileceğini bilmedikleri gibi sadece bedenindoğası d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e ne ler inçıkarımlanabileceğini de bi lmiyorlar"Spinoza'nın, insanın bir makina olarakkavranması görüşüne katkısıbüyük olmuştur. Bu görüşlerdenen ilginci Lady Ada Lovelace'eait. Spinoza'nın ölümünden birasır kadar sonra, CharlesBabbage'ın Analitik Motor'unauygun bir mekanizmadanbahseden Lady Lovelace, bumakinanın matematiğin yanısıraçok daha karmaşık hesaplamalarıyapabileceğini öne sürmüştü.

Günümüzde bu tür iddialarhalen şok edici özelliklerinkoruyor la r . Birçok kişibilgisayarların insan aklınımodelleyip modelleyemeyeceğiüzerine şüpheci düşünmeklebirlikte bir çokları da bu iddialarıaçıkça saçma buluyorlar. Buşüpheler ve tiye almaların yanındahep bir korku da varlığınıhissettirmektedir. Böyle birşeyyapıldığında, yani insan aklıbilgisayarda modellendiğinde,insani değerlerin ikinci planaitileceği ya da tamamenyokolacağı korkusu!

Bilgisayar modellerine dayananpsikoloji kuramlarına neden sıcakbakılmadığı açık. İnsan aklının

yapabildiklerini yapabilen bilgisayarlargeliştirmeyi amaçlayan yapay zekâ teknolojisi debenzer korkular uyandırıyor. Bu noktadahissedilen derin endişenin temeli bu tür yenikuramların ve teknolojilerin kendimize karşıbakış ımızı alçaltması, değerlerimiziönemsizleştirmesi ve hayatta karşılaştığımızsorunlar karşısında hissettiğimiz çaresizliğigüçlendirmesidir. Eğer birgün kuramsalpsikoloji "bizlerin makinadan başka bir şeyolmadığını" söylerse, toplumsal hayatta

17

med-cezir

Bu tür eleştiriler Gertrude Stein'm "Birmakina sadece bir makinadır bir

makina..." sözüne benzemektedir. Steinbelki de yanılmıştır. Beyin çok özel bir

makina türüdür. Bu beyin denenmakinanın psikolojik fonksiyonları

yapabilmesi bilgisayarların dayapabileceği anlamına gelmez.

önemsediğimiz insana ilişkin tüm özellikler deduygusal birer yanılsamadan ibaret olacaktır.Eğer computational (hesaplamalara dayalı)psikoloji veya yapay zekâ çalışmaları biraztaban bulursa bu tür değerlerin temelleri dezayıflamaya başlayacaktır.

Tabii aklın bilgisayar modellerinin mutlakayıkıcı bir toplumsal etkisi olup olmayacağını dasorgulamak gerekli. Üstelik, Spinoza'nın bumekanizmanın (insan beyninin) potansiyeliniazımsamamamız gerektiği hakkındaki uyarısınıda hatırda tutmakta fayda var. Böyle kuramlarprensipte insan aklının özelliklerini üretebilecekmekanizmanın nasıl mümkün olduğunua ç ı k l a y a m a d ı ğ ı zaman bu korkularkaçınılmazdır.

Mekanizma konusundaki görüşlerimizSpinoza'dan bu yana epeyce gelişti. Fakatdüşüncenin mekanikleşmesi ancak sayılarındışındaki şeyler hesaplanabildiği zamanmümkündür. Örneğin, insan beynininbilimcilerin açıklayabildiği tarzda bir şeyleryapan özel bir makina gibi işlediğiningösterilmesi gerekir.

Bilgisayar bilimcileri elektronik bilgisayarlarıncomputational öze l l ik ler i üzerineyoğunlaşmışlardır. Ve kuramlarını bilgisayarmodellerine dayandıran psikologlar, beyninpsikolojik işlevleri hakkındaki iddialarınıgöstermek için elektronik bilgisayarlarıkullanmaktadırlar. İşte bir çoklarının, aklınbilgisayar modellerine getirdikleri eleştiri bunoktada düğümlenmektedir.

Bu tür eleştiriler Gertrude Stein'm "Birmakina sadece bir makinadır bir makina..."sözüne benzemektedir. Stein belki deyanılmıştır. Beyin çok özel bir makina türüdür.

Bu beyin denen makinanın psikolojikfonksiyonları yapabilmesi bilgisayarların dayapabileceği anlamına gelmez. Gerçekten debilgisayarlar farklı temel ilkeler üzerinekurulmuş makinalar olduğundan aynı şeyleriyapamazlar. Zihinsel modellemelerde kullanılanbilgisayarlar sayısal, adım adım işlem yapabilen,genel amaçlı aletlerdir. Beyin ise analog(benzetime dayalı), paralel işlem yapan, özelamaçlı bir makinadır. Beynin yaptıklarınıbilgisayar modellerinin yapıp yapamayacağıtartışma konusudur.

Psikoloji beynin maddi özellikleriyle değilişlevleriyle ilgilenir. Bir işlevi yerine getirirken omakinanın hangi parçalarının nelerden yapılmışolduğu değil o parçaların bu ödevi yerinegetirirken nasıl kullanıldığı önemlidir psikolojiiçin.

Doğa bilimlerinin hesaplamaya ilişkinsüreçlere, bilgiye, bilgilerin temsil edilişşekillerine dair söyleyeceği bir şey olmadığındanaklı anlamak için uygun değillerdir. Psikoloji,fizik ve nörofizyolojiden temelli olarak farklıdır.Doğa bilimleri, bireylerin dünyayı nasıl farklıalgıladıklarını, insanların değişik politikinançları, kişisel farklılıkları ve kültürelgeçmişleri nedeniyle neden başka bireylerdenfarklı davrandığını açıklayamazlar. Bu yüzdeninsana ait bu tür konulara ilişkin sorular doğabilimlerinin terimleriyle sorulamazlar vecevaplandırılmazlar. O nedenden dolayı,bilimsel bir bakış açısına kendini adamış kişilersık sık bu tür soruları yoksayarlar ya daduygusallık olarak görürler. Onlara göre bu türsorunlar şiir ve edebiyatın çerçevesi içindedeğerlendirilmelidir: yağmurlu bir pazar öğledensonrasında bu konular üzerine düşünmek iyidirhoştur fakat bunların bilim hayatının ciddiişleriyle bir alakası yoktur.

Demek ki aklı hesaplamalara dayalı bir sistemolarak düşünmek inanç ve değerlerimizinpsikolojik olarak önemli olduğu görüşüne primvermektedir. İster kişiler düzeyinde ister kültürelolarak paylaşılsın bu inanç ve değerler hareket,davranış ve algılayışlarımıza yön vermekle onlarhakkında bilgi vermektedirler. Eğer kişiDalmaçya taz ı lar ın ın siyah olduğunainanmıyorsa ve onları beyaz köpekler sanıyorsa,bu köpekleri gördüğü zaman, hatta bir köpek

18

med-cezir

Bilim, eğer öznelliğe ilişkin terimlerezihinsel kavramlara yer vermezse

"insansızladır". Doğa bilimleri, "saf"nörofizyoloji de dahil olmak üzere, bu

kavramlara yer veremezler. Fakatpsikoloji, bilgisayar bilimi ve sinirbilim

(neuroscience) beynin hesaplamayailişkin işlevleriyle ilgilendikleri için yer

vermektedirler.

olarak algılamasına rağmen Dalmaçya Tazısıolarak tanımayacaktır. Genel olarak, sübjektifyaratıklarız. Ya da computational (hesaplamacı)görüşe yatkın bir meslektaşımın dediği gibi"kendi veri yapılarımızın müptelasıyız..."

Bu, mekanistik bakış açısıyla çelişmez.Çünkü bilgisayar modelleri genel olarakmekanizmanın potansiyellerinin ne kadar genişolduğunu taktir etmemizi söyler. İnsanlargenelde araba ve daktilo gibi anlaşılabilirmakinaların bilim tarafından makina olaraknitelendiri ldiğini sanırlar. Psikologlarınilgilendikleri hesaplama sistemleri tamamiylefarklı bir meseledir.

Tüm zihinsel güçlerimizin tamamiyleanlaşıldığı veya bilgisayarlarda modellendiğisöylemek istenmiyorum. Lady Lovelace'insözleriyle, kuramsal psikologlar tüm düşünselsüreçlerin "karşı l ıkl ı temel i l i şki ler ini""operasyonların soyut bilimi cinsinden" ifadeetmemişlerdir henüz. Bunu prensipte kabuletmek mümkün olmasına karşın, kısa zamansonra başarılabilecek bir şey değildir. Çünküinsan aklı her zaman düşündüğümüz şeklindençok daha karmaşıktır. Birçok hümanistin aklınüst düzey karmaşıklığı hakkında bir takım içselhisleri vardır fakat bu karmaşıklık hakkındaayrıntılı bir döküm verememektedirler.Gerçekten, Freud'u bir istisna olarak kabuledersek, bunu yapmaya çalışmamışlardır bile.Sadece psikologlar bir bilgisayarın insan gibibir şey yapması için bir kuramı yeterli ve açıkbir şekilde açıklamaları gerektiğinde işinboyutlarının farkına varılmıştır.

Hergün hepimizin yaptığı çok basit hareketlerbile inanılmayacak derecede komplekstir. O

nedenle yapay zekâ teknolojisi korkularımızı vebilim-kurguyu süsleyen hayalinden çok dahazayıftır. Matematiksel işlemleri bilgisayarlar gibisaniyesinde yapamadığı için bilgisayarkarşısında kendini hor gören insan hiçbirbilgisayarın yapamadığı diğer şeyleriyapabildiğini hatırlamalıdır. Şu andaki enetkileyici programı anlamanın bizim aklımızıanlamakla kıyaslandığında ne kadar kolayolduğunun anlaşılması kendimize ilişkindüşüncelerimizi güçlendirecektir.

Tabii bu her zaman anlaşılamamaktadır, çünküprogramların yaptıklarını genellikle biz kötüyapmaktayız. Bilgisayarlar matematikte bizdençok iyidirler ya da birçok "uzman sistem"programlan sınırlı bir alanda, insan uzmanlardandaha iyi bilimsel çözümler üretebilmektedirler.Fakat genellikle unutulan, bizim kolaycayaptığımız birçok şeyi yapmakta bilgisayarlarınzor lanmas ıd ı r . Örneğin anadi l imiz ianlayabilmekte, bazı şeylerin arkasında duranobjeler in bir k ı smını görerek o cismitanıyabi lmekte, sorunlar la uğraşırkensağduyumuzu kullanabilmekte, konuşmaların,yazıların satıraralarını okuyabilmekte veyaparmaklarımızla sayısız iş yapabilmekteyiz.Günümüz bilgisayarları bu işleri son derecesınırlı bir şekilde yapabilmektedirler.

Sonuç olarak, aklın bilgisayar modellerininbize çok şey kattığını söyleyebiliriz. "Akıl" ve"Zihinsel" süreçlerin psikolojide saygınkavramlar olarak kabul edilmesini sağladıklarıiçin, bu çalışmalara teşekkür etmeliyiz. Busadece psikologlar için değil tüm toplum içinönemlidir. Psikologların bize söylediği gibi,insanların kendilerini nasıl gördükleri önemlidir.. Bilim, eğer öznelliğe ilişkin terimlere zihinsel

kavramlara yer vermezse "insansızlaşır". Doğabilimleri, "saf" nörofizyoloji de dahil olmaküzere, bu kavramlara yer veremezler. Fakatps ikolo j i , bi lgisayar bi l imi ve s inirbi l im(neuroscience) beynin hesaplamaya ilişkinişlevleriyle ilgilendikleri için yer vermektedirler.

O halde bilimsel bir psikolojinin olabilirliğigörüşü Spinoza'nın zamanından bu yana şokedici özelliğini kaybetmiştir.

19

Tiyatro... Tiyatro...

Türkiye 'nintek tiyatro dergisidir.Tıpkı nesli tükenenKelaynaklar gibi...Türünün tek örneği

olarak kalsınisterseniz

abone olarakyaşamasına katkıda

bulunabilirsiniz.

Abone Bedeli: 100.000 TL.Banka Hesap No: T.İş Bankası - Cihangir Şb. 178117

Posta Çeki: Tem Yapım 655074Tel: 249 87 37-38 Fax: 249 02 18

Adres: Hayriye Cad. Çorlu Ap. No: 3 D. 10 Galatasaray-îstanbul

hayalperdesi

HAFIZANIN SIFIR NOKTASI

mehmet açar

Şimdi adını hatırlamadığım bir film. Üç dörtyıl önce TRT'de bir cuma gecesi gösterilmişti.Film kabaca şöyle özetlenebilir: Uç kişilik biraile uyanıyor. Hava hâlâ karanlık. Bu nedenlegeç uyandıklarını farkediyorlar. Uyanıruyanmaz bir tuhaflık olduğunu anlıyorlar.Ayağa kalkınca da o tuhaf gerçeği anlamaktapek güçlük çekmiyorlar. Müstakil, iki üç katlıevlerinin bütün pencereleri ve kapılan ne olduğuanlaşılamayan garip bir metalle dışardankapatılmış. Hiç bir çıkış yok. Duvarlarıdeliyorlar, yine aynı metal; tavanda da tabandada hep aynı metal. Sanki görünmez bir el evinbütün çevresini o metalin içine hapsetmiş.

Saatler ilerledikçe kadın garip bir şeyfarkediyor ve bunu kocasına söylüyor: "Düngece ne olduğunu hatırlıyor musun?" Kocası hiçbir cevap veremiyor. Ve soru devam ediyor.Evvelsi gece, daha evvelsi gece... Cevap hepaynı: "Hatırlamıyorum". Kan-kocanın hafızasıyataktan kalktıkları andan itibaren başlıyor. Okalkış anında sadece şunları biliyorlar: Evliler,bir kız çocukları var ve adam kimyacı, sabah işegitmesi gerek. Yatak odasındaki fotoğraflardada hep o anki görünümleri var. Yani geçmişleriyok. Hafızaları sıfır noktasını gösteriyor.Sadece bir kaç veri...

Sadece televizyon şebekelerinde gösterilmeküzere çekilmiş 80 dakikalık bu düşük bütçelifilmin sonu da şöyle bağlanıyor: Evin hertarafında hep aynı şirketin amblemini gören ailedelice bir çabayla bodrumu kazarken, birden evdevriliyor ve onlar bir kukla gibi sağa soladüşüyorlar. Sonra küçük bir kız çocuğugörüyoruz. Elinde oyuncaktan bir ev ve kızarkadaşına veryansın ediyor. "Evimi yinekutunun içine kitlemiş" diye.

Hafızanın sıfır noktası üzerine ilk kez ciddibiçimde düşünmeye başlamam Franz Kafka'nın"Şato" romanıyla başlamıştı. Romanınkahramanı K. kasabaya gelir ve kasabalılara

kendini "Ben yeni kadastrocunuzum" diyetanıür. Malum, K.'nın kasabada istihdamedilmesi için kasabadaki şatonun onayıgerekmektedir. O onay roman boyu bir türlügelmez ve K. değil Şato'ya ulaşmak, Şato'nundışına bile yaklaşamaz.

Roman boyunca K.'nın önceki yaşamı, yanigeçmişi üstüne bir ipucu aradığımı ve aşağıyukarı ciddiye kalınabilecek hiç ama hiç bir şeybulamadığımı hatırlıyorum. K.'nın yeryüzündebir evi yoktu. Ya bu kasabada Şato'nun onayınıalıp kadastrocu olarak çalışmaya başlayacak yada ölüp gidecektir. Kasaba dışında bir başkamekân, Şato dışında bir başka otorite de yoktur.

K.'nın hafızası da sıfır noktasındaydı. Sadecebir kaç veri: Bir kadastrocu, ve oraya dışardangönderilmiş... Ama K. hafızasının sıfırnoktasında olduğunun farkında değil. Sonraaynı gözle "Dava" romanına göz attım. OradakiJoseph K.'nın hafızası da neticede sıfırnoktasında değilse bile 0.5 noktasında..."Amerika" romanında da durum yine pek farklısayılmazdı. Yeni kıtaya adımını atan KariRossman da bir nevi sıfır noktasındaydı.

Ve Kafka romanları okumadan çok öncegördüğüm rüyalarım...

Bir kasaba. Akşamın alacakaranlığı. Penceresisahil kasabasının meydanına açılan küçükyazıhanemin içindeyim. Mesleğim avukatlık.Yı l lar önce öldürülmiş babamın gerçekkatillerinin kim olduğunu anlamış durumdayım.Kasabanın zenginleri arasında yer alan katiller de(biri belediye başkanı, diğeri ise yazlık evleriyapan bir müteahhit) durumun farkındalar.Niyetim eve dönmek. Annemle birlikteyaşıyoruz, kardeşim falan yok.

îşte rüyanın başındaki "veri"ler... Gerisinianlatmak gerçekten zor, sahil kasabasındakigece, gerilim filmlerindeki şemayı izliyor aşağıyukarı. Belediye başkanının evli kızıyla da(liseden arkadaşımmış) geçmişte bir ilişkimiz

21

hayalperdesi

varmış meğerse. O gece bana kaçmamgerektiğini, beni öldüreceklerini falan söylüyorbu kız arkadaşım ya da "rüyaya göre eskisevgilim".

Fazla uzatmayalım. Asla hatırlayamayacağımbir yığın gerilimli andan sonra belediyebaşkanının adamları beni bir tarladasıkıştırıyorlar: ölüme beş kala durumu. İşte tamo an rüyadaki bu kasaba avukatının aslında benolmadığımı, benim "bir başkası" olduğumudüşünüyorum. İyi de "o bir başkası olan" benkimdim? Gerçek annem ile babam neredeydi?Bir an avukat değil de böyle bir rüya gören birüniversite öğrencisi olduğumu hatırlayabildim.Ama gerisi yine gelmiyordu. Neticede, ancakuyanarak kim olduğumu anlayabildim. Tuhafolan, rüyadaki tek bir kişi bile gerçek yaşamdantanıdığım biri değildi.

Sonuç olarak bazı rüyalar hafızanın sıfırnoktasında geçiyor. Böyle rüyalar dayanılmasıgüç kabuslara dönüştüklerinde insan uyanmayadeğil de gerçek benliğine, yani hafızasına geridönmeye çalışıyor. Bazı uyanışlarımızda dahafıza, sıfır noktasını gösteriyor. Bu halet-iruhiyye kısa sürmezse gerçek bir cinnetin ilkadımı olabilir. (Burada hepimizin başına gelen oşuursuz uyanışlardan sözetmiyorum. Enindesonunda herkes uyanışın ilk anında zaman vemekân mefhumlarına tam anlamıyla hakimdeğildir)

Kafka rüyalarındaki küçük bir imgeden yolaçıkıyordu belki. Bu nedenle bir çok eserindekahramanlarına bir geçmiş vermiyor; tıpkı birrüya gibi, kahramanın "oralara" nasıl venereden geldiği konusunda hiç bir ipucuvermiyordu: K. bir kadastrocuydu. Ne yapıpedip o kasabada kalmalı ve işini icra etmeliydi.

Kafka'nın yakın arkadaşı, romanlarınınbasılmasını sağlayan Max Brod, Şato'yu ilahibir otorite ile bağdaştırmıştı. Sınırları hayliesnetilmiş marksist bir yöntemi benimseyenErnest Fischer ise bu yaklaşımı doğru bulmadı.R o m a n ı " b i r e y i n p o l i t i k i k t i d a r ayabancılaşması" bağlamında ele aldı. Şato dafaşizme sağlam bir zemin hazırlayan OrtaAvrupa'nın "köklü bürokratik devlet"inetekabül ediyordu ona göre. Yaratıcı eleştiritemelinde bakarsak Brod da, Fischer de haklı...Kafka romanlarında, gerçekten adım adım

faşizme doğru ilerleyen bürokratik bir devletinbirey karşısındaki o sınırsız gücü de hissedilir;yeryüzünde ilahi bir otoriteyi arayan bireyinçaresizliği de...

Evsizlik, yurtsuzluk da Kafka'nın eserlerindetemel figürlerden biridir. Ve sanki birey dünyayavarolması gerektiği için atılmış ve ondan budünyada kendine bir ev, bir yer bulmasıistenmiştir. Birey bu görevi yerine getiremediğiiçin acı çeker.

Rüyalardaki hafızanın sıfır noktası belki deyeryüzündeki tinsel varoluşumuzun kökenleriylede ilgili bir şey. Sıfır noktasında bize verilen tekbir kod var: Kendine ruhsal bir ev bul. Evreninbir noktası olan Yeryüzü ile dikey ve yatay birilişki kur.

Sonuç yerine şöyle bir kurgu-bilim hikayesi:Teknolojinin, dünyalılara başka bir gezegendehayat kurma imkanı verdiği zamanlarda geçiyor.Bir şirketin bilim adamları güneş sistemindekibir gezegenin atmosferini aynen Yeryüzü'nebenzetmişler ve hayatın ilk tohumunu atıpgitmişler. Amaç hayli basit: Orayı Yeryüzü içinbir sera haline getirmek. Sonra hayat gelişmeyebaşlıyor, ama kısa sürede o gezegendeki hiç birşeyin işlerine yaramayacağını ve orada insanlarında yaşayamayacağını anlıyorlar. Ve herşeyibırakıp gidiyorlar. Ama bu arada, hayattohumları ekilen gezegen serpilip gelişiyor.Zamanla küçük bir uygarlık bile kuruluyor.Yeryüzü'nde şirket gezegen sakinlerinegörünmeden oradaki hayatı görüntüleme şansınasahip. Tahmin ettiğiniz şey oluyor ve şirketYeryüzü'ndeki hayattan canı sıkılan müşterileriiçin "yaratılmış gezegeni" bir eğlence malzemesihaline getiriyor. Geleceğin bu gelişmişdünyalıları bu gezegende pahalı fiyata tanrıcılıkoynamaya bile kalkışıyorlar hatta. Derken birgün Yeryüzü'ndeki anarşistler bu "pis oyun"abir biçimde son veriyorlar. Oyuncak gezegen dekendi haline bırakılıyor. Uygarlık gelişmesinekarşın "ilk efendilere ilişkin bilgi kodlan"sürüyor. Ama varoluşlarıyla ilgili sırrı hiçbilmeden yaşamayı sürdürüyorlar. Kuşaktankuşağa aktarılan ortak hafızalarında hep bir sıfırnoktası kalıyor, asla çözülemeyecek olan, amaiçgüdü hep aynı: Varolmak.

22

kara göründü!

EVET İSYAN!

adnan kurt

Öznel bir yorum isterseniz, sevgili okuyucu,Bilim -fazla ayrıştırmadan ve derinleştirmeden-yaşam, doğa ve tüm etkileşimler için süregidenuğraştır. Yüzyıllardan beri bilimdeki gelişmeleryaşanırken, bilimin anlamı ve yorumlanması daşaşılası değişmeler gösterdi. Helmholtz, tümsüreçlerin yorumlanabilip, mekanizmalarınınçözümlenebildiği o yakın zamanda, biliminsonlanacağından eminken, XX. yy başlarında,bilimciler bu tür görüşleri yine 'bönce' bulmayabaşladılar.

Aslında amaç, tarihsel yöntemlerle bilim-anlamilişkilerini irdelemek değil, hele hele bunlarıtarih boyunca en önemli ve genel kabul görmüşdiye sunmak hiç değil. Belki de Newton'unsözleri kaynak olacak yazının devamındakifikirlere:

"Herkesin beni nasıl gördüğünü bilmem; fakatben kendimi deniz kenarında oynarken, önündehiç keşfedilmemiş engin gerçekler okyanusuyayılmış duran ve cilalı bir çakıl taşı veyagüzelce bir istiridye kabuğu bulmakla zevkduyan bir çocuk gibi görüyorum."Tarihi, zamandaş olarak gelişen süreçlerdenoluşmuş varsayarsak, bilime ilişkin iki önemlifarklılaşmayı yani bilimsel etkinliklerin zatengenel kabul gördüğünü (Hemen herkesNewton'un Yerçekimi Yasası'nın, Galilei'ninGörecelik Kuramının ve benzerlerinin yanlışbile olsalar önemlerini ve bilimsel görkemleriniduyabilir.) ve özellikle XX. yy'in son yıllarındabilimsel katkının demokratik olarak ölçülüpdeğerlendirilmediğini.görınemek olası değil.

Zamanda gerilere bakıp değerlendirmek ya dayorum yapmak kolay olanı ve zararsızı. Oysa,sorun günümüzde yaşanıyor, ve her şeyerağmen, hem düşünsel hem de yaşamsalpratiğimiz için gerekli olan bilimsel etkinliklerisağlıklı olarak irdelemek gerekiyor. Nedirçağımızda bilimsel olan? Ve hangi bilimseluğraşlar dönüm noktası olurlar, vergileriyle

beslendikleri insanlara"işte sizler için!"dedirtirler? Bu soruların yanıtı çok kolay. Kendihakemleri, yazı kuralları olan uluslararası,aslında A.B.D'de tüm dünya için bas ı landergilerde yayınlanan araştırmaların bilimseldeğeri vardır. Buralarda tanıdığınız editörlervarsa, bir arkadaşınız yazı kurulundaysa, sıradaaylarca yıllarca bekleyen yazılardan önceyayınlanmanız ve bazen bu yüzden önce sizinünlenmeniz de olasıdır. Şimdi, bu dergideyayınlanan yazınızı, ne kadar ilgili olduğuölçülemeden atıfta bulunanların sayısı arttıkçasizin şöhretiniz artacak ve "bilimsel öneminiz","insanlığın katkınız" kanıtlanacaktır. "Bilimselüretim" sürecinin uzağındakiler için bununöneminin kavranması güç olabilir. Amaunutmayın: vergileriniz, duygusal desteklerinizhiç de demokratik olmayan yollarla, bazen hileve desise* ile, ama en kötüsü yöresel, kültürelve dilsel ayrımcılık yapılarak peşkeş çekiliyor.Zayıf karakterli dünya bilimcileri ise bilimselheyecanları aldıkları atıflarda, yarım yamalak,bilgi içeriği ölçülemeyen, Ölçülüyormuş gibişekillendirilen yazılarda buluyorlar. Evren,doğa, insan ve etkileşimlerinde saklı bilgiyiçıkarmakta acze düşüyorlar. Yaşam pratiğimizegetirileceği vaat olunanlarsa ıska geçiliyor.Hoca'nın 'parayı veren düdüğü çalar' dediği gibiparayı topluca yönlendirenler, pratik silahtekniklerini yeğliyorlar. Bir de çevre kirliliğinekatkısı var bu sürecin. Bilimci kılığındatoplumun sağladığı kolaylıkları ve saygınlığıucuza kapatanlar değerlerini kanıtlayabiliyorlar.Hatta bizlerden üstün olduklarını da. Ve bilgikaynakları, ölçülemez, denetlenemez şekildehızla artıyor.Bilgi deneyimleri içerir mi? Her tür bilgi yazıyadökülebilir mi? Bilgi kuramları ile neler ölçülür?Bilimsel üretimin ölçüsü nedir? Bilimin anlamınedir'? Ya hayatın?Evet isyan!

23

kutupyıldızı

MİM İÇİNselçuk akman

Ürkek alkışlarla açıldı perde;Ellerde güvercinler

tahtalarda dama,Akla kara oluverdi bir denizin etekleri,

Süslendi Seyirci koltuklarındaki kabaralar.Eşgali belirsiz bir Sahne amirinin incelmiş Sesini hatırlıyorum

ince yapılı kadınların hayali yansıyordu yüzünden.Aslında Şişman ve eşcinselmiş bana ne

Ellerde güvercinlerÜrkek alkışlarla açıldı perde

IHer yer dolu olmalı ki bir tek masa kalmış

Üstünde iki bardak çay, yarısı içilmişEzbere konuşuyoruz iki koltuk bir masa.

Yerli yersiz ve üşenmedenKimilerine göre Suskunluğa çare arıyormuşuz.

Ses dursa ömür bitecek Sanki her yer çapraz bulmacaTam o Sırada Yan masada incelmeye yüz tutmuş bir ruh

Elini uzatmış olabilirdi teselli bekçisi bir yüz.Yürüyüşümüz Eş zamanda başlayıp kararsız bitiyor

Güngörmüş kavgalar canlanıyor düşümüzde yalnızlık mezartaşıKırıtarak Espri yapanlar çeliyor yüreğimizi

Kalp para basılan bir hangar kadar loş olan yüreğimizinİzin istemeye gücü yok Eve geç kalmak yasakmış o günlerde

önümüze bakarak utandığımız günlerdiilgimiz henüz çocuk, ilikliyoruz önümüzü

kırıtarak espri yapanlar çekiyor ilgimiziEsrarlı bir geceye açılıyor kapılar

Yeşil yaratığın üstünde yelken açmışBirkaç adam hatırlıyorum

Ne kadar güç; zamanı yazmak ve onarmak bastığımız zeminiSeksen model bir iç kontrol Sistemi kurup üretimi arttırmak

Ve hep konuşmak Ne Zor

Sanırım uzun bir Suskunluğa ihtiyacımız var.

24

p

kutupyıldızı

IIIBu gün perşembe beni dışarı çıkardılar

Barbarca kandırdı MasallarPoyraz Ve dalgakıran

Yine bir gece yansında yolunu kaybetmiş orta yaş tadındaki kadınismimi fısıldıyordu ortaköy parkında yabancı adamlaraSaat henüz Sarhoşlar için erken, çocuklar için Çok geç

Ne îşim Vardı o yerde, karşı masada oturan SenOrtaköy Parkında Serseriler ve Salıncak

bekliyoruzTekrarı çevirip bir inkâra dolup boşalarak

Döküyor yapraklarım Mezarlığın gölgesindeki Çınar(Ama o başka hikaye)

Bak Şunun Şurasında kaç gün geçmişAğırlığın galibiyeti Sıradan yüzlere hırslı tikler hediye etti

Herşeyin yeri ve zamanı varArtık herşey palavra

Gecenin yarısında kaybolan kadınların nasıl aldatıldığından tutun daBütün tekrarların üzerine kurulu yanlış anlamalara kadar

Ortaköy Parkında Serseriler ve Salıncak"Ruhi bey Siz misiniz!"

Hayır ya da evet belki de bunun Cevabı yokYosma kahkahalar dağınık Çarşaflarla düğümlendi bile

ismin yalın hali, Sokaklarda Satılan Ab-ı hayatDelikanlı Şiddetle yaşlanıyor, çizgilerde kesinlik

Yeni anlamlar katılıyor yüzündeki Çelik gülümsemeyeBir Çizik de ben atıyorum tamamlansın diye fotoroman

Hem ne gelir ki elden Sen yeniden yitip gidiyorsunYorgunluk utancından çıkamıyor sahneye

içimizdeki Sıska pişmanlık neyin hesabını yapıyor,bilinmez; yüzü traşlı o da orta yaşlı bir kadındı hatırlarsın Aynı pansiyonda kalırdı,Deniz Park gazinosu, Çok önceleri Kuzguncuk ya da Arabın yeri)

Hepsi bir bütünün parçaları hepsi baştan Savma.

25

kutupyıldızı

yalçın karaca

IVSır; dört yanı kapalı bir oda da gidip gelen SalıncakBir tanım, inkârı yücelten sevgilinin terkisine yazılmışSoran olmuyor bu Son olsun diye Soluyor SepyalarŞimdi sırasıdır, dile gelen Satır kekeme, uçurumların en SevimlisiNeyi kanıtlayabilir kulağının arkasındaki MenekşeSır; Aklımı çal ustam ol; yeniden öğret bir tekrara girerekSabahlara kadar uyutmuyor çürüttüğüm gülün tohumuNe demekse yeni günler, Suratıma çelikten bir zırh YerleştirenBir Eksi daha eklendi, Piyangoda kaybettim, Feleğin Sillesi SıradaNe diyordum, Partizan gibi başlamalıydım Ama Sağ Adımımla girdim odayaÇünkü hesapta Açık var iki yaka bir araya gelmiyorLeylî meyhanenin ikiyüzlü dilberiyle vakit geçirirkenSır: Erkek bir Şarkıdır Eşlik ediyor geceye / keşke gece pişmanVe esrik olsa diyorum ama her adım hesaplı

Söyle Mim Ne Çıkar devrildiyse bir Çınar.

26

başka bir dünya

ILAKİREMA'LARIN BEDENSELTÖRENLERİ

horace miner*

Antropologlar değişik halkların aynıdurumlarda gösterdikleri davranış biçimlerininfarklılıklarına o kadar alışmışlardır ki, enegzotik töreler karşısında dahi şaşkınlığadüşmezler. Doğrusu, eğer mantıksal olarakgerçekleştirilebilecek tüm davranış birleşimleriyeryüzünde bir yerlede bulunamamış ise, şüpheedilmelidir ki. bunlar henüz tanımlanamamış birkabilede mutlaka vardır. Bu konu Murdocktaralından klan organizasyonuna bağlı olarak elealınmıştır. Bunun ışığında, Ilakirema'nın sihirlidüşünceleri ve uygulamaları öylesinealışılmışın dışındadır ki, insan davranışının nekadar uçlara ulaşacağına bir örnek olarak, onlarıtanımlamak gerekir.

Profesör Linton ilk defa yirmi yıl önceIlakirema'nın dinsel törenlerini antropologlarındikkatine sundu ancak bu halkın kültürü halençok az anlaşılabilmiştir. Bunlar KuzeyAmerikalı bir kabiledir ve Kanada Cree'ği,Meksika'nın Yagııi ve Tarahumara'sı ileAntillerin Arawak ve Carib'i arasındakitopraklarda yaşamaktadırlar. Kökenlerihakkında pek birşey bilinmemekle birlikte,geleneksel inanışları doğudan geldiklerini önesürer. Ilakirema mitolojisine göre devletlerininkurucusu Notgnihsaw adlı bir kahramandır. Bukişi başardığı iddia edilen iki olağanüstü yiğitlikile de anılır. Bunlardan biri bir wampumparçasını Pa-To, Mac nehrinin bir kıyısındanöbürüne atmasıdır. Diğeri ise içinde GerçeğinRuhu'nün yaşadığı düşünülen bir kiraz ağacınıkeserek devirmesidir.

Ilakirema kültürünün en önemli özelliğikolaylıkla bitki ve hayvan yetiştirilebilinentopraklan sayesinde oldukça gelişmiş piyasaekonomisine sahip olmasıdır. Halk zamanının

büyük bir bölümünü ekonomik işlere ayırmaklabirlikte, bu iş gücünden elde ettiği verimin birparçasını ve de günün önemli bir bölümünütörensel etkinliklere harcar. Bu etkinliklerinodağı, görünüşünün ve sağlığının insan ahlâkıüzerinde egemen bir rolü olduğuna abartılı birşekilde inandıkları, insan bedenidir. Böyle birdüşünüş alışılmışın dışında olmamakla birlikte,buna bağlı felsefe ve törensel boyutlaryeryüzünde tektir.

Tüm sistemi belirleyen temel düşünce şudur:insan bedeni çirkindir, doğal eğilimi zayıftır vehastalıklıdır. Böyle bir bedende hapsedilmişken,insanın tek umudu ayinlerin ve törenlerin güçlüetkileri sayesinde vücudunun kötü tarafınıengelleyebilmektir. Her hanenin bu amacaayrılmış kutsal bir odası vardır. Toplumdakidaha güçlü kişilerin evlerinde daha çok kutsaloda vardır. Gerçekte, bir evin zenginliğitörenlere ayrılmış bu kutsal odaların sayılarınagöre belirlenir. Çoğu eve balçıktan, acemiceyapılmıştır, ancak zenginlerin kutsal odaları taşduvarlarla örülmüştür. Fakir aileler de, zenginaileleri, duvarları çanak-çömlek plakalarıylaörterek taklit etmeye çalışırlar.

Her ailenin böyle kutsal bir odası olmasınarağmen, orada yapılan ayinler ailece yapılan

*The Body Readcr. Social Aspccts of the Human Body.Pantheon Books. New York 1978. Miner, Horace: "BodyRitual among the Nacirema" adlı makaleden Pınar TürenTürkçeleştirdi.

Tüm sistemi belirleyen temel düşünceşudur: insan bedeni çirkindir, doğal

eğilimi zayıftır ve hastalıklıdır. Böylebir bedende hapsedilmişken, insanın tek

umudu ayinlerin ve törenlerin güçlüetkilen sayesinde vücudunun kötü

tarafını engelleyebilmektir. Her haneninbu amaca ayrılmış kutsal bir odası

vardır.

27

Yer ve göğün iki ayrı karabasan, iki ayrıkara fırtına gibi kökünü ve çiçeklerinikuşattığı bir iklimde, bir düşün içindesalınır gibi duran^bu bir demet"Çiçeklerime", sağlam kökleri, ışıklıgövdesi ve açık ufkuyla, ağır yaşamsorumluluğunu taşıyabileceğine inandırıyorbizi.Evrensel Kültür, bir "buluşma", bir" çiçeklerime" sunuyor size.Dağılan Sovyetler Birliği, geçmişteki pekçok değeriyle birlikte, büyük bir bilginlerordusunu da sınırlarının dışına akıtıyor.Prof. Dr. Ali Minai, ve Doç. HuramanNevruzova'yı, Evrensel Kültür'üürünleriyle yükseltmeye katılan ve yakındakatılacak olan başkalarını müjdeleyen ikideğerli yazar olarak sunuyoruzokuyucularımıza. Avrupa'nın değişikülkelerinde göçmen olarak yaşamakzorunda kalan Türkiyeli yazar ve bilimadamlarımızın da katkılarıyla EvrenselKültür'ün içeriği gün geçtikçezenginleşiyor."Kültür Sanat Dergiciliğindeistanbul-Anadolu Ayrımı" m konu edinenDosyamızda ise, Anadolu'nun düşünce vesanat ortamının yükünü omuzlamışdergiler, yalnızca görüşleri ve sorunlarıylakonuğumuz olmakla kalmıyorlar: gelişmeyeaçık, sağlıklı bir kültür ve sanat mücadelesiiçinde kurulacak ilişkinin de haberlerinitaşıyorlar.Böylece, Kafkasya'dan Avrupa'ya, Anadoluüzerinden kurulan bir demokrasi vesosyalizm köprüsü olma yolunda küçük biradımı attığımıza inanıyoruz. Egemensınıfların, "Adriyatikten Çin Şeddine", gerive çöken bir dünyanın parçası olaraktasarladıkları sözde birliğe karşı, biz, kendiçapımızda, alçakgönüllü ama sonuna kadariddialı bir başka bütünleşmenin umudunuve olanağını yaratmak istiyoruz.

Piyerioti cad. Onur Apt. 41/B-9 Çemberlitaş / İSTANBULTel: 516 27 53 Faks: 516 98 70

başka bir dünya

Ilakirema'lar, değişik şekillerinin sosyalilişkilerde gerçeküstü bir etkisi

olduğunu zannettikleri ağızdan, hemhastalık derecesinde korkarlar hem de

cazibesine inanırlar. Ağız ile ilgilitörelere uymadıkları takdirde dişlerinindöküleceğine, dişetlerinin kanayacağına,çenelerinin çatlayacağına, arkadaşlarınınve sevgililerinin onları terkedeceklerine

inanırlar.

törenler değil, tamamiyle özel ve gizlitörenlerdir. Ayin normalde sadece çocuklarla vebuna bağlı olarak bu mistik döneme ilkbaşladıklarında tartışılır. Buna rağmen kutsalodalarda yapılan bu özel törenler hakkında banaanlatılanlar sayesinde yeterli bilgiye sahipolabildim.

Kutsal odadaki ayinin odak noktası duvarainşa edilmiş bir kutu veya çekmecedir. Buçekmecelerde sihirli ve büyülü iksirler bulunurki bunlarsız yerli inançlarının yaşayamayacağınainanılır. Bu karışımlar uzmanlaşmış kişilertarafından hazırlanırlar. Bunların içinde engüçlüleri tıp adamlarıdır ki yardımlarından ötürüözel hediyelerle ödüllendirilmelirler. Ancak, tıbadamları müşterileri için iyileştirici ilaçlarhazırlamazlar, sadece neler gerektiğine kararverirler ve bunları eski ve gizli bir dille yazarlar.Bu yazmayı da sadece tıb adamları ve aktarlaranlayabilirler ve yine özel hediye karşılığındagerekli sihiri hazırlarlar.

Sihirli karışım amacına ulaştıktan sonra eldençıkarılmaz kutsal odadaki sihirli kutudasaklanır. Bu sihirli maddeler hem çeşitlihastalıklar için özel olduklarından hem degerçek ve hayali insan hastalıklarının sayısı çokolduğundan sihirli kutu bu maddelerle doluptaşar. Sihirli paketler o kadar çoktur ki insanlarhangisinin neye iyi geldiğini unuturlar ve tekrarkullanmaktan korkarlar. Yerliler bu konudabelirsiz olsalar da, bizler düşünebiliriz ki eskibüyülü maddeleri saklamalanndaki amaçları bumaddelerin sihirli kutudaki varlıklarının birşekilde ibadet eden kişiyi koruyacağı inancıdır.

Sihirli kutunun altında ufak bir kurna vardır.

Hergün tüm aile üyeleri sırayla kutsal odayagirerler, sihirli kutuyu başlarıyla selâmlarlar,kurna içinde değişik çeşitten kutsal suyukarıştırırlar ve kısa süren bir abtest kuralınıyerine getirirler. Kutsal sular, topluluğun SuTapınağı'ndan sağlanır. Burada rahipler karışıkolarak yürüttükleri törenler sayesinde sıvınıntörensel olarak tamamen saf olmasını sağlarlar.

Büyü ile hayatını kazananlar arasında, tıbadamlarından daha az prestije sahip olanuzmanlar da vardır ki bunların unvanları endoğru olarak "kutsal-ağız-adamı" olarakçevrilebilir. Ilakirema'lar, değişik şekillerininsosyal ilişkilerde gerçeküstü bir etkisi olduğunuzannettikleri ağızdan, hem hastalık derecesindekorkarlar hem de cazibesine inanırlar. Ağız ileilgili törelere uymadıkları takdirde dişlerinindöküleceğine, dişetlerinin kanayacağına,çenelerinin çatlayacağına, arkadaşlarının vesevgililerinin onları terkedeceklerine inanırlar.Ayrıca ağızla ilgili şeylerle ahlâki özelliklerarasında bir bağlantı olduğuna da inanırlar.Örneğin, çocukların ahlâki karakterleriniyükseltmek için yaptıkları törensel ağız abdestivardır.

Herkesin hergün uyguladığı bedensel ayinleriniçersinde belirli ağız-töreleri vardır. Buinsanların, ağız bakımında son derece titizolmalarına reğmen bu törenin uygulanışıyabancıları isyan ettirebilir niteliktedir. Banaanlatıldığına göre, ayin sırasında çeşitli sihirlituzlarla örtülmüş bir tomar domuz kılı ağızdaniçeri sokulur ve sonra bu tomar bir seri oldukçausta hareketle oynatılır.

Bu özel ağız-töresinin yanı sıra, bu insanlaryılda bir veya iki kere kutsal-ağız-adamınabaşvururlar. Bu kişilerin, içinde çeşitli matkap,kunduracı bizi, sonda ve üvendire bulunanetkileyici bir alet takımları vardır. Ağızdanşeytanın çıkarılması için, bu aletlerin kullanımısırasında müşteriye inanılmaz işkenceler yapılır.Kutsal-ağız-adamı müşterinin ağzını açar, veyukarıda anlatılan aletleri kullanarak bir dişteçürümeyle oluşmuş olabilecek her deliğigenişletir. Sihirli malzemeler bu deliklerin içinekonulur. Eğer dişte doğal olarak oluşmuşdelikler yoksa, (doğaüstü maddelerinuygulanabilmesi için) bir veya birkaç dişarasındaki geniş aralıklar oyulur. Müşterinin

29

başka bir dünya

Enatsaha girmekle birlikte birdenbireortadan kalkan bedensel gizlilik

psikolojik şoka neden olur. Daha karısıonu hiç tuvaletini yaparken

görmemişken, bir adam kendisini çıplakbir şekilde bir kadının gözetiminde

doğal fonksiyonlarını yerine getirirkenbuluverir. Bu tür törensel yöntemleridışkının ilahi biri tarafından incelenip

hastalığın teşhisinin konulması içingereklidir. Öbür taraftan kadın hastalar,

çıplak bedenlerinin tıb adamlarıtarafından ellenmesine, tetkik edilmesine

ve sıkıştırılmasına maruz kalırlar.

düşüncesine göre, hu hizmetlerin amacıçürümeyi durdurmak ve böylece arkadaşlarıelde etmektir. Bu törenin ne kadar ileri derecedekutsal ve töresel olduğu, yerlilerin dişleriçürümeye devam etse dahi yıllar yılı kutsal-ağızadamına gitmeyi sürdürmelerinden anlaşılır.

Ilakirema'nın gerçek bir incelemesi,araştırması yapılırsa, bu halkın kişilik biçimihakkında geniş bir bi lgi elde edilebilir.Kutsal-ağız-adamının sinire matkabı saplarkengözünde beliren parıltıyı gören birinin bu iştebir miktar sadizmin olduğundan şüphelenmesi,gayet doğaldır. Aslında, halkın büyük birbölümünün mazoşist eğilimleri olduğuna dairbir tutum dahi geliştirilebilir. İşte bu yüzdenProf. Linton, sadece erkekler tarafından hergünuygulanan değişik bir beden ayinini aktarmıştır.Törenin bu kısmı, keskin bir alet ile suratderisini yırtma ve kazımayı içerir. Kadınlaraözgü töreler ise sadece ayda dört kereuygulanır, ancak az sıklıkta olmalarıbarbarlıktaki fazlalıklarıyla örtülür. Bu töreninbir parçası olarak, kadınlar aşağı yukarı l saatiçin kafalarını ufak fırınların içine sokarlar.Kuramsal olarak ilginç olan şey, çoğunluklamazoşist olan halkın sadist uzmanları dageliştirmiş olmasıdır.

Her büyüklükten her toplumda tıb adamınınönemli bir.tapınağı veya enatsahı vardır. Çokhasta olan kişileri iyileştirmek için kullanılacak

karmaşık törenler sadece bu tapınaklardauygulanabilir. Bu törenlerde özel kostüm ve saçşekilleri ile tapmağın odalarında dolaşan daimigruplar yer alır.Enatsah törenleri öylesine seridir ki, tapınağagiren yerlilerden oldukça büyük bir kısmı birdaha iyileşemezler. Beyin yıkanmaları henüztamamlanmamış küçük çocuklar tapınağasokulmayı, "oraya ölmeye gidiyorsunuz"diyerek, şiddetle reddederler. Bu durumarağmen, hasta büyükler süresi uzatılantemizlenme (arınma) için sadece istekli değil aynızamanda sabırsızdırlar, tabii eğer buna maddigüçleri yetebilirse. Kişi ne kadar hasta olursaolsun ya da durum ne kadar acil olursa olsun,çoğu tapınağın gardiyanları, yeterli derecedezengin bir hediye veremeyecek müşterileri kabuletmezler. Bir kişi içeri kabul edilse ve törenlersonunda hayatta kalabilse de, gardiyanları birhediye daha vermeden bu kişiyi serbestbırakmazlar.

Tapınağa girmek için yalvaran kişi önce tümelbiselerinden arındırılır. Günlük yaşamındaIlakirema vücudunu ve doğal fonksiyonlarınıgöstermemeye özen gösterir. Yıkanma vedışkılama işleri bedensel törelerin bir parçasıolarak gizlilik içinde sadece evlerin kutsalodalarında yapılabilirler. Enatsaha girmeklebirlikte birdenbire ortadan kalkan bedenselgizlilik psikolojik şoka neden olur. Daha karısıonu hiç tuvaletini yaparken görmemişken, biradam kendisini çıplak bir şekilde bir kadınıngözetiminde doğal fonksiyonlarını yerinegetirirken buluverir. Bu tür törensel yöntemleridışkının ilahi biri tarafından incelenip hastalığınteşhisinin konulması için gereklidir. Öbürtaraftan kadın hastalar, çıplak bedenlerinin tıbadamları taraf ından ellenmesine, tetkikedilmesine ve sıkıştırılmasına maruz kalırlar.Tapınaktaki hastalardan çok azı hiç birşeyyapmadan sadece sert yataklarda yatabilecekkadar iyidirler. Kutsal-ağız-adamının törelerigibi, günlük törenler acı ve işkence içerirler. Birayin kesinliğiyle, rahibeler zavallı hastalarıkaldırırlar, abdest yaptırmak için yataktayuvarlarlar. Başka zamanlarda, hastanın ağzınasihirli değnekler sokarlar veya hastayı iyileştiriciolduğunu sandıkları maddeleri zorla yedirlirler.Zaman zaman tıb adamları hastalarına uğrarlar ve

30

başka bir dünya

llakirema ailelerin kendi çocuklarınılanetlediğine inanır. Özellikle annelerin

gizli bedensel ayinleri öğretirkençocuklarına lanet okuduklarındanşüphelenilir. Cadı-doktorlarının

ters-büyülerinin alışılmamış tarafı ayiniçermemeleridir. Hasta en başından

başlayarak hatırlayabildiği tüm korku vezorluklarını anlatır. Bu şeytan çıkarma

seansı sırasında Ilakiremanın hafızasınınrolü gerçekten dikkat çekicidir.

vücutlarına sihirli iğneler saplarlar. Tüm but a p ı n a k t ö r e n l e r i n i n i y i l e ş t i r m e y eyaramamalarına hatta hastalan öldürmelerinerağmen, yine de insanların hu tıp adamlarınaolan güvenleri asla sarsılmaz.

Bir çeşit uygulayıcı daha vardır. Bunlara"dinleyici" denir. Bu cadı-doktorlarınınbüyülenmiş insanların kafalarında yatan şeytanıçıkartma güçleri vardır. llakirema ailelerin kendiçocuklarını lanetlediğine inanır. Özellikleannelerin gizli bedensel ayinleri öğretirkençocuklarına lanet okuduklarından şüphelenilir.Cadı-doktorlannın ters-büyülerinin alışılmamıştarafı ayin içermemeleridir. Hasta en başındanbaşlayarak hatırlayabildiği tüm korku vezorluklarını anlatır. Bu şeytan çıkarma seansısırasında Ilakiremanın hafızasının rolügerçekten dikkat çekicidir. Hastanın bebekkensüt emmekten vazgeçirilmesinden dolayıhissettiği reddedilme duygusundan sızlanmasısık rastlanan bir durumdur. Hatta bazı kişilersıkıntılarının nedeninin ters doğumlardakitravmatik olaylara kadar uzandığını görürler.

Sonuçta, vücudun doğal yapısı vefonksiyonlarına duyulan yaygın nefrete bağlıolarak yerlilerin estetik kaygılarını gidermek içinyaptıklarından da bahsedilmeli. Şişmaninsanları zayıflatmak için çılgın ayinleryapılırken, zayıflan şişmanlatmak için de törenliziyafetler düzenlerin Ayrıca eğer kadınlarıngöğüsleri büyükse küçük, küçük ise büyükyapmak için uygulanan törenler de mevcutgöğüs biçimiyle ilgili genel memnuniyetsizlik,

ideal formun ulaşılamayacak olmasıyla sembolikbir hal alır. İnsan dışı aşırı büyük memeleriyüzünden keder duyan kadınlar öylesineputlaştınlırlar ki, sadece şehir şehir dolaşarak veyerlilerin ufak bağışlar karşılığında memelerinebakmalarına izni vererek son derece hoş birhayat sürerler.

Dışkı ile ilgili fonksiyonların nasılayinleştirildiğini, rutin hale getirildiğini vegizliliğe havale edildiğini daha önce debelirtmiştik. Benzer şekilde üreme fonksiyonlarıda zedelenmiştir. Birleşme bir tabu halinegetirilmiş ve takvime bağlı bir eylem olarakşekillendirilmiştir. Sihirli maddeler kullanılarakveya ayın belli durumlarında birleşmeyisınırlayarak hamileliği önlemeye çalışırlar. Gebekalma oldukça nadirdir. Hamile kaldıklarındakadınları bunu saklayacak şekilde giyinirler.Doğum da yine gizli yerlerde, arkadaşları ya daakrabaları olmaksızın yapılır ve kadınların çoğuçocuklarını emzirmezler.

Ilakirema'nın töresel hayatı hakkındayaptığımız bu inceleme kesinlikle göstermiştir kibu insanlar büyü istilasına uğramıştır. Kendiüstlerinde kurdukları bu kısıtlamalara rağmenbunca zamandır ayakta kalmayı nasılbaşardıklarını anlamak zordur. Fakat böylesineegzotik adetler dahi Malinowski'nin yazdığı gibibir sezgi ile ele alınınca gerçek anlamınıkazanırlar.

Uzaktan ya da yakından,veya gelişmişmedeniyetimizin son derece güvenilir yüksekyerlerinden de baksak, b ü y ü n ü n tümkötülüklerini ve anlamsızlıklarını görebilmekkolaydır. Ancak onun gücü ve yol göstericiliğiolmasa ne ilk insanlar pratik bir takımzorlukların üstesinden gelebilirler ne de insanlıkmedeniyetin daha üst basamaklarına doğruilerleyebilirdi.

31

deligömleği

KAYIP HAYVANLAR ANTOLOJİSİ(Böcekler ve Sürüngenler Bölümünden Seçilmiş Metinler)

ergun kocabıyık

COELOPETİS MONSPESSULANUSİki yaşayışlı Monspessulanus familyasından birsürüngendir. Ayrıca antenleri dolgunlaşmış,dokunaçlan kalınlaşmış Coelopetis bitleri de busınıfa girer. Coelopetis Monspessulanus inceuzun gövdeli, uzun kuyruklu, yılanlarda olduğugibi ileri uzayan ince çatal dilli bir hayvandır.Bu hayvanlarda daima bir göğüs kemiği, ikikürek kemiği, genellikle dört veya iki bacak, birsidik torbası ve yana doğru kapanan üçüncü birgöz kapağı bulunur. Gözkapakları hareketlidir,başını tehlike anında koparıp düşürebilir.Yakalayıcının paniğinden faydalanıp kaçanbaşsız beden bir müddet sonra ölür. Kopan başise canlılığını korur ve kendine bir bedenyaparak yeniden gezinmeye başlar. Ancak buyeni gövdede ayaklar bulunmaz, daha çok biryılan bedenine benzer. Bu özellikleri yüzündeniki yaşayışlı Monspessulanus familyasınagirerler. Duvarda gezinenleri en yaygın olanıdır.Yazın eski duvarların üzerinde güneşte ısınırkengörülen ve duvardan ayırt edilemeyen bu türCoelopetis Monspessulanus'lardır.Coelopetis Monspessulanus'lar böcekçildir.Fakat kurtları ve yumuşakçaları da yerler. Bunedenle yararlıdırlar ve korunmaları gereklidir.Bir kısmı yumurtlayıcıdır bir kısmının iseyumurtaları karnında açılır. Soğuk mevsimlerdetoprağın veya taşların altına, duvardaki delikleregirerler. İlkbahara kadar uyuşuk halde kalırlar,ilkbaharla birlikte dişi kertengele yılanınınsönük renginde bir değişme olmazken, erkekkertengele yılanı parlak renklere bürünür,sırtında ve kuyruğunda ibiğe benzer çıkıntılar,parmaklarının arasında perdeler belirir. Ürememevsimi sona erince bu süsler de yavaş yavaşkaybolur.Coelopetis Mospessulancis'la ilgili metaforlareski çok tanrılı dinlerden kalmadır. Buhayvanlar çok eskiden ataerkil topluluklarda süsve ziynet eşyası olarak kullanılırdı.

CAMELUS MAUTİSBöceklerin en büyüğü ve en ağırı olan CamelusMautis koşucu bir böcektir. Uzun ve kuvvetlibacaklarına eklemlenmiş geniş ayaklarında iri ikiparmak bulunur. Parmak uçları birleşerek kalın,yumuşak ve çok esnek bir yastık halinegelmiştir. Yürüyüşü rahvandır.Etçil bir hayvan olan Camelus Mautis yeşil veyasarımtırak renkli, uzun gövdeli, çok oynak başlı,iri gözlüdür. Başında ve boynunda yer yer kısaaralıklı tüyler vardır. Boynu uzun ve eğridir. Sveya U biçimindedir. Boynuzları yoktur.Midelerinde kırkbayır bulunmaz. Üstçenelerinde kesici dişler vardır. Yapraklararasında bir yaprak gibi durarak avını gözetler,kendini hiç belli etmez. Yakalayıcı bacaklarınınalt ve üst kısmıyla avını boğarak bulunduğuyerde hiç kımıldamadan yavaş yavaş yer.Camelus Mautis'lerin kanatları normal teşekkületmişse de iyice körelmiştir, uçmaya elverişlideğildir.Camelus Mautis ' ler kanaatkar, ısıdeğişikliklerine dayanıklı, uysal hayvanlarolarak bilinmelerine karşın, toplu olarak bir yerekapatılmaları durumunda, birbirlerine saldırırlar.

Serbest halde bile bazen dişinin çiftleştiktensonra erkeğini yediği görülür. Bunlarsırtlarındaki kamburları sayesinde haftalar boyuaçlığa dayanabi l i r ler . Kamburlarındadepoladıkları yağ oldukça karmaşık bir kimyevîolay sonucunda suya dönüşür. Camelus Mautismeskûn ve güneşli yerleri sever. Geceleriduvarlar boyunca koşar.

32

deligömleği

HPODERMA DIANAKan içiciler familyasındandır. Tropikalülkelerde yaygındır, İki santim uzunluğunda irive tıknaz, bir sinektir. Kırmızı ile turuncuarasında değişen renkleri vardır. Kısa vekuvvetli hortumuyla büyük memeli hayvanlarınderisini delerek kanlarını emer. Sadece dişilerisokucudur. Çok sıcak havalarda sığırlara, atlarahatta insanlara saldırırlar.Hpoderma Diana eskiden Avrupa'da meşhur"Sinek Şurubu" yapımında kullanılırdı. Buhayvanlarda bulunan az miktardaki nitrattuzundan dolayı öksürük söktürücü sayılırdı.1519'da Aztek hükümdarı Montezuma'nınhazinesini ortaya çıkarmak için bir grupispanyol denizciyle Amazon'a gelen JulioCortes, bir Hypoderma Diana sokması sonucuhastalanmıştı. Adamları onu kemer, kolye vebilezikten başka giysi kullanmayan dağınık saçlıNambikvara yerlilerinin yaşadığı bir köyegetirdiler. Hekimlerin bildikleri bütün büyülerhastalığın ruhu karşısında etkisiz kaldı.

Hastanın hiç düşmeyen bir ateşi vardı vedurmaksızın öksürüyordu. Bu öksürükler öyleürkütücü sesler olarak yankılanıyordu kiormanda, dünyanın sonunun geldiğini düşünenyerliler panik içinde köyü terk etmeye başladılar.Julio Cortes'i gerçekten anlaşılamayanhastalığıyla yalnızlığa terk ettiler.Birkaç gün sonra öksürmekten şişenbademcikleri nefes almasını neredeyse olanaksızhale getirmişti. Ciğerleri yer yer yırtılmış,yuvalarından fırlayacakmış gibi duran irileşmişgözleri kanamaya başlamıştı. Bugün yaşayandağınık saçlı birkaç Nambikvara halen ormandadolaşan, öksüren bir ruhtan söz ederler.

hayalet gemi ile oniki ayda devri alemHayalet Gemi dergisine .... sayısından itibaren abone olmak istiyorum. Biryıllık abone bedeli olan 100 000 TL'yı 4151-207 Babur Akyol T.C. Ziraat Ban-kası Çemenzar Şubesine yatırdım.

imza

Ad-Soyad:Adres:Tel:

abone olmak için bu formla birlikte banka makbuzunuHayalet Gemi Yerelması İletişim Evi Bahariye cad. Hacı Şükrü Sok.Sağlık ap. Kat 3, Daire 7 Kadıköy -İST.

adresine göndermeniz yeterli olacaktır.l, 2, ve 3. sayılar tükenmiştir, 4. sayıdan itibaren gönderebiliyoruz.

Hayalet Gemi'yi kesmek istemiyorsanız, fotokopisini gönderebilirsiniz.

33

yanlış pusula

KLİŞELERİMİZLE BİZ

nazlı ökten

Her zamanki gibi o haftanın mizah dergileriniotobüse binmeden önce aldım. Otobüste açıpokumaya başladım (ya da bakmaya). Farkettimki Türkiye'nin (belki de İstanbul'un demek dahadoğru olur) tipolojilere sığdırılabilecek tümyaşayanları bir resm-i geçit yapıyorlar önümden.Söz konusu olan karikatür olduğundan fizikselözellikleri, giysileri gibi dışsal işaretleriyleönüme sunulup bu görünümün uzantısı sayıldığırolleri üstleniyorlardı.

Karikatürü en çok yapılanlar arasında tabii kiTurgut Özal ve eşi vardı. Turgut Özal'ınbaşbakanlığı ve cumhurbaşkanlığı sırasında ençok görmeye alıştığımız şey nedir bu dergilerde?Turgut ve Semra Özal'ın tiksinti uyandıracakşekilde çizilmiş kat kat yağları. Bazendüşünmüşümdür: sanki Semra Özal güzel birkadın olsa -ve Turgut Özal yakışıklı bir erkek-bütün yapılanlar yenilir yutulur hale gelecek.Bütün o iktidarı, katlanılmaz kılan bu insanlarınfiziksel özellikleri sanki. Türkiye gibi alttabakalarda hamurişi tüketiminin yaygın olduğubir ülkede (üstelik zayıflığın neredeyse birideoloji olduğu bir dönemde) şişmanlık nasılhaksız zenginlikle özdeşleştirilebilir? Ya da birkadın ve erkek bir sürü nedenden suçlanırkenşişmanlık da suçlarından biri haline gelir?Diyelim ki karikatürün işlevi bu. Yani insanlarınfiziksel özelliklerini abartarak güldürü unsuruyaratmak. Peki ama kafamızın içinde yaratılanbütün o klişeler, o anlık gülmelerimizde misınırlanıyor? Yoksa her allahın günü karşıolduğumuzbir araba şeyyapan vekarşıkoymamızgerekeninsanlarıkafamızıniçindeaşağılayarakcezalandırma

Böylece rahatlıyoruz ve kahkahalarımız günlükhayatımızı sürdürecek gücü veriyor bize belki de.Klişelerimiz birbirimizi sınıflandırıp istenmeyenunsurları küçümseme olanağı da veriyor bize. Atkuyruklu olan entel, şişman olan zengin ve itici,

ggüzel kadın sevgili, çirkin kadın kötü çünkükompleksli, bol kıllı ve esmer olan

maganda....Sahi maganda demişken...İSTANBUL'U YİYİP BİTİREN MİKROP!

Hitler bir konuşmasında şöyle diyor "Kendimitarihin Robert Kohl'ü gibi hissediyorum. O nasılverem mikrobunu bulup tıpta devrim yarattıysaben de tarihte Yahudi mikrobunu buldum."İstanbul'u kemiren mikrop bulunalı çok oluyor.Mizah dergileri hepimizi ikna ettiler ki bu çokkıllı, esmer, kadınların toplumsal hayattakivarlığına alışık olmayan, istanbul şivesiylekonuşmayan (hangi şiveyle konuştuğu malum),haddini bilmeyen yaratık İstanbul şehrininyaşantısından ihraç edilirse İstanbul birdencennet oluverecek. Buna o kadar inandık ki dayakmangaları Beyoğlu'na çıktığında acaba iyi mioldu kötü mü diye tartıştık ve içimizden, 'çok dafena olmadı hani Beyoğlu'nda rahat rahatgezebileceğiz' dedik. İstanbul'a sadece fizikselvarlıklarıyla gelseler iyiydi; üstelik bir de adetleri,yiyecekleri ve müzikleriyle geldiler diyedüşünüldü. 'İnanılır gibi değil, İstanbulsokaklarını lahmacun kokuttular!'Üstelik üstleribaşları pis ve ayakkabıları çamurlu (canımtemizliğin parayla ne ilgisi var alt tarafı su-sabundiyenlere İstanbul 'un gecekondularının

m i z ayarıyor.

mı

34

yanlış pusula

sokaklarında bir süre dolaşıp o insanı neredeysedamgalayan (yazın) tozu, (kışın) çamurudenemelerini öneririm). Allahtan Beyoğlu'nuGüzelleştirme Derneği Çiçek Pasajı'nda poliskordonu altında gece düzenledi de cadde günyüzü gördü! Mizah dergilerinde en çarpıcıfiziksel özellikleriyle, kıllar ve esmer tenlerıyletanıdık magandayı. İstanbul'un varoşlarındayaşayan, lahmacunla bedenini, arabeskle ruhunubesleyen bu mikrop tabii ki üç kulhuvallah birelham'la ya da papaz büyüsüyle değil,Cumhuriyet aydınlarımızın nezih çabalarıyla yokedilebilirdi. Mizah dergilerinde hergün tecavüzcüCoşkun rolünde figürasyona çıkan bu insanlarkimdir, nereden geldiler, nasıl yaşarlar, nedenbunca şiddet yüklüdürler, kadınlara nedenuzaylıymış gibi bakarlar çok azımız sordu kendikendine.

İmge düzenimizi birileriyle beraberkuruyoruz ve kendimizi de içinehepsediyoruz. Bir arkadaşım çokşişman olmadığı halde rejimyapıyordu. Nedenini sorduğumdanem sosyalist olup hem şişmanolmanın çelişki yarattığını söylemişti.Söylediği bana da makul gelmişti.Sosyalist dediğin ince ve solgun;liberal ince ama sağlıklı; muhafazakarbesilidir (Bkz. sırasıyla ErtuğrulKürkçü, Asaf Savaş ve Hasan CelalGüzel).

Sadece görerek sınıflandırmıyoruz

elbette ki. Sahne sanatçıları çok uzunsüredir laz takliti yapmıyorlarfarkındaysanız (o göç dalgası bittiartık en popüleri şöyle ağdalı bir Kürtşivesi).Bir dili farklı bir şiveyle konuşmakbile böylesine damgalayıcı (şuna bakderiz, daha Türkçe'yi doğru dürüstkonuşamıyor). Yüzlerce AytaçKardüz yetişt iremeyen tümyörelerimiz adına sizlerden özürdilerim (Halbuki bir turistin ağzındane sevimli hale geliyor değil mı güzelTürkçemiz!). İbrahim Tatlıses'i ZekiMüren'in popülerliğine ulaştırankitlelerin cehaletini affedin sayınefendiler. (Hoş Zeki Müren'e deburun kıvrılır ama hiç olmazsaTürkçesi "düzgün"). Bir ressam,Fatma Tülin Öztürk bir söyleşisindeTürkçe sözlü müziğe karşı olduğunusöylüyor. Elbette mümkün böyle bir

seçim. Bunun nedenini daha duymadınız (sizinde saçınız benim gibi dikilir mı bilmem!) "Budilde müzik y a p ı l d ı ğ ı n ı d u y m a y akatlanamıyorum!". Önemli değil Fatma Hanımzaten B a t ı d a -Bedri Baykam'm deyişiyle-maymunlann resim yapma hakkını tanımıyor.

Klişelerimizle hergün birbirimizin üstündengeçiyor, birbirimizi sıkıştırıp paketliyoruz."Öteki"ni bir bakışta tanıyoruz; varlığınısınıflandırıp, tasvirlerimizi tehdit etmeyecek birköşeye kaldırıyoruz. Çoğu zaman (her zamanbelki de) bir hiyerarşi kuruyoruz imgelerimizdebu görünüşlerden, seslerden; birbirimizi içinesokup kapıyı kapatıyoruz. Düşmanı hep yanlışyerde arıyoruz.

Hepimize kolay gelsin.

35

ORMANKANUNU

Hektarlarca orman alanı, konuya en hassas yaklaşması gereken kişi lerce bile, rahat l ık la gözden çı-

karı labil iyor. Ve bu kıyımlar sürerken, her seferinde, "Ağaçların çok azı kesilecek, yerlerine yeni fi-

danlar dikilecek" türünden açıklamalar yapıl ıyor. Tek bir ağacın en az 20 yılda yetiştiği unutularak!

Orman kanunu bizler sayesinde işliyor. Kıyımı durdurmanın tek yolu, hangi gerekçeyle olursa ol-

sun, ormanlardan elimizi çekmek. Hiç değilse çocuklarımız için... B i z T ü r k i y e ' n i n d o ğ a l

ç e v r e s i n i k o r u m a y a k a r a r l ı y ı z . S i z i n d e k a t ı l m a n ı z ı b e k l i y o r u z .

perili köşk

AKLIN YOLU LABİRENT

sedef erkman

Onlar hep canımızı sıkar. Çevremizde görmekistemeyiz onları, hayatımıza karışmalarını,otobüste yanımıza oturmalarını, aynı parktadolaşmalarını, aynı dükkânlardan alışverişetmelerini istemeyiz. Olmasalar daha iyi oluraslında ama ne yazık ki varlar. Çare yok madem,onları uzak tutarız kendimizden, bir yerlerekapatırız, böylece görmeyiz, görmeyince de yokfarzederiz, içimiz rahat olur, canımız sıkılmaz.Otobüse binmezler, parklara gitmezler, alışverişhiç etmezler. Böylece çoğunluğun dediği olur,çoğunluğun rahat ve huzuru önemsenir, düzenbozulmamış olur. Akıllıların dünyasında delilereyer yoktur; deliler anlamaz, uyum sağlamaz,normal değildir onlar. Akıllı dünyanın akılsızlığa,deliliğe tahammülü yoktur.

Akıl çağının başlaması, delilerin sonu olmuş, ozamana kadar toplumun içinde diledikleri gibiyaşayan delilere tımarhane yolu gözükmüştür.Gerçi tımarhanelere artık akıl hastahanesideniyor, delilerin -ya da akıl hastalarının-tedavisine çalışılıyor gibi görünüyor, uygulanantedavi yöntemleri geçmişe oranla gelişti,"insancıllaştı" ama zihniyet belki de pekdeğişmedi. Akıllılar delileri sevmedi. Oysayeryüzündeki sarsılmaz üstünlüğümüzü belki desayısal olarak çoğunlukta olmamıza borçluyuz.Akıllılar daha az olsa dünya yüzünde, belkitımarhanelerde oturup parmaklık pencerelerdenhayatın akıp gidişini izleyenler bizler olacakük,onlar değil. Dolayısıyla bu durumu tesadüfi birüstünlük olarak kabul etmeliyiz.

Ayrıca, deliler niye deli? Deliliğin bilimsel,psikolojik açıklamaları var hiç şüphesiz, ancak,özellikle son yüzyılda dünya yüzünde olanbitenleri göz önüne alırsak, akıllıların dünyaya vekendilerine faydalı işler yaptıklarını söylemekçok zor. Teknolojinin çılgınca yükselişi veinsanların denetiminden çıkmışçasına (acaba hiçinsanların denetiminde oldu mu?) sonu belirsizbir noktaya doğru hızla evrilişi, bastığımız

toprağın, içtiğimiz suyun gitgide basılamaz veiçilemez oluşu, açlıktan ölenlerin yanındatüketimin artık bir yaşam biçimi olduğunungitgide kabul görüşü, dünyada olan biteni, hattasavaşları bile artık sadece televizyondan izlemeye,alışverişimizi televizyondan yapmaya, hattaparamızı bile televizyondan kazanmayaşartlanışımız akıllıca mı? Haydi bunlar moderndünyanın çılgınlıkları diyelim, modern olmayandünyada daha az mı çılgınlık vardı? Tüm dünyatarihi bir çılgınlıklar operası değil mi? Tarihinakılcılık üstüne kurulduğu düşüncesindenvazgeçmek için herhangi bir tarih kitabınınherhangi bir sayfasını okumak yeterli olabilir.

Durum böyleyken, insanlık bütün bu olupbitenleri akılcılık çerçevesi içinde sunabilmekbecerisini göstermiştir ki asıl üzerinde durulmasıgereken nokta belki de budur. Tümuygarlığımızın akılcı temellere kurulduğu kanısıöylesine yaygın ki aslında herşeyin delilik veinanılmaz boyutlarda bir akıldışılık üzerinekurulmuş olması gözümüze hiç ilişmiyor. Doğruaçıdan bakıldığında, gözü dönmüş caniler olan vehayatlarını ipe sapa gelmez amaçlar uğrunaharcayan bizler, sağa sola taş attı, sokaklardazıplayıp garip sesler çıkardı veya kafasına hunitaktı diye diğer bazı insanları oraya buraya tıkmahakkını buluyoruz kendimizde. Delilerikarikatürize etmek işin şakası ancak, sonradanağır boyutlarda deli olduğu anlaşılan bazıinsanların hayatlarının uzun dönemleri boyuncaakıllı hatta dahi olarak baştacı edildiği durumlarda görülmüştür tarihte. (Bkz. Hitler)

Ayrıca delilerin deli olduklarına karar vermekiçin gerekli ölçütler de zaman içinde değişimeuğramaz mı? Sosyal normların dışında davrananinsanları da bazı durumlarda deli olarak kabulettiğimize göre, mesela bir Ortaçağ delilisi ile bir20. yüzyıl, delisi birbirine hiç benzemez. Bugünhepimiz için son derece normal bir davranış olanbir odada yalnız başımıza oturup kitap okumaeylemi, bireyselciliğin henüz gündemde bile

37

perili köşk

Delilik karşısındaki duyarlık Rönesans'akadar hayali bir aşkınlığın

mevcudiyetine bağlıydı. Klasik çağdanitibaren ve ilk kez bu dönemde olmaküzere, delilik aylaklığın ahlâki açıdan

mahkûm edilmesi boyunca ve çalışmanınortaklaşa olması tarafından garantiedilen toplumsal bir içkinlik içindealgılanmıştır. Bu ortaklık ahlâki bir

paylaşım gücü elde etmekte, bu da onabütün toplumsal yararsızlık biçimlerini,

sanki bunlar başka bir dünyayaaitlermişcesine reddetme olanağını

vermektedir. Delilik işte onu oçerçevenin içinde tanıdığımız statüsünü,emeğin kutsal güçleriyle çevrelenmiş bubaşka dünya'da alacaktır. Eğer klasikdelilikte öteler'den ve başka şey'den sözeden birşeyler varsa da, bunun nedeni

artık delilik çılgınlık dünyası olan başkabir alemden geliyor ve buranın

işaretlerini taşıyor olması değil de,burjuva düzeninin sınırlarını

kendiliğinden aşıyor ve onun ahlâkınınkutsal sınırlarının dışında kendine

yabancılaşıyor olmasıdır.michel foucault, deliliğin tarihi, büyük

kapatma bölümü

olmadığı Ortaçağ'da basbayağı toplumdışı veanormal bir davranış olarak görülürdü. Tabiikitabın ve okuyanının bulunduğu yerlerde.Toplumsal yaşantının değişikliğe uğramasıölçütlerimizi de etkiliyor. Dolayısıyla Ortaçağ'dasakin sakin kitap okuyan bir adamın tek suçu okitabı Ortaçağ'da okumuş olmaktı diyedüşünebiliriz. Aklın ve akılcılığın ne olduğu dahitam anlamıyla tanımlanamamış durumdayken,üstüne üstlük son derece öznel ölçütleredayanarak belirlediğimiz delilik sonuçta akıldışı

dünyamızın akıldışılıklanndan sadece biri. Zatengörüldüğü gibi kimin deli, kimin daha deli (akıllıdemiyorum dikkat ederseniz) olduğu hiç bellideğil. Söz konusu olan deliliğin farklı düzeyleri;akıl veya akılcılık pek söz konusu değil. Bunoktada birbirinden farklı birkaç senaryoüretmeyi deneyebiliriz. Mesela, bizim daha deliolduğumuz ve nasılsa delilikte bizimlebaşedemiyecekleri için bari ayak altındadolaşmasınlar düşüncesiyle delileri tımarhaneyekapattığımız. Veya yine bizim daha deliolduğumuz ve onların dışarıda kalırlarsa başlarınageleceklerden korkup daha deli taklidi yaparakbizim onları içeri kapatmamızı sağladıkları. Veyaonların daha deli olduğu ama dışarda kalırlarsayapacakları delilikleri kıskanacağımız için onlankapatmamız.

Gördüğünüz gibi seçenekler bol. Herşeyiniçice geçtiği bu dünyada deliler ve akıllılarınbirbirine karışması (eğer akıllı varsa tabi) sonderece doğal. En mümkün görünen ise delilerinolan bitene isyan edip iyice kafayı üşüten akıllılarolması. Etrafınıza bir bakın, isyan etmek gelmiyormu içinizden?

Hayalet Gemi'ninyakında uğrayacağı

limanlar:gelecek, gitmek, ilk,iktidar, akıl, korku,

ruh...Yazışma adresi:

Hayalet Gemi Yerelması İletişim EviBahariye cad. Hacı Şükrü Sok. Sağlık

ap. Kat 3, Daire 7 KadıköyİSTANBUL

Tel: 41 42 45 7 ve 41 42 45 8

38

kayıp harita

ÇALINTI BİR İSYAN

oya demir

'Russians are coming'Büyük adamların, düşlerinin büyüklüğü ile

ölçüldüğü ülkenin göçmenleri arasında vapurdanattığı ilk adımlarda Mr, Utkin sonbahardan büyükkuru bir çınar yaprağı almak için gereken zamanıbuldu. Elden düşme duyarlıklarımızdan kalan tümmalzemeleri bir masalı yazmak için tükettiğimizzamanlarda; yitirilebilecek bir şeylerinkaygısıyla, rastladığı kum yapraklan çabuk çabukevine yığınlayan bu adamın telaşında, neyinözlemini duyduğumuzu ayırt edemeden,gözlerimizi durdurduk.

Hayal gücünden alıkonan hayatlarımıza vakıfolmak için kurgulanmış yanılsamaların elbirliktazminatını belirleyemediğimiz zamanlardı.Maliyet muhasebesinde bu bölüm hep atlandı: Başedebilecek miydik? Mr. Utkin'in geçmişininyanında cam bardağına yerleştirerek şömineninüzerine kaldırdığı san yapraktan, kendimiz içinbir dize modernize edip ardımızdaki fonundekoratif parçasına dönüştürmek üzere kollansıvadık. Bir kez daha, iğne oyası inceliğindeişlenen eski katliamlan umursamadan, huzurunyazgımızın birbaşınalığından kaçırabildiğimizkadarını, bu kez de O'nun sokulganyoksunluğunun bedellerinde avutmaya uğraştık.Tek değişikliğin savunma sistemleriningelişiminde görüldüğü, hep o kendini yineleyen,her seferinde, kucaklaşmaların tek kişi içinyazıldığı, o öykünün tenhalığında olduğu gibi,burada da; korunan tedirginliklerin yedeğinde, elyordamıyla ardına düştüğümüz, artık içindeprensesin uyanmadığı masalı Mr. Utkin'e yıkıp,eski bırakılmışlığın izleri ile ödeşirken; içindekıyıcı rolüne bürüneceğimiz olası vahşete karşın,maya lanmış yalnız l ık lar ımız, ucundantutunabileceği kolay bir yanıtta çözüldüğü içinmasumdu. Bu kadar da çocuktuk bazen. Ne varki, artık mülkiyetimizde demirbaşa dönüşen eskigeleneğin, ayrımına varamadığınız, üretip-tüketiparta kalanı depolayan işleyiş biçimi içinde,

kendimizi ödünç alınmış yaşantı kırıklarınabırakamamadaki muzdarip yanımız, zamanyitirmeden 'kendimiz oluş1 olabilirliğim sanp içinealan günlük gel-git'in primlerini aksatmadığımızsigortacılığı ile işbirliği yaparak bizi dibeçekecekti.

Üzerimizde, meşguliyetleri kendisi ile olanmodern insanın uyuşukluğu, sigorta anlayışımızıyeniden düzenlemeye zorlandığımız budönemlerde; yarın için, milli kütüphanelerinarşivlerinde depolanacak batık inançlannın içeriğigereği, Mr. Utkin ilk haftalar orak-çekiç'in yerinikalan kırmızı-mavi-beyaz'ın gerekçesini benimsözcüğünü insan doğasından iptal etme çabası ileilişkilendirirken sağ yanağının üzerindendudaklarının kenarına gelip yerleşen hüznüdenetimi altına alma gereğini duymadı. Yine de'değişmeyen tek şey değişimdir' sloganlarınınbuyurgan egemenliğine inat, benliklerinisavunmak için tepinen insanlar için bile çok şeydeğişirdi. Zaman Mr. Utkin üzerinde degecikmeden eğiticilik ilkesini uyguladı veböylelikle eski kilisede verdiği derslerde Mr.Utkin, kozmetik dünyasının son ürünleriylesıvanmış öğrencilerine yaptığı 'Russians arecoming' esprisinin ardındaki parçalanmışlığınüzerini örtmeyi öğrendi. Yabancısı olduğu buiklimde -mış gibi yaparak kendisini çağrıştıracakbir imajı sahiplenmesinin gerekliliğinikavramasından önce, gözlerde ifadesiz bir bakışbanndırma konusunda Mr. Utkin de artık bizimgibi düşünüyordu. Yoldaşlannın Kızıl Meydan'mçekilecek fotoğraflarından 7 dolar talep ettikleritarihten bir kaç gün sonra ise bu konudakuşkulanmayı bırakmıştı.

O gün kar fırtınasının tahta çerçevelerinizorlandığı puslu pencerenin önünde ara ara sizi,çoğu zaman da karın cama çarpıp engellenişinidinlediğim o Aralık ikindisi, akademisyenyansızlığınızla anlattığınız yağmalanan 70 yılınkimliği karşısında bastırdığınız isyan,

40

kayıp harita

'

omuzlarınızı dikleştiren 'life is life we have tofollow' kabullenişinde kendisini ele verecekti.Kollarımı boynunuza dolayıp omuriliğinizikırarak sahiplenmek istediğim kimsesizliğinizikafamdan savuşturarak pencereye yönelmiş, irikar tanesinin cama ulaşamadan çıplak kestanedalının ucuna ilişişine daldım.

Elimden gelmezdi.Varoluşu sınıflandırarak anlama ihanet etmeden,

yeni sömürgeler ardında işgalci geçmişindennereye kadar kurtararak kendimi, ya da her birisistematik bir biçimde kodlanan yüzyıllarınüzerine çöreklenmiş ön yargıların uzaklığınıkazıyabilmek adına bir kucaklaşmadan,mahremiyetinizde ne varsa en küçük parçalaraayırırken kendime karşın sizi savunabilecekmiydim? Diyelim ki birlikte becerdik: birbirimizdekendi yalnızlığımızın ucundan çekiştirerek, dahasonra iptal edilmek üzere, minik bir parantezdetüm koşullandınlmalardan usulca aşınlmış, belkide yarın arşivsel değere bile sahip olmayacak

çalıntı bir isyana dönüşeceğinin farkında, ihanetinincelmiş biçimini yaşardık susarak.

Böyle işte, biz oncadır forma sokulmaya çalışılanvücutların, market dönüşü kollarımızı doladığımızkesekağıtlarının arasından baktık 70 yılınhatıratına. Dipnot düştüğümüz ilişkilerdebirbirimize omuz vererek geliştirdiğimiz suç-suçluikilisini tespit yöntemleri ve parçası olduğumuzdekoratif anlayışın birbirine dolaşmayan ağlanherbirimizin yüreğine ne zaman paylaştırıldıbugün artık hatırlamıyoruz. Uzun bir zamankaybetmiş, algılama becerimiz yarattığımızteknolojinin gerisinde, bugün suni de olsa yitirilenözün yerine bir şeyler koyma telaşında, sizinyoksunluğunuzdan geliştirebileceğimizeinan'dığımız ne varsa 'the less is morekampanyaları ile abartmaya hazırdık. Bunu daüretip-tüketip kundaklayıp alışıldığı üzere yerineyenisini koymanın eski geleneğin tahrip gücü enyüksek parçası olduğunu birlikte gözden kaçırdık.

41

de j a vu

YABANIL-OĞUL'UN İSYAN ALAYIsadık türksavaş

Keskin demirin her iki yanında kökleşenzıtlıklar, kahramanlar soyunun gökyüzü veyeryüzü arasına kuşku koyan evreniniyaratırken;... Gök Dağı'ndan doğarak, bir yılankıvraklığı ile Cennet Bahçesi'ni kateden BirlikIrmağı'nın ışıltılı sulan, aynı kahramanın kalkanıile gökyüzüne hapsedilir ve etrafı çevrilen Bahçekurumaya terkedilir. Gerçek ağacı, artıkgerçeğin yasaklandığı ağaç olurken, gökküre'ninsırrı;... Ölen ve dirilen Gümüş Ay'ın esrarengizritminden koparılır... ve, zaman zaman üzerinedemonların karanlık gölgelerinin düştüğü,belirsizliğin Altın Güneşi'ne teslim edilir... YılanTanrıça'nın ikiye parçalanan gövdesinden"Athenai Potniai" adıyla türetilen birinci dişikimlik;... Tanrılaşmaya başlayan kahramanınaklından bir cesaret örneği olarak ortayaçıkarılıp, yıldırımh bulutlar arasındaki onurlumakamına yerleştirilirken, "Gorgon Medusa"adıyla türetilen ikinci bir dişi kimlik ise, yeraltına kapatılarak lanetlenir ve sonsuz hazlannbitmeyen acısına terkedilir. Ancak, Tanrıça'nmtitanca bağışıklığı, Tann-Kahraman'a karşı ısrarlave çaresizce direnirken,... ne yazık ki keskindemir, tabiat ve insan arasına da girerek, insanruhunun tabiatın ruhu olarak tezahür ettiğizamanlara hızla son verir Yabanıl Oğul'ungizemli ruhu ise, çoktan çalınmış veTanrı-Kahraman'ın yıldırımh makamınayükseltilerek, O'nun baldırından yenidençıkarılmıştır Ancak, demir yığınlarının,tarihin kulaklarını sağır eden kahramancag ü r ü l t ü s ü n d e n b a ş k a h i ç b i r ş e yduyulmamakta;... Göklerin yeni hakimi, eskidünyanın Nymphe'lerinin peşine düşerek, YüceDağı'nın yeni soyunu yaratma mücadelesivermektedir:.... Uğultulu Thetis üzerindepırıldayan ışık yolu;.... Dorien Güneşinin butunç derili ve savaşçı çocuklarına, başlayacakolan görkemli bir çağın uzak ufuklarınıgöstermekte,... kahramanlar Tanrılaşırken,

Tannlarsa insanlaşmaktadır.Ancak bir gün;... Kahramanlar çağının oldukça

geç söken şafağından, Nysa Ülkesi tarafından,zamanın derinliğinden, ruhların coşkusundan,doğuşun sevincinden, sabahın sessizliğinden,ufku delerek yaklaşan tiz bir flüt sesi duyulur vehemen ardından bin çığlık aynı anda gökkubbeyikaplar... EUHOYY Örtündükleri ceylanpostlanndan, yanaklanm yalayan yılanlar sarkan,elleri kozalak ve asma sopaları tutan, başlarıçelenk taşıyan, saçlan Narteks alevi gibi yananbir Bakkha kadınının coşkuyla başlayan dansı,Tannlaşan Yabanıl-Oğul'un çevresini kuşatırken,satirler ve silenler gümbürdeyen davullarıneşliğinde Bakkhalar'm arasına karışarak, birkez daha ve topluca aynı çığlığı atarlarEUHOYY.... Yabanı l f lütün içli çağrısı,Kuretalar'ın okuduğu "Dithyrambos"larakanşırken, tabiatın en derin temelinde, kendindengeçişin yüce-bilgeliği ile tek vücud halinegelerek kanatlanan tabiatın isyan alayı;...Tanrı-Kahraman'ın yıldırımh bulutlarına kadaryükselerek, her an demonlaşmaya hazır olansevginin azgınlığı ile sabırsız bir bekleyişegeçer... Kendisine açılan koridorda;., önündecennetin, arkasında cehennemin görüntüsünübırakarak yıldırımh bulutlara doğru gururlailerleyen Yabanıl-Tanrı, görkemli alayının enönüne geçerek, tırpanını yukan doğru kaldırır vegerisindeki ürkütücü görüntüden bir çığlık aynıanda yükselir.... EUHOYY...

Gökyüzünün artan gerginliği ile birlikte hızlakararan gökkubbe, Tanr ı-Kahraman ' ınhiddetinden boşalan yıldırımlarla ard ardaçatlarken,... isyan alayından daha yüksek birçığlık yükselir... EUHOYY Aniden ortalığaçöken sessizlik, artık İlahi hesaplaşma zamanınıngeldiğini göstermektedir.

Yabanıl-Tanrı, yıldırımh gökyüzüne doğrucoşkuyla konuşur.

-Ey demircilerin Tannsı,... Senin baldınnda

43

•ııııııııııı

de j a vu

. "Gorgon Medusa" adıyla türetilen ikinci bir dişi kimlik ise, yer altınakapatılarak lanetlenir ve sonsuz hazların bitmeyen acısına terkedilir.

44

deja vu

coşkuyla konuşur.-Ey demircilerin Tanrısı,... Seninbaldırında tutsak kalmanın acısındankurtulabilmek için,... kendi parçalanışıiçinde, kendi bilgeliğine ulaşan bir satir'imartık ben.... ve, en büyük korkuşuyumsenin düş yerlerinin... Ey... etten kemikteninsanın yerini alan kara rahibin korkulugölgesi, .... Şunu anla ki,.... Senistediğini yaptıran, bense istediğiyapılanım...Sen Güneş'in Tanrısı, benseGüneş ışığının dünyasıyım... Sen kendidüşlerinin cehennemi, bense kendikendimin cennetiyim. Sen dünyanın ahlâkaolan ihtiyacı, bense ahlakın dünyaya olaninancıyım

Coşkulu bir kahkaha atan Yabanıl-Tanrı,arkasındaki demonlar alayının sessiz bekleyişinigöstererek devam eder.

-Ben,... taş taş sökülerek kaldırılan tabiatananın, ürkütücü bir şakasıyım.

İsyan alayından tekrar yükselen o coşkuluçığlık, gökyüzünün çatırtısına karışırEUHOYY.... Ve, tekrar ölüm sessizliğiçöker... Bulutların arkasından gelen gür vegüvenilir... bir ses cevap verir.

-Ey keçilerin Tanrısı,.... Ben tabiatıniçindeki bilgeliği ve dışındaki güzelliğitekrar yaratacak olan Yüce-Akıl'ın birhabercisiyim artık... Ben, olmakta olanınbir epigonu değil, olmamış olanısöyleyecek olan Yüce-Ruh'un birmüjdecisiyim artık Ben, kalabalığıntitanca görünüşü değil, kendi kendiniarayışın bilgece bakışıyım artık.Ben, kızgın güneşin oğlu değil,aydınlatan ışığın ölçüşüyüm artık.... Vesen,... Ey cehennem şakacısı,... Bir kezdaha ve son defa baldırımdan doğacaksınve ebediyyen orada tutulacaksın...ve,...artık düş dünyamdan kovulacaksın, ,isyan alayın lanetlenerek tekrar toprakaltına kapatılacak.... ve, bir teki bile günışığını bir daha göremeyecek... ve senise,... asla yeniden doğmayacaksın....

Yabanıl-Tanrı, kendisine açılan koridorda;...arkasında bıraktığı cehennem görüntüsünü,tekrar cennet görüntüsüne çevirerek geri çekilirve isyan alayının diğer başına geçerek

Kutsal-Ruh'un en görkemli tablosunuoluşturur ve, Tanrı-Kahraman'a şöyleseslenir.

-Yeniden doğmamak için, eskiden olmamakgerekir Ey, Kralların Tanrısı.

Doğuş sevincinin çılgınca gümbürtüsü yeri göğütekrar inletir... EUHOYY... İsyan alayı,Dithyrambos ' lar eşliğinde ağır ağırgökyüzünden yeryüzüne doğru süzülürken,...Tanrı-Kahraman'ın gürleyen sesi gökkubbeyitekrar doldurur.

-Ne zaman tekrar geleceksin?.... Eykeçilerin Tanrısı.

Yabanıl-Tanrı cevap verirken,... bir şimşekçakar ve gökyüzü alabildiğine boşanır.

-Yeni yapılacak olan Tapınağın son taşıkoyulduğu zaman

NotlarD i t h y r a m b o s : Dionysos adına, çalgı eşliğindesöylenen ve tragedyaya kaynaklık eden ezgilerAthenai Potniai: Atinalı HanımGorgon Medusa: Demonlaştırılmış yılan saçlı dişikimlik (dişi titan)Titan: Uranos ile Gaio'dan doğan ve Tanrılar iktidarıöncesi yaşayan devlerNymphe: Tabiatta serbest yaşayan Ana Tanrıça kültünebağlı perilerThetis: Akdeniz.Dorien: Dorlara aitNysa: Sultanhisar Dağı ve merkeziBakkhalar: Dionysos alayının asi ve taşkın kadınlarıSilenler ve Satirler: Belden üstü insan belden aşağısıkeçi olan tabiat cinleri. Nymphe'lerin peşine düşerler.Kuretalar: Üç sorguçlu tunç miğfer giyen, Ana TanrıçaTapınağı'nın koruyucu rahipleriEpigon: Kendisine gösterileni düşünmeden tekrar edencüceNarteks: Prometeus'un insanlara ateşi taşıdığı çubuk

45

HAYALET GEMİAyhk Dergi Sayı 6 Mart 1993

10000 TL KDV Dahil

Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

Yerelması İletişim Eviadına

A.Babur AKYOL

Yazı Kurulu

Selçuk AKMAN Sedef ERKMANMurat GÜLSOY Nazlı ÖKTEN

Pınar TÜREN Halide VELİOĞLU

Katkıda Bulunanlar

Mehmet AÇAR Nejat AKSOYZarife BİLİZ Coşan BORA Oya DEMİRTunçel GÜLSOY Ergun KOCABIYIK

Adnan KURT Sadık TÜRKSAVAŞ

Kapak Tasarımı

Yalçın KARACA(A. Dürer, Vahiyler üzerine çalışma)

Reklam ve Halkla İlişkiler Sorumlusu

Nimet OLC AR

Dağıtım Sorumlusu

Bora USLUSOY

Reklam Koşulları Arka Kapak 2000000 TLKapak içi 1600000 TL (Renkli) 1300000 TL(Siyah-Beyaz) iç Sayfalar 1200000 TL (Renkli)900000 TL (Siyah-Beyaz)Abone Koşulları 100 000 TL (Yıllık) KDVDahildir.Hesap no. 4151-207 Babur Akyol T.C.Ziraat Bankası Çemenzar Şubesi

Yazışma Adresi Hayalet GemiYerelması iletişim Evi Bahariye cad. Hacı ŞükrüSok. Sağlık ap. Kat 3, Daire 7 Kadıköy -İST.Tel 41 42 45 7 Faks 41 42 45 8

Eğer Hayalet Gemi ileilişki kurmakistiyorsanız...

Herhangi bir evin loşodalarından birindegözlerinizi kapatın.

Ve karanlıkta bir koltuğakendinizi bırakıp,

geçmişi ve geleceği^

en önemlisi bugünüdüşünüp sorular sorun.

Sonrayaklaşmakta olanHayalet Gemi ' yi

düşleyin.

Ya dabize yazın.

46

İ L E T İ Ş İ M ' D E E D E B İ Y A T

ÇAĞDAŞ DÜNYA EDEBİYATI Washington Meydanı Henry James •

Amerikan Hikâyeleri Antolojisi • Latin Amerika Hikâyeleri Antolojisi •

Dikenli Tel Manuel Scorza • Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği / Yaşam

Başka Yerde Milan Kundera • Dublinliler / Sanatçının Bir Genç Adam

Olarak Portresi James Joyce • G / Bir Zamanlar EUROPA'da / Domuz

Toprak John Berger • Lolita Vladimir Nabokov • Kum Kitabı / Brodie

Raporu / Gölgeye Övgü Jorge Luis Borges • Sessiz Bir Ölüm Simone de

Beauvcrr • Lol V. Stein'ın Kendinden Geçişi Marguerite Duras • Mrs.

Dalloway Virginia Woolf • Evlenmeyen Adamın Hikâyesi Doris Lessing

• Döşeğimde Ölürken / Ayı / Ağustos Işığı William Faulkner • Polonyalı

Olmak Tadeusz Konwicki • Yurtsuzların Ülkesi Dugmore Boetie • Aba-

noz Kule John Fowles • Küskün Kahvenin Türküsü Garson McCullers

• Tatar Çölü Dino Buzzati • Kefenin Cebi Yok Horace McCoy • Taşkın

Yevgeni Zamyatin • Ayrılmak Dan Franck • Kurbağa Güncesi Günter

Grass DÜNYA KLASİKLERİ Tom Jones Henry Fielding • Arefe İvan

S.Turgenyev • Bartleby Herman Melville • Adsız Sansız Bir Jude Thomas

Hardy ÇAĞDAŞ TÜRK YAZARLARI Tutunamayanlar / Tehlikeli Oyunlar

/ Oyunlarla Yaşayanlar / Korkuyu Beklerken / Bir Bilim Adamının Romanı

/ Günlük ve Eylembilim (Bütün Eserleri) Oğuz Atay • Gece Bilge Karasu

• Ten ve Gölge Hulki Aktunç • Aylak Adam / Anayurt Oteli Yusuf Atılgan

• Yusuf Atılgaria Armağan Kitabı • Geceyi Tanıdım-Erostratus Nazlı Eray

• Ruh Üşümesi / Sessizliğin İlk Sesi / Çok Uzak-Fazla Yakın / Hayır Adalet

Ağaoğlu • Aşkım Bana Resimaltı / 'Bekle' Dedim Gölgeye / Erkek Hikâyeleri

/ Macbeth. Muhitimize Uyarlama Denemesi / Gaib Romans Ümit Kıvanç

• Merdivenaltı Yeşim Dorman Müderrisoğlu • Tek Kişilik Ölüm Nuray

Tekin • Symphonia Kakophonica Kriton Dinçmen • Yüzyetmişaltı Yıl

Mehmet Fehmi İmre «Jönler Bekir Fahri • Zaniyeler Salâhaddin Enis

LETlŞlM YAYINLARIİSTANBUL: Klodfarer Caddesi iletişim Han No. 7 34400 Cağa/oğlu Tel. 516 22 60-61-621 Fax: 516 12 58ANKARA: Konur Sokak No.24/4 06640 Kızılay Tel. 425 36 00 - 425 20 71 / Fax: 425 18 75iZMiR: 857 Sokak izmiroğlu Işhanı No. 306 35250 Konak Tel. 84 90421 rax: 84 46 65

A y l ı k b ü l t e n i m i z i k i t a p ç ı l a r d a n i s t e y i n . ( B e d e l s i z d i r . )

Bilgiye erişmenin önemini hâlâbilmiyorsanız, bir şeyler ters gidiyordemektir.Sektörünüzde olup bitenler,ürettiğiniz ürünün veya hizmetinhedef kitleniz tarafından nasılalgılandığı, seçimlerinizin uygunolup olmadığı sizi hâlâilgilendirmiyorsa bir şeyler tersgidiyor demektir.Piyasanın nabzını elinizdetutmuyorsanız, geleceği sadece kendiverilerinizle tahmin etmeye veşekillendirmeye çalışıyorsanız, birşeyler ters gidiyor demektir.

Gelin ters giden şeyleri düzeltelim...Piyasa Araştırma hizmetimizdenyararlanmak sizi bilgiyeulaştırmakta en iyi yollardan biriolacaktır.Hızlı çalışma tempomuz sizi merakettiğiniz her şeye herkesten önceulaşmanızı sağlayacaktır.Genç ekibimizin akademikdeneyimleri ve heyecanı, verdiğimizhizmetin en iyi referansı olacaktır.Söyleyecek pek çok şeyimiz var.Neden gelip bir kahvemiziiçmiyorsunuz.

' V A R Y A N S A R A Ş T I R M A G R U B UYerelması İletişim evi Bahariye cad. Hacı Şükrü sok. Sağlık ap. Kat 3. Daire 7. Kadıköy