BAHAR KƏRİMOVAGÜLƏR MEHDİYEVAESMİRA MUSAYEVA

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí24.05.2016-úû èë òàðèõëè 354¹-ëè ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

МЦЯЛЛИМ ЦЧЦН МЕТОДИК ВЯСАИТ

«ÀÑÏÎËÈÃÐÀÔ»ÁÀÊÛ—2016

Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 5-úè ñèíôè ö÷öí«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè öçðÿ

Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəş ri vəyaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətiniçıxarmaq, elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.

Kərimova B., Mehdiyeva G., Musayeva E. Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 5-úè ñèíôè ö÷öí «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè öçðÿìöÿëëèì ö÷öí ìåòîäèê âÿñàèò. Bakı, «Aspoliqraf», 2016, 80 səh.

© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, 2016

Müəllim üçün metodik vəsaitlə bağlı rəy, irad və təkliflərinaspoligraf.ltd@gmail.com və dеrslik@edu.gov.az elektron ünvanlaragöndərilməsi xahiş olunur. Əməkdaşlığınız üçün əvvəlcədən təşəkküredirik!

Êàüûç ôîðìàòû 70õ100 1/16.Îôñåò ÷àïû. Îôñåò êàüûçû. Ìÿêòÿá ãàðíèòóðó.Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 5. Ó÷îò íÿøð âÿðÿãè 5,8.

Ñèôàðèø 29. Òèðàæ 3900. Ïóëñóç

«Àñïîëèãðàô ËÒÄ» ÌÌÚ Áàêû, ÀÇ 1052, Ô.Õîéñêè êö÷., 121Á

Ðåäàêòîðó Aida QuliyevaÁÿäèè âÿ òåõíèêè ðåäàêòîðó Àáäóëëà ßëÿêáÿðîâÐÿññàìû Ýöíäöç ÀüàéåâÊîìïöòåð òÿðòèáàò÷ûëàðû Öëêÿð Ìÿììÿäëè, Òÿùìàñèá Ìåùäèéåâ Êîððåêòîðó Íàòÿâàí Ìÿììÿäîâà

Áàùàð ßøðÿô ãûçû ÊÿðèìîâàÝöëÿð ßëÿêáÿð ãûçû ÌåùäèéåâàÅñìèðà Ùöìáÿò ãûçû Ìóñàéåâà

ÙßÉÀÒ ÁÈËÝÈÑÈ(Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 5-úè ñèíôè ö÷öí

«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè öçðÿ ìöÿëëèì ö÷öí ìåòîäèê âÿñàèò)Áàêû, «Àñïîëèãðàô», 2016.

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏRGiriş............................................................................................................................4Fəal dərsin mərhələləri və nəticələri..........................................................................5İnteraktiv təlim üsulları..............................................................................................6İnklüziv təhsil ............................................................................................................9Qiymətləndirməni həyata keçirmək üçün müəllimə tövsiyələrvə qiymətləndirmə nümunələri ................................................................................10 Layihələrin təqdimatının qiymətləndirilməsi meyarları..........................................13«Həyat bilgisi» 5-ci sinif – Mövzuların tədrisi texnologiyası üzrə cədvəl.............15

Mövzuların tədrisi texnologiyası üzrə dərs modelləri

1. Yeni dərs ili ..........................................................................................................262. Ailə və dövlət.......................................................................................................283. Sosial qruplar .......................................................................................................304. Hüquqlarımız qorunur .........................................................................................325. İnsan hüquqlarını qoruyan beynəlxalq təşkilatlar ...............................................346. Ünsiyyət mədəniyyəti ..........................................................................................367. Mənəvi sağlamlıq.................................................................................................388. Mənəvi borc .........................................................................................................409. Din və cəmiyyət...................................................................................................4210. Dini etiqad azadlığı............................................................................................4411. Maddə və cisim..................................................................................................4612. Saf maddələr və qarışıqlar .................................................................................4813. Maddələrin yaranması .......................................................................................5014. Hərəkət...............................................................................................................5215. Enerji..................................................................................................................5416. Xarici mühit amilləri .........................................................................................5617. İnsanın təbiətə təsiri...........................................................................................5818. İqtisadi resurslar və vasitələr .............................................................................6019. Sağlamlığın qorunması ......................................................................................6220. Emosiyalar və sağlamlıq....................................................................................6421. Piyada və sərnişin mədəniyyəti .........................................................................6622. Məişətdə necə davranmalı .................................................................................6823. Özümüzü qorumağı bacaraq..............................................................................70Summativ qiymətləndirmə vasitələrinə dair nümunələr..........................................72İstifadə olunmuş ədəbiyyat .....................................................................................80

4

GİRİŞ

1. Metodoloji əsaslandırma Fənn kurikulumunun tələblərinin reallaşma mexanizmlərinin şərhi və əsas -

landırılmasıV sinif üçün “Həyat bilgisi” dərslik komplekti Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçünHəyat bilgisi kurikulumu (V sinif )” əsasında hazırlanmışdır və 2 kitabdan – dərslik,müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir.

Dərslik komplektinin əsas xüsusiyyətlərindən biri dərslik, müəllim üçün metodikvəsaitin tam vəhdət təşkil etməsidir. Dərslik komplektinin bu xüsusiyyəti fənn üzrəstandartların tam realizə edilməsinə imkan yaradır.

Müəyyən olunmuş “Təbiət və biz”, “Fərd və cəmiyyət”, “Mənəviyyat”, “Sağlamlıqvə təhlükəsizlik” məzmun xətlərinin köməyi ilə şagirdlər əhatə olunduqları canlı vəcansız aləm, cəmiyyətdə və təbiətdə baş verən hadisələr haqqında tam məlumat əldəedirlər. Təbiətdə və cəmiyyətdə müşahidə etdikləri hadisələrdən, dəyişikliklərdən vəbunlar arasındakı əlaqələrdən nəticələr çıxarır, araşdırmaq, təhlil etmək, proqnozvermək, fikir və istəklərini başqalarına düzgün çatdırmaq bacarıqlarına yiyələnirlər.

“Həyat bilgisi” fənnində müəyyən edilmiş məzmun xətləri şagirdlərə özünün biolo-ji, psixoloji, sosial və mənəvi tərəflərini dərk etməklə bilik, bacarıq və dəyərlər sistemi -ni formalaşdırmağa və təkmilləşdirməyə kömək edir.

Dərslik komplektinin xüsusiyyətləri“Həyat bilgisi” dərsliyində V sinif fənn kurikulumunda müəyyən edilmiş stan -

dartlara əsasən hazırlanmış mövzular vasitəsilə şagirdlər onları əhatə edən cisim vəhadisələr haqqında məlumat əldə edir, onlar arasında olan qarşılıqlı əlaqə və təsirlərimüəyyən edir, nəticə çıxarır və onlara münasibət bildirirlər. “Həyat bilgisi” dərsliyişagirdlərin söz ehtiyatını zənginləşdirir və dünyagörüşünü inkişaf etdirir.

Şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq dərslikdə müəyyən məlumatlar sxem,cədvəl və diaqramlar vasitəsilə verilib. Dərslikdə hər bir mövzu mövzuya istiqa -mətləndirən sualla başlanır. Mövzuların daxilində verilən suallar isə idrak fəal lığınıtəmin edir və təfəkkürün inkişafına imkan yaradır.

“Həyat bilgisi” dərsliyində təqdim edilən mövzular şagirdlərdə ünsiyyət qurma vəbirlikdə çalışma kimi mənəvi dəyərlərin formalaşdırılmasına, onlarda mühakiməyürütmək, öz nöqteyi-nəzərlərini sərbəst ifadə etmək, onu arqumentləşdirmək, özhüquqlarını qorumaq və başqalarının hüquqlarını müdafiə etmək bacarıqlarının forma -laşdırılmasına imkan yaradır.

Mövzularda yeni sözlərin izahı açıqlanır. Mətnlərin sonunda şagirdlərin hərtərəfliinkişafına yönəlmiş müxtəlif səviyyəli suallar verilir.

“Həyat bilgisi” müəllim üçün metodik vəsaitdə təlimin məzmunu (məzmun stan -dartları), şaquli və üfüqi inteqrasiya, müəllim və şagird fəaliyyətlərinə aid texno lo -giyalar, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi məsələləri öz əksini tapmışdır. Me -todik vəsaitdə qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün bütün fəaliyyətlərin – təd -ris materiallarının planlaşdırılması, təlimin forma və üsullarının müəyyən ləşdirilməsi,təlim prosesində həm müəllim, həm də şagird tərəfindən istifadə edilə bilən resurslar

5

FƏAL DƏRSİN MƏRHƏLƏLƏRİ VƏ NƏTİCƏLƏRİ

öz əksini tapmışdır. Metodik vəsaitdə təlim materiallarının tədrisi ilə bağlı ümumimetodik göstərişlər geniş qeyd olunub. Fənn üzrə məzmun standartlarının real laş dırıl -ması cədvəlində mümkün ola bilən inteqrasiya variantları təklif olunur. Həmçinin illikplanlaşdırma və gündəlik planlaşdırmaya dair dərs nümunələrinə xüsusi yer verilir.Metodik vəsaitdə fəal təlimə əsaslanan dərs nümunələri təqdim olunmuşdur. Möv -zuların tədrisi texnologiyası üzrə cədvələ əsaslanaraq müəllimlər təklif olunan üsul -lardan, resurs lardan istifadə edərək dərslərinin planlaşdırılmasına yaradıcı yanaşabilərlər. Həmin cədvəlin diferensiallaşdırma hissəsindəki tapşırıqlardan istifadə edərəkmüəllim sinifdə olan şagirdlərin xüsusi tələbatlarından, maraq və imkanlarından,bacarıq və qabiliyyətlərindən asılı olaraq inklüziv yanaşmanı həyata keçirə bilər.Metodik vəsaitə müəllimlər üçün inklüziv yanaşma haqqında məlumat əlavə edilib.Müəllim üçün metodik vəsaitdə qiymətləndirməni həyata keçirmək üçün tövsiyələr vənümunələr də öz əksini tapmışdır.

Təlim materiallarının tədrisi ilə bağlı ümumi metodik göstərişlər:Metodik vəsaitdə təqdim edilən dərslər fəal\interaktiv yanaşma əsasında qurulmuşdur.

Təlimin fəal üsulları tədqiqatın yeni biliklərin kəşfi məqsədilə aparılmasına əsaslandığınagörə fəal dərsin özü də tədqiqatın aparılma qanunlarına əsaslanır.

Fəal təlim prinsiplərinə əsaslanmış dərsləri həyata keçirən zaman real idrakmotivasiyası yaradılır. Bu da idrak fəaliyyətinin gedişində şagirdlərin təfəkküründəgerçək ziddiyyətlərin həlli imkanlarına əsaslanır.

Fəal təlim zamanı biliklər hazır şəkildə deyil, onların müstəqil surətdə kəşfiprosesində mənimsənilir, yəni mənimsəmə prosesi passiv deyil, fəal xarakter daşıyır.Təlim prosesində təfəkkürün fəallaşdırılması nəticəsində, həmçinin məntiqi, tənqidi,

Fəal dərsin mərhələləri Nəticə

1. Motivasiya (problemin qoyulması,fərziyyələrin irəli sürülməsi)

Tədqiqat sualı və fərziyyələr

2. Tədqiqatın aparılması (fərziyyələri yoxla-maq üçün faktların axtarılması)

Tədqiqat işləri

3. Məlumat mübadiləsi (əldə edilmişməlumatların təqdim olunması)

Məlumat mənbələri - müzakirə materialı

4. Məlumatın müzakirəsi və təşkili(məlumatın təsnifi, əlaqələndirilməsi)

Təşkil olunmuş məlumat

5. Nəticələrin çıxarılması (nəticələrin fər -ziyyələrlə müqayisəsi və onların təsdiqolub-olmaması haqda nəticənin çıxarılması)

Əldə edilmiş bilik (ümumiləşdirmə)

6. Produktiv (yaradıcı) tətbiqetmə Biliyi tətbiqetmə yolları və təcrübəsi

7. Qiymətləndirmə və ya refleksiya (hərmərhələdə aparıla bilər)

Özünüqiymətləndirmə vərdişi, öyrənməyinqaydalarının mənimsənilməsi, müstəqilöyrənmək vərdişi

yaradıcı təfəkkürün, habelə problemlərin həlli və qərar qəbul edilməsi, elmi-tədqiqat,qarşılıqlı hörmət hissi və əməkdaşlıq vərdişləri formalaşdırılır. Bu bacarıqların forma -laşdırılmasında dərs zamanı tətbiq edilən interaktiv\fəal təlim üsulları böyük əhəmiyyətdaşıyır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif məqsədlərə yönəlmiş bir sıra metod vətexnikalar mövcuddur. Tədqiqatın aparılmasında hansı metodun lazım olduğunu müəy -yən etmək üçün müəllim texnikanın əsas xüsusiyyətlərini diqqətlə öyrənməli və dərsinməqsədlərinə uyğun seçməlidir. Metodu seçərkən müəllimin formalaşdırmaq və inkişafetdirmək istədiyi bacarıq və vərdişlərin müəyyənləşdirilməsi vacibdir. Yəni hər birtəlim məqsədini qoyarkən müəllim bu məqsədə daha müvafiq olan üsulu seçməlidir.

Dərsdə interaktiv metodları seçərkən şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri mütləq nəzərəalınmalıdır. Beşinci sinif şagirdlərində sözlü məntiqli, tənqidi və yaradıcı təfək kürün,müstəqil araşdırma aparma, nəticə çıxartma kimi bacarıqların inkişafına yönəlmişüsullardan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu məqsədlə – meyar üzrə qiy mət lən dir -mə, öyrənərək öyrənirəm, BİBÖ (Biz artıq nəyi bilirik, nəyi bilmək istəyirik, nəyi öy -rən mişik və nəyi hələ də öyrənməliyik), modelləşdirmə, Venn diaqramı, konkret hadi -sə nin araşdırılması (situativ praktikum), karusel, mini layihələrin hazırlanması, sosiolo-ji təd qiqat və s. istifadə edilə bilər.

İnteraktiv üsulların seçimində digər vacib meyarlardan aşağıdakıları qeydetmək olar:

• texnikaya sərf olunan vaxt;• keçilən dərsin məzmununun vaciblik dərəcəsi;• dərsin mərhələsi.

İNTERAKTİV TƏLİM ÜSULLARIMikrofon

Şagirdlərin fəaliyyətə, qarşılıqlı təsirə operativ qoşulması, dayaq biliklərininfəallaşdırılması, yaxud tədris fəaliyyətinin motivasiyasının inkişafına yönəlib.

Sinfə açıq sual verilir. Şərti mikrofon kimi təsəvvür edilən hər hansı əşya (qələm,karandaş və s.) təklif edilir. Şagirdlər növbə ilə söz alaraq onu bir-birlərinə ötürürlər.Lakonik və tez danışmaqla bağlı (0,5 –1 dəqiqədən çox olmamaqla) onlara xəbərdarlıqedilir.

Əlində mikrofon olanlardan birinə ilk söz verilir. Mikrofonun bir şagirddən növbəilə digərinə keçməsinə nəzarət edilir. Yalnız şərti mikrofonu alana söz verilir. Bir neçəşagird dinlənilir.

Müzakirənin sonunda müəllim söz ala (əgər vacib hesab edirsə) və öz fikrini ifadəedə, yaxud şagirdlərin fikirlərini yekunlaşdıra bilər.

BİBÖ – Biz artıq nəyi bilirik, nəyi bilmək istəyirik, nəyi öyrənmişik və nəyi hələ dəöyrənməliyik

Şagirdlərə əvvəlki bilik və təcrübə və yeni biliklər arasında əlaqə yaratmağa imkanverməklə şagirdin düşünməsini optimallaşdırmaq məqsədi daşıyır.

6

7

Şagirdlərin mövzu barəsindəki əvvəlki təcrübəsini nəzərdən keçirməyə və dərsdəkicavablarına əsasən suallar formalaşdırmağa imkan verir.

Şagirdlərə üç sütundan ibarət cədvəl təqdim olunur.

Şagirdlərdən xahiş olunur ki, qeyd olunan mövzu haqqında bildiklərini qeydetsinlər. Bu fikirlər cədvəlin birinci sütununda qeyd olunur. Birinci sütun doldurul -duqdan sonra şagirdlərin qeyd olunan mövzu ilə bağlı nəyi öyrənmək istədikləri ikincisütunda qeyd olunur. Bundan sonra şagirdlər mətni oxuyurlar. Mətni oxuduqdan sonraikinci sütunda olan suallara qayıdılır və hansılarının cavablandırıldığı müəyyən olunur.Şagirdlər sualları təhlil edərək mövzu ilə bağlı artıq malik olduqları bilikləri yeni əldəetdikləri biliklərlə müqayisə edirlər.

Venn diaqramı Venn diaqramı cisim və hadisələri müqayisə etmək və fərqli cəhətlərini müəy yən ləş -

dirmək məqsədilə aparılır. Bu üsuldan istifadə edilən zaman müqayisə olunacaq cisim vəhadisələr müəyyənləşdirilir. Dairələrdə müqayisə olunacaq obyekt lər qeyd olunur.

Şagirdlərə nəyin müqayisə olunacağı və dairələrdə oxşar və fərqli cəhətlərin necəqeyd olunacağı deyilir. Müqayisə olunan obyektlər təsvir olunur: fərqli cəhətlər sol vəsağ tərəfdə, oxşar cəhətlər kəsişmə dairəsində qeyd olunur. Müqayisə nəticəsindəşagird lər ümumiləşdirmə aparırlar.

Konkret hadisənin araşdırılması (situativ praktikum)Konkret hadisənin araşdırılması hadisənin təhlili, qavranılması, səhvlərin

müəyyənləşdirilməsi və həlli vasitəsilə tənqidi təfəkkürü stimullaşdıran tədqiqataəsaslanmış bir metoddur. Problem həllində aktiv və səmərəli iştirak etmək ideyasınıvurğulamaq üçün real situasiyalardan istifadə olunur. Müəllim şagirdlərə həyatda tez-tez baş verən maraqlı situasiyaları və ya sinifdə ciddi müzakirəyə ehtiyacı olanproblemləri nəzərdən keçirməyi təklif edə bilər.

Şagirdlər hadisəni tədqiq edir və münasibətlərini bildirirlər. Şagirdlərə kömək etməküçün aşağıdakı sualları verin: Nə baş verdi? Kim iştirak edirdi? Mühüm elementlərhansılar idi?

Bu mərhələdə iştirakçılar öz şəxsi və subyektiv qavrayışlarına əsasən həll yollarınıifadə edirlər. Hər şagird hadisənin həlli yollarını göstərir. Fikirlər müxtəlif və bir-birinəzidd ola bilər.

Bilirəm Bilmək istəyirəm Öyrəndim

fərqli fərqlioxşar

Problemlərlə bağlı bütün məlumatlar nəzərdən keçirilir, ümumiləşdirilir, sis -temləşdirilir. Hadisənin həlli yolunda meydana çıxan lehinə\əleyhinə olan ar qument lərəmünasibət aydınlaşdırılır. Sonda şagirdlər hadisənin həlli üzrə son qərarı verirlər.

Meyar üzrə qiymətləndirməBu üsul bütün siniflə keçirilir. Müəllim şagirdlərin istəyi ilə hər hansı hadisəni

meyar üzrə qiymətləndirir. Meyarlar şagirdlərlə birlikdə əvvəlcədən “Niyə hadisə pis vəya yaxşıdır” sualı ilə müəyyənləşdirilir. Cavablar aşağıdakı meyar cədvəlində yazılır.Cavabları “+” və ya “–” işarələri ilə qeyd etmək olar.

Sonra hadisələr həm ayrı-ayrılıqda, həm də müqayisədə qiymətləndirilir. Ümuminəticəni çıxarmaq üçün “+” və ya “–” işarələrinin sayı kömək edir.

Karusel Qısa vaxt ərzində mövzunu interaktiv şəkildə əhatəli keçməyə imkan verir. Hər bir

şagird bütün məsələlərin həllində iştirak edir. Bu üsul məntiqi, tənqidi və müstəqildüşünməni, bununla bərabər, fərdi və qrup məsuliyyətini, ünsiyyət və qrupdaxili qar -şılıqlı əlaqə hislərini inkişaf etdirir.

Bu üsulu həyata keçirmək üçün:1. Müəllim öyrəniləcək mövzuya dair 4 və ya 5 açıq sual və yaxud tapşırıq seçir.2. Sinfi 4, yaxud 5 qrupa ayırır və hər qrupa 1 suala cavab yazmağı tapşırır. Vaxt

müəyyən edilir (təxminən 5 dəqiqə).3. Vaxt bitdikdən sonra hər qrup öz iş vərəqini yanındakı (saat əqrəbi istiqamətində)

qru pa ötürür. Hər qrup bu iş vərəqlərində yazılanları nəzərdən keçirir və öz əlavələrini edir.4. Bütün qruplar iş vərəqlərini nəzərdən keçirib əlavələr edənə qədər bu proses tək -

rarlanır.5. Sonda iş vərəqi ilkin qrupa qaytarılır, təqdimatlar və onların müzakirəsi başlanır.6. Şagirdlər ümumiləşdirmələr aparırlar.Sosioloji tədqiqatİstənilən sosioloji araşdırma özündə bir neçə mərhələni əhatə edir:• tədqiqatın hazırlanması və təşkili;• məlumatların toplanması;• əldə edilmiş məlumatların işlənib hazırlanması;• təhlil və ümumiləşdirmə. Məktəbdə keçirilməsi mümkün olan sosioloji araşdırmanın əsas metodları:• anket;• müsahibə.Anket – soruşulanları göstərilmiş qayda üzrə müstəqil doldurduqları sorğu vərəq lə -

ridir. Anket obyektin və təhlil predmetinin kəmiyyət-keyfiyyət xarak te risti ka larının aş -

8

Qiymətləndirilənhadisə

Meyarlar Nəticə

9

kara çıxarılmasına yönəldilən və vahid bir niyyət ətrafında birləşmiş suallar sis temidir.Anketdə suallar dəqiq və konkret olmalı və maksimum birtərəf yöndə ifadə edilməlidir.Suallar açıq və qapalı ola bilər.

Müsahibə – araşdırılan məsələ ilə bağlı faktlar və hadisələr haqqında hər hansıinsanlar qrupunun ictimai rəyi barədə məlumat almaq məqsədilə aparılır.

Müsahibə üsulu ilə aparılan sorğuya dair əsas tələblər:– sualların tədqiqat mövzusuna uyğunluğu; – soruşulanların cavablarının dəqiq qeydə alınması; – soruşulanların xüsusiyyətlərinin uçotu.İnteraktiv təlimi həyata keçirən zaman müxtəlif iş formalarından istifadə olunur –

kiçik qruplarda iş, cütlərdə iş, bütün siniflə iş, fərdi iş.

İNKLÜZİV TƏHSİL

Bir çox ölkələrdə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar tipik uşaqlarla birlikdəümumtəhsil məktəblərində təhsil alır. Bu cür inteqrasiyaya inklüziv təhsil deyilir.İnklüziv təhsilin inkişafı dünyanın bir çox ölkələrinin təhsil siyasətinin prioritet lərin -dəndir. BMT-nin İnsan Hüquqları Konvensiyasına görə bərabər təhsil almaq im -kanlarının yaradılması və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətə inte qrasi -yası dövlətin üzərinə düşür. Artıq təhsilin məqsədlərindən biri də xüsusi qay ğıyaehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətə inteqrasiyasını stimullaşdırmaq və onu reallığaçevirməkdir. İnklüziv təhsilin əsas prinsipi odur ki, birgə təhsil alan uşaqlar cəmiyyətdəbirgə yaşayacaqlar.

Ümumtəhsil sistemi bütün uşaqları əhatə etməli, bütün uşaqların bərabər imkanlaramalik olmasını təmin etməli və hər birinin fərdi nailiyyətlərinə dəstək verməlidir.İnklüziv sinif mühitində təlim hər bir uşağın başqaları ilə birlikdə tədris prosesindəiştiraketmə hüququnu nəzərdə tutur. Uşaqlar sağlam və xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlarabölünmürlər, öz fərdi xüsusiyyətləri, ehtiyacları və istedadları olan ayrı-ayrışəxsiyyətlər kimi nəzərdən keçirilirlər və daima təlim prosesində dəstək alırlar.

Məktəbdə inklüziya barədə qərar verdikdə uşağın diaqnozuna “çətin” olub-olmamasına yox, onun psixofiziki inkişaf xüsusiyyətlərinə və onlara təsir göstərən fak-torlara kompleks şəkildə baxılmalıdır və zəruri dəstək təmin edilməlidir. Əks haldaməktəb mühiti xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın vəziyyətinin daha da ağırlaşmasınagətirib çıxara bilər.

İnklüziv təhsil uşağın xüsusi ehtiyaclarının müəyyənləşdirilməsindən başlanır vəmüvafiq təlim strategiyalarından istifadə edərək onu psixi, fiziki və koqnitiv inkişafadoğru aparmaq və sinif kollektivinin inteqrativ bir üzvünə çevirmək deməkdir.

Bu vəsaitdə inklüziv yanaşmanı həyata keçirməkdən ötrü müəllimlər üçün bir sıradərs nümunələri və tapşırıqlar öz əksini tapmışdır.

İnklüziv yanaşma təlim prosesində müxtəlif şəkildə həyata keçirilə bilər – şa -girdlərin inkişaf səviyyələrinə görə, şagirdlərin ehtiyaclarına və maraqlarına görə və s.

V sinif “Həyat bilgisi” dərslik toplusunda inklüziv yanaşmanın həyata keçiril -məsi imkanları:

� “Həyat bilgisi” dərsliyində əyanilik, müxtəlif səviyyəli sualların, tapşırıq la -rın qeyd edilməsi;

� “Həyat bilgisi” metodik vəsaitdə “HƏYAT BİLGİSİ V. SİNİF – Mövzularıntəd ri si texnologiyası üzrə cədvəl”də müxtəliftipli diferensiallaşdırma. Cədvəldə mi salüçün, nitqində problemləri olan, tez yorulan və s. uşaqlar üçün yapışdırma, şəkillərinseçil məsi; istedadlı şagirdlər üçün 3 №-li tap şırıq lar nəzərdə tutulmuşdur və s.

QİYMƏTLƏNDİRMƏNİ HƏYATA KEÇİRMƏK ÜÇÜN MÜƏLLİMƏTÖVSİYƏLƏR VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ NÜMUNƏLƏRİ

Təlim prosesində fərqli, prinsipcə yeni qiymətləndirmə sistemi nəzərdə tutul ma lı dır.Müəl lim üçün ən çətin və eyni zamanda ən vacib, həm ayrı-ayrı şagirdlərin işini, həmdə bütövlükdə kiçik qruplardakı işi kifayət qədər obyektiv qiymətləndirməyə imkan ve -rən qiymətləndirmə meyarlarını tərtib etməkdir. Qiymətləndirmə şagirdlərlə müəl lim lə -rin bir-birlərini daha yaxşı başa düşməsinə imkan yaratmalıdır. Buna görə müəllim iş -lənib hazırlanmış qiymətləndirmə meyarları ilə şagirdləri də tanış etməlidir. Düzgün vədəqiq tərtib edilmiş qiymətləndirmə meyarları obyektiv qiymətləndirməyə kömək edir.

Müəllim şagirdlərdə özünüqiymətləndirmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək məqsədiləmüəyyən meyarlar, sorğu vərəqləri və anketlər hazırlamalıdır. Şagirdlərin öz fəaliy yət -lərini qiymətləndirməsi çox vacibdir. Bu onları öz davranışlarına yüksək məsuliy yətləyanaşmağa sövq edir, onlarda obyektivlik hissi tərbiyə edir, onlara öz münasi bət lərinidüzgün və qarşılıqlı anlaşma prinsipləri üzərində qurmağı öyrədir.

Hər bir sinfin özünəməxsus cəhətlərini nəzərə almaqla müəllimlər meyarları müx təlifvariantlarda tətbiq edə, onlara əlavələr edə və öz istədikləri kimi dəyişdirə bilərlər.

Cədvəl №1 Qrup işində şagirdlərin fərdi qiymətləndirilməsi Qrupun özünüqiymətləndirmə vərəqi

10

Qrupda işləmək bacarığı Həmişə Tez-tez Bəzən Heç vaxt Ümumi bal

Qrupda şifahi müzakirələrdəişti rak edir

Qrupun digər üzvlərinin da -nış dıq larını təkrar nəql edə bilir

Qrupun digər üzvlərini ümumiişə cəlb edir

Problemin araşdırılması za ma -nı dəqiq ləşdirici suallar verir

Yoldaşlarını diqqətlə dinləyir

11

1. Problemin həllində hamı fəal iştirak etdimi?________________________________________________________________________________________________________________________

2. Kimlər passiv, kimlər fəal olub?________________________________________________________________________________________________________________________

3. Qrupun işi hamını təmin etdi?______________________________________________________________________________________________________________________

4. Qrup öz vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilib, ya yox?________________________________________________________________________________________________________________________Cədvəl №2 – Dəyərlərin qiymətləndirilməsi (özünüqiymətləndirməcədvəli)

Dərsin sonunda müəllim cədvəlləri paylayır və şagirdlərə aşağıdakı suala cavabverməklə cədvəli doldurmağı təklif edir:

– Aşağıda sadalananlar barədə öz şəxsi keyfiyyətlərini necə qiymətləndirirsən?

Meyarlar Əla Yaxşı Kafi Qeyri-kafi

Başqalarına hörmət

Dinləmək bacarığı

Başqalarının ehtiyaclarınahəssaslıq

Başqaları haqqında ədalətləfikir yürütmə

Əməkdaşlıq

Düzlük

Səmimiyyət

Başqalarına kömək

Səhvin etirafı

Müəllim tərəfindən cütlərdə və qrupda işləyən şagirdlərin meyarlar üzrəqiymət lən dirmə cədvəli

Reytinq vasitəsilə kiçik qrupların və cütlərin işlərinin qiymətləndirilməsi:Reytinqin şərti kimi qrup və ya cüt öz işinə səs verə bilməz. Hər qrup və ya cüt

3 səsə malikdir. Öz səslərini bir qrupa və ya cütə verə bilərlər ya da fərqli qruplara vəya cütlərə verə bilərlər.

Nominasiyalar üzrə:Ən maraqlı iş (maraqlı faktlar, məlumatlar göstərilib, maraqlı formada təqdim

olunub və s.)Ən orijinal iş (qeyri-adi formada tərtib olunmuşdur, yeni ideyaları, fikirləri əks

etdirir, orijinal üslubda işlənilib, yaradıcı xarakter daşıyır və s.)Ən gözəl tərtib olunmuş iş (rənglər zövqlə seçilib, düzgün yazı xətti gözlənilib,

mövzuya uyğun, aydın, gözəl şəkillər və simvollar çəkilib və s.)Ən öyrədən iş (əhəmiyyətli məlumatlar təqdim olunub, təsiredicidir, layihənin yazılma

meyarlarına cavab verir, layihədə qoyulan məqsədlər işdə öz əksini tapır və s.)

Nəticələrə görə qiymətləndirmə

12

Qiymətləndirmə üzrə meyarlar Kafi Yaxşı ƏlaÜmuminəticə

Musiqinin və digər incəsənətəsərlərinin insanın emosiyalarına vəsağlamlığına təsirini izah edir

Emosiyaların insanın sağlamlığınatəsiri ilə bağlı nümunələri təqdim edir

Mənfi emosiyalardan azad olmaqyollarını izah edir

Sağlamlığın emosional və fizikiaspektlərini fərqləndirir

CÜTLÜKLƏRİN İŞLƏRİNİ QİYMƏTLƏNDİRMƏK ÜÇÜN MEYARLAR

Cütdə işləyənşagirdlərin adı

Tapşırığıntam yerinəyetirilməsi

Tapşırığındüzgünyerinə

yetirilməsi

Əmək-daşlıq

DinləməNizam-intizam

ƏlavələrÜmuminəticə

Səma və Tural

Ceyhun və Jalə

13

LAYİHƏLƏRİN TƏQDİMATININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİMEYARLARI

Təd qi qat la rın nə ticələri sinif və ya məktəb çərçivəsində təqdim olunur.Müəllim təqdimatın növünü və onun keçiriləcəyi şəraiti şagirdlərlə birlikdə

müəy yənləşdirə bilər. Təqdimatın hər bir növünün öz qaydaları və ənənələri vardır. Məsələn, şifahi

təqdimatın qiymətləndirilməsi zamanı intonasiyadan, jestlərdən, foto və vi -deomaterial lar dan və s. yerli-yerində istifadə edilməsi kimi amillər nəzərə alınır.Təqdimatın qiy mətləndirilməsi üçün me yarların işlənib-hazırlanması za ma nıbiliklər (faktları, prob lemləri, anlayışları, ideyaları bilmək), əqli vərdişlər (məlu mat - ların təhlili, qiy mət ləndirilməsi, sintezi, yəni məntiqi təfəkkür qabiliyyəti) və kom-munikativ vərdişlər (informasiyanı aydın təqdim etmək bacarığı) kimi göstə ricilərinəzərə almaq va cib dir. Aşağıda şifahi təqdimatın dörd sə viy yəsi üçün qiymət -ləndirmənin bəzi meyarları təklif olunur. Müəl lim lər bu meyarlara da yaradıcılıqlayanaşa, onları dəyişdirə və ya ta mam laya bilərlər.

4-cü səviyyə— əsas anlayışlar, mövzular, problemlər, ideyalar diqqətlə seçilir, təriflər və təs -

vir lər verilir;— faktlar dəqiqdir;— problemə aid olan bütün məlumatlar seçilmiş və məntiqi surətdə təşkil

edilmişdir;— məlumatlara əsaslanaraq nəticələr çıxarılmışdır;— təqdimatda bütün ideyalar şagirdlərin mövzu haqqında dərin biliklərə və

məntiqi düşünmək qabiliyyətinə malik olduğunu aş karlayan tərzdə verilir;— təqdimat əla təşkil edilmişdir.

3-cü səviyyə— əsas anlayışlar, mövzular, problemlər, ideyalar dü rüst müəyyən və təsvir

olunur;— faktlarda kiçik yanlışlıq vardır;— problemə aid məlumatların əksəriyyəti seçilmiş və məntiqi şəkildə təşkil

edilmişdir;— məlumatlara əsaslanaraq informativ nəticələr çıxarılır;— təqdimatdakı ideyaların əksəriyyəti şagirdlərin mövzu haqqında dərin bi lik -

lərə və məntiqi düşünmək qabiliyyətinə malik olduğunu sübut edən tərzdəverilmişdir;

— təqdimat yaxşı təşkil edilmişdir.

2-ci səviyyə— əsas anlayışlar, mövzular, problemlər, ideyalardan bəziləri seçilir, tərif və təs -

vir ləri verilir;

14

— bəzi informasiyalar düzgün, bəziləri səhvdir;— problemə aid az məlumat toplanmışdır;— məlumatlar əsasında natamam nəticələr çıxarılır;— təqdimatda yalnız bəzi ideyalar şagirdlərin mövzu haqqında biliklərə və

mənti qi dü şün mək qabiliyyətinə malik olduğunu aşkarlayan bir tərzdə verilmiş dir;— təqdimat yetərincə yaxşı təşkil edilməmişdir.

1-ci səviyyə— əsas anlayışlar, mövzular, problemlər, ideyalar seçilmir, tərif və təs virləri verilmir;— informasiya dəqiq deyildir və ya yoxdur;— problemə dair mühüm məlumatları tapılmamışdır;— nəticələr yoxdur və ya dürüst deyildir;— təqdimatda heç bir ideya dürüst ifadə edilməmişdir;— təqdimat yaxşı təşkil edilməmişdir.

Səviyyələr arasındakı fərqlər şagirdlərin öz biliklərini necə göstərmələri ilə, yənimaterialı nə qədər diqqətlə öyrənmələri, problemi nə dərəcədə ətraflı nəzərdənkeçirmələri, faktlardan və detallardan nə dərəcədə dəqiq və yerli-yerində istifadəetmələri ilə izah olunur.

4-cü və 3-cü səviyyələrdə şagirdlər anlayışların, problemlərin, ideyaların tə rif vəya izahını verə bilirlər, faktlar arasındakı qarşılıqlı əlaqəni başa dü şür lər, məlu -matların qiymətləndirilməsi üçün əqli vərdişlərdən (müqayisə, qarşılaşdırma, səbəb-nəticə əlaqələri, başlıca amilin mü əy yən edilməsi və i.a.) istifadə edirlər.Təqdimatda ma te rialın şərhi dəqiq, illüstrasiyalar və misallar yerli-yerində, çıxarı -lan nəticələr isə düzgündür.

2-ci və 1-ci səviyyələrdə şagirdlər əsas anlayışları, problemləri izah edəbilmirlər, fakt lar arasındakı qarşılıqlı əlaqəni pis başa düşürlər, faktlardan yersizistifadə edirlər, çox vaxt isə onlardan istifadə etməkdən çəkinirlər. Probleminmahiyyəti haqqında danışa və nəticələri yerli-yerində formalaşdıra bilmirlər, təqdi -matın keçirilməsi qay dalarına lazımınca diqqət yetirmirlər.

Əziz müəllimlər! Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, dərslik kom -p lektində verilən bu tövsiyələr yalnız işinizi qurmağınıza kömək etmək məqsədidaşıyır. Bu ra da göstərilənlər sizin üçün ehkam deyil. Dərslərinizi yara dıcılıqla qur-maqda sərbəstsiniz. Bununla belə, ümid edirik ki, məsləhətlərimizdən yararlanaraqmaraqlı dərslər quracaq, yük sək nəticələr əldə edəcəksiniz.

Dərslik komplekti ilə işləyərkən qarşınıza çətinliklər çıxarsa, bu çətinliklərinaradan qaldırılması yolları barədə fikirlərinizi nəşriyyata bildirin. Bu, dərslik kom-plektinin daha da təkmilləşməsinə sizin töhfəniz olar.

«HƏ

YA

T B

İLG

İSİ»

5 -

ci S

İNİF

–M

övzu

ları

n tə

dris

i tex

nolo

giya

sı ü

zrə

cədv

əl

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

ÀËÀ

-Ð

Û Â

ßÒß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑ-

ËÀ

Ð

ÄÈÔ

ÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

VƏ

TƏ

ND

AŞ

CƏ

MİY

YƏ

Tİ

11.

DİA

QN

OS

TİK

QİY

MƏ

TL

ƏN

DİR

MƏ

5-ci

sin

fə g

ələr

kən

hal-

ha zı

r kı b

ilik,

bac

arıq

, vər

diş

və d

əyər

ləri

nü m

ayiş

etd

irir.

1

YE

Nİ 

DƏ

RS 

İLİ

Sta

nd

art:

2.1

.2.

Döv

ləti

cəm

iyyə

tin h

əyat

ını t

ənzim

-lə

yən

vahi

d siy

asi

təşk

ilat

kim

i iza

hed

ir.

•T

əhsi

l hü

ququ

nun

in -

sanı

n hə

yatı

nda

rolu

nuiz

ah e

dir.

•T

əhsi

l hü

ququ

nun

əsa

stə

min

atçı

sı

kim

i dö

vlət

inro

lunu

qiy

mət

lənd

irir.

A-d

.: 3.

1.2.

;T-

i.: 2

.2.1

.ko

llekt

iv iş

, qr

upla

rla

iş

beyi

nhə

mlə

si,

müz

akir

ə,kl

aste

r(ş

axəl

ən -

dirm

ə)

dərs

lik,

şəki

llər,

işvə

rəql

əri

3. A

zərb

ayca

nda

dər

s ili

nin

bütü

nm

əktə

byaş

lı uş

aqla

r üç

ün b

aşla

nmas

ı ilə

əlaq

ədar

döv

lətin

rol

unu,

uşa

qlar

ın h

üquq

və v

əzif

ələr

ini c

ədvə

ldə

qeyd

edi

n.2.

Dər

s ili

nin

baş

lam

a ta

rixi

nəəs

asla

nara

q m

ətnd

ə qe

yd o

lunm

uş ö

lkəl

əri

ardı

cıllı

qla

yazı

n, s

iyah

ı tər

tib e

din

vəbu

nun

səbə

bini

yaz

ın.

1. «

İlk

dərs

gün

ü m

ənim

həy

atım

da»

möv

zusu

nda

şəki

l çək

in.

1

AİL

Ə V

Ə D

ÖV

LƏ

T

Sta

nd

art:

2.

1.1.

C

əmiy

-yə

tin s

osia

l tə

rkib

ini

izah

edir.

2.1.

2. D

övlə

ti cə

miy

yətin

həya

tını t

ənzim

ləyə

n va

hid

siyas

i təş

kila

t kim

i iza

h ed

ir.

•A

ilən

in

başl

ıca

vəöz

ünəm

əxsu

s xü

susi

yyət

ləri

əsas

ında

onu

n tə

rifi

ni v

erir.

•A

ilə,

ta

yfa

və

nəsi

lan

layı

şlar

ını f

ərql

əndi

rir.

•A

ilə,

ta

yfa

və

nəsi

ləl

aqəs

ini

düzg

ün i

zah

edir.

•D

övlə

ti ai

ləni

n hə

yatın

ıtə

nzim

ləyə

n va

hid

siya

sitə

şkila

t kim

i iza

h ed

ir.

A-d

.: 1.

2.4.

,2.

2.2.

, 3.1

.2.;

Tex.

: 3.1

.1.;

T-i.:

2.1

.1.,

2.2.

1.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

nhə

mlə

si,

anla

yışı

nçı

xarı

lmas

ı,es

se

dərs

lik,

şəki

llər

3. D

övlə

t rə

hbər

i ol

sayd

ınız

, ail

ə il

ə ba

ğlı

hans

ı qə

rarl

arı

qəbu

l ed

ər di

niz?

Fik

irlə

rini

zi ə

sasl

andı

rın.

2. A

ilə

üzvl

ərin

in b

ir-b

irin

ə hö

rmət

etm

əsi,

meh

riba

n m

ünas

ibət

də o

lmas

ıüç

ün h

ansı

qa

ydal

ara

əməl

olun

mal

ıdır

? –

qayd

alar

siy

ahıs

ını

yazı

n.

1. «

Mən

im q

ayğı

keş

ailə

m v

ə öl

kəm

»m

övzu

sund

a şə

kil

çəki

n.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ -

ÐÀ

ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À -

ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑ-

ËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

SOSİ

AL

 QR

UP

LA

RSt

anda

rt:

2.1.

1.C

əmiy

yətin

sos

ial

tərk

ibin

iiz

ah e

dir.

• So

sial

bi

rlik

ləri

cəm

iy yə

tinso

sial

kom

pone

nti k

imi t

əsvi

red

ir.•

Sosi

al

birl

iklə

r (i

rq,

sini

f,m

illət

) ar

asın

dakı

fər

qlər

i və

oxşa

rlıq

ları

müə

yyən

ləşd

irir.

• C

əmiy

yətin

sos

ial s

truk

turu

nutə

şkil

edən

fər

dlər

in, m

üxtə

lifso

sial

bir

liklə

rin

və q

rup l

arın

qarş

ılıq

lı

təsi

r və

əl

aqəd

əol

mas

ını i

zah

edir.

A-d

.:3.

1.4.

; Ta

rix:

5.1.

3.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdi i

ş

beyi

nhə

mlə

si,

Ven

ndi

aqra

mı,

kons

eptu

alcə

dvəl

dərs

lik,

dəft

ər, m

ar -

ker,

sxem

3. «

Mək

təbl

i» ju

rnal

ına

«Vət

əni q

orum

aq,

onun

adı

nı y

üksə

lt mək

hər

vət

ənda

şın

borc

u dur

» ad

lı m

əqal

ə ya

zın.

2. D

övlə

t və

xalq

ara

sınd

a ox

şar

və f

ərql

icə

hətlə

r ha

n sıla

rdır

? V

enn

diaq

ram

ında

fiki

rlər

iniz

i qey

d ed

in.

1. İ

ctim

ai q

rupl

ar n

ə üç

ün la

zım

dır?

Cəd

vəli

dold

urun

.

1

HÜ

QU

QL

AR

IMIZ

QO

RU

NU

RSt

anda

rt:

2.1.

2.D

övlə

ti cə

-m

iyyə

tin h

əyat

ını

tən z

im lə

-yə

n va

hid

siyas

i təş

kila

t kim

iiza

h ed

ir.2.

2.1.

İnsa

n hü

-qu

qlar

ını m

üdaf

iə e

dən

qu -

rum

ları

fərq

lənd

irir.

• İns

an h

üquq

ların

a əm

əl o

lunm

ası

üzrə

baş

lıca

mə s

uliy

yətin

döv

lətə

aid

ol du

ğunu

əsa

slan

dırır

.•

Əsa

s in

san

haql

arı

və h

üquq

-la

rını

, on

ları

n dö

vlət

in h

ansı

sənə

dind

ə ək

s olu

n duğ

unu

düz -

gün

şərh

edi

r.•İ

nsan

hüq

uqla

rını m

üdaf

iə e

dən

qeyr

i-döv

lət q

urum

ları

haqq

ında

topl

adığ

ı ma t

e ria

l ları

təqd

im e

dir.

T-i.:

2.2.

1.;

A-d

.:1.

1.1.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

nhə

mlə

si,

karu

sel,

müz

akir

ə

dərs

lik,

şəki

llər,

qeyr

i-dö

v lət

təşk

ilatla

rının

loqo

ları

3. «

Döv

lət i

nsan

ların

hüq

uq la

rı nın

qor

unm

asın

daha

nsı r

olu

oy na

yır?

» –

fəal

iyyə

tlər s

iyah

ısını

yaz

ın.

2. İn

san

hüqu

qlar

ının

qo r

un m

asın

a xi

dmət

edə

nqe

yri-d

övlə

t təş

kila

tı ha

qqın

da m

əlum

at to

play

ınvə

cəd

vəld

ə ək

s et

dirin

.

1. M

üxtə

lif j

urna

llard

an o

lan

şəki

llərd

ən v

ərə

ngli

kara

n daş

lard

an,

flom

aste

rlərd

ən v

ə s.

istif

adə

edər

ək İn

san

Hüq

uqla

rı G

ünün

ə hə

sred

ilmiş

pla

kat y

arad

ın.

1İn

san

hüqu

qlar

ının

müd

afiə

sim

övzu

sund

a ya

zılm

ış h

ekay

ələr

in tə

qdim

atı

1K

SQ

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

İNSA

N H

ÜQ

UQ

LA

RIN

IQ

OR

UY

AN

BE

YN

ƏL

XA

LQ

TƏ

ŞKİL

AT

LA

RSt

anda

rt: 2

.2.1

.İns

an hü

quq -

ların

ı müd

afiə

edən

quru

mla

rıfər

qlən

dirir

.

2.2.

2.İn

san h

üquq

larını

mü d

afiə

edən

qur

umlar

haq

qında

top -

ladığı

mate

rial la

rı təq

dim e

dir.

•İn

san

hüqu

qlar

ını

müd

afiə

edən

bey

nəlx

alq

quru

mla

rıta

nıyı

r və

fər

qlən

diri

r.•

İnsa

n hü

quql

arın

ı m

üdaf

iəed

ən

beyn

əlxa

lq

quru

mla

rha

qqın

da to

plad

ığı m

a ter

ial -

ları

təqd

im e

dir.

T-i.:

2.2

.1.;

A-d

.: 3.

1.4.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

n h

əm lə

si,

şaxə

lən d

ir m

ə,ko

nsep

tual

cədv

əl,

mət

nqur

ma

dərs

lik, ş

əkill

ər

3. U

NIC

EF-

in r

əhbə

rinə

mək

tub

yazı

n və

ora

da b

u tə

şkila

tınfə

aliy

yəti

ilə b

ağlı

özm

ünas

ibət

ləri

nizi

və

təkl

iflə

rini

ziək

s et

diri

n.

2. U

NIC

EF

və U

NIF

EM

təşk

ilatla

rını

Ven

n di

aqra

mı

vasi

təsi

lə m

üqay

isə

edin

.T

əşki

latla

r ha

qqın

da m

əlum

atı

şəki

llərl

ə m

üşay

iət e

din.

1. B

MT

təşk

ilatın

ın y

aran

ma

səbə

blər

ini y

azın

.

MƏ

NƏ

Vİ

HƏ

YA

T

1

ÜN

SİY

YƏ

TM

ƏD

ƏN

İYY

ƏT

İSt

anda

rt:

3.1.

1.Ü

nsiy

yəti

mən

əvi t

ələb

at k

imi q

iym

ət -

lənd

irir.

•Üns

iyyə

t m

ədə n

iyyə

tini

nüm

unəl

ərlə

izah

edi

r.•

Üns

iyyə

ti m

ənəv

i tə

ləba

tki

mi q

iym

ətlə

ndir

ir.•

Üns

iyyə

t zam

anı ə

xlaq

və

davr

anış

lara

təs

ir e

dən

amill

əri f

ərql

əndi

rir.

A-d

.:1.2

.3.,

3.1.

4.;

Riy

.: 5.

1.3.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdii

ş

beyi

n h

əmlə

si,

kons

eptu

alcə

dvəl

,m

üzak

irə

dərs

lik, f

lipça

rt,

mar

ker,

dəft

ər,

şəki

l

3. T

əqdi

m o

lunm

uş v

əziy

yətd

ənha

nsı ç

ıxış

yol

ları

təkl

if e

dərs

iniz

?R

ollu

oyu

n va

sitə

silə

vəz

iyyə

tdən

çıxı

ş yo

lları

nı tə

qdim

edi

n.

2. «

Ətra

fdak

ılarla

ün s

iy yə

timi d

aha

da y

axşı

laşd

ırmaq

üçü

n m

ən n

ələr

edə

bilə

rəm

?»

–fə

aliy

yətl

ərsi

yahı

sını

yaz

ın.

1. Ü

nsiy

yətə

mən

fi v

ə m

üsbə

t təs

ired

ən a

mill

əri c

ədvə

ldə

əks

etdi

rin.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

-Ð

ÀÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

MƏ

NƏ

Vİ

SAĞ

LA

ML

IQSt

anda

rt:

4.1.

1.Sa

ğlam

lığın

mən

əvi,

fizik

i və

em

osio

nal

as -

pekt

ləri

ni fə

rq lə

ndir

ir.3.

2.2.

Mən

əvi

sağl

amlığ

ınəh

ə miy

yətin

i iza

h ed

ir.

• Sağ

lam

lığı

n m

ənəv

i as

-pe

ktin

i fər

qlən

diri

r.•

Cəm

iyyə

t üç

ün m

ə nəv

isa

ğlam

lığın

əhə

miy

yətin

iiz

ah e

dir.

• M

ənəv

i sa

ğlam

lığa

təs

ired

ən a

mill

əri i

zah

edir.

Əd.

: 1.

2.4.

,2.

2.1.

; T-

i.: 3

.1.1

.,2.

1.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,cü

tlərl

ə iş

beyi

n h

əmlə

si,

növb

əli s

ualla

r

dərs

lik, ş

əkill

ər,

dəft

ər

3. «

Ədə

biyy

at»

fənn

ində

n ke

ç di y

i niz

bədi

i əs

əri

veri

lən

sual

lara

gö r

ə tə

hlil

edin

: onu

n əs

as tə

r bi y

ə vi ə

həm

iy yə

tini

müə

yyən

edi

n və

mən

əvi

sağl

am lıq

laəl

aqəl

əndi

rin.

2. M

ənəv

i sa

ğlam

in

san

nec

ə ol

ma -

lıdır

? C

əd və

li do

ldur

un v

ə fi

kirl

əri n

i zi

əsas

land

ırın

.

1. S

üfrə

ni e

lə b

əzəy

in k

i, on

a ba

xan l

arzö

vq a

lsın

lar.

Sini

f yol

daş l

a rı n

ızı h

ə min

süfr

əyə

qona

q ol

mağ

a də

vət

etm

əküç

ün s

özlə

r fi

kirl

əşin

və

təq d

imat

za -

ma n

ı onl

ara

mür

aciə

t edi

n.

1

MƏ

NƏ

Vİ

BO

RC

Stan

dart

: 3.

2.2.

Mən

əvi

borc

un ə

hə -

miy

yətin

i iza

h ed

ir.3.

2.1.

Əxl

aq

və

dav r

a -nı

şlar

a tə

sir

edən

am

illər

ifə

rqlə

ndir

ir.

• C

əmiy

yət

qarş

ısın

da m

ə -nə

vi b

orcu

n əh

ə miy

yə ti n

iiz

ah e

dir.

• M

ənəv

i bor

cun

təbi

ət, a

i -lə

, cə

miy

yət,

dövl

ət q

ar -

şı sı

n da

əhəm

iyyə

tini i

zah

edir.

• Ə

xlaq

və

davr

anış

lara

tə -

sir

edən

am

illər

i fə

rqlə

n -di

rir.

A-d

.:1.

1.1.

,1.

2.2.

,3.

1.4.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdii

ş

beyi

n hə

mlə

si,

ziqz

aq,

müz

akir

ə,so

rğun

unke

çiri

lməs

i

dərs

lik,

dəft

ər,

şəki

llər,

sorğ

uvə

rəql

əri,

slay

d-la

r

3. İ

nsan

ın a

iləsi

və

vətə

ni q

arşı

sınd

am

ənəv

i bor

cu n

ədir

? C

avab

ı sxe

mşə

klin

də q

urun

.

2. S

iz a

ilə v

ə cə

miy

yət q

arşı

sınd

a bo

r-cu

nuzu

han

sı f

əaliy

yətlə

rini

zlə

yeri

nəye

tirə

bilə

rsin

iz?

1. «

Mən

əvi b

orc»

ifad

əsin

i nec

ə b

aşa

düşü

rsün

üz?

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

DİN

VƏ

CƏ

MİY

YƏ

TSt

anda

rt:

3.2.

1.Ə

xlaq

və

davr

anış

lara

tə

sir

edən

amill

əri f

ərql

əndi

rir.

3.3.

1.D

ini i

nam

ları

nüm

umi v

ə fə

rqli

cəhə

tləri

ni m

üqay

isə

edir.

•Ə

xlaq

və

davr

anış

a tə

sir

edən

din

lə b

ağlı

amill

əri

müə

yyən

edi

r.•

Din

in c

əmiy

yətə

təs

ir e

t -di

yi m

əqam

ları

izah

edi

r.

T-i.:

1.3

.1.,

2.1.

1., 2

.2.1

.;M

us.:

2.2.

2.,

2.3.

1.ko

llekt

iv iş

, qr

upla

rla

iş

beyi

n hə

mlə

si,

anla

yışı

nçı

xarı

lmas

ı,cə

dvəl

qurm

a

dərs

lik, ş

əkill

ər,

dəft

ər, i

şvə

rəql

əri,

mus

iqi

parç

ası

3.

«Din

i in

ancl

ar

Azə

rbay

ca nı

nvə

dü

n ya n

ın

görk

əmli

tə

svir

iin

cə sə

nət n

üma y

əndə

ləri

nin

ya ra

-dı

cılı

ğınd

a ne

cə ö

z ək

sini

tap

ır».

Fik

rini

zi y

azın

.

2. X

rist

ian

və i

slam

din

ini

V

enn

di aq

ram

ı va

sitə

silə

müq

ayis

ə ed

in.

1. M

ətni

n ən

mar

aqlı

məq

am -

ları

nı

şə ki

l lərd

ə ək

s et

diri

n. S

e çi -

min

izi i

zah

edin

.

1K

SQ

1

DİN

İ E

TİQ

AD

AZ

AD

LIĞ

ISt

anda

rt:

3.2.

1.Ə

xlaq

və

davr

anış

lara

tə

sir

edən

amill

əri f

ərq l

ən di

rir.

3.3.

1.D

ini i

nam

ları

nüm

umi v

ə fə

rqli

cəhə

tləri

ni m

üqay

isə

edir.

•D

ini

inan

clar

ın

ümum

icə

hətlə

rini

müə

yyən

edi

r.•

Din

i et

iqad

aza

d lı ğ

ının

əhəm

iyyə

tini d

əyər

lənd

irir.

A-d

.: 3.

1.4.

;T-

i.: 2

.1.1

.,2.

2.1.

;F

-t.:

4.1.

2.ko

llekt

iv iş

, qr

upla

rla

iş,

fərd

i iş

beyi

n hə

mlə

si,

müz

akir

ə,he

kayə

qurm

a,em

blem

inha

zırl

anm

ası

dərs

lik, ş

əkill

ər,

dəft

ər

3. T

əqdi

m o

lunm

uş s

özlə

rdən

istif

adə

edər

ək d

ini e

tiqad

aza

dlığ

ıilə

bağ

lı qı

sa h

ekay

ə qu

run.

2. T

əqdi

m e

dilm

iş a

tala

r sö

z lər

inin

müx

təlif

din

i in

ancl

arla

nə

kim

iəl

aqəs

i old

uğun

u ya

zın.

1. İ

ki m

üxtə

lif d

in n

ümay

əndə

siar

asın

da d

ini d

əyər

lərə

aid

dia

loq

quru

n.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

VA

RL

IQ V

Ə H

AD

İSƏ

LƏ

R

1

MA

DD

Ə V

Ə C

İSİM

Sta

nd

art:

1.

1.1.

Cis

im,

mad

də v

ə tə

biət

ha d

isə -

ləri

nin

sadə

tə

snifa

tını

veri

r.

•C

isim

və

mad

dələ

rin

sadə

təsn

ifat

ını v

erir.

•C

isim

və

mad

dələ

rin

fər -

qi ni

izah

edi

r.

A-d

.: 1.

2.4.

;

F-t

.: 2.

2.1.

,2.

2.2.

, 4.1

.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

n h

əmlə

si,

kons

eptu

alcə

dvəl

,tə

crüb

əapa

rma

dərs

lik, i

şvə

rəql

əri,

stək

an,

su

3. M

üxtə

lif

cisi

mlə

ri, m

addə

ləri

quru

luş

və h

ərək

ətlə

r va

sitə

silə

göst

ərin

.

2. T

əqdi

m o

lunm

uş c

isim

və

mad

dələ

ri h

alın

a gö

rə c

ədvə

lin

uyğu

n sü

tunu

na q

eyd

edin

.

1. M

ayel

ərin

qaz

və

bərk

cisi

mlə

rlə

oxşa

rlığ

ını

və

fərq

ini

müə

yyən

edi

n.

1

SAF

MA

DD

ƏL

ƏR

VƏ

QA

RIŞ

IQL

AR

Sta

nd

art:

1.

1.1.

Cis

im,

mad

də v

ə tə

biət

had

i sə l

ə -ri

nin

sadə

təsn

ifatın

ı ver

ir.

• M

addə

ləri

n xü

susi

y yət

-lə

rini

izah

edi

r.•

Mad

dələ

rin

təsn

ifat

ını v

e -ri

r.•

Mad

dələ

rin

xüsu

siy y

ətlə

-ri

ni

təbi

ətdə

ba

ş ve

rən

hadi

sələ

rlə

əla

qələ

ndir

ir.

F-t

.: 2.

2.1.

,2.

2.2.

kolle

ktiv

iş,

cütlə

rlə

iş

beyi

n h

əmlə

si,

fasi

ləli

oxu,

klas

ter,

təcr

übəa

parm

a

dərs

lik, ş

əkill

ər,

təcr

übə

üçün

vasi

tələ

r

3. M

addə

ləri

n qa

rışd

ırılm

ası i

ləba

ğlı t

əcrü

bə a

parı

n. T

əcrü

bəni

nnə

ticəl

ərin

i vər

əqdə

qey

d ed

in.

2. T

əqdi

m o

lunm

uş m

addə

ləri

halla

rına

gör

ə V

enn

diaq

ram

ının

uyğu

n hi

ssəs

ində

qey

d ed

in.

1. T

anıd

ığın

ız m

addə

ləri

n ad

ları

-nı

yaz

ın v

ə ya

çək

in.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

MA

DD

ƏL

ƏR

İNY

AR

AN

MA

SISt

anda

rt: 1

.1.1

.Cisi

m, m

ad -

də v

ə tə

biət

had

i sə l

ə ri n

insa

də tə

snifa

tını v

erir.

•Q

urul

uşun

a gö

rə m

ad də

-lə

rin

fərq

ini i

zah

edir.

• B

əsit

və m

ürək

kəb

mad

-də

ləri

n xü

susi

yyət

ləri

nifə

rq lə

ndir

ir.•

Təb

iətd

ə ba

ş ve

rən

kim

-yə

vi

və

fizi

ki

hadi

sələ

riiz

ah e

dir.

A-d

.: 1.

2.4.

;

F-t

.: 2.

2.1.

,2.

2.2.

, 4.1

.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

n h

əmlə

si,

karu

sel,

kons

eptu

alcə

dvəl

,tə

crüb

ənin

apar

ılmas

ı

dərs

lik, d

əftə

r,şə

killə

r, tə

crüb

əüç

ün v

asitə

lər

3. S

xem

ə uy

ğun

olar

aqm

addə

ləri

n st

rukt

urun

u ya

zın.

2. B

əsit

və m

ürək

kəb

mad

dələ

rə a

id m

isal

lar

gətir

in.

1. H

ansı

had

isəl

ər k

imyə

viha

disə

lər

adla

ndır

ılır?

1B

SQ

1

HƏ

RƏ

KƏ

TSt

anda

rt: 1

.1.1

.Cisi

m, m

ad -

də v

ə tə

biət

had

i səl

ərin

insa

də tə

snifa

tını v

erir.

•Mex

anik

i hər

əkət

i növ

lərin

əgö

rə f

ərql

əndi

rir.

•Q

üvvə

nin

cism

in h

ərək

ətsü

rətin

i və

for

mas

ını

də yi

-şə

n sə

bəb

oldu

ğunu

əsa

s -la

ndır

ır.

A-d

.: 1.

2.4.

;

F-t

.: 2.

2.1.

,2.

2.2.

, 4.1

.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

n hə

mlə

si,

klas

ter,

təcr

übən

inap

arılm

ası

dərs

lik, ş

əkill

ər,

iş v

ərəq

ləri

,tə

crüb

ə üç

ünva

sitə

lər

3. T

am s

ükun

ət m

övcu

ddur

mu?

Fikr

iniz

i mis

alla

rla

əsas

land

ırın

.

2. Q

üvvə

ilə

hərə

kət a

rası

nda

necə

ası

lılıq

var

? M

isal

lar

göst

ərin

.

1. S

ükun

ət v

ə hə

rəkə

t nəd

ir?

1

EN

ER

JİS

tan

dar

t:

1.1.

1.C

isim

,m

addə

və tə

biət

had

isələ

rinin

sadə

təsn

ifatın

ı ver

ir.

•E

nerj

inin

fo

rmal

arın

ıfə

rqlə

ndir

ir.•H

ərək

ət v

ə qa

rşılı

qlı t

əsir

dəol

an c

isim

ləri

n en

erjiy

ə m

a-lik

old

uqla

rını

izah

edi

r.•

Təb

iətd

ə m

övcu

d ol

an

ener

ji f

orm

alar

ına

aid

nü -

mun

ələr

gös

təri

r.

A-d

.: 1.

2.4.

;

F-t

.: 2.

2.1.

,2.

2.2.

, 4.1

.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,cü

tlərl

ə iş

söz

asso

sias

iyas

ı,İN

SER

T,

Ven

n di

aqra

mı,

kons

eptu

alcə

dvəl

dərs

lik, ş

əkill

ər,

cədv

əl

3. H

ərək

ət v

ə en

erji

bir-

biri

ilə

necə

bağ

lıdır

?

2. P

oten

sial

və

kine

tik e

nerj

inin

oxşa

r və

fər

qli c

əhət

i nəd

ir?

1. E

nerj

inin

növ

ləri

nisa

dala

yın.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑ-

ËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

EK

OL

OJİ

TA

RA

ZL

IQ

1

XA

RİC

İ M

ÜH

İTA

MİL

LƏ

Rİ

Sta

nd

art:

1.

1.1.

Cis

im,

mad

də v

ə tə

biət

ha d

isə l

ə ri -

nin

sadə

təs n

ifatın

ı ver

ir.1.

2.1.

İnsa

nlar

ın h

əy a t

ında

ekol

oji m

ü hiti

n ro

lunu

əsas

-la

ndır

ır.

•B

itkilə

rin

həya

tında

xar

ici

müh

itin

rolu

nu ə

sasl

andı

rır.

•T

əbiə

tdə

ekol

oji t

araz

lığın

qoru

nub

saxl

anm

asın

ınəh

ə miy

yətin

i iza

h ed

ir.•

Təb

iətd

ə ek

oloj

i tar

azlığ

ınpo

zulm

ası

ilə

mey

dana

çıxa

n pr

oble

mlə

rə

dair

uyğu

n m

isal

lar t

əqdi

m e

dir.

A-d

.: 3.

1.4.

;İn

f.:

3.2.

2.,

3.2.

3., 3

.3.2

.;R

iy.:

4.1.

1.ko

llekt

iv iş

, qr

upla

rla

iş

beyi

n h

əmlə

si,

ziqz

aq, e

sse,

təcr

übəa

parm

a

dərs

lik,

şəki

llər,

flip

çart

,m

arke

r

3.

Eko

loji

jur

nala

«Y

aşad

ığın

ızər

azid

ə m

ühit

in e

kolo

ji v

əziy

yə ti

bitk

iləri

n hə

yatın

a ne

cə tə

sir

edir

?»m

öv zu

sund

a m

əqal

ə ya

zın.

2. «

Bit

kilə

r və

hər

arət

» sl

ayd-

təqd

imat

ını

ha zı

r lay

ın. H

ərar

ətsə

viy y

ələr

ini

göst

ərin

.1.

M

üxtə

lif

bitk

ilər

(m

əsəl

ən,

iynə

yarp

aqlı

ağa

c, p

alm

a, t

utağ

acı,

ənci

r ağ

acı)

adı

ndan

onl

arüç

ün

lazı

m o

lan

əlve

rişl

i m

ühit

haqq

ında

dan

ışın

.

1

İNSA

NIN

TƏ

BİƏ

TƏ

TƏ

SİR

İSt

anda

rt:

1.2.

1.İn

sanl

arın

həya

tında

eko

loji

müh

itin

rolu

nu ə

sasl

andı

rır.

•T

əbiə

tdə

ekol

oji n

orm

alar

auy

ğun

davr

anış

ı iz

ah e

dir.

•İn

san

fəal

iyyə

tinin

təb

iətə

mən

fi t

əsir

ləri

nin

arad

anqa

ldır

ılmas

ının

va c

ib liy

i -nə

dai

r nü

mun

ələr

təq

dim

edir.

Riy

.: 5.

2.2.

;T-

i: 2

.1.2

.;A

-d.:

3.1.

2.ko

llekt

iv iş

, qr

upla

rla

iş,

fərd

i iş

beyi

n h

əmlə

si,

kons

eptu

alcə

dvəl

,he

kayə

qurm

a

dərs

lik,

şəki

llər,

sxem

3. «

Dün

yanı

yax

şıya

doğ

rudə

yişd

irm

ək ü

çün

hər

insa

nöz

ündə

n ba

şlam

alıd

ır»

–bu

ifad

əni

necə

baş

a dü

şürs

ünüz

? C

avab

ınız

ıya

zın.

Can

lılar

ın h

əyat

ında

insa

nfə

aliy

yətin

in r

olun

uqi

ymət

lənd

irin

.2.

Had

isən

in a

rdın

ı gös

təri

n. B

uha

disə

can

lı va

rlıq

ları

n hə

yatın

ane

cə tə

sir

edir

? D

əyiş

iklik

zənc

irin

i dav

am e

tdir

in.

1. E

kolo

ji fə

lakə

t nə t

i cə s

ində

Yer

kürə

sin d

ə m

ümkü

n ol

an m

u tan

t la -

rın

obra

zlar

ını y

arad

ın. O

nlar

ıtə

svir

edi

n.

1E

kolo

ji m

ədən

iyyə

tə h

əsr

olun

muş

hek

ayəl

ərin

təqd

imat

ı

1K

SQ

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑ-

ËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

İQT

İSA

Dİ

RE

SUR

SLA

R V

ƏV

ASİ

TƏ

LƏ

RS

tan

dar

t: 2

.3.1

.İq

tisad

ire

surs

ları

və

iqtis

adi

va -

sitə

ləri

fərq

lənd

irir.

•İq

tisad

i re

surs

ları

və

iqti-

sadi

vas

itələ

ri f

ərql

ən d i

-ri

r.•

İste

hsal

pro

sesi

ndə

iqtis

a-di

vas

itələ

rin

əhəm

iy yə

ti -ni

izah

edi

r.

A-d

.: 1.

2.2.

;T-

i.: 2

.2.1

.;

Tex.

: 1.3

.3.;

1.

3.4.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

beyi

n h

əmlə

si,

Ven

n di

aqra

mı,

kons

eptu

alcə

dvəl

dərs

lik,

şəki

llər,

slay

dlar

3. İ

qtis

adi r

esur

slar

a ai

d üm

umi s

xem

quru

n və

çör

əyin

haz

ırla

nmas

ı pro

sesi

əsas

ında

həm

in s

xem

i iza

h ed

in.

2. T

əqdi

m o

lunm

uş iq

tisad

i res

ursl

arı

cədv

əlin

uyğ

un h

issə

sinə

qey

d ed

in. Ö

zse

çim

iniz

i əsa

slan

dırı

n.

1. V

erilm

iş m

ater

iald

an h

ər h

ansı

bir

məm

ulat

(m

əsəl

ən, e

vin

mak

etin

i)ha

zırl

ayın

və

onun

iste

hsal

ında

istif

adə

olun

muş

res

ursl

arı t

əqdi

m e

din.

SAĞ

LA

M V

Ə T

ƏH

LÜ

KƏ

SİZ

HƏ

YA

T

1

SAĞ

LA

ML

IĞIN

QO

RU

NM

ASI

Stan

dart

: 4.

1.1.

Sağ l

am -

lığın

mən

əvi,

fizik

i və

emo-

sion

al a

s pek

t ləri

ni fə

rq lə

n -di

rir.

•«S

ağla

m

həya

t tə

rzi»

anla

yışı

nı iz

ah e

dir.

•İn

san

sağl

amlığ

ının

qor

un -

mas

ında

döv

ləti

n ro

lunu

dəyə

rlən

diri

r.F

-t.:

1.1.

1.,

1.1.

2., 4

.1.1

.,4.

1.2.

;A

-d.:

3.1.

4.;

T-i.:

2.1

.1.,

2.2.

1.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdi i

ş

beyi

n h

əmlə

si,

şaxə

lənd

irm

ə,an

layı

şın

çıxa

rılm

ası,

test

verm

ə

dərs

lik,

şəki

llər,

mar

ker,

işvə

rəql

əri

3. S

ağla

m h

əyat

tərz

i üzr

ə te

levi

ziya

müs

ahib

əsi q

urun

.

2. H

ansı

qur

umla

r fi

ziki

sağ

lam

lığın

müd

afiə

si v

ə in

kişa

fı il

ə m

əşğu

ldur

.C

ədvə

li do

ldur

un.

1. S

ağla

m h

əyat

tərz

i ilə

bağ

lı he

kayə

quru

n. H

ekay

əyə

uyğu

n şə

killə

r çə

kin.

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

EM

OSİ

YA

LA

R V

ƏSA

ĞL

AM

LIQ

Stan

dart

: 4.

1.1.

Sağl

amlı -

ğın

mən

əvi,

fizik

i və

em

o-si

onal

asp

ektlə

rini

fər

q -lə

ndir

ir.

• M

ənəv

i, fi

ziki

, em

osio

nal

sağl

amlığ

ın ö

zünə

məx

sus

xüsu

siyy

ətlə

rini

m

üəy -

yən l

əşdi

rir.

•O

nlar

ın o

xşar

və

fərq

li cə

-hə

tləri

ni m

üqay

isə

edir.

Mus

.: 1.

1.1.

,2.

1.1.

, 2.2

.1.,

2.2.

2.;

T-i.:

3.1

.2.;

A-d

.: 3.

1.2.

;Ta

rix:

5.1

.1.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,cü

tlərl

ə iş

beyi

n hə

mlə

si,

fasi

ləli

oxu,

es

se, ş

axə -

lənd

irm

ə

dərs

lik, ş

əkill

ər,

flip

çart

, mar

ker

3.

Em

osio

nal

sağl

amlı

ğa

nail

olm

aq ü

çün

5-ci

si n

if ş

agir

d lə -

rinə

tövs

i yə l

ər y

azın

.

2.

Təq

dim

ol

unm

uş

mu s

i qi

sizd

ə ha

nsı

hisl

əri

oya d

ır,

şəki

lva

sitə

silə

on

ları

tə

q dim

ed

in,

hə m

in

şəki

llər

in

əhva

li-r

uhiy

-yə

nizə

tə s

iri

haq q

ın da

dan

ışın

.

1. V

erilm

iş s

ituas

iyal

ara

əsa s

ənpa

n tom

ima

va si

tə si

lə ö

z yo

l da ş

ı -nı

za

emo s

iyal

arın

ızı,

his l

ərin

izi

bil d

irin

.

1

PİY

AD

A V

Ə S

ƏR

NİŞ

İNM

ƏD

ƏN

İYY

ƏT

İ St

anda

rt:

4.2.

1.M

əişə

tdə

və ic

timai

yer

lərd

ə ya

rana

bilə

cək

təhl

ükəl

i və

xoş

a -gə

l məz

hal

ları

iza

h ed

ir.4.

2.2.

Yol

nişa

nlar

ı və

yol

hə rə

kəti

qayd

alar

ının

əhə

-m

iy yə

tini i

zah

edir.

•Y

olda

ya

rana

bi

ləcə

ktə

hlük

əli

və x

oşag

əlm

əzha

lları

izah

edi

r.•

Yol

hər

əkət

i qa

y da l

a rın

ınpo

zulm

asın

ı təh

lükə

li ha

l-la

rla

əla q

ələn

diri

r.•

Yol

hər

əkət

i qa

y da l

arın

aəm

əl e

dilm

əsin

də d

övlə

tinro

lunu

qiy

mət

lənd

irir.

F-t

.: 4.

1.2.

,2.

3.5.

;A

-d.:

3.1.

2.,

3.1.

4.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdi i

ş

beyi

n hə

mlə

si,

rollu

oyu

n,m

əqal

əyaz

ma

dərs

lik, ş

əkill

ər,

nişa

nlar

,vi

deoç

arx

3. Y

ol

hərə

kəti

qay

dala

rına

riay

ət e

dilm

əsi

ilə

bağl

ışa

gird

lər

üçün

töv

siyə

lər

yazı

n.

2. Y

ol p

olis

i ad

ında

n qa

y-da

lara

ria

yət

etm

əyən

piya

dala

ra m

ürac

iət

hazı

rlay

ın.

1. Y

eni

yol

niş

anı

yara

dın

(çək

in),

mən

asın

ı ya

zın.

1Pi

yada

-sər

nişi

n m

ədən

iyyə

tinə

aid

plak

atla

rın

təqd

imat

ı

1K

SQ

SAA

TÀ

ËÒ Ñ

ÒÀ

ÍÄ

ÀÐ

ÒËÀ

ÐÔß

ÀËÈÉ

Éß

ÒËß

ÐÈÍ

ÒÅÃ

ÐÀ

-ÑÈÉ

À

Òß

ËÈÌ

ÔÎ

ÐÌ

À ËÀ

ÐÛ

Âß

Òß

ËÈÌ

ÖÑÓ

ËËÀ

ÐÛ

ÐÅÑÓ

ÐÑËÀ

ÐÄ

ÈÔÅÐ

ÅÍ

ÑÈÀ

Ë-

ËÀ

ØÄ

ÛÐÌ

À

1

MƏ

İŞƏ

TD

Ə N

EC

ƏD

AV

RA

NM

AL

ISt

anda

rt:

4.2.

1.M

əişə

tdə

və ic

timai

yer

lərd

ə ya

rana

bilə

cək

təhl

ükəl

i və

xo

-şa

gəlm

əz h

al la

rı iz

ah e

dir.

•M

əişə

tdə

təhl

ükəl

i və

xoşa

-gə

l məz

hal

ları

n sə

bəbi

niiz

ah e

dir.

•M

əişə

t ci

haz

və a

va da

n -lı

qlar

ında

n is

tifa

də q

ay -

dala

rını

müə

yyən

edi

r.

F-t

.: 4.

1.2.

,2.

3.5.

;A

-d.:

3.1.

2.,

3.1.

4.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,cü

tlərl

ə iş

beyi

n hə

mlə

si,

İNSE

RT,

müz

akir

ə

dərs

lik, ş

əkill

ər,

elek

tron

slay

d

3. M

əişə

t ci

hazl

arın

dan

ist

ifad

əza

man

ı t

əhlü

kələ

rin

yara

nmas

ıilə

bağ

lı cə

dvəl

i dol

duru

n.2.

Pan

tom

ima

vas

itəsi

lə ü

tü nü

nis

tifad

əsi

zam

anı

qay

dala

ra ə

məl

olun

mam

ası n

əti c

əsin

də y

aran

mış

təh l

ükən

i nüm

ayiş

etd

irin

.1.

Ele

ktrik

çay

niki

adı

ndan

onu

nis

t ifad

ə qa

ydal

arın

a əm

əl e

tməd

ik -

də n

ə ba

ş ve

rə b

iləcə

yini

yaz

ın:

«Sa l

am,

mən

el

ektr

ik

çayn

iki -

yəm

....»

1

ÖZ

ÜM

ÜZ

ÜQ

OR

UM

AĞ

IB

AC

AR

AQ

 St

anda

rt:

4.3.

1.Fö

v qə -

ladə

ha

disə

lər

zam

anı

yara

na b

iləcə

k tə

hlük

əni

qiym

ətlə

ndir

ir.

•Z

əlzə

lə, s

el, d

olu,

daş

qın,

torp

aq s

ürüş

məs

inin

təb

iifə

lakə

t ol

mas

ını

fərq

lən -

diri

r.•

Təb

ii fö

vqəl

adə

hadi

səyə

uyğu

n xi

laso

lma

və x

ilas -

etm

ə q

ayda

ları

nı b

acar

dı -

ğı nı

şər

h ed

ir.

A-d

.: 1.

2.3.

,1.

2.4.

, 3.1

.4.;

Riy

.: 5.

1.3.

,5.

2.2.

;İn

f.: 3

.2.2

.,3.

2.3.

, 3.3

.2.

kolle

ktiv

iş,

qrup

larl

a iş

,fə

rdi i

ş

beyi

n h

əmlə

si,

kons

eptu

alcə

dvəl

,m

üzak

irə

dərs

lik, ş

əkill

ər,

plak

atla

r, sl

aydl

ar

3. T

əbii

fövq

əlad

ə ha

disə

lərlə

bağ

lıcə

dvəl

də t

əqdi

m e

dilm

iş y

a ra n

abi

ləcə

k tə

h lük

ələr

i 0–2

bal

dan

qiy -

mət

lən d

irin

. Ö

z əl

avəl

ə rin

izi

dəya

zın.

2. K

ömək

çi s

özlə

rdən

is

tifa

dəed

ə rək

hər

han

sı b

ir t

əbii

föv

-qə

ladə

ha d

isə

haqq

ında

öyr

ədic

ihe

kayə

qur

un.

1. T

əqdi

m e

dilm

iş ə

şyal

arda

n is

ti -fa

də e

dərə

k pa

ntom

ima

va si

təsi

ləm

üx tə

lif

təbi

i fö

vqəl

adə

hadi

sə -

lər d

ən q

orun

ma

yolla

rını

nüm

ayiş

etdi

rin.

1M

üəlli

min

seç

imi i

lə tə

bii f

övqə

ladə

hal

lard

an b

iri z

aman

ı özü

nüqo

rum

a ba

carı

qlar

ını ə

ks e

tdir

ən r

əsm

ləri

n tə

qdim

atı

1B

SQ

26

Dərsin gedişi: Şagirdlərin diqqətinisəh. 7-də olan şəklə yönəldərək onlara sual lar lamü raciət edin: Şəkildə nə təsvir olun muşdur? Nəüçün 15 sentyabr Bilik Günü adlanır? Bilik Gününə üçün belə təntənə ilə qeyd edilir? Şagirdlərləbu suallar ətrafında fi kir mübadiləsi keçirin.

Mövzunun adını açıqlayıb, tədqiqat işi nəkeçmək üçün tədqiqat sualını elan et mək la zım -dır. Qısa müzakirədən sonra şagirdlərin diq -qətini tədqiqat sualına yö nəl din. Təd qi qat sua lıqismində dərs likdə verilən yönəldici suallardanistifadə edə bilərsiniz. Yaxud sual be lə ola bilər:

Tədqiqat sualı: Təhsil hüququnu təmin etmək üçün Azərbaycan dövləti hansı təd -birləri görür?

Növbəti mərhələ tədqiqatın aparılmasıdır. Dərsin məqsədinə və tədqiqat sualına uy -ğun iş üsulları seçilir. Tədqiqatın aparılması üçün fərdi və ya qrup işi təşkil etmək olar.Sin fi 4 qrupa bölüb şagirdlərə iş vərəqləri paylaya bilər siniz. Öncə mətndə verilən fə -nər ciklərin köməyi ilə mövzunun mətnini hissələrə ayırın. Sonra isə hər qrupa ayrılanhissə ilə tanış olmağa vaxt verin. Bundan sonra qruplar iş vərəqlərində verilən sual vətapşırıqları yerinə yetirsinlər. İş vərəqlərini tərtib edərkən mövzuda verilən şəkil vəillüstrasiyalardan, sual və tapşırıqlardan istifadə etməyi unutmayın.

İş vərəqi 1.1. 15 sentyabr günü nə üçün Bilik Günü hesab olunur?2. Təhsil hüququnun xüsusiyyətlərini sadalayın.

1. YENİ DƏRS İLİ

Standart: 2.1.2. Dövləti cəmiyyətin həyatını tənzimləyən vahid siyasi təşkilat kimi izah edir.

• Təhsil hüququnun insanın həyatında rolunu izah edir.• Təhsil hüququnun əsas təminatçısı kimi dövlətin rolunu qiymətləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

Təlim forması

beyin həmləsi, müzakirə, klaster (şaxələndirmə)

Təlim üsulları

dərslik, şəkillər, işvərəqləri

Resurslar

VƏTƏNDAŞ CƏMİYYƏTİ

MÖVZULARIN TƏDRİSİ TEXNOLOGİYASI ÜZRƏDƏRS MODELLƏRİ

27

İş vərəqi 2. 1. Təhsil hüququ dedikdə nə başa düşürsünüz?2. Dövlət təhsil hüququnu təmin etmək üçün hansı tədbirləri həyata keçirir?

Qruplar cavabları iş vərəqlərində yazdıqdan sonra vərəqləri təqdim edirlər. Məlumat dinlənilir və əlavələr qeyd olunur. Növbəti addım yeni məlumatın müzakirəsi olmalıdır. Müzakirə belə suallar ətrafın -

da aparıla bilər:1. 15 sentyabr günü nə ilə əlamətdardır?2. Bilik Günü Azərbaycanda nə vaxtdan qeyd olunur?3. Təhsilin insanın həyatında rolu nədən ibarətdir?4. Dövlət təhsil hüququnu təmin etmək üçün hansı tədbirləri həyata keçirir?Yeni biliklərin kəşfi yolunda son addımı atmaq: konkret nəticəyə gəlmək və

ümumiləşdirmə aparmaq üçün şagirdlərə yenidən suallar vermək və tədqiqat sualınacavab almaq zəruridir.

Dərsin vacib mərhələsi yaradıcı tətbiqetmədir. Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki əhəmiyyətini artırır.Dərsin bu mərhələsində şagirdlərə tapşırıq vermək olar. Məsələn, şaxələndirmə üsu-

lundan istifadə edərək təhsilli və təhsilsiz insan lara xas olan keyfiyyətləri qeyd etməyitapşıra bilərsiniz.

Ev tapşırığı: Dərsliyin 8-ci səhifəsində verilən «Araşdırın» rubrikasındakı tapşırığıevə verə bilər si niz.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, qiymətləndirmə

I II III IVDövlətin təhsilhüquqununtəminatçısı olmasıhaqqında ümumifikir söyləyir.

Təhsil hüququ haqqındabilikləri var, ammainsanın həyatında onunrolunu izah etməkdəçətinlik çəkir.

Təhsil hüquqununinsanın həyatındarolunu müəlliminköməyi ilə izahedir.

Təhsil hüquqununinsanın həyatındarolunu misallarlaizah edir.

Dövlətin təhsilhüquqununtəminat çısı olmasıhaqqında ümumianlayışı var.

Təhsil hüquqununtəmin edilməsindəümumi an layışı var,dövlətin rolu nuqiymətlən dir mək dəçətinlik çəkir.

Təhsil hüquqununəsas təminatçısıkimi dövlətin ro -lu nu müəlliminköməyi iləqiymətləndirir.

Təhsil hüquqununəsas təminatçısıkimi dövlətin ro -lu nu müstəqilşəkildəqiymətləndirir.

Təhsilli insan Təhsilsiz insan

28

Dərsin gedişi: Dərsi mövzunun əvvəlində verilən «Ailə kiçik dövlət, dövlət böyükailədir» fikri nəyi ifadə edir? sualı ətrafında müzakirə ilə başlamaq olar: Bu fikirhaqqında şagirdlərin dü şün cə lərini öyrənin.

Yaxud dərsi «anlayışın çıxarılması» üsulundan istifadə etməklə başlayın və «ailə»anla yı şı haqqında şagirdlərin fərziyyələrini qeyd edin.

Müzakirə vaxtı şagirdlər mövzu haqqında öz fikir -lərini bölüşürlər. Mü za ki rə dən sonra səmərəli tədqiqat işiüçün istiqamətverici tədqiqat sualı müəyyən etmək la -zım dır.

Tədqiqat sualı: Dövlət ailələrin qorunması üçünhansı tədbirləri görür?

Tədqiqat kiçik qruplarda davam etdirilə bilər. Hərqrup üçün iş vərəqi tərtib etməklə siz işinizi səmərəlietmiş olarsınız. İş vərəqi fəal (interaktiv) təlim za ma nışagirdlərin tədqiqat işini təşkil edən vasitədir. Kiçikqruplara verilən iş vərəqində prob lem və onun həllinin

nəticələri əks olunur. İş vərəqlərinin təlim prosesinə aşağıdakı müsbət təsirləri vardır:• şagirdlərin fəallaşması; • iş vərəqlərinin şagirdlər üçün emosional cazibədarlığı;• əlavə təlim motivasiyasının yaradılması; • müəllimin vaxtına qənaət edilməsi;• şagirdlərə işlərinin nəticələrini müxtəlif şəkildə təqdimetmə yollarının öyrədilməsi.Qruplara belə tapşırıqlar təqdim edə bilərsiniz: Tapşırıqlar:1. Ailə üzvləri arasında münasibətlər necə qurulmalıdır? Nə üçün? Fikirlərinizi

nümunələrlə əsaslandırın.2. Dövlət rəhbəri olsaydınız, ailə ilə bağlı hansı qərarları qəbul edərdiniz?

Fikirlərinizi əsaslandırın.

2. AİLƏ VƏ DÖVLƏT

Standart: 2.1.1. Cəmiyyətin sosial tərkibini izah edir.2.1.2. Dövləti cəmiyyətin həyatını tənzimləyən vahid siyasi təşkilat kimi izah edir.

• Ailənin başlıca və özünəməxsus xüsusiyyətləri əsasında onun tərifini verir.• Ailə, tayfa və nəsil anlayışlarını fərqləndirir.• Ailə, tayfa və nəsil əlaqəsini düzgün izah edir.• Dövləti ailənin həyatını tənzimləyən vahid siyasi təşkilat kimi izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, anlayışınçıxarılması, esse

dərslik, şəkillər

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

29

3. Dövlət necə yaranmışdır?4. Dövlət cəmiyyətin hansı məqamlarını tənzimləyir? 5. Nə üçün ailə üzvlərinə, xüsusən uşaqlara ailə qarşısında mənəvi borcu yerinə

yetirmək vacibdir?Şagirdlər işi bitirdikdən sonra təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir.

Suallar əsasında müzakirələr təşkil edilir.– Ailə cəmiyyətdə hansı rolu oynayır?– Ailə üzvlərinin hansı hüquqları və vəzifələri var?– Dövlətimiz ailələrə və uşaqlara necə qayğı göstərir?– Ailə, nəsil, tayfa, millət arasında əlaqə nədən ibarətdir?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə birlikdə nəticələr çıxarılır və ümumiləşdirmə

aparılır.Dövlət cəmiyyətimizin həyatını tənzimləyir. İnsanların həyatını yaxşılaşdırmaq

üçün yeni binalar, yollar, məktəblər tikir, parklar və s. salır. Valideyn himayəsindənməhrum olan uşaqların qayğısına qalmağı da dövlət öz üzərinə götürür. Övladlarınasərbəst şəkildə qayğı göstərə bilməyən ailələrin və onların uşaqlarının rifahınınyüksəldilməsi də döv lətin vəzifəsidir.

Dərsin vacib mərhələsi yaradıcı tətbiqetmədir. Bu məqamda şagirdlər öyrən dik lə rinitətbiq etməyə çalışırlar. Səh. 12-də təqdim olunan sxem əsasında şagirdlərə esseyazmağı, yaxud kiçik mətn tərtib etməyi tapşırın.

Ev tapşırığı: «Araşdırın» rubrikasındakı tapşırığı verə bilərsiniz.Refleksiya və qiymətləndirmə:Məqsədlərdən çıxarılan meyarlar üzrə qiymətləndirmə aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: tərifvermə, izahetmə

I II III IV

Ailə haqqındaümumi fikirlərsöyləyir.

Ailə haqqında ümumifikirlər söyləyir, ona tərifverməkdə çətinlik çəkir.

Ailənin başlıca vəözünəməxsus xü su -siyyətlərini ümu mişəkildə sada layır,müəllimin köməyiilə tərifini verir.

Ailənin başlıca vəözünəməxsus xü su -siyyətləri əsa sındaonun tərifini verir.

Ailənin tayfa vənəsil əlaqəsihaqqında ümumibiliklərini nümayişetdirir.

Ailə, tayfa və nəsilhaqqında ümumi bilik -lərini nümayiş etdirir,onların əlaqəsini izahetməkdə çətinlik çəkir.

Ailə, tayfa və nəsiləlaqəsini müəlliminköməyi ilə izahedir.

Ailə, tayfa və nəsiləlaqəsini düzgün,əsaslı şəkildə izahedir.

Dövlətin ailəyəqayğısı haq qın daümumi fikirlərsöyləyir.

Ailəyə dövlət qayğısınıizah etməkdə çətinlikçəkir.

Ailəyə dövlətqayğısını müəlliminköməyi ilə izahedir.

Ailəyə dövlətqayğısınınümunələrlə sərbəstizah edir.

30

Motivasiya mərhələsində vərəqlərdə yazılmış ifadələri şagirdlərin diqqətinə çatdırıbonlara tapşırıq verin.

1. «Ailəm çox mehribandır».2. «Mən rəfiqələrimlə bir rəqs qrupunda iştirak edirəm».3. «Mən öz məktəbimlə fəxr edirəm».Təqdim edilmiş ifadələrə əsasən şagirdlər cəmiyyətdə mövcud olan ictimai bir -

liklərə aid öz fikir və fərziyyələrini söyləyirlər. Motivasiya zamanı siz mövzunun girişindən də istifadə edə bilərsiniz.Müzakirədən sonra mövzunun adı açıqlanır və tədqiqat sualı verilir. Tədqiqatı apararkən qruplarla işləmək olar. Bunun üçün sinfi 3 qrupa bölün. Qruplara suallar yazılmış vərəqlər paylayın. Qrup

üzvləri sualları oxuyub cavab yazırlar. I qrup təqdim edilən cədvəli işləyə bilər:

II qrupa Venn diaqramından istifadə edərək «ailə və ölkə xalqı» anlayışlarını mü -qayisə etməyi tapşırın:

III qrup dünya əhalisinə aid belə bir cədvəl işləyə bilər:

3. SOSİAL QRUPLAR

Standart: 2.1.1. Cəmiyyətin sosial tərkibini izah edir.

• Sosial birlikləri cəmiyyətin sosial komponenti kimi təsvir edir.• Sosial birliklər (irq, sinif, millət) arasındakı fərqləri və oxşarlıqları müəyyənləşdirir.• Cəmiyyətin sosial strukturunu təşkil edən fərdlərin, müxtəlif sosial birliklərin və qrup -ların qarşılıqlı təsir və əlaqədə olmasını izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi,Venn diaqramı, kon-septual cədvəl

dərslik, dəftər, marker,sxem

Sosial qrupun adıBu qrupda insanları

birləşdirən amil

Bu qrupda birləşməkinsanların hansı

ehtiyaclarını ödəyir

ailə ölkə xalqı

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

31

Hər qrup adından təqdimat edilir vəmə lu mat mübadiləsi keçirilir. Təqdimatlareşi dilir və əlavələr edilir. Sonra suallarətrafında müzakirələr aparılır.

– Cəmiyyət haqqında biz nə öyrəndik?– Sosial qrupların dövlətlə nə kimi əla -qəsi var?– İnsana ictimai birliklər nə üçün

lazımdır?– İnsan heç bir qrupa daxil olmadanya şa ya bilərmi?

– Sosial qruplar insanları birləşdirir, yox sa ayırır?– Sosial qruplar bir-birinə necə təsir göstərir?Ümumiləşdirmə aparılır:• Cəmiyyətdə müxtəlif ictimai qruplar mövcuddur – ailə, iş kollektivi, dini icmalar və s.• Sosial qruplar hər hansı bir amilə görə yaranır və insanların müəyyən ehtiyaclarınıödəyir.Yaradıcı tətbiqetmə:Hər bir şagird tərəfindən fərdi şəkildə «Mən bu ictimai qrupların nümayəndəsiyəm»

adlı siyahı tərtib olunur. Sonra təklif olunur ki, şagirdlər cütlərdə birləşib hazırlanansiyahılarla bir-birini tanış etsinlər.

Dərsin bu mərhələsində dərslikdəki mətnin sonunda verilən sual və tapşırıqlardanistifadə oluna bilər.

Ev tapşırığı: Dərslikdə «Araşdırın» rubrikasında verilən «Öz ailə üzvlərinizin aidolduqları sosial qrupları müəyyənləşdirin» tapşırığını yerinə yetirin.

Refleksiya və qiymətləndirmə:Məqsədlərdən çıxarılan meyarlar üzrə qiymətləndirmə aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: təsviretmə, müəyyənetmə, izahetmə

I II III IV

Sosial qruplar haq -qında ümumi fikir -lər söyləyir.

Sosial qrupları cəmiy yə tinsosial komponenti ki mi təs -vir edərkən səhvlərə yolverir.

Sosial qrupları cə miy -yətin sosial kom po -nenti kimi müəl li minköməyi ilə təsvir edir.

Sosial qrupları cə -miy yətin sosial kom -ponenti kimi müs təqilşəkildə təs vir edir.

Sosial qruplar ara -sında ümumi və fərq -li cəhətləri müəy yənetməkdə çətinlik çə -kir.

Sosial qruplar (irq, si nif,millət) arasındakı fərqlərivə oxşarlıqları müəy yən -ləşdirməyə çalışır.

Sosial qruplar (irq,sinif, mil lət) ara sın -dakı fərq ləri və ox -şar lıqları müəy yən - ləş di rər kən bəzi səhv -lər edir.

Sosial qruplar (irq,sinif, millət) ara -sındakı fərqləri vəoxşarlıqları mi sal lar lamüəy yən ləşdirir.

Sosial qruplar haq -qında ümumi fikir -lər söyləyir, onlarınqarşılıqlı əlaqələri -ni izah etməkdəçətinlik çəkir.

Cəmiyyətin sosial struktu-runu təşkil edən fərdlərin,sosial qrupların qarşılıqlıtəsir və əlaqə lərini izahetməyə çalışır.

Cəmiyyətin sosial struk - turunu təşkil edənfərdlərin, so sial qrup -ların qar şı lıq lı tə sir vəəla qə lə rini müəl liminkö məyi ilə izah edir.

Cəmiyyətin sosial struk -turunu təşkil edənfərdlərin, so sial qrup -ların qar şı lıqlı təsir vəəlaqə lərini sərbəst izahedir.

32

Dərsin gedişi: Şagirdlərin diqqəti mövzunun əvvəlində təqdim olunan şəkillərə cəlbedilir və onlara suallarla müraciət olunur: «Şəkillərdə nə təsvir edilib?» – şəkilaltı sual-lar oxunur və şagirdlər bu suallara cavab verirlər. Sinifdə qısa müzakirə keçirilir.

Müzakirədən sonra mövzunun adı açıqlanır. Tədqiqat işi təşkil etmək üçün tədqiqatsualı müəyyən edilir.

Tədqiqat sualı: İnsan hüquqlarının qorunması üçün dövlət nə edir?Sinfi 4 qrupa bölün. Qruplara müxtəlif suallar yazılmış vərəqlər paylayın. Qrup üzv -

lə ri sualı oxuyur və cavab yazırlar. Vərəqlər karusel üsulu ilə qruplara ötürülür və axırdaöz qrupuna qayıdır. Bu vərəqləri lövhəyə yapışdırın və cavabları bütün siniflə müzakirəedin. Sinfə belə tapşırıq və suallar təqdim edə bilərsiniz:

1. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit edilmiş insan hüquqlarını yazın.2. İnsan hüquqları Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hansı maddəsində öz

əksini tapmışdır?3. Dövlət hakimiyyəti sxemini tamamlayın:

4. Cəmiyyətdə insanlar arasında hansı münasibətlər mövcuddur? Bu münasibətlərnecə tənzim lənir?

5. İnsan hüquqlarının müdafiəsi üçün hansı dövlət qurumları yaranıb?6. Qeyri-dövlət qurumları nədir?Əldə olunan məlumat ətrafında ümumiləşdirmə aparılır. Bunun üçün aşağıdakı

suallar dan istifadə etmək olar:– İnsan hüquqları haqqında nə öyrəndiniz?– Dövlət insan hüquqlarının qorunması üçün nə edir?

4. HÜQUQLARIMIZ QORUNUR

Standart: 2.1.2. Dövləti cəmiyyətin həyatını tənzimləyən vahid siyasi təşkilat kimi izah edir.2.2.1. İnsan hüquqlarını müdafiə edən qurumları fərqləndirir.

• İnsan hüquqlarına əməl olunması üzrə başlıca məsuliyyətin dövlətə aid olduğunu əsaslan -dırır.

• Əsas insan haqları və hüquqlarını, onların dövlətin hansı sənədində əks olunduğunudüz gün şərh edir.

• İnsan hüquqlarını müdafiə edən qeyri-dövlət qurumları haqqında topladığı ma te rial -ları təqdim edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, karusel,müzakirə

dərslik, şəkillər, qeyri-döv -lət təşkilatlarının loqoları

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

Dövləthakimiyyəti

33

– Qanunlar olmasa, cəmiyyətdə insanlar arasında münasibətlər necə ola bilər?– İnsan hüquqlarını qoruyan hansı dövlət təşkilatlarını tanıyırsınız?– Nə üçün dövlət insan hüquqlarını qoruyur?– Ölkəmizdə insan hüquqlarını dövlətdən başqa daha hansı təşkilatlar müdafiə edir?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə birgə nəticələr çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstərilir ki, hər kəsin bərabərlik,

yaşamaq, azadlıq, mülkiyyət, əmək, istirahət, təhsil, mədəniyyət və s. hüquqları vardır.Dövlət bu hüquqları təmin etməyə və onların pozulmasının qarşısını almağa borcludur.Hüquqlarını müdafiə etmək üçün insanlar özləri də ölkədə qeyri-hökumət təşkilatlarıyaradırlar.

Dərsin vacib mərhələsi yaradıcı tətbiqetmədir. Bu mərhələdə biliklər möhkəm lən di -rilir və tətbiq olunur. Bu seçdiyiniz standartı reallaşdırmaqda sizə kömək edə bilər.

Jurnallardan, şəkillərdən, rəngli karandaşlardan, flomasterlərdən, markerlərdən isti -fa də edərək «İnsan hüquqları Günü»nə həsr edilmiş plakat düzəltmək olar.

Ev tapşırığı: Dərsliyin 18-ci səhifəsində verilən «Araşdırın» rubrikasındakıtapşırığı sinifdə başlayıb, evdə tamamlamağı tapşıra bilərsiniz. Şagirdləri qrup larabölərək hər qrupa insan hüquqlarının qorunmasına xidmət edən dövlət və qeyri-dövləttəşkilatlarının fəaliyyəti haqqında təqdimat hazırlamağı da tapşırmaq olar.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: müəyyənetmə, şərhetmə, təqdimetmə

I II III IV

İnsan hüquqlarıhaq qında ümumibiliklər nümayişetdirir.

İnsan hüquqları haqqındaümumi biliklər nümayişetdirir, insanlarınmüdafiə sin də dövlətinrolunu müəy yən ləş -dirməyə çalışır.

İnsan hüquqlarınınmüdafiəsi üzrə baş lı -ca məsuliy yə tindövlətə aid ol du ğu numüəllimin kö mə yiilə müəy yənləşdirir.

İnsan hüquqlarınınmüdafiəsi üzrəbaşlıca məsu liy yə -tin dövlətə aidolduğunu sərbəstmüəyyənləşdirir.

Əsas insan hüquq la -rına dair sənədlərhaqqında ümumi bi -liklər nümayişetdirir.

Əsas insan hüquqlarınadair sənədlər haqqındaümumi biliklər nümayişetdirir, şərh etməyəçalışır.

Əsas insan hüquq la -rının dövlətin han sısənədində əks olun -duğunu qismən şərhedir.

Əsas insan hüquq la -rının dövlətin han sısənədində əks olun -duğunu sərbəst şərhedir.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edən bey -nəl xalq qurumlarhaqqında materialtoplayıb təqdimetməkdə çətinlikçəkir.

İnsan hüquqlarını müdafiəedən qurum lar haqqındaümumi material toplayıbtəqdim etməyə çalışır.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edənqurumlar haqqındatopladığı material -ları müəlli min kö -mə yi ilə təqdim edir.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edən qu -rum lar haqqındatopladığı ma te rial larısərbəst təqdim edir.

34

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində şagirdlərə sualla müraciət edərək, motivasiyayaradırıq: «İnsan hüquqlarını müdafiə edən hansı bey nəl xalq təşkilatları tanıyırsınız?»Şagirdlərin istiqamətləndirilməsi üçün dərslikdə veri lən şəkillərdən istifadə etməyiunutmayın. Müzakirədən sonra tədqiqat sualını açıqlayırıq və onu lövhədə qeyd edirik.

Tədqiqat sualı: Beynəlxalq təşkilatlar insan hüquqlarının qorunması işini necəhəyata keçirirlər?

Tədqiqat işini qrup işi formasında apara bilərik. Sinfi 3 qrupa bölürük:I qrup: Birləşmiş Millətlər TəşkilatıII qrup: Avropa ŞurasıIII qrup: Avropa MəhkəməsiHər qrupa ağ vərəqdə çəkilmiş cədvəli təqdim edirik. Şagirdlər mövzunun müvafiq

hissəsini oxuyub, cədvəli işləməlidirlər.

Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında müza -ki rələr təşkil edilir.

– İnsan hüquqlarını qoruyan beynəlxalq qurumlar haqqında biz nə öyrəndik?– İnsan hüquqlarını qoruyan beynəlxalq təşkilatlar nə üçün yaranıb?– Bu beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətində hansı fərqlər var?

5. İNSAN HÜQUQLARINI QORUYAN BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLAR

Standart: 2.2.1. İnsan hüquqlarını müdafiə edən qurumları fərqləndirir.2.2.2. İnsan hüquqlarını müdafiə edən qurumlar haqqında topladığı mate -

rial ları təqdim edir.

• İnsan hüquqlarını müdafiə edən beynəlxalq qurumları tanıyır və fərqləndirir.• İnsan hüquqlarını müdafiə edən beynəlxalq qurumlar haqqında topladığı materialları

təqdim edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, şaxələndirmə,konseptual cədvəl, mətnqurma

dərslik, şəkillər

Təşkilatın adı Nə vaxt və haradayaranmışdır?

Təşkilatın fəaliyyətinə ilə bağlıdır?

Ən mühümfəaliyyətlər

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

35

– Beynəlxalq təşkilatlar ölkədə insan hüquqlarının qorunmasında dövlətin fəa liy yə -tinə necə təsir edirlər?

Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə nəticələr çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.İnsan hüquqlarını qoruyan bir sıra beynəlxalq təşkilatlar var – BMT, UNICEF,

UNIFEM, Avropa Məhkəməsi və s. Bu təşkilatlara daxil olan ölkələr insan hüquqlarınınqorunmasına dair beynəlxalq sənədləri imzalayırlar. Beynəlxalq təşkilatlar ölkədə fəa -liy yət göstərən hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıq edirlər. Ümumi ləş -dir mələrdən sonra şagirdləri tədqiqat sualının cavabına yönəldin.

Yaradıcı tətbiqetmədə dərsimizin məqsədlərindən çıxış edərək belə tapşırıqlar verəbilərsiniz:

Təssəvvür edin ki, siz BMT, yaxud Avropa Şurası insan hüquqlarının müdafiəsi iləbağlı çıxış etməlisiniz. Bu çıxış üçün mətn hazırlayın. Bu tapşırığı siz ev tapşırığı kimiverə bilərsiniz.

Bu mərhələdə biz şaxələndirmə üsulundan istifadə edərək şagirdlərin beynəlxalqtəşkilatlar haq qında öyrəndiklərini möhkəmləndirə bilərik:

Formativ qiymətləndirmənin reallaşdırılması, əslində, bütün dərs boyuaparılmalıdır. Qiymətləndirmə məqsədəuyğun meyar əsasında reallaşdırılmalıdır.

Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, təqdimetmə

I II III IV

İnsan hüquqlarınımüdafiə edən bey-nəlxalq qurum -ların xüsu siy yət -lərini fərqlən dir -mə yə çalışır.

İnsan hüquqlarını mü-dafiə edən beynəlxalqqurumları ümumişəkildə fərqləndirir.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edənbeynəlxalqqurum larımüəllimin köməyiilə fərqlən dirir.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edən bey -nəlxalq qu rum larıtanıyır və xü su -siyyət lərinə görəsərbəst fərqləndirir.

İnsan hüquqlarınımü dafiə edən bey -nəl xalq qurumlarhaqqında material -ları toplayır.

İnsan hüquqlarını mü da -fiə edən beynəlxalq qu -rumlar haqqında ma te -rial ları toplayır vətəqdim etməyə çalışır.

İnsan hüquqlarınımü dafiə edən bey -nəl xalq qurumlarhaq qın da topladığıma te rial ları müəl li -min kö məyi ilətəqdim edir.

İnsan hüquqlarınımüdafiə edən bey -nəl xalq qurumlarhaqqında topladığımateriallarısərbəst təqdimedir.

BMTAvropaŞurası

AvropaMəhkəməsi

36

MƏNƏVİ HƏYAT

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində lövhədə çəkilmiş sxemi şagirdlərə nümayiş edirikvə onlara suallarla müraciət edirik:

6. ÜNSİYYƏT MƏDƏNİYYƏTİ

Standart: 3.1.1. Ünsiyyəti mənəvi tələbat kimi qiymətləndirir.

• Ünsiyyət mədəniyyətini nümunələrlə izah edir.• Ünsiyyəti mənəvi tələbat kimi qiymətləndirir.• Ünsiyyət zamanı əxlaq və davranışlara təsir edən amilləri fərqləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, konseptual cədvəl,müzakirə

dərslik, flipçart, marker,dəftər, şəkil

Bu sxemi necə başa düşürsünüz? Sxemlər müqayisə olunur, insanın digər bir insanlaünsiyyətinin olub-olmaması müzakirə edilir.

Müzakirədən sonra dərsin mövzusu və dərsin tədqiqat sualı açıqlanır.Tədqiqat sualı: Ünsiyyət mədəniyyəti nədir?Bu sual ətrafında tədqiqat işi aparılmalıdır. Bunun üçün də şagirdləri tədqiqata cəlb

etməklə müəyyən tapşırıqlar verilməlidir. Tədqiqat sualı qoyulduqdan sonra şagirdləriqruplara bölmək lazımdır. Bölgü apararkən daha çevik və rəngarəng vasitələrdənistifadə olunması şagirdlərin marağına səbəb olar. Eyni zamanda vaxta qənaət etmişolarsınız. Sinfi qruplara böləndən sonra onlara tapşırıq və suallar təqdim edin. Öncəşagirdlərə yeni mətnlə tanış olmaq üçün şərait yaradın. Qruplara tapşırıq verərkənmövzudakı sual və tapşırıqlardan istifadə edin. Dəqiq cavab tələb edən suallarla yanaşı,elə suallar verin ki, şagirdlər üçün faktları geniş izah etmək, münasibət bildirmək,faktları təhlil etmək və nəticə çıxartmağa imkan yarada biləsiniz.

1. Ünsiyyət nədir? Fikrinizi ətraflı izah edin.2. İnsan nə üçün ünsiyyətsiz yaşaya bilmir?3. Sinfə təzə gələn şagirdin digər şagirdlərlə uğurlu ünsiyyəti üçün məsləhətlər yazın.4. İki dost arasında mübahisə baş verdi. İlqar Anardan valideynlərinin onun üçün

aldığı uşaq jurnalını verməyi xahiş etdi. Tənəffüs zamanı digər uşaqlar da jurnala bax -maq istədilər, amma İlqar jurnalı vermək istəmədi. Uşaqlar jurnalı dartışdırdılar və jur -nalın üz qabığı cırıldı. Təqdim olunmuş vəziyyətdə hansı çıxış yolları təklif edərdiniz?Rollu oyun vasitəsilə vəziyyətdən çıxış yolunu təqdim edin.

Təlim forması

Mən MənSən Sən

Təlim üsulları Resurslar

37

5. Ünsiyyətə hansı amillər təsir edir? Mənfi və müsbət amilləri cədvəldə qruplaşdırın.6. Müasir dövrdə hansı yeni ünsiyyət vasitələri yaranmışdır?Müəllim fasilitasiya əsasında (yönəldici, köməkçi suallardan istifadə etməklə) əldə

edilmiş faktların məqsədyönlü müzakirəsinə və onların təşkilinə kömək edir.İnformasiyanın təşkili bütün faktlar arasında əlaqələrin aşkara çıxarılmasına və onlarınsistemləşdirilməsinə yönəldilir.

Suallar əsasında müzakirələr təşkil edilir.– İnsanın həyatında ünsiyyətin rolu nədir?– Yaxşı ünsiyyət qurmaq üçün nələri bilmək və etmək vacibdir?– Hansı amillər ünsiyyətə mənfi təsir edir?– Hansı amillər ünsiyyətə müsbət təsir edir?Yaradıcı tətbiqetmədə şagirdlərin biliklərini möhkəmləndirmək və sistemləşdirmək

məqsədilə tapşırıqlar verin. Məsələn, şagirdlərə aşağıdakı cədvəli işləməyi tapşıra bi lər -siniz.

Sonra bütün siniflə ünsiyyət zamanı vacib olan qaydaların siyahısını tərtib edin.Birlikdə hər qayda üçün şərti işarə yaradın. Bu siyahını sinif güşəsində asa bilərsiniz.

Ev tapşırığı: Dərsliyin 24-cü səhifəsində verilən «Araşdırın» rubrikasındakıtapşırığın yerinə yetirilməsini tapşıra bilərsiniz.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, qiymətləndirmə, fərqləndirmə

I II III IV

Ünsiyyət mədəniy -yəti haqqında ümu -mi bilikləri var, izahetməkdə çətinlikçəkir.

Ünsiyyət mədəniyyətininmahiyyətini köməkçisuallar vasitəsilə izahetməyə çalışır.

Ünsiyyət mədəniy-yətinin mahiyyətinimüəllimin köməyiilə izah edir.

Ünsiyyətmədəniyyətininümunələrləsərbəst izah edir.

Ünsiyyəti mənəvitələbat kimi qiymət -ləndirməkdə çətin -lik çəkir.

Ünsiyyəti mənəvi tələbatkimi qiymətləndirməyəçalışır.

Ünsiyyəti mənəvitələbat kimi müəl -limin köməyi iləqiymətləndirir.

Ünsiyyəti mənəvitələbat kimi nümu -nələrlə əsaslan dı -raraq qiymət ləndirir.

Ünsiyyət zamanıəxlaq və davranış -lara təsir edən amil -lər haqqında fikirsöyləyir, fərqləndir -məkdə çətinlikçəkir.

Ünsiyyət zamanı əxlaq vədavranışlara təsir edənamillər haqqında fikirsöyləyir, onlarıfərqləndirməyə çalışır.

Ünsiyyət zamanıəxlaq və davranış -lara təsir edənamilləri fərqləndi -rərkən bəzisəhvlərə yol verir.

Ünsiyyət zamanıəxlaq vədavranışlara təsiredən amillərisərbəst fərqləndirir.

Ünsiyyət vasitəsilə ödəniləntələbat, ehtiyac

Ünsiyyət zamanı istifadəedilən ifadələr, işarələr və s.

Ünsiyyət vasitələri

38

Dərsin gedişi: Şagirdlərin diqqətini mövzunun əvvəlində verilən şəklə cəlb edirik.Sualla şagirdlərə müraciət edirik:

Şagirdlər öz fərziyyələrini irəli sürürlər. Müzakirədən sonra şagirdlərə tədqiqatsualı açıqlanmalıdır. Siz belə bir tədqiqat sualı seçə bilərsiniz:

Tədqiqat sualı: İnsanın mənəvi sağlamlığına hansı amillər təsir edir?Tədqiqatı cütlüklərlə iş və növbəli suallar üsulu ilə apara bilərsiniz. Şagirdlər

müəyyən edilmiş (bunun üçün mövzuda verilmiş fənərciklər kömək edər) mətni hissələrşəklində növbə ilə oxuyur. Birinci şagird bir hissəni bir başlıqdan digərinə kimi yüksəksəslə oxuyur. Digər tərəf-müqabili mətn haqqında suallar verir. Birinci şagirdin suallarıcavablandırmasına çalışılır. Sonra rollar dəyişilir. Əvvəl sual vermiş tərəf-müqabilinövbəti abzası oxuyur, digəri isə suallara cavab verir.

Bundan sonra şagirdlər birgə cədvəli işləyir:

Sonra həmin üsulla mətnin 2-ci hissəsi oxunur (Mənəvi sağlamlıq və özünütərbiyə)və müzakirə edilir. Şagirdlərə növbəti cədvəli təqdim edin:

Sonra həmin üsulla mətnin 3-cü hissəsi oxunur (Özünüinkişafda təhsilin rolu) vəmüzakirə edilir. Şagirdlərə növbəti cədvəli təqdim edin:

7. MƏNƏVİ SAĞLAMLIQ

Standart: 4.1.1. Sağlamlığın mənəvi, fiziki və emosional aspektlərini fərqləndirir.3.2.2. Mənəvi sağlamlığın əhəmiyyətini izah edir.

• Sağlamlığın mənəvi aspektini fərqləndirir.• Cəmiyyət qarşısında mənəvi sağlamlığın əhəmiyyətini izah edir.• Mənəvi sağlamlığa təsir edən amilləri izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, cütlərlə iş

beyin həmləsi, növbəli suallar dərslik, şəkillər, dəftər

Əxlaqın əsas göstəriciləri

Özünütərbiyədə hansı addımları atmaq vacibdir.

Özünüinkişaf üçün addımlar

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

39

İnformasiyanın mübadiləsi diskussiya formasında aparılır. Bunun üçün yönəldicisuallardan istifadə olunur. Müzakirədən sonra tədqiqat sualına cavab tapılır.

Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında müza -ki rələr təşkil edilir.

– Mənəvi sağlamlıq haqqında biz nə öyrəndik?– Mənəvi sağlamlıq hansı vasitələrlə formalaşır?– İnsanın mənəvi sağlamlığı üçün ünsiyyətin nə kimi əhəmiyyəti var?– Mənəvi sağlam insan necə olur?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə nəticələr çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.İnsanın mənəvi aləmi, ilk növbədə, onun ailəsində formalaşır və inkişaf edir.Bilikləri tətbiq etmək və bacarıqları inkişaf etdirmək üçün şagirdlərə tətbiqi tap şı -

rıq la r verin.Hər bir uşaq dünyaya göz açdıqda onu əhatə edən insanların qayğısını, nəvazişini hiss

edir, onların səslərini, oxuduqları laylanı duyur. Zaman keçdikcə uşağın mənəvi alə min ətəsir edən amillər artır. İnsan müxtəlif ictimai birliklərdə olur, kitablar oxuyur,musiqilərə qulaq asır və beləliklə də, onun mənəvi aləmi zənginləşir. Hər bir insanınmənəvi sağlamlığı və inkişafı bütövlükdə cəmiyyətin inkişafı deməkdir.

Hər bir insanın mənəvi sağlamlığı onun özündən asılıdır.Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində tapşırıqları dərsin məqsədlərinə görə müəyyən

edin. Əsas şərt onların biliklərin tətbiqedilməsinə yönəldilməsidir. Şagirdlərə mükəmməl insan obrazını yaratmağı tapşırın:Əvvəl bu insanın zahiri görkəmini təsvir edirlər (sözlə, yaxud rəsmlə).Sonra onun daxili keyfiyyətlərini təsvir edirlər.Sonra müzakirə aparılır: insanın zahiri görkəmi, yoxsa daxili keyfiyyətləri daha vacibdir?Ev tapşırığı kimi mövzunun sonunda verilən tapşırıqlara cavab yazmağı tapşıra bilərik.Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, izahetmə

I II III IVSağlamlıq haqqındaümumi fikir söyləyir,onun mənəvi as pekt - lərini fərqlən dir mək - də çətinlik çəkir.

Sağlamlığın mənəviaspektlərinifərqləndirməyə çalışır.

Sağlamlığınmənəviaspektlərini müəl -limin köməyi iləfərqləndirir.

Sağlamlığın mənəviaspektini sərbəstfərqləndirir.

Mənəvi sağlamlığınəhəmiyyətini ümu -mi şəkildə izah edir.

Mənəvi sağlamlığıncəmiyyət üçün əhə miy -yətini izah etməyəçalışır.

Mənəvi sağ lam -lığın cəmiyyətüçün əhə miy yətiniisti qa mətləndiricisual lar əsasındaizah edir.

Mənəvi sağlamlığıncəmiyyət üçün əhə -miy yətini misallarəsasında sərbəstizah edir.

Mənəvi sağlamlığatəsir edən amillərisadalayır.

Mənəvi sağlamlığatəsir edən amillərisadalayır, izah etməyəçalışır.

Mənəvi sağ lam lı -ğa təsir edən amil -ləri izah edərkənbəzi səhvlər edir.

Mənəvi sağlamlığatəsir edən amilləriəsaslandıraraqsərbəst izah edir.

40

Dərsin gedişi: Dərsi beyin həmləsi üsu lu iləbaşlayırıq. Şagirdlərin diqqətini möv zuda verilən şəkləyönəldirik. Şəkil ətrafında müzakirə təşkil edirik.

Lövhədə bir neçə söz yazılır: Şagirdlərətapşırılır ki, bu anlayışlar arasında əla qə lə rimüəyyənləşdirsinlər.

Şagirdlərin fikir və fərziyyələri müza kirə edilirvə sonra mövzunun adı şagirdlərə elan edi lir.Tədqiqata keçmək üçün tədqiqat sualı müəyyənetmək lazımdır. Tədqiqat sualı belə ola bi lər:

Tədqiqat sualı: İnsanın kimlər qarşısındamənəvi borcu var?

Tədqiqat işi bu sual ətrafında aparılacaq. Bu mərhələdə siz ziqzaq üsulundan isti fa -də edə bilərsiniz. Bu üsul mətnin məzmununun qısa müddət ərzində şagirdlər tərəfindənmənimsənilməsinə imkan yaradır.

Sinfi sadə üsulla dörd qrupa bölürük (saymaqla). Hər qrup dörd nəfərdən ibarətdir.Bu bizim əsas qruplarımızdır. Qruplardakı şagirdlər yenidən nömrələnir. Hər qrupdakıeyni rəqəmli şagird lər dən yeni dörd qrup (ekspert qrupu) yaradılır.

I ekspert qrupu – Ailə qarşısında borcII ekspert qrupu – Cəmiyyət qarşısında borcIII ekspert qrupu – Dövlət qarşısında borcIV ekspert qrupu – Təbiət qarşısında borcÖyrəniləcək mətn qrupların sayı qədər hissələrə bölünür və ekspert qruplarına verilir.Ekspert qrupları onlara verilən hissəni oxumalı, məzmununu qavramalı və öz

əvvəlki qrupuna qayıdaraq öyrəndiyi hissəni onlara danışmalıdır.

8. MƏNƏVİ BORC

Standart: 3.2.2. Mənəvi borcun əhəmiyyətini izah edir.3.2.1. Əxlaq və davranışlara təsir edən amilləri fərqləndirir.

• Cəmiyyət qarşısında mənəvi borcun əhəmiyyətini izah edir.• Mənəvi borcun təbiət, ailə, cəmiyyət, dövlət qarşısında əhəmiyyətini izah edir.• Əxlaq və davranışlara təsir edən amilləri fərqləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, ziqzaq, müzakirə,sorğunun keçirilməsi

dərslik, dəftər, şəkillər,sorğu vərəqləri, slaydlar

Fərd Vətəndaş Cəmiyyət Dövlət

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

41

Əsas qruplara iş vərəqi verilir və qruplar mövzu ilə bağlı suallara cavab yaz ma lı -dırlar. İş vərəqləri tərtib edərək mövzudakı sual və tapşırıqlardan istifadə edə bilərsiniz.Bundan sonra hər qrup öz cavablarını təqdim edir. Cavablar dinlənilir, əlavələr edilir.

Şagirdlər yeni bilginin kəşfi yolunda son addımı atır: konkret nəticəyə gəlir vəümumiləşdirmə aparırlar. Bunun üçün müəllim yenidən ümumiləşdirici suallar verir.

– Şagirdin mənəvi borcu haqqında biz nə öyrəndik?– Bu borc kim qarşısında və nə üçün yerinə yetirilməlidir?– Vətəndaşlıq borcu haqqında biz nə öyrəndik?– Vətəndaş cəmiyyətdə qəbul olunmuş qaydaları pozsa, nə baş verə bilər?Müzakirədən sonra şagirdlər tədqiqat sualına cavab söyləyirlər. Nəticəyə gəlmək

üçün dərsin məqsədinə çatmaq imkanı yaradan yönəldici suallar verin. Şagirdlərə müs -tə qil şəkildə tədqiqat sualına cavab verməyə şərait yaradın. Yaradıcı tətbiqetmə mər -hələsində şagirdlərə qazandıqları yeni bilik və bacarıqlarını sərbəst tətbiq etmələrinəşərait yaradın.

«Məktəbyaşlı vətəndaşların dövlət (ailə, cəmiyyət) qarşısında mənəvi borcu nədənibarətdir?»

3–5 sual tərtib edin və sinifdə yoldaşlarınızla sorğu keçirin.Sorğu, əsasən, qapalı suallardan ibarət olmalıdır: sualların «Bəli», «Xeyr»,

«Bilmirəm» cavabları olur. Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir.Suallar əsasında müzakirələr təşkil edilir.Ev tapşırığı qismində belə bir tapşırıq ola bilər: İKT-dən (və ya jurnallardan şəkillər,

rəngli karandaşlar) istifadə edərək «Vətənimizlə fəxr edirik» slayd-təqdimatını (6–7slayd) hazırlayın. Yaxud mövzudakı «Araşdırın» rubrikasının tapşırığını yerinəyetirməyi tapşırın.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır. Qiymətləndirmə meyarları dərsin məq -səd lərindən çıxarılır.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, fərqləndirmə

I II III IV

Mənəvi borc anlayışıhaqqında ümumifikirlər söyləyir.

Mənəvi borc anlayışı haq -qında ümumi sözlər söy -ləyir. Onun əhəmiy yətiniizah etməyə çalışır.

Cəmiyyət qar şı sın damənəvi bor cun əhə -miyyətini müəl li -min isti qa mət lən di -rici sual la rının kö -mə yi ilə izah edir.

Cəmiyyət qarşı sın -da mənəvi borcunəhə miy yə tini əsas -lan dıraraq sərbəstizah edir.

Əxlaq və davranış -lara təsir edən amil -ləri fərqləndir mək -də çətinlik çəkir.

Əxlaq və davranışlara tə -sir edən amilləri fərq lən -dirməyə çalışır.

Əxlaq və davranış -lara təsir edən amil -ləri müəllimin kö -məyi ilə fərq lən -dirir.

Əxlaq və davranış -lara təsir edən amil -ləri misallarla sər -bəst fərqləndirir.

42

Dərsin gedişi: Dərsi anlayışlarınçıxarılması üsulundan istifadə etməkləbaşlayırıq. Anlayışın çıxarılması üçünlöv hə də «?» – işarəsi yazılır. Şagirdlərmüəllimin söylədiyi tap ma ca əsasındaanlayışı müəyyən etdikdən sonra dinanlayışının xüsusiyyətləri araşdırılır.Müəllim dinə məxsus xüsusiyyətlərisadalaya bilər, şagirdlər isə onun əsa -sın da anlayışı çıxarır. Şagirdlərin diq -qə tini mövzuda təqdim edilən şəkləcəlb edərək sinfə sualla müraciət edirik:

– Şəkildə nə təsvir olunmuşdur?– Bu təsvir hansı anlayışla bağlıdır?– Tarix boyu Azərbaycanda əhali hansı dinlərə sitayiş etmişdir?

Müzakirədən sonra tədqiqat sualı açıqlanır:Tədqiqat sualı: Din və cəmiyyət arasında nə kimi əlaqə var?Növbəti mərhələ tədqiqatın aparılmasıdır. Dərsin məqsədinə və tədqiqat sualına

uyğun iş üsulları seçilir. Sinfi bir neçə qrupa bölərək, hər bir qrup üçün hazırlanmış işvərəqini təqdim edirik.

İş vərəqlərinə belə suallar qeyd edə bilərsiniz:1. Din nə zaman yaranmışdır?2. Din necə yarandı?3. Müxtəlif ölkələrin tarixi və din bir-biri ilə necə bağlıdır?4. Din insanlara necə təsir edir?5. İnsanlarda din hansı keyfiyyətləri yetişdirir?6. Din incəsənətə necə təsir göstərmişdir?7. Dini inanclar Azərbaycanın və dünyanın görkəmli təsviri incəsənət nüma yən də -

lə ri nin (Soltan Məhəmməd və digərləri) yaradıcılığında öz əksini necə tapır?

9. DİN VƏ CƏMİYYƏT

Standart: 3.2.1. Əxlaq və davranışlara təsir edən amilləri fərqləndirir.3.3.1. Dini inamların ümumi və fərqli cəhətlərini müqayisə edir.

• Əxlaq və davranışa təsir edən dinlə bağlı amilləri müəyyən edir.• Dinin cəmiyyətə təsir etdiyi məqamları izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, anlayışınçıxarılması, cədvəlqurma

dərslik, şəkillər, dəftər, işvərəqləri, musiqi parçası

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

43

Cavablarınızı cədvəldə qeyd edin.

Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında müza -ki rələr təşkil edilir. Müxtəlif dinlər yaranmış, insanlar fərqli dini ayinlər yerinə ye tir miş -lər. Bütün ali dinlər, əslində, insanları təmizlik, dürüstlük, mərhəmət kimi mənəvidəyərləri qorumağa, sülhə və barışığa səsləyir.

Yaradıcı tətbiqetmə:Müəllim muğam haqqında qısa məlumat verir. Muğam və din arasında olan əlaqələr

qısa təqdim olunur.Azərbaycan muğamının şedevrlərindən biri səslənir. Şagirdlər muğamı din lə yərək,

öz təəssüratlarını bildirir və təqdimat zamanı bu musiqinin onlara təsirini izah edirlər.Ev tapşırığı kimi mövzuda verilən «Araşdırın» rubrikasından tapşırıq verilə bilər. Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır. Qiymətləndirmə meyarları dərsin

məqsədlərindən çıxarılır.

Qiymətləndirmə meyarları: müəyyənetmə, izahetmə

I II III IV

Dinin əxlaq və dav -ra nışa təsirihaqqında fikirsöyləyir.

Əxlaq və davranışa təsiredən dinlə bağlı amillərimüəyyən etməyə çalışır.

Əxlaq və davranışatəsir edən dinlə ba ğ -lı amilləri müəlliminkö məyi ilə müəyyənedir.

Əxlaq və davranışatəsir edən dinləbağlı amilləri sər -bəst müəyyən edir.

Dinin cəmiyyətətəsiri haqqındaümumi fikir söylə -yir, izah etməkdəçətinlik çəkir.

Dinin cəmiyyətə təsiretdiyi məqamlarıizah etməyə çalışır.

Dinin cəmiyyətətəsir etdiyi məqam -ları müəlliminköməyi ilə izahedir.

Dinin cəmiyyətətəsir etdiyi məqam -ları misallarlaətraflı izah edir.

İncəsənət nümunəsi Harada və nə vaxt yarandı? Hansı dinin təsiri altında?

44

Dərsin gedişi: Beyin həmləsi üsulundan istifadə edərək şagirdlərlə qısa müzakirənitəşkil edirik.

Müsəlman, xristian, iudaist, ....– Onlar kimdirlər? Nöqtələrin əvəzinə daha nə yaza bilərik?– Onları ümumi şəkildə necə adlandırmaq olar?Müxtəlif din nümayəndələri eyni ölkədə yaşayırlar? Bu necə mümkün olur? – sual-

lar ətrafında müzakirələr təşkil edilə bilər. Mövzuda təqdim olunan müxtəlif dinlərinrəmzlərinin təsvirlərini şagirdlərə nümayiş edirik. Müzakirədən sonra tədqiqat sualınıaçıqlayırıq.

Tədqiqat sualı: Nə üçün cəmiyyət üçün dini etiqad azadlığı çox vacibdir?Kiçik qruplarda tədqiqat müxtəlif tapşırıqlar ətrafında davam etdirilə bilər.1. Dini etiqad azadlığı, oxşarlıq, müsəlman, anlaşılmazlıq, qorxu, hörmət, fərq, xristian.Təqdim olunmuş sözlərdən istifadə edərək qısa hekayə qurun.2. «Hər bağban öz bağını tərifləyir», «Hər meyvənin öz ləzzəti var».Təqdim edilmiş atalar sözlərini müxtəlif dini inanclarla necə əlaqələndirmək olar?

Cavabınızı yazın.3. Dini birliklərin həyatını dövlət necə tənzimləyir? Cavabınızı yazın.4. Hərəkətlər vasitəsilə müxtəlif din nümayəndələrini nümayiş etdirin. Digər qruplar

hansı dinin nümayəndələrinin təqdim olunduğunu tapmalıdırlar.Tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün vaxt bitəndən sonra şagirdlər təqdimat edirlər

və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında müzakirələr təşkil edilir.

10. DİNİ ETİQAD AZADLIĞI

Standart: 3.2.1. Əxlaq və davranışlara təsir edən amilləri fərqləndirir.3.3.1. Dini inamların ümumi və fərqli cəhətlərini müqayisə edir.

• Dini inancların ümumi cəhətlərini müəyyən edir.• Dini etiqad azadlığının əhəmiyyətini dəyərləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, müzakirə, he ka yə -qurma, emblemin hazırlanması

dərslik, şəkillər, dəftər

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

45

– Dini etiqad azadlığı haqqında biz nə öyrəndik?– Dini birliklərin dinc yanaşı yaşaması nədən

asılıdır?– Müxtəlif dini etiqadlar bir-birindən nə ilə

fərqlənir?– Azərbaycanda müxtəlif dinlərə münasibət necədir?– Tolerantlıq nədir? Azərbaycanda tolerantlıq günü

nə vaxt qeyd olunur?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə nəticələr çıxarılır və

ümumiləşdirmə aparılır.Məzmununa görə dinlər bir-birinə yaxın olsalar da, onların fərqli xüsusiyyətləri də

var. Lakin bu müxtəliflik bir dinin digərindən yaxşı olması deyil, sadəcə onların fərqliolması deməkdir. Hər kəsə öz dini daha dəyərli görünür. Ona görə də cəmiyyətdə dincyanaşı yaşamaq üçün bir-birinin dininə hörmət etmək lazımdır. Dini etiqad azadlığıinsan hüquqlarından biridir.

Yaradıcı tətbiqetmə:«Tolerantlığın emblemi» ilə bağlı tapşırığı yerinə yetirin. Hər şagirdə jurnal üçün

tolerantlığın rəmzini çəkmək tapşırılır. Sonra şagirdlər öz şəkillərini bir-birinəgöstərirlər. Şəkilləri oxşar olan şagirdlər kiçik qruplarda birləşirlər. Hər qrupa öz şüarınıyaratmaq tapşırılır. Şüar digər qruplara təqdim edilir. Təqdim edilmiş emblemləri vəşüarları ümumi ad altında birləşdirmək təklif olunur. Dərsdə şagirdin nailiyyətlərinimüəyyən etmək üçün dərslikdə mətnin sonunda verilən suallardan istifadə olunur.

Ev tapşırığı kimi mövzuda verilən «Araşdırın» rubrikasından tapşırığı verəbilərsiniz.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: müəyyənetmə, dəyərləndirmə

I II III IV

Dini inanclar haq -qında ümumifikirlər söyləyir.

Dini inanclar haqqındaümumi fikirlər söyləyir,ümumi və fərqli cəhət -ləri müəyyən etməyəçalışır.

Dini inanclarınümumi və fərqlicəhətlərini müəl li -min köməyi iləmüəyyən edir.

Dini inanclarınümu mi və fərqlicə hətlərini tam şə -kildə sərbəstmüəyyən edir.

Dini etiqad azad -lığı haqqında fikirsöyləyir, onudəyərlən dirməkdəçətinlik çəkir.

Dini etiqad azadlığınınəhəmiyyətini dəyər lən -dirməyə çalışır.

Dini etiqad azad lı -ğının əhəmiyyətinimüəllimin köməyiilə dəyərləndirir.

Dini etiqad azad -lığının əhəmiy yəti -ni faktlarla əsas -landı raraqdəyərləndirir.

46

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində şagirdlərin diqqətini mövzuda təqdim olunan şə killərəyönəltmək və beyin həmləsi üsulundan istifadə etməklə qısa müzakirə təşkil et mək olar.

Mü za kirənin səmərəli keçməsi üçün şagirdləri istiqamətləndirən suallar verə bi lərsiniz.Suallar belə ola bilər: «Şəkillərdə nə görürsünüz? Şəkildə gördükləriniz bir-birindən ne cəfərqlənir?» Şagirdlərin bütün fikir və fərziyyələri qəbul edilməlidir. Sizin sinif də təşkiletdiyiniz dəstəkedici mühit şagirdlərə müstəqil fikir söy lə məyə əl ve rişli şərait yaradar.

Hər bir tədqiqat problemi müəyyənləşdirməklə başlayır. Mo tivasiya qismində möv -zudan sonra verilən «Sual və tapşırıqlar» rubri kasındakı sual 1-in ətrafında müzakirətəşkil etmək mümkündür. Problem həmişə çoxsaylı fərziyyələr, ehtimallar doğurur vəbunları yox la maq üçün ilk növbədə, tədqiqat sualının formalaşdırılması lazımdır. Çünkitədqiqat sualı yeni biliklərin kəşf olunmasında bələdçi kimi çıxış edir.

Qısa müzakirədən sonra mövzunun adını açıqlayın və tədqiqat sualını söyləyin.Tədqiqat sualı: Cisim və maddələrin hansı xüsusiyyətləri var?Növbəti addım dərsin məqsədinə və tədqiqat sualına uyğun iş üsulları seçməkdir.

Təd qiqat sualına cavab verməyə kömək edəcək faktları tapmaq üçün işi məqsədyönlütəş kil edin. Sinfi bir neçə qrupa bölə rək, hər qrupa iş vərəqi paylaya bilərsiniz. İşvərəqini tərtib edərkən müxtəlif növlü tapşırıqlar seçmək vacibdir.

Tapşırıqlarınız:– dərsin məqsədinə uyğun və qoyulan tədqiqat probleminin həllinə yönəlmiş ol ma-

lıdır (təfəkkürün növünə görə, məlumat mənbələrinə görə, nəticələri təqdimetməformasına görə və s.);

– şagirdlərin yaşına, bilik və intellektual səviyyəsinə, qabiliyyətlərinə və maraq la -rına uyğun olmalı və diferensial xarakter daşımalıdır;

– aktual, real həyatla və şagirdlərin təcrübələri ilə bağlı olmalıdır;– kəşfetmə həvəsini artıran, maraqlı, cəlbedici olmalıdır;– müxtəlif məlumat mənbələrindən istifadə etmək imkanı yaratmalıdır.

11. MADDƏ VƏ CİSİM

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.

• Cisim və maddələrin sadə təsnifatını verir.• Cisim və maddələrin fərqini izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, konseptualcədvəl, təcrübəaparma

dərslik, iş vərəqləri, şəkillər, stəkan, su

VARLIQ VƏ HADİSƏLƏR

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

47

İş vərəqlərinin hazırlanması zamanı mövzuda verilən sual və tapşırıqlardan, şəkil vəillüs trasi yalardan istifadə etməyi unutmayın. İş vərəqində belə tapşırıqlar verə bilərsiniz:

İş vərəqi 1.1. Cisim nədir? Maddə nədir? Tərifini yazın. 2. Cisim və maddənin fərqini izah edin.İş vərəqi 2. 1. Maddələrin hansı halları var?2. Dərslikdə 39-cu səhifədə verilən 5-ci şəklə aid tapşırığı yerinə yetirin.İş vərəqi 3.1. Maddə halının dəyişməsi necə baş verir?2. Temperaturun dəyişməsi ilə cisim nə üçün bir haldan başqa hala keçir?Növbəti mərhələdə şagirdlər tədqiqatın gedişində əldə etdikləri tapıntıların, yeni in-

for masiyaların mübadiləsini aparırlar. Hər qrup öz cavablarını təqdim edir. Təqdimat bü -tün qrup, yaxud hər qrupda seçilmiş lider tərəfindən aparıla bilər. Tədqiqat sualına cavabtapmaq məqsədilə, yeni əldə olunmuş bilikləri qaydaya salmaq, sistemləşdirmək,müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün müzakirə təşkil edin. Şagirdlərə suallar ve rin:Cisimlər hansı xüsusiy yət lərə malikdir? Adi halda maddələr nə üçün müxtəlif hallardaolur? Maddələrin halla rının dəyişməsi necə baş verir?

Müzakirədən sonra şagirdləri tədqiqat sualının cavabına yönəldin. Şagirdlər tərəfin -dən nəticələrin çıxarılması (nəticələrin fərziyyələrlə müqayisəsi və onların təsdiq olu -nub-olunmaması haqqında nəticənin çıxarılması) və müstəqil şəkildə tədqiqat sualınacavab tapılması zəruridir.

Əldə edilmiş biliklərin möhkəmləndirilməsi, şagirdlərin bacarıqlarının forma laş -dırılması üçün tətbiqi və yaradıcı xarakterli tapşırıqlar hazırlamağı unutmayın. Məsələn,onlara mövzuda təqdim olunan maddələrin aqreqat hallarına aid olan sxemi izah etməyitapşıra bilərsiniz. Yaxşı olar ki, bu təcrübə işini şagirdlərlə birlikdə sinifdə icra edəsiniz.

Ev tapşırığı: «Sual və tapşırıqlar» rubrikasındakı 5-ci tapşırıq evə verilə bilər.Maddənin aqreqat hallarının xüsusiyyətlərini cədvəldə yazın.

Qiymətləndirmə meyarları: təsnifatvermə, izahetmə

bərk maye qaz plazma

I II III IVCisim və maddələrhaq qın da ümumi fikirsöy lə yir, təsnifatınıverməkdə çətinlik çəkir.

Cisim və maddələrinsadə təsnifatını ver -məyə çalışır.

Cisim və maddə lə -rin sadə təsnifatınımüəllimin köməyiilə verir.

Cisim vəmaddələrinsərbəst şəkildətəsnifatını verir.

Cisim və maddələrhaqqında ümumibilikləri var.

Cisim və maddələrhaq qın da bi lik lə rininüma yiş etdirir, onlarıfərq lən dir mə yəçalışır.

Cisim və maddə lə -rin fərqinimüəllimin kö məyiilə izah edir.

Cisim və mad də lə -rin fərqini mi sal -lar la sərbəst izahedir.

48

Dərsin gedişi: Motivasiya yaratmaq üçün siz şagirdlərin diqqətini mövzuda verilənşəkillərə cəlb edib müzakirə aça bilərsiniz. Şəkilaltı suala şagirdlər dərhal cavab verəbilməzlər, buna görə də bu sualı dərsimizin tədqiqat sualı kimi istifadə edə bilərik.

Motivasiya mərhələsində siz mövzudakı «Təcrübə edin» rubrikasından istifadə edəbilərsiniz.

Bundan sonra mövzunun adını açıqlayaraq şagirdlərin diqqətini tədqiqat sualınayönəldin.

Tədqiqat sualı: Saf maddələr və qarışıqlar hansı xüsu siy yət lərlə fərqlənirlər?Bu suala cavab tapmaq üçün sinifdə tədqiqat işinin təşkil edilməsi dərsimizin əsas

mər hə ləsidir. Bu mərhələdə müxtəlif təlim forma və üsullarından istifadə edə bilərsiniz.Bu möv zu əvvəlki dərsin davamı olduğu üçün siz fasiləli oxu üsulundan da istifadə edəbilərsiniz.

Tədqiqat işi üçün vaxt təyin edin. Tədqiqatı apararkən mövzuda verilən yeniməlumatlardan istifadə edin. Mövzuda təqdim olunan şəkil və illüstrasiyalar, sual vətapşırıqlar üzərində iş aparmaq şagirdlər üçün çox faydalı olardı. O zaman cütlərlə işformasından istifadə edə bilərsiniz. Mövzunun birinci fənərciyində verilən mətn oxunurvə müzakirə edilir. Müzakirə zamanı belə suallar verə bilərsiniz: Maddələr hansı xü su -siy yətlərə malikdir? Qarışıqlar necə yaranır? Qarışıqda iştirak edən maddələrin xü -susiyyətləri dəyişirmi? Maddələrin öz xüsusiyyətlərini saxlamasının əhəmiyyəti nədir?

Növbəti fənərciklərdə verilən yeni məlumatlar həmin üsulla oxunur və müzakirəedilir. Müzakirə üçün suallar: Emulsiya nədir? Suspenziya nədir? Onlar necə fərqlənir?Emulsiya və suspenziyaya aid misallar göstərin. Qarışıqları hansı yollarla ayırmaqmümkündür?

Bundan sonra ümumiləşdirici müzakirə aparılır, yeni biliklər sistemləşdirilir. Nəti -cə də şagirdlərə müstəqil şəkildə tədqiqat sualına cavab verməyə şərait yaranır.

Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində qazanılmış bilik və bacarıqları sərbəst tətbiqetmək üçün şagirdlərə şərait yaradın. Bu mərhələdə mövzuda verilən təcrübəni sinifdəşagirdlərlə keçirin. Şagirdlərə baş verən hadisənin mahiyyətini izah etməyi tapşırın. Bumərhələdə siz şagirdlərə klaster üsulundan istifadə edərək, qarışıqların təsnifatınıverməyi tapşıra bilərsiniz:

12. SAF MADDƏLƏR VƏ QARIŞIQLAR

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.

• Maddələrin xüsusiyyətlərini izah edir.• Maddələrin təsnifatını verir.• Maddələrin xüsusiyyətlərini təbiətdə baş verən hadisələrlə əlaqələndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, cütlərlə iş

beyin həmləsi, fasiləli oxu,klaster, təcrübəaparma

dərslik, şəkillər, təcrübəüçün vasitələr

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

49

Ev tapşırığı: «Sual və tapşırıqlar» rubrikasındakı 5-ci tapşırığı evə verə bilərsiniz.Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, təsnifatvermə, əlaqələndirmə

I II III IV

Maddələr haqqındaümumi biliklərnümayiş etdirir,onların xüsusiy -yətlərini izahetməkdə çətinlikçəkir.

Maddələr haqqındaümumi biliklər nümayişetdirir, onların xüsusiy-yətlərini izah etməyəçalışır.

Maddələrinxüsusiyyətlərinimüəllimin köməyiilə izah edir.

Maddələrinxüsusiyyətlərinimisallarla sərbəstizah edir.

Maddələr haqqındaümumi biliklərnümayiş edir.

Maddələr haqqında ümu-mi biliklər nümayiş etdi-rir, onların təsnifatınıverməyə çalışır.

Maddələrintəsnifatınımüəllimin köməyiilə verir.

Maddələrin tamtəsnifatını sərbəstşəkildə verir.

Maddələrin ümumixüsusiyyətlərinisadalayır.

Maddələrin ümumixüsusiyyətlərini sadalayır,təbiətdə baş verənhadisələrlə əlaqələndirməyəçalışır.

Maddələrinxüsusiyyətlərinitəbiətdə baş verənhadisələrlə müəlli -min köməyi iləəlaqələndirir.

Maddələrinxüsusiyyətlərinitəbiətdə baş verənhadisələrlə sərbəstəlaqələndirir.

QARIŞIQLAR

eynicinsli

şəkər qatılmış su

dəmir ovuntusuqatılmış sumaye

bərk

qaz

müxtəlifcinsli

50

Dərsin gedişi: Bu dərs ötən dərsin davamı olduğu üçün onların arasında əlaqə ya -rat maq vacibdir. Bunun üçün biz maddələr haqqında əvvəlki dərslərdə keçdiyimizi yadasala bilərik.

Maddə nədir? Məddələr hallarına görə bir-birindən necə fərqlənirlər? Maddələrinhallarının dəyişməsi nədən asılıdır?

Sonra mövzunun əvvəlində təqdim olunan sxemə şagirdlərin diqqətini cəlb edirik.Şagirdlərdən sxemdə əks olunan haqqında öz fikirlərini söyləmələrini xahiş edirik. Buşagirdlərin ilk fikir və fərziyyələridir. Bu mərhələ şagirdləri düşünməyə, idraki fəallığasövq etdiyindən həm də motivasiya adlandırılır. Bu prosesdə şagird öz fikrini«Zənnimcə», «Mənə belə gəlir ki», «Mən belə hesab edirəm ki» sözlərindən istifadəetməklə ifadə edir. Motivasiyanın uğurlu alınması üçün sizə bütün fikir və fərziyyələrəhörmətlə yanaşmağı, şagirdlərə yönəldici suallar verməyi, fərziyyələr irəli sürərkənonları həvəsləndirməyi tövsiyə edirik. Bundan sonra yeni mövzunun adını və tədqiqatsualını açıqlaya bilərsiniz. Tədqiqat sualı belə ola bilər:

Tədqiqat sualı: Maddələrin xüsusiyyətləri müxtəlif hadisələr zamanı necə dəyişir?Tədqiqat sualını dərsdə reallaşan standart və məqsədə uyğun özünüz də yaza

bilərsiniz. Tədqiqat sualını ağ kağızda, yaxud lövhədə yaza bilərsiniz. Dərsinməqsədinə və təd qiqat sualına uyğun təlim forma və üsulları seçin. Tədqiqat sualınacavab verməyə kö mək edəcək faktları tapmaq üçün sinifdə məqsədyönlü iş təşkil edin.Dərsin əsas mər hələsi – tədqiqatın aparılmasıdır. Bu zaman şagirdlər yeni bilik vəbacarıqlar qa za nır. Tədqiqatın aparılması karusel üsulu ilə aparıla bilər. Bunun üçünsinif 4 qrupa bölünür.

Müəllim qruplara müxtəlif sual yazılmış bir kağız verir. Qrupların mövzunun mə -lu mat ları ilə tanış olmaları üçün də vaxtı nəzərə alın. Qrup üzvləri sualı oxuyur və birnəfər cavab yazır. Kağızlar saat əqrəbi istiqamətində müəllimin köməkliyi ilə qruplaraötü rü lür. «Karusel» kimi kağızlar bütün digər qruplardan keçərək axırda öz qrupunaqayıdır. Qruplar üçün vərəqləri hazırlayanda dərslikdə verilən şəkillər, sxem, sual vətapşırıq lardan yarar lanın. Burada müxtəlif növlü sual və tapşırıqlar verməyə çalışın.Tapşırıq, həm çinin dərsin məqsədinə uyğun və qoyulan tədqiqat probleminin həllinəyönəlmiş olma lıdır. Məsələn:

13. MADDƏLƏRİN YARANMASI

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.

• Quruluşuna görə maddələrin fərqini izah edir.• Bəsit və mürəkkəb maddələrin xüsusiyyətlərini fərqləndirir.• Təbiətdə baş verən kimyəvi və fiziki hadisələri izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, karusel, kon septualcədvəl, təcrübənin aparılması

dərslik, dəftər, şəkillər,təcrübə üçün vasitələr

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

51

1. Maddələr nədən ibarətdir?

2. Sxemə uyğun olaraq maddələrin strukturunu yazın.

3. Bəsit və mürəkkəb maddələr hansılardır? Misallar gətirin.4. Hansı hadisələri fiziki hadisələr adlandırırlar?5. Hansı hadisələr kimyəvi hadisələr adlandırılır?6. Təbiətdə baş verən fiziki hadisələrə aid misallar göstərin.7. Təbiətdə baş verə kimyəvi hadisələrə aid misallar göstərin.Müəllim bu kağızları yazı lövhəsinə yapışdırır və cavablar bütün siniflə müzakirə edi lir.Sonra ümumi müzakirə təşkil edilir. Bu mərhələdə siz köməkçi suallardan istifadə

etməklə əldə olunmuş faktların məqsədyönlü müzakirəsini təşkil edin. Onu da nəzərə alın ki, müzakirə prosesində müəllim öz fikirlərini şagirdlərə zorla

qəbul etdirməməlidir. Nəticəyə gəlmək üçün siz şagirdlərin köməyi ilə əldə olunan bilgiləri ümumi ləş -

dirib, əldə edilmiş fikirlərin tədqiqat sualı (o bu suala cavab verirmi?) və şagirdlərinilkin fərziyyələri ilə (bunların arasında düzgün olanları varmı?) müqayisəsini təşkil edin.

Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki əhəmiyyətini artırır. Bu məq -sədlə şagirdlərə praktik tapşırıqlar verməyinizi tövsiyə edərdik. Bu məqsədlə şagirdlərləbirgə siz mövzuda verilən təcrübə işini icra edə bilərsiniz. Şagirdlərə təcrübə zamanı hansıhadisələr baş verir və təcrübənin nəticələrini dəftərlərinə qeyd etmələrini tapşırın.

Bundan başqa, şagirdlərə konseptual cədvəli sinifdə işləmələrini tapşıra bilərsiniz.Bu tapşırığı şagirdlər evdə tamamlaya bilərlər.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, fərqləndirmə

I II III IVMaddələr haqqındaümumi bilikləri var,izah etməkdəçətinlik çəkir.

Maddələrin quruluşunuizah etməyə çalışır.

Maddələrin qurulu -şunu müəlliminköməyi ilə izahedir.

Maddələrinquruluşunu sərbəstizah edir.

Maddələr haqqındasadə biliklərnümayiş etdirir.

Bəsit və mürəkkəbmaddələrin xüsusiyyətlərihaqqında ümumi biliklərnümayiş edir,fərqləndirməyə çalışır.

Bəsit və mürəkkəbmaddələrin xüsusiy-yətlərini fərqləndirir,müəllimin köməyiilə misallar çəkir.

Bəsit və mürəkkəbmaddələrixüsusiyyətləri üzrəmisallarlafərqləndirir.

Maddələr haqqındasadə biliklərnümayiş etdirir.

Təbiətdə baş verənkimyəvi və fiziki hadi sə -ləri izah etməyə çalışır.

Təbiətdə baş verənkimyəvi və fizikihadisələri müəlli minköməyi ilə izah edir.

Təbiətdə baş verənkimyəvi və fizikihadisələri ətraflıizah edir.

Fiziki proseslər Kimyəvi proseslər

Maddələrdə hansı dəyişikliklər baş verir?Təbiətdə baş verən hadisələr

52

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində mövzuda verilən şəkillərdən istifadə edərək beyinhəmləsi üsulu ilə şagirdlərlə fikir mübadiləsini aparın.

Bu zaman şagirdlərə belə sual verə bilərsiniz: «Şəkildə nələr təsvir edilib? Butəsviri nəcə başa düşürsünüz?» Motivasiya zamanı siz əvvəlcədən başqa şəkillər dəhazırlayıb şagirdlərə təqdim edə bilərsiniz. Sinfinizin texniki təchizatını və şəraiti nəzərəalaraq elektron təqdimat, yaxud videoçarx hazırlaya bilərsiniz. Müzakirədən sonraşagirdlərin diqqəti mövzunun adına və tədqiqat sualına yönəldilir. Tədqiqat işi üçünbelə bir sual ha zırlaya bilərik: Hərəkət nədir? Hansı amillər hərəkətə təsir edir?

Sinfi tədqiqat işinə hazırlayın. Tədqiqatı aparmaq üçün qrup işini təşkil edə bi lər -siniz. Müx təlif üsullarla sinfi qruplara bölün (say, şəkil, rənglər, fiqurlarla və s.)Tədqiqat işi ni yönəltmək üçün hər bir qrup üçün iş vərəqini hazırlayın. İş vərəqininhazırlanması üçün nəyi nəzərdə tutmaq lazımdır?

İş vərəqlərinə verilən tələblər:– cəlbedici məzmunlu olmalıdır;– məqsəd aydın, sual konkret olmalıdır;– uşaqların səviyyəsinə uyğun gəlməlidir;– məqsədinə uyğun olmalıdır.

İş vərəqi 1.1. Sükunət və hərəkət nədir?2. Tam sükunət mövcuddurmu? Fikrinizi misallarla əsaslandırın.

İş vərəqi 2.1. Cisimlər necə hərəkətə gəlir?2. Qüvvə ilə hərəkət arasında necə asılılıq var? Misallar göstərin.

İş vərəqi 3.1. Kütlə və ağırlıq nədir?2. Kütlə ilə hərəkət arasında necə asılılıq var? Misallar göstərin.

14. HƏRƏKƏT

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.

• Mexaniki hərəkəti növlərinə görə fərqləndirir.• Qüvvənin cismin hərəkət sürətini və formasını dəyişən səbəb olduğunu əsaslandırır.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, klaster, təcrübənin aparılması

dərslik, şəkillər, iş və rəq -lə ri, təcrübə üçün vasitələr

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

53

İş vərəqi 4.1. Cazibə qüvvəsi nədir?2. Təbiətdə cəzibə qüvvəsinin əsas qüvvə olduğuna misallar göstərin.Tədqiqat üçün ayrılmış vaxt bitdikdən sonra tapşırığın icrasının başa çatdığını bil dirin.

Bundan sonra şagirdlər informasiyanın təqdimatına başlayır, əldə etdikləri yeni infor ma si -ya ları digər iştirakçılarla bölüşürlər. Həmin təqdimatların əks olunduğu iş və rəq ləri löv hə -dən asılır. Növbəti mərhələnin məqsədi yeni əldə edilmiş informasiyanı sistem ləş dirmək vəqrup ların hazırladıqları təqdimatlar arasındakı əlaqəni üzə çıxar maq dır. Bunun üçün sizköməkçi suallardan istifadə etməklə əldə olunmuş faktların məq sədyönlü mü za kirəsinitəşkil edin. Sükunət nədir? Təbiətdə tam sükunət müm kün dürmü? Canlı və cansız var lıq la -rın hərəkəti necə fərqlənir? Cisimləri hərəkətə gə ti rən nədir? Hərəkətə təsir edən amillərhan sıdır? Yer kürəsinin cazibə qüvvəsi olmasaydı, hansı hadisələr baş verərdi?

Nəticəyə gəlmək üçün siz şagirdlərin köməyi ilə əldə olunan bilgiləri ümumiləş di -rə rək, onları tədqiqat sualının cavabına yönləndirin.

Fəal dərsin vacib mərhələsi – yaradıcı tətbiqetmədir. Bu mərhələ biliyi möh kəm lən di rir,onun praktiki əhəmiyyətini artırır, biliklə yanaşı, müxtəlif bacarıq la rı nın forma laş masını tə -min edir. Bu məqsədlə şagirdlərə praktik tapşırıqlar verilməsi vacibdir. Məsə lən, siz şagird lər -lə birlikdə mövzuda verilmiş «təcrübə işi» tapşırığını yerinə yetirə bilər siniz. Yaxud şa xə lən -dirmə (klaster) üsulundan istifadə edərək hərəkət haqqında öyrən dik lərini ümumi ləş dir sin lər:

Bu tapşırığı şagirdlər evdə də tamamlaya bilərlər.Qiymətləndirmə konkret meyarlar üzrə aparılmalıdır. Müəllim şagirdləri əvvəlcədən

bu meyarlarla tanış etməlidir.Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, əsaslandırma

I II III IVHərəkət haqqındabilikləri var, növlə ri nəgörə fərqləndir məkdəçətinlik çəkir.

Mexaniki hərəkətinövlərinə görə ümumişəkildə fərqləndirməyəçalışır.

Mexaniki hərəkətinövlərinə görəmüəllimin köməyiilə fərqləndirir.

Mexaniki hərəkətinövlərinə görə əsas-landıraraq sərbəstfərqləndirir.

Qüvvənin cisminhərəkət sürə tini vəformasını dəyişmə siarasında səbəb-nəticəəlaqələrini əsaslandır -maqda çətinlikçəkir.

Qüvvənin cismin hərə -kət sürətini vəformasını dəyişənsəbəb olduğunuəsaslandıraraqsəhvlərə yol verir.

Qüvvənin cisminhərəkət sürətini vəformasını dəyişənsəbəb olduğunumüəllimin köməyiilə əsaslandırır.

Qüvvənin cisminhərəkət sürətini vəformasını dəyişənsəbəb olduğunusərbəst əsaslandırır.

Hərəkət

54

Dərsin gedişi: Dərsi söz assosiasiyası üsulu ilə başlamaq olar. Bunun üçün lövhədə«enerji» sözünü yazıb şagirdlərdən bu sözlə bağlı təsəvvürlərinə nələri gətirdiklərinisoruşa bilərsiniz.

Motivasiya mərhələsində mövzudakı 1-ci şəklin köməyi ilə qısa müzakirə təşkil edəbilərsiniz. Şagirdlərin diqqətini şəklə yönəldib, onlara suallarla müraciət edin: Bu illüs-trasiyada nə əks olunub? Bu şəklin mənasını necə izah edə bilərsiniz? və s. Şagirdlərinfərziyyələri lövhədə qeyd olunur. Müzakirədən sonra mövzunun adı elan edilir vətədqiqat sualı açıqlanır. Mövzuya aid tədqiqat işini təşkil etmək üçün belə bir sual təklifetmək olar: Hərəkət və enerji bir-biri ilə necə bağlıdır? Dərsin məqsədindən çıxış edərəktədqiqat sualını dəyişə də bilərsiniz.

Növbəti mərhələ tədqiqatın aparılmasıdır. Mövzuda verilən məlumat qismən də ol -sa, şagirdlərə tanış olduğu üçün siz İNSERT üsulundan istifadə edə bilərsiniz. Bu metodmət nin fəal fəaliyyətlə, yəni şagirdlərin mövzuya münasibət bildirərək oxuması demək -dir. Şagirdlər mövzuda verilən məlumatı oxuyur və qəbul edilmiş işarə lərlə münasibətbildirirlər.

Bu tapşırığı şagirdlər fərdi, cüt, yaxud qrup formasında apara bilərlər. Təlim for ma -sı nı seçərkən mövcud şəraiti nəzərə alın (şagirdlərin sayı, vaxt məhdudiyyəti və s).Şagirdlər mövzu ilə hissə-hissə tanış olur və aşağıdakı işarələr vasitəsilə verilən fikir lərəmünasibət bildirirlər.

«√» – bu məlumat mənə tanışdır.«?» – bu məsələyə dair əlavə məlumat almaq istərdim.

15. ENERJİ

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.

• Enerjinin formalarını fərqləndirir.• Hərəkət və qarşılıqlı təsirdə olan cisimlərin enerjiyə malik olduqlarını izah edir.• Təbiətdə mövcud olan enerji formalarına aid nümunələr göstərir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, cütlərlə iş

söz assosiasiyası, İNSERT, Venndiaqramı, konseptual cədvəl

dərslik, şəkillər, cədvəl

Enerji

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

55

«+» – bu məlumat mənim üçün yenidir.«-» – bu məlumat əvvəlki biliklərimi təsdiq etmir.Tapşırıq yerinə yetirildikdən sonra şagirdlər cavablarını təqdim edirlər. Cavablar

müzakirə edilir və ümumiləşdirilir. Sonra bu iş cütlərlə tamamlanır və nəticələr cədvəlformasında hər bir şagirdin dəftərində qeyd edilir.

Növbəti addım yeni məlumatın müzakirəsidir. Bunun üçün köməkçi suallarvasitəsilə şagirdləri tədqiqat sualının cavabına yönəldin.

Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində şagirdlərə qazandıqları yeni bilik və bacarıqları sər -bəst tətbiq etməyə şərait yaradın. Daha sonra mövzuya aid təqdim olunan sual və tapşı rıq -lar dan istifadə edərək belə bir tapşırıq verə bilərsiniz: Potensial və kinetik enerjinin oxşarvə fərqli cəhəti nədir?

Ev tapşırığı: Şagirdlərə belə bir cədvəl işləməyi tapşıra bilərsiniz:

I II III IVEnerjinin forma la rınısadalayır, onları fərq -ləndirməkdə çətinlikçəkir.

Enerjinin formalarınıfərqləndirərkənsəhvlərə yol verir.

Enerjinin formalarınımüəllimin köməyi iləfərqləndirir.

Enerjinin forma -larını nümunələrləsərbəst fərqləndirir.

Hərəkət və qarşı lıqlıtəsirdə olan cisim lə rinenerjiyə malik olduq -larını izah et məkdəçətinlik çəkir.

Hərəkət və qarşılıqlıtəsirdə olan cisimlərinenerjiyə malik olduq -la rını izah etməyəçalışır.

Hərəkət və qarşılıqlıtəsirdə olan cisim lərinenerjiyə malikolduqlarını müəl li minköməyi ilə izah edir.

Hərəkət və qar şı -lıq lı təsirdə olan ci -sim lərin enerjiyəma lik olduqlarınıətraflı izah edir.

Təbiətdə mövcud olanenerji forma larıhaqqında ümu mi bi lik -lər nümayiş etdirir,nümunələr göstər mək -də çətinlik çəkir.

Təbiətdə mövcud olanenerji formaları haq -qında ümumi biliklərinümayiş etdirir, nümu -nələr göstərməyəçalışır.

Təbiətdə mövcud olanenerji forma larına aidnümunə ləri müəlliminköməyi ilə göstərir.

Təbiətdə mövcudolan enerji forma -la rına aid nü mu nə -ləri müs tə qilşəkildə göstərir.

«√» «?» «+» «–»

Potensial enerji Kinetik enerji

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır. Qiymətləndirmə meyarları dərsin məq -sə dinə əsaslanır.

Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, izahetmə, nümunəgöstərmə

Mexaniki enerji

Kimyəvi enerji

İstilik enerjisi

Elektrik enerjisi

Atom enerjisi

Harada istifadə edilirÜstünlüyüTəhlükəsi

56

EKOLOJİ TARAZLIQ

Dərsin gedişi: Dərsin motivasiya mərhələsində şagirdlərin diqqətini mövzunungirişində təqdim olunan şəkillərə cəlb edirik. Onlara suallarla müraciət edirik: Şəkillərdənə təsvir edilib? Sizcə, bu ağacların fərqli görkəmdə olması nə ilə bağlıdır?

16. XARİCİ MÜHİT AMİLLƏRİ

Standart: 1.1.1. Cisim, maddə və təbiət hadisələrinin sadə təsnifatını verir.1.2.1. İnsanların həyatında ekoloji mühitin rolunu əsaslandırır.

• Bitkilərin həyatında xarici mühitin rolunu əsaslandırır. • Təbiətdə ekoloji tarazlığın qorunub-saxlanmasının əhəmiyyətini izah edir.• Təbiətdə ekoloji tarazlığın pozulması ilə meydana çıxan problemlərə dair uyğun

misal lar təqdim edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, ziqzaq, esse,təcrübəaparma

dərslik, şəkillər, flipçart, marker

Müzakirədən sonra mövzunun adı açıqlanır və tədqiqat sualı təqdim olunur. Təd -qiqat sualı lövhədə, yaxud ağ vərəqdə yazılır.

Növbəti mərhələ – tədqiqatın aparılmasıdır. Dərsin məqsədinə və tədqiqat sualına uy ğun işüsulları seçilir. Tədqiqatı aparmaq üçün «Ziqzaq» üsulundan istifadə edə bilərik. Bu üsul mət - nin məzmununun qısa müddət ərzində şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə imkan yaradır.

Sinfi sadə üsulla dörd qrupa bölürük (saymaqla). Hər qrup dörd nəfərdən ibarətdir. Bubizim əsas qruplarımızdır. Qruplardakı şagirdlər yenidən nömrələnir. Hər qrup dakı eynirəqəmli şagirdlərdən yeni dörd qrup (ekspert qrupu) yaradılır.

I ekspert qrupu – RütubətII ekspert qrupu – HavaIII ekspert qrupu – TorpaqIV ekspert qrupu – İşıq və temperatur• Öyrəniləcək mətn qrupların sayı qədər hissələrə bölünür (fənərciklərə görə) və

ekspert qruplarına verilir.• Ekspert qrupları onlara verilən hissəni oxumalı, məzmununu qavramalı və öz

əvvəlki qrupuna qayıdaraq öyrəndiyi hissəni onlara danışmalıdır.

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

57

Əsas qruplara iş vərəqi verilir və qruplar mövzu ilə bağlı suallara cavab yaz ma lı dır lar.Şagirdlərə suallar yazılmış iş vərəqləri təqdim olunur.

1. Bitkilər üçün rütubətin rolu nədən ibarətdir?2. Bitkilər üçün işığın əhəmiyyəti nədən ibarətdir?3. Temperaturun bitkilər üçün rolu nədən ibarətdir?4. Torpağın əhəmiyyəti nədir?Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında müza -

ki rələr təşkil edilir.– Bitkilərin həyatına hansı amillər və necə təsir göstərir?– Bu gün əldə etdiyimiz bilik və bacarıqlar bizə bitkilərin sayını çoxaltmağa necə

kömək edə bilər?Müzakirədən sonra şagirdlər yeni öyrəndikləri məlumatları müəllimin köməyi ilə

ümu miləşdirirlər və tədqiqat sualına cavab alınır. Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində şagirdlərə mövzuda verilən şəkillər əsasında ki çik

esse yazmağı tapşıra bilərsiniz.

I II III IV

Bitkilərin həyatın daxarici mühitin roluhaqqında bəzifikirlər söyləyir.

Bitkilərin həyatında xaricimühitin rolu haq qında fi -kir söyləyir, əsas lan dır -ma ğa çalışır.

Bitkilərin həya tın daxarici mühitin rolu -nu müəllimin kö mə -yi ilə əsas lan dırır.

Bitkilərin həyatındaxarici mühitin rolu -nu nümunələrləəsaslandırır.

Ekoloji ta razlığınmövcud ol du ğunavə onun po zulmasıilə bağ lı bə zi fikirlərsöyləyir.

Ekoloji taraz lığın pozul -ması ilə bağ lı fikir lər söy -ləyir, mi sallar təq dim edər -kən səhvlərə yol verir.

Müəllimin kö məyi iləekoloji ta razlığın po -zul ması ilə bağ lı prob -lemlərə dair misallartəqdim edir.

Ekoloji ta razlığın po -zulması ilə bağlı prob - lemlərə dair sər bəstmisallar təq dim edir.

Ekoloji tarazlıqhaqqında fikirlərsöyləyir.

Ekoloji tarazlığınqorunub-saxlanmasınınəhəmiy yətini qismən izahedir.

Ekoloji ta razlığınqorunub-sax lan ma -sının əhə miyyətinimüəllimin köməyiilə izah edir.

Ekoloji tarazlığın qo -runub-saxlan ma sı nınəhə miy yətini əsas -lan dıraraq izah edir.

Ev tapşırığı: Dərslikdə mövzunun sonundakı 3-cü tapşırığı yerinə yetirin. Yaxud«Təcrübə edin» rubrikasının tapşırığını yerinə yetirməyi tapşırın.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: əsaslandırma, təqdimetmə, izahetmə

58

Bu mövzunun tədrisini siz 2 dərsdə reallaşdıra bilərsiniz. 1-ci dərsi təqdim olunanmodel əsasında keçər, 2-ci dərsdə isə 1.2.1. standartının reallaşmasına istiqamətlənmişinsan fəaliyyətinin təbiətə mənfi təsirlərinin aradan qaldırılmasını, təbiətdə ekolojitarazlığın qorunmasının əhəmiyyətini, təbiətdə ekoloji normalara uyğun davranışı izahedən hekayələrin təqdimatını təşkil edə bilərsiniz.

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində şagirdlərin diqqətini mövzuda verilən şəkləyönəldərək onlara suallarla müraciət edə bilərsiniz: Şəkildə nə təsvir olunub? Bu şəkillərnəyi göstərir? Şagirdlər öz fikir və fərziyyələrini irəli sürür, müzakirə təşkil olunur. Bun -dan sonra tədqiqat sualı açıqlanır:

Tədqiqat sualı: Müasir dövrdə ekoloji tarazlığın saxlanması üçün hansı addımlarıatmaq lazımdır?

Şagirdlər kiçik qruplarda tapşırıqlar ətrafında tədqiqat işini davam etdirə bilər lər.1. «Qəza zamanı zəhərli maddələr çəmənliyə yayılıb» – hadisənin ardını davam

etdirin. Bu hadisə canlı varlıqların həyatına necə təsir edə bilər? – fikir lə rinizi yazın.2. Canlıların roluna girərək (bitki, otyeyən heyvan, quş, yırtıcı heyvan, insan) qida

zəncirində dəyişiklikləri nümayiş etdirin.3. Çirklənmiş ekoloji mühit canlıların həyatına necə təsir edir? – Nümunələr

göstərin. Nümunələrinizi cədvəlin uyğun sütununda qeyd edin.4. «Dünyanı yaxşıya doğru dəyişdirmək üçün hər insan özündən başlamalıdır» – bu

ifadəni necə başa düşürsünüz? – Fikrinizi yazın. Canlıların həyatında insan fəaliyyətininrolunu izah edin.

5. İnsanın təbiətə təsiri haqqında cədvəli işləyin.

Şagirdlərin təqdimatından sonra məlumat mübadiləsi və müzakirə keçirilir. – Ətraf mühitin çirklənməsi canlılara necə təsir edir?– Burada insanın fəaliyyəti hansı rol oynayır?– Yer kürəsində canlıların həyatını necə xilas etmək olar?

17. İNSANIN TƏBİƏTƏ TƏSİRİ

Standart: 1.2.1. İnsanların həyatında ekoloji mühitin rolunu əsaslandırır.

• Təbiətdə ekoloji normalara uyğun davranışı izah edir.• İnsan fəaliyyətinin təbiətə mənfi təsirlərinin aradan qaldırılmasının vacibliyinə dair

nümunələr təqdim edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, konseptualcədvəl, hekayəqurma

dərslik, şəkillər, sxem

İnsanın təbiətə təsiri

Müsbət təsir Mənfi təsir

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

I II III IV

Təbiətdə ekoloji nor-malara uyğundavranışı izah etməkdəçətinlik çəkir.

Təbiətdə ekoloji nor-malara uyğundavranışı izah etməyəsəylər göstərir.

Təbiətdə ekolojinormalara uyğundav ranışı müəlliminköməyi ilə izah edir.

Təbiətdə ekolojinormalara uyğundavranışı tamşəkildə izah edir.

İnsan fəaliyyətinintəbiətə mənfi təsirihaqında fikirlərsöyləyir.

İnsan fəaliyyətinintəbiətə mənfi təsirihaqqında fikirlərsöyləyir, nümunə lərtəqdim etməyə çalışır.

İnsan fəaliyyətinintəbiətə mənfi təsir lə -rinin aradan qal dı rıl -masının vacib li yinədair nümunələrimüəl limin köməyiilə təqdim edir.

İnsan fəaliyyətinintəbiətə mənfi təsir -lərinin aradan qal dı -rılmasının va cib -liyinə dair nümu -nələri sərbəsttəqdim edir.

Canlıların həyatındainsan fəaliyyətininrolu haqqında fikirsöyləyir, izah etməkdəçətinlik çəkir.

Canlıların həyatındainsan fəaliyyətinin roluhaqqında ümumiməlumatı təqdim edir,izah etməyə çalışır.

Canlıların həyatındainsan fəaliyyətininrolunu müəlliminköməyi ilə izahedir.

Canlıların həyatındainsan fəaliyyətininrolunu müstəqilşəkildə izah edir.

59

Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə nəticə çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.Yer üzərindəki canlı aləmin həyatı ekoloji mühitdən çox asılıdır. İnsan öz təsərrüfat

fəaliyyəti ilə ətraf mühiti çirkləndirir. İqlimin dəyişməsi bəzi canlı növlərinin nəslininkəsilməsinə səbəb olur. Şagirdlərə müstəqil şəkildə bilikləri tətbiq etmək imkanıyaradın və bunun üçün yenidən tapşırıq verin. Bu tapşırığı şagirdlər qrup, cütlər, yaxudfərdi şəkildə yerinə yetirə bilərlər. Mövzuda verilən suala öz münasibətinizi bildirin:«İnsan necə edə bilər ki, onun fəaliyyəti təbiətə ziyan vurmasın?»

Ev tapşırığı: Şagirdlərə mövzu ilə bağlı kiçikhəcmli hekayə qurmağı tapşırın.Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, təqdimetmə

60

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində şagirdlərin diqqətini mövzunun giriş hissəsindəkişəkillərə cəlb edirik. Şagirdlər şəkillərdə təsvir olanları izah edir.

Sonra lövhədə (elekt ron slayd da ola bilər) çəkilmiş sxem təqdim olunur:

Şagirdlərə sualla müraciət edilir.– Sualların yerində hansı sözlər olmalıdır?– Bu anlayışları nə birləşdirir?İqtisadi resursların və iqtisadi vasitələrin xüsusiyyətləri müzakirə edilir.Müzakirədən sonra tədqiqat sualı açıqlanır: Tədqiqat sualı: İqtisadi resurslar və vasitələr insana nə üçün lazımdır?Tədqiqat işi qrup halında aparıla bilər. Sinif iki böyük qrupa bölünür: I qrup – iqtisadi resurslar; II qrup – iqtisadi vasitələr.I qrupdakı şagirdlər dərslik və digər mənbələrdən (internet resurslarından) istifadə

edə rək iqtisadi resursların növləri haqqında məlumatları araşdırır və kiçik qruplarda təd -qi qat işini aşağıdakı kimi davam etdirirlər.

1. İqtisadi resurslara aid ümumi sxem qurmaq və həmin sxem üzrə çörəyin hazır lan -ma sı prosesini izah etmək.

2. Təqdim olunmuş iqtisadi resursları cədvəlin uyğun hissəsində yapışdırmaq, qeydetmək və seçimlərini əsaslandırmaq.

Digər qrup isə iqtisadi vasitələrə aid tapşırığı yerinə yetirir: Müxtəlif iqtisadi vasi -tələrin istehsal prosesində gərəkli olduğunu əsaslandırır. Jurnallardan müxtəlif iqtisadivasitələri əks etdirən şəkillər kəsərək «İqtisadi vasitələr» adlı kollaj yaradır.

18. İQTİSADİ RESURSLAR VƏ VASİTƏLƏR

Standart: 2.3.1. İqtisadi resursları və iqtisadi vasitələri fərqləndirir.

• İqtisadi resursları və iqtisadi vasitələri fərqləndirir.• İstehsal prosesində iqtisadi vasitələrin əhəmiyyətini izah edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş

beyin həmləsi, Venn diaqramı,konseptual cədvəl

dərslik, şəkillər, slaydlar

• ərzaq məhsulları• sənaye məhsulları• kapital

• binalar• rabitə• enerji

? ?

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

61

Şagirdlər təqdimatlar edirlər, sonra məlumat mübadiləsi keçirilir. Daha sonra yenibiliklərin kəşfi yolunda son addım atılır: konkret nəticəyə gəlinir və ümumiləşdirməaparılır. Bunun üçün müəllim yenidən ümumiləşdirici suallar verir və tədqiqat sualınacavab alınır.

– İqtisadi resurslar haqqında nə öyrəndik?– İqtisadi resursların hansı növləri var?– Hər hansı bir məhsulun istehsalında insanın rolu nədir? Nümunələr təqdim edin.– İqtisadi vasitələr haqqında nə öyrəndik?– İqtisadi vasitələr iqtisadi resurslardan nə ilə fərqlənir?– İstehsal prosesində iqtisadi vasitələrin əhəmiyyəti nədir?Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində şagirdlərə tətbiqi xarakterli tapşırıqlar

verilməlidir ki, onlar qazanılmış bilik və bacarıqlarını təcrübədə tətbiq etsinlər. Tap şı rıq -lar verilər kən dərsin məqsədləri bir daha nəzərdən keçirilməlidir.

İqtisadi resurslar və iqtisadi vasitələrlə bağlı anlayışlar Venn diaqramında müqayisəedilə bilər.

Ev tapşırığı: Hər hansı bir məhsulun istehsalında istifadə edilən iqtisadi resurslarvə iqtisadi vasitələr haqqında məlumat toplamaq. İstehsal prosesinin ardıcıllığınıgöstərən şəkillər çəkmək və ya yapışdırmaq, yaxud tapşırığı sxemlə ifadə etmək olar.

Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, izahetmə

I II III IV

İqtisadi resurslar vəiqtisadi vasitələr haq - qında bilikləri var,fərqləndir mək də çə -tin lik çəkir.

İqtisadi resurslar və iqti -sadi vasitələr haq qında bi -lik ləri var, onları fərq lən -dirməyə çalışır.

İqtisadi resursları vəiqtisadi vasitələri mü -əl limin kö məyi iləfərq ləndirir.

İqtisadi resursları vəiqtisadi vasitələri nü mu nələrlə fərq -ləndirir.

İstehsal prosesindəiqtisadi vasitələrinəhəmiyyəti haq qın -da anlayışı var, izahetməkdə çətin lik çə -kir.

İstehsal prosesində iqti -sadi vasitələrin əhə miy -yəti haqqında anlayışı var,onların vacibliyini izahet məyə çalışır.

İstehsal prosesindəiqtisadi vasitələrinəhəmiyyətini ümu -mi şəkildə izah edir.

İstehsal prosesindəiqtisadi vasitələrinəhəmiyyətini nü mu -nə lərlə əsas lan dıra -raq izah edir.

İqtisadi resurslar İqtisadi vasitələr

İstehsal sahəsi İstifadə olunan iqtisadiresurslar

İstifadə olunan iqtisadivasitələr

62

Dərsin gedişi: Dərsi anlayışların çıxarılması üsulu ilə başlamaq olar. Şagirdlərə ağvərəqdə, yaxud lövhədə sxem təqdim edilir:

19. SAĞLAMLIĞIN QORUNMASI

Standart: 4.1.1. Sağlamlığın mənəvi, fiziki və emosional aspektlərini fərqləndirir.

• «Sağlam həyat tərzi» anlayışını izah edir.• İnsan sağlamlığının qorunmasında dövlətin rolunu dəyərləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, şaxələndirmə,anlayışın çıxarılması, testvermə

dərslik, şəkillər, marker,iş vərəqləri

Verilmiş xüsusiyyətlər ətrafında müzakirə keçirilir və anlayış müəyyən edilir. Fizikisağlamlığın xüsusiyyətləri araşdırılır.

Şagirdlər mövzu haqqında fikir və fərziyyələrini irəli sürürlər. Bundan sonra təd qi -qat sualı açıqlanır:

Tədqiqat sualı: İnsanın fiziki sağlamlığına hansı amillər təsir edir?Tədqiqat aparmaq üçün sinfi qruplara bölüb onlara iş vərəqləri təqdim edə bi lər -

siniz. Öncə mövzunun mətnindəki fənərciklərin köməyi ilə mətni hissələrə ayırın. Sonrahər qrupa ayrılan hissə ilə tanış olmaq üçün vaxt verin. Bundan sonra qruplar işvərəqlərindəki sual və tapşırıqları yerinə yetirsinlər.

1. Sağlam həyat tərzi ilə bağlı hekayə qurun və hekayəyə uyğun şəkillər çəkin.2. Dövlət başçısı olsaydınız, insanların sağlamlığını qorumaq və möhkəmləndirmək

üçün hansı fəaliyyətləri həyata keçi rər diniz?3. Sağlam həyat tərzi üzrə müsahibə qurun. Müsahibəni aparmaq üçün aşağıdakı

formada plan tərtib edə bilərsiniz:

SAĞLAM VƏ TƏHLÜKƏSİZ HƏYAT

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

63

– Sağlam həyat tərzi ilə bağlı müsahibəni harada və kiminlə aparacağınızı müəy -yənləşdirin.

– Müsahibə üçün suallar tərtib edin.– Rolları müəyyənləşdirin və öz aranızda paylaşdırın.– Müsahibənin ssenarisini qurun.– Müsahibəni sinfə təqdim edin.Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Məlumat dinlənilir və

əlavələr qeyd olunur. Növbəti addım yeni məlumatın müzakirəsidir. Suallar əsasındamü za kirələr təşkil edilir.

– Fiziki sağlamlıq haqqında nə öyrəndik?– Fiziki sağlamlığı necə qorumaq və inkişaf etdirmək olar?– İnsanların sağlamlığının qorunmasında dövlətin nə kimi rolu var?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə birgə nəticə çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.İnsan inkişafının göstəriciləri arasında sağlamlıq birinci yerdə durur. Fiziki sağ lam lıq sağ -

lamlığın bir tərəfidir. Fiziki sağlamlıq orqanizmin təbii halıdır. İnsan fiziki cəhətdən sağ lamolsa, onun orqanizmində bütün orqanlar düzgün işləyər və inkişaf edər. Dövlətdən başqa insanözü öz sağlamlığını qorumalıdır. Bunun üçün də o, sağlam həyat tərzi keçir mə lidir.

Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində şagirdlərin biliklərini yoxlamaq üçün onlara testlər,yaxud tap maca formasında suallar (bu mövzu ilə bağlı) təklif edə bilərsiniz. Həmçinin şaxə -lən dirmə üsulundan istifadə edərək «İnsan sağlamlığına təsir edən amillər»i qeyd etməyi dətapşırmaq olar.

I II III IV

«Sağlam həyattərzi» haqqındaümumi bilikləri var.İzah etməkdəçətinlik çəkir.

«Sağlam həyat tərzi» haq -qında ümumi bilik lə ri var,izah etməyə çalışır.

«Sağlam həyattərzi» anlayışınıqismən izah edir.

«Sağlam həyat tər -zi» anlayışını tamşəkildə nümunələrləizah edir.

İnsan sağlam lı ğı nınqorunmasında döv -lə tin rolu haqqındafikir söyləyir.

İnsan sağlamlığının qo -run masında dövlətin ro lu -nu dəyərləndirməyə səygöstərir.

İnsan sağlamlığınınqorunmasında döv lə - tin rolunu qismən də -yər lən dirir.

İnsan sağlamlığınınqorunmasında döv -lə tin rolunu əsas lan -dı raraq dəyərləndirir.

Bu tapşırığı şagirdlər evdə də davam etdirə bilərlər. Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, dəyərləndirmə

64

Dərsin gedişi: Dərsi beyin həmləsi ilə başlaya bilərsiniz. Şagirdlərin diqqətinimövzunun adına cəlb edərək, onlardan bu sözün mənasını açıqlamağı xahiş edin. Şa -gird lərin bütün fikir və fərziyyələri alınır və qeyd olunur.

Siz müzakirəni mövzunun əvvəlində təqdim olunan şəkillər ətrafında da təşkil edəbilərsiniz.

Sonra lövhədə tədqiqat sualını yazıb onu şagirdlərə açıqlayın. Sual belə ola bilər:Tədqiqat sualı: Emosional sağlamlığa hansı amillər təsir edir?

Tədqiqatı «fasiləli oxu» üsulundan istifadə etməklə aparın. Sinif 4 qrupa bölünür.Sonra isə mətn üzə rin də iş başlayır.

Mətn 2 hissəyə bölünür və addım-addım oxunur. Şagirdlərin tədqiqat işini təşkil et -mək üçün lövhədə ağ kağızda suallar yazılır. Əvvəl mətnin birinci hissəsi oxunur və hərqrupa sual və tapşırıqlar paylanır.

20. EMOSİYALAR VƏ SAĞLAMLIQ

Standart: 4.1.1. Sağlamlığın mənəvi, fiziki və emosional aspektlərini fərqləndirir.

• Mənəvi, fiziki, emosional sağlamlığın özünəməxsus xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.• Onların oxşar və fərqli cəhətlərini müqayisə edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, cütlərlə iş

beyin həmləsi, fasiləli oxu, esse, şaxələndirmə

dərslik, şəkillər, flipçart,marker

Emosiyalar

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

65

1. Müsbət emosiyaları sadalayın.2. Mənfi emosiyaları sadalayın. 3. Hansı amillər emosiyalara təsir edir?4. Emosiyalar fiziki sağlamlığa necə təsir göstərir?Qruplar suallara cavabı yazırlar.Mətnin ikinci hissəsi oxunur. Suallar yenidən lövhədə və vərəqlərdə yazılır.1. Emosional sağlamlıq nə deməkdir?2. Emosional sağlamlığa necə nail ola bilərik?3. Mənfi emosiyalardan hansı yollarla azad olmaq olar?Qruplar öyrəndiklərini təqdim edirlər. Lövhədə əvvəlcədən vatman kağızında yazılmış suallara cavablar səsləndirilir.Sonra ümumiləşdirici müzakirəni keçirin. Bunun üçün müəllim yenidən ümumi ləş -

dirici suallar verir. Müzakirədən sonra şagirdlər tədqiqat sualına cavabı söyləyirlər.Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində tapşırıqlar dərsin məqsədlərinə görə müəyyən

edilir. Şagirdlər mövzudakı şəkil və məlumatlardan istifadə edərək emosional sağlamlıq

haqqında plakat tərtib edə bilərlər. Ev tapşırığı kimi mövzunun sonunda verilən tapşırıqlardan birini verə bilərsiniz.

Məsələn, «Təsviri incəsənət əsərlərinin məndə yaratdığı təəssürat» mövzusunda esseyazmağı tapşıra bilərsiniz.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: müəyyənetmə, müqayisəetmə

I II III IV

Mənəvi, fiziki,emosionalsağlamlıq haq qın -da ümumi biliklərnümayiş etdirir.

Mənəvi, fiziki, emo sio -nal sağlamlıq haqqındaümumi bilik lər nümayişetdirir, onların xüsu siy - yətlərini müəyyənetməyə çalışır.

Mənəvi, fiziki, emo -sional sağ lam lığınözü nəməxsus xüsu -siyyətlərini qismənmüəy yən ləş dirir.

Mənəvi, fiziki,emosional sağ lam -lığın özünəməxsusxüsusiyyətlərinitam şəkildəmüəyyənləşdirir.

Mənəvi, fiziki,emosionalsağlamlığı ümumişəkildə müqayisəetməkdə çətinlikçəkir.

Mənəvi, fiziki, emo -sional sağlamlığın oxşarvə fərqli cəhət lərini xü -su siy yətlərinə görə mü -qayisə etməyə cəhd edir.

Mənəvi, fiziki,emo sional sağ lam - lığın oxşar və fərq -li cəhətlərini xü su -siy yətlərinə görəmüəllimin kömə yiilə müqayisə edir.

Mənəvi, fiziki,emosional sağ lam -lığı oxşar və fərq lixüsu siyyətlərinəgörə sərbəstmüqayisə edir.

66

Dərsin gedişi: Şagirdlərə yol hərəkəti qaydaları haqqında internetdən videoçarxnümayiş etdirə bilərsiniz. Videoçarxı şəkillərlə əvəz etmək olar.

Yollarda avtomobillərin sayı gündən-günə çoxalır. Bu situasiyada yollarda qaydapozuntusunun ola biləcəyi haqda fikirlər irəli sürülə bilər.

Daha sonra mövzunun tədqiqat sualı açıqlanır.Tədqiqat sualı: Yol hərəkəti qaydalarına nə üçün əməl etməliyik?Bu sual ətrafında tədqiqat işi aparılmalı, şagirdləri tədqiqata cəlb etməklə onlara

müəyyən tapşırıqlar verilməlidir. Tədqiqat sualı qoyulduqdan sonra şagirdləri qruplarabölmək lazımdır. Bölgü apararkən daha çevik və maraqlı vasitələrdən istifadə olunmasışa gird lərin marağına səbəb olar. Eyni zamanda vaxta qənaət etmiş olarsınız. Sinfi qrup -lara böləndən sonra onlara tapşırıq və suallar təqdim edin. Bu dərsdə rollu oyun üsulun-dan istifadə etmək olar.

Nəzərə alın ki, rollar üzrə oyun hər hansı bir problemə müxtəlif nöqteyi-nəzərdənyanaşmağı tələb edir. Bu üsul öyrənənlərə hadisələrin iştirakçısı olmaq və mövcudvəziyyətə başqalarının gözü ilə baxmaq imkanı verir. Müəllim rollu oyundan istifadəedərkən əldə etmək istədiyi məqsədi, oyunun mövzusunu, ssenarisini və oyunda iştirakedəcək obrazları əvvəlcədən müəyyənləşdirir və ifa olunacaq rolların mətni yazılmışkartlar hazırlayır. Rollar bölüşdürüldükdən sonra şagirdlərdən kimin aparıcı, kiminmüşahidəçi olacağı planlaşdırılır. (Təchizat: kartondan işıqfor, təbaşir, fit.)

Hazırlaşmaq üçün şagirdlərə vaxt vermək lazımdır.Oyun nümayiş etdirildikdən sonra müəllim qoyulmuş problemlə bağlı müzakirə

təşkil edir.1. Rollu oyun vasitəsilə piyada tərəfindən hər hansı bir yol qaydasının pozulmasını

nümayiş etdirin. Vəziyyət nə ilə nəticələnə bilər? – təqdim edin.2. Rollu oyun vasitəsilə sərnişin tərəfindən hər hansı bir yol qaydasının pozulmasını

nümayiş etdirin. Vəziyyət nə ilə nəticələnə bilər? – təqdim edin.

21. PİYADA VƏ SƏRNİŞİN MƏDƏNİYYƏTİ  

Standart: 4.2.1. Məişətdə və ictimai yerlərdə yarana biləcək təhlükəli və xoşagəlməzhal ları izah edir.

4.2.2. Yol nişanları və yol hərəkəti qaydalarının əhəmiyyətini izah edir.

• Yolda yarana biləcək təhlükəli və xoşagəlməz halları izah edir.• Yol hərəkəti qaydalarının pozulmasını təhlükəli hallarla əlaqələndirir.• Yol hərəkəti qaydalarına əməl edilməsində dövlətin rolunu qiymətləndirir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, rollu oyun,məqaləyazma

dərslik, şəkillər, nişanlar,videoçarx

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

67

3. Rollu oyun vasitəsilə sürücü tərəfindən hər hansı bir yol qaydasının pozulmasınınümayiş etdirin. Vəziyyət nə ilə nəticələnə bilər? – təqdim edin.

Şagirdlər təqdimat edirlər, sonra məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasındamüzakirələr təşkil edilir.

– Yol hərəkəti qaydaları haqqında nə öyrəndik?– Nə üçün yol hərəkəti qaydalarına əməl etmək vacibdir?– Yol hərəkəti qaydalarına əməl edilməsi nəyin göstəricisidir?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə birgə nəticə çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.Yol hərəkəti qaydalarına əməl etmək cəmiyyətdə mədəni davranış normalarından

biridir. Yol hərəkəti qaydalarına əməl etmək hər kəsdən çox piyadaların özləri üçünvacibdir. Həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıyan hər bir insan bunu başa düşməlivə qaydalara əməl etməlidir.

Müzakirədən sonra şagirdlər yeni öyrəndikləri məlumatları müəllimin köməyi iləümumiləşdirirlər və tədqiqat sualına cavab alınır.

Bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə şagirdlərə məqalə yazmağı tapşırın. Yol hərəkəti qaydalarına əməl edilməsi ilə bağlı şagirdlər üçün tövsiyələr yazın.

Ev tapşırığı: Yol hərəkəti qaydalarının pozulması hallarını azaltmaq üçün təklifləryazın.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, əlaqələndirmə, qiymətləndirmə

I II III IV

Yolda yarana biləcəktəhlükəli vəxoşagəlməz hallarhaqqında bəzifikirlər söyləyir, izahetməkdə çətinlikçəkir.

Yolda yarana biləcəktəhlükəli və xoşagəlməzhallar haqqında məlu mat -lıdır, izah etməyə çalışır.

Yolda yarana bilə -cək təhlükəli vəxoşagəlməz hallarıköməkçi suallarəsasında izah edir.

Yolda yarana bilə -cək təhlükəli və xo -şagəlməz hallarımi sallar əsasındasərbəst izah edir.

Yol hərəkətiqaydalarınınpozulmasınıtəhlükəli hallarlaəlaqələndirməkdəçətinlik çəkir.

Yol hərəkəti qaydalarınınpozulmasını təhlükəli hal -larla əlaqələndirməyəçalışır.

Yol hərəkəti qayda -la rının pozulmasınıntəhlükəli hallarınımüəllimin köməyiilə əlaqələndirir.

Yol hərəkəti qay da -larının pozul ma sı nıtəhlükəli hal larlaəsaslandıraraqmüstəqil şəkildəəlaqələndirir.

Yol hərəkəti qayda -larına əməl edilmə -sində dövlətin roluhaqqında fikirsöyləyir, qiymət-ləndirməkdəçətinlik çəkir.

Yol hərəkəti qaydalarınaəməl edilməsində dövlətinrolu haqqında fikirsöyləyir, qiymətlən dir mə -yə çalışır.

Yol hərəkəti qayda -la rına əməl edil -məsində dövlətinrolunu müəlliminköməyi iləqiymətləndirir.

Yol hərəkəti qay da -larına əməl edil -məsində dövlətinrolunu müs tə qil şə -kildə qiymətlən dirir.

Müzakirədən sonra mövzunun adıaçıqlanır. Müzakirədən sonra şa gird -lərin diqqətini tədqiqat sualına yönəl -dirik. Tədqiqat sualı kağız, yaxud löv -hə də yazılır.

Tədqiqat sualı: Məişət avadan lı -ğın dan istifadə za manı hansı qayda la -ra əməl etmək la zım dır?

Növbəti mərhələ tədqiqatın aparılmasıdır. Mövzuda verilən məlumat digərfənlərdən şagirdlərə tanış olduğu üçün siz İNSERT cədvəli üsulundan istifadə edəbilərsiniz. Bu metod mətnin fəal fəaliyyətlə, yəni şagirdlərin münasibətini bildirərəkoxun ma sı dır. Şagirdlər mövzuda verilən məlumatı oxuyur və qəbul edilmiş işarələrləmüna si bə tini bildirir.

Bu tapşırığı şagirdlər fərdi, cüt, yaxud qrup formasında apara bilərlər. Təlimformasını seçərək mövcud şəraiti nəzərə alın (şagirdlərin sayı, vaxt məhdudiyyəti və s).Şagirdlər hissə-hissə mövzu ilə tanış olur və aşağıda verilən işarələr vasitəsilə verilənfikirlərə öz münasibətlərini bildirirlər.

«√» – bu məlumat mənə tanışdır.«?» – bu məsələyə dair əlavə məlumat almaq istərdim.«+» – bu məlumat mənim üçün yenidi.«-» – bu məlumat əvvəlki bildiyimi rədd edir.Nəticədə belə bir cədvəl tərtib olunur.

68

Dərsin gedişi: Dərsin əvvəlində mövzuda verilən şəkildən, yaxud elektron slayd-lardan istifadə edərək beyin həmləsi üsulu ilə şagirdlərlə fikir mübadiləsini aparın.

Sual verə bilərsiniz: Şəkildə nələr təsvir edilib? Bu təsviri necə başa düşürsünüz?Onları birləşdirən amil hansıdır?

22. MƏİŞƏTDƏ NECƏ DAVRANMALI

Standart: 4.2.1. Məişətdə və ictimai yerlərdə yarana biləcək təhlükəli və xoşagəlməzhal ları izah edir.

• Məişətdə təhlükəli və xoşagəlməz halların səbəbini izah edir.• Məişət cihaz və avadanlıqlarından istifadə qaydalarını müəyyən edir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, cütlərlə iş

beyin həmləsi, İNSERT, müzakirədərslik, şəkillər, elektron

slayd

«√» «?» «+» «-»

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

69

Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasındamüzakirələr təşkil edilir:

– Məişət qəzalarının səbəbi nədir?– Təhlükəsiz mühitin yaradılmasında bizim nə kimi rolumuz ola bilər?– Məişətdə təhlükəli və xoşagəlməz halların baş verməməsi üçün biz nə edəbilərik?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə

nəti cələr çıxarılır və ümumiləşdirməaparılır.

Məişətdə təhlükəli halların başver mə məsi üçün elektrik əş ya -larından, qaz pilətə lə rin dən düzgünistifadə etmək, təhlükə sizlik qay -dalarına əməl etmək vacibdir.

Kiçik səhlənkarlıq bəzənqarşısıalınmaz qəzalara səbəb olabilər. Hər kəs həm özü nün, həm dəətrafdakıların təhlükəsizliyinə görəməsuliyyət daşıyır.

Müzakirədən sonra tədqiqatsualına cavab tapılır.

Bilikləri tətbiq etmək və bacarıqları inkişaf etdirmək üçün şagirdlərə tətbiqi tap şı rıq -la r verin.

Hər şəklə müvafiq olaraq bir qaydanı yazın.Ev tapşırığı: Məişət cihazlarından istifadə zamanı təhlükəli və xoşagəlməz halların

qarşısını almaq üçün ümumi tövsiyələrinizi yazın. Siz başqa bir tapşırıq da verə bilərsiniz. Son bir ildə baş vermiş, insan tələfatı ilə nəticələnən məişət qəzaları və onların ya -

ran ma səbəbləri barədə məlumat toplayın.Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, müəyyənetmə

I II III IV

Məişətdə təhlükəlivə xoşagəlməz hal -lar haqqında bilik -ləri nümayiş etdirir.

Məişətdə təhlükəli və xo -şa gəlməz hallar haq qındabilikləri nüma yiş etdirir,izah etməyə çalışır.

Məişətdə təhlükəlivə xoşagəlməzhalların səbəbinimüəllimin köməyiilə izah edir.

Məişətdə təhlükəlivə xoşagəlməz hal -ların səbəbini əsas -landıraraq izahedir.

Məişət cihaz vəavadanlıqlarındanistifadə qaydalarıhaqqında biliklərinümayiş etdirir.

Məişət cihaz vəavadanlıqlarından istifadəqaydalarını müəyyənetməyə çalışır.

Məişət cihaz vəavadanlıqlarındanistifadə qaydalarınımüəllimin köməyiilə müəyyən edir.

Məişət cihaz vəavadanlıqlarındanistifadə qaydalarınımüstəqil şəkildəmüəyyən edir.

X X

XX

70

Dərsin gedişi: Şagirdlərdə idraki fəallıq yaratmaq və yeni mövzuya qədəm qoymaqüçün mövzunun əvvəlində verilmiş şəkillər, yaxud əvvəlcədən hazırlanmış elektronslaydları nümayiş edərək, şagirdlərdən onlara münasibət bildirməyi xahiş edirik.Şəkillərdə hansı hadisələr əks olunub? Bu hadisələri necə adlandırırlar?

23. ÖZÜMÜZÜ QORUMAĞI BACARAQ 

Standart: 4.3.1. Fövqəladə hadisələr zamanı yarana biləcək təhlükəni qiymətləndirir.

• Zəlzələ, sel, dolu, daşqın, torpaq sürüşməsinin təbii fəlakət olmasını fərqləndirir.• Təbii fövqəladə hadisəyə uyğun xilasolma və xilasetmə qaydalarını bacardığını şərhedir.

Təlim nəticələri

kollektiv iş, qruplarla iş, fərdi iş

beyin həmləsi, konseptual cədvəl,müzakirə

dərslik, şəkillər, plakatlar,slaydlar

Müzakirədən sonra tədqiqat sualı açıqlanır:Tədqiqat sualı: Fövqəladə hadisələr zamanı hansı qaydalara riayət etmək lazımdır?Tədqiqatı qrup şəklində aparırıq. Sinfi bir neçə qrupa bölürük:

Sərt şaxta

Güclü istilər

Zəlzələ

İldırım çaxması

Təlim forması Təlim üsulları Resurslar

71

Hər qrup öz adına uyğun olaraq mətnin hissəsini oxuyur və təbii fövqəladə hadisəyəuyğun xilasolma və xilasetmə qaydalarını qeyd edir.

Şagirdlər təqdimat edirlər və məlumat mübadiləsi keçirilir. Suallar əsasında mü za -ki rələr təşkil edilir.

– Təbii fövqəladə hadisələr zamanı hansı təhlükələr yarana bilər?– Biz özümüzü bu təhlükələrdən necə qoruya bilərik?Müzakirələrə əsasən şagirdlərlə nəticələr çıxarılır və ümumiləşdirmə aparılır.Müəllim şagirdlərlə birlikdə tədqiqat sualına və fərziyyələrə qayıdır.Yaradıcı tətbiqetmədə şagirdlər tərəfindən qazandıqları bilik və bararıqlarını

nümayiş etmək üçün imkan yaradın. Əsas şərt yaradıcı və tətbiqi xarakterli tapşırıqlarıseçməkdir. Eyni zamanda onlar seçdiyiniz məqsədlərə xidmət etməlidirlər.

Təbii fövqəladə hadisə Nə etmək lazımdır? Nə etmək lazım deyil?

Təhlükələr/Təbiifövqəladə hadisə

Güclü istilər Sərt şaxtalar Zəlzələ İldırım

1. Günvurma2. Evin yanması 3. Sürüşüb yıxılma4. Dərinin yanması5. Yanıq6. Ölüm7. Binaların dağılması8. Əl-qolun sınması9. İstivurma10. Elektrik vurması11. Kiçik məkandaçıxışsız qalma

Təbii fövqəladə hadisələrlə bağlı cədvəldə təqdim edilmiş hadisələr zamanı yaranabiləcək təhlükələri 0–2 balla qiymətləndirin. Hadisələrin siyahısına daha ikisini əlavəedin və qiymətləndirin.

– Bu təhlükə yarana bilməz – 0– Bu təhlükə ola bilər – 1– Bu təhlükənin baş verməsi ehtimalı yüksəkdir – 2

72

Ev tapşırığı: Dərsliyin 80-ci səhifəsindəki «Araşdırın» rubrikasındakı –Yaşadığınız ərazidə nisbətən tez-tez baş verən təbii fövqəladə hadisələr və onlarınnəticələri barədə məlumat toplayın – tapşırığın yerinə yetirilməsini tapşıra bilərsiniz.

Qiymətləndirmə meyarlar əsasında aparılır.

Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, şərhetmə

I II III IV

Zəlzələ, sel, dolu,daşqın, torpaqsürüşməsi, təbiifəlakətlər haqqındabəzi biliklərnümayiş etdirir.

Zəlzələ, sel, dolu, daşqın,torpaq sürüşməsi, təbiifəlakətlər haqqında bəzibilikləri nümayiş edir,fərqləndirməyə çalışır.

Zəlzələ, sel, dolu,daşqın, torpaqsürüşməsinin təbiifəlakət olmasınımüəllimin köməyiilə fərqləndirir.

Zəlzələ, sel, dolu,daşqın, torpaqsürüşməsinin təbiifəlakət olmasınıxüsusiyyətlərə görəsərbəst fərqləndirir.

Təbii fövqəladəhadisəyə uyğunxilasolma vəxilas etmə qaydalarıhaqqında ayrı-ayrıbilikləri var, şərhetməkdə çətinlikçəkir.

Təbii fövqəladə hadisəyəuyğun xilasolma vəxilasetmə qaydalarıhaqqında ayrı-ayrıbilikləri var, şərh etməyəçalışır.

Təbii fövqəladəhadisəyə uyğunxilasolma və xilas -etmə qayda la rınıbacardığınımüəllimin köməyiilə şərh edir.

Təbii fövqəladəhadisəyə uyğunxilasolma vəxilasetmə qayda -larını bacardığınısərbəst şərh edir.

SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ VASİTƏLƏRİNƏ DAİR NÜMUNƏLƏR

Dövlət sənin təhsil hüququnun qorunması üçün nələr edir?_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Cümləni tamamlayın. Ailə cəmiyyətin _______________________________ .

a) özəyidir � b) gözüdür � c) hissəsidir �

Hansı riyazi işarələr bu anlayışların arasında olan əlaqələri əks etdirir? <, >, = mən ailə; dövlət mən; ailə dövlət; ailə mən dövlət

«Ailə dövlətin himayəsindədir» – fikrini sübut edən faktlar yazın.______________________________________________________________________________________________________________________________________

1

2

3

4

73

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kiçikdən böyüyə doğru ardıcıllıqla nömrələyin.şəhər � ailə � məhəllə � dünya birliyi � dövlət �

Ölkənin xalqını nələr birləşdirir:a) ərazi, bayraq, din �b) mədəniyyət, dil, ərazi �c) dil, sərhədlər, mədəniyyət �

İfadəni tamamlayın. Mən Azərbaycan xalqının bir nümayəndəsi kimi onunla fəxredirəm ki,_____________________________________________________________________________________________________________________

Xalq ilə bağlı «beşlik» yazın.

(1 isim )_________Xalq____________________________________________(2 sifət)__________________________________________________________(3 fel)___________________________________________________________(4 sözdən ibarət cümlə)_____________________________________________(1 sözün sinonimi)_________________________________________________

Ombudsman kimdir?

a) insan hüquqları üzrə müvəkkil �b) uşaq hüquqlarını müdafiə edən şəxs �c) ətraf mühitin qorunması üzrə müvəkkil �

Cümlələri tamamlayın. 1. Mənim hüquqlarım pozulduqda mən________________________________

_____________________________________________________________2. İnsanların hüquqları ______________________________________ qorunur.3.____________________________________________qadınların hüquqlarını

qoruyur.4. Hər bir insan öz ________________________________________bilməlidir.5._________________________________________hər bir insanın hüququdur.

5

6

7

8

9

10

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.1. Qanunlar vermək və onların icrasına nəzarət etmək dövlətin funk siyasıdır. (_)2. Hər bir təşkilat vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edən qanunlar

yaradır. (_)3. 2008-ci ildən etibarən 18 iyun «İnsan Hüquqları Günü» kimi qeyd olunur. (_)4. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstərilir ki, hər kəsin

bərabərlik, yaşamaq, istirahət, təhsil almaq və s. hüquqları vardır. (_)5. Hüquq-mühafizə orqanları vətəndaşların həyat, sağlamlıq, mülkiyyət və s.

hüquqlarının pozulmasının qarşısını alır. (_)

Konvensiya nədir?

a) qanunlar toplusu �

b) beynəlxalq müqavilə �

c) etik normaları əks etdirən sənəd �

BMT-nin əsas vəzifəsi hansıdır?

a) insan hüquq və azad lıq larının müda fiəsi �b) uşaq hüquq və azad lıq larının müda fiəsi �c) qadın hüquq və azad lıq larının müda fiəsi �

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.1. «Uşaq Hüquqları Konvensiyası» Avropa Şurası tərəfindən qəbul olunub. (_)2. Hüquqları dövlət tərəfindən müdafiə olunmayan şəxslər İnsan Hüquqları

üzrə Avropa Məhkəməsinə müraciət edirlər. (_)3. UNICEF qadın məsələləri ilə məşğul olur. (_)4. Beynəlxalq təşkilatlar ölkədə fəaliyyət göstərən hökumət və qeyri-hökumət

təşkilatları ilə əməkdaşlıq edirlər. (_)

Daha çox danışmağı sevən insan hansı bacarığını inkişaf etdirməlidir?a) izahetmə bacarığını � b) dinləmə bacarığını �c) natiqlik bacarığını �

«Mənsiz heç nə bacarmırsız. Yaxşı ki, mən varam». Belə bir fikirdə olan in sansəmərəli ünsiyyət qurmaq üçün hansı qaydaya əməl etməlidir?

a) nəzakətli ol �b) öz şəxsiyyətini qabartma, özünü gözə soxma, səni sevməyə bilərlər �c) əgər sənin köməyinə ehtiyacı olan varsa, boyun qaçırma �

74

11

12

13

14

15

16

Mənəvi cəhətdən sağlam olan insanlar haqqında öz əlavələrini yazmaqlasətirlərin sayını artırın.

Öz dəyərlərinizi sizin üçün çox vacib olandan az vacib olana doğru yazın. Onlara uyğun olaraq siz nə edirsiniz?

МeyarlarMənəvi cəhətdən

sağlam insan1. İnsanlarla mehriban rəftar etmək2. Təbiətə qayğı ilə yanaşmaq3. Özünə və ətrafdakılara hörmətlə yanaşmaq

Nəticə:

Mənim dəyərlərim (həyatda mənim üçün nə vacibdir)

Buna görə mən.............

1. 1.

2. 2.

3. 3.

4. 4.

5. 5.

75

Sən sinif yoldaşınla söhbət edirsən. Mövzu çox maraqlıdır, lakin yalnız sinifyoldaşın danışır, sənə danışmağa imkan vermir, sözünü kəsir. Bu və ziy yətdəözünü necə hiss edəcəksən? Sənin bu vəziyyətə reaksiyan necə olar?Sənin hissin:___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Sənin reaksiyan:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mənəviyyatlı insana aid deyil.

a) özündən zəif olanlara lazım olduqda kömək edir �

b) ətrafdakılara ziyan verir �

c) sinif yoldaşları ilə mehriban rəftar edir �

17

18

19

20

76

Tənbəl deyər: «Bu gün oynaram, sabah oxuyaram». Çalışqan deyər: «Bu günoxuyaram, sabah oynaram». Bu atalar sözünün mənəvi borcla əlaqəsini izahedin._____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Yaşadığınız yerdə (şəhərdə, kənddə) cəmiyyətin həyatına dinin təsiri necəəks olunur? Öz müşahidələrinizi yazın.______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Müasir Azərbaycanda ölkə vətəndaşlarının əksəriyyəti hansı dinə etiqat edir?a) yəhudilik � b) islam � c) xristianlıq �

İslam dini daha çox hansı ölkələrdə yayılmışdır?a) Avropa ölkələrində � b) Amerikada � c) Şərq ölkələrində �

«Respublikamızda 1300 məscid, 40 kilsə, sinaqoq və digər ibadət yerlərivar dır». Ölkə haqqında hansı nəticəni çıxarmaq olar?a) ölkə çox dindardır � b) bu ölkə tolerant ölkədir �c) bu ölkədə yalnız müsəlmanlar yaşayır �

Kimyəvi birləşmə nədir?a) maddələrin su ilə qarışdırılması � b) mürəkkəb maddələr �c) maddələrin mexaniki toplanması �

Qarışıq maddə hazırlayın və onu necə istifadə edəcəyinizi yazın.

21

22

23

24

25

26

27

Lazım olan maddələr Alınan qarışıq maddənin istifadəsi

Təbaşir, su, un, yağ, limon şirəsi, yumurta, bal, yod, üzüm sirkəsi

İşığın vasitəsilə yarpaqlarda nə baş verir? Düzgün cavabı seçin.a) karbon qazının yaranması � b) oksigenin yaranması �c) oksigenin udul ması �

Hansı fikir yanlışdır?

a) su torpaqda olan qida maddələrini həll edib bitkinin qidalanmasını təmin edir �b) su nə qədər çox olarsa, bitki üçün bir o qədər xeyirlidir �c) su az olarsa, bitki zəif inkişaf edər �

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.1. Su bitkilərin böyümə və inkişafında həlledici rol oynayır. (_)2. İstilik bitkinin böyüməsi üçün vacib amildir. (_)3. Torpaq münbit olduqda bitki yaxşı inkişaf edir. (_)4. Soxulcanlar bitkinin inkişafına mənfi təsir edir. (_)5. Soxulcanlar torpağı yumşaldır, torpaqda hava dövranı çətinləşir. (_)

Oksigenin azalmasına hansı amil təsir edir?a) bitkilərin çoxalması �b) zavod və fabriklərin fəaliyyəti zamanı havanın zəhərli maddələrlə

çirklənməsi �c) yağıntının çoxalması �

Ardıcıllığı müəyyən edin.

a) Nüvə silahları sınaqdan keçirilir. �b) Radioaktiv maddələrin çirkləndirdiyi yağışlar torpağı zəhərləyir. �c) Nüvə silahları kəşf edilir. �ç) Zəhər torpaqdan bitkilərə keçir. �d) Radioaktiv maddələr havaya, suya qarışır. �e) Zəhər bitkilərdən otyeyən heyvanların orqanizminə düşür. �

Mal və puldan ibarət müəyyən vəsaitə ______________deyilir.a) təbii resurs �b) kapital �c) xəzinə �

77

28

29

30

31

32

33

78

Hansı sırada yalnız maddi resurslar göstərilib?a) təbii ehtiyatlar, istehsal edilən məhsullar, işçi qüvvəsi �b) məhsulların satışından əldə edilən kapital, təbii ehtiyatlar, istehsaledilən məhsullar �c) istehsal edilən məhsullar, təbii ehtiyatlar, illərlə toplanmış bilik və təcrübə �

Düzgün olanı seçin: insan resurslarına aşağıdakılar daxildir:a) toplanmış bilik və təcrübə, işçi qüvvəsi �b) illərlə toplanmış bilik, təcrübə və maddi resurs �c) işçi qüvvəsi və insanda olan kapital �

Hansı sırada yalnız iqtisadi vasitələr qeyd olunub?

a) mişar, palıd ağacı � b) yol, yük maşını � c) işıq, tozsoran �

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.1. Yollar, binalar, zavodlar, rabitə – bunlar iqtisadi resurslardır. (_)2. Yanacaq ən vacib iqtisadi vasitədir. (_)3. Rabitənin istehsal prosesində heç bir əhəmiyyəti yoxdur. (_)4. Zavodlarda, fabriklərdə sənaye məhsulları istehsal olunur. (_)5. Alətlər, nəqliyyat, rabitə – iqtisadi vasitələrdir. (_)

Sağlam həyat tərzini əks etdirmir:

a) ziyanlı hesab edilən qidaları qəbul etməmək �b) idmanla məşğul olmaq �c) gigiyenik tələblərə əməl etməmək �

Fiziki sağlam insanı əks etdirən sözləri seçin və altından xətt çəkin.Zahirən gözəl, güclü əzələlərə malik olan, sağlam dişləri olan, dəbə

uyğun geyinən, gözəl xətti olan, kitab oxuyan, çəkisi və yaşına uyğunolan, ağır əşyaları qaldıra bilən, dadlı yeməkləri iştahla yeyən, sürətləqaçan

34

35

36

37

38

39

79

Aşağıdakılardan hansı emosiya deyil? a) qəzəb � b) həyəcan � c) fəlakət �

Cədvəlin sol tərəfində olan mənfi emosiyaları oxlar vasitəsilə sağ tərəf dəverilmiş onlara əks olan uyğun müsbət emosiyalarla birləşdirin.

Mənfi emosiyalar Müsbət emosiyalar

Kədər

Paxıllıq (həsəd)

Bədbəxtlik

Nifrət

Xəcalət

Fəxr

Məhəbbət

Heyranlıq

Xoşbəxtlik

Sevinc

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.

1. Piyada yolu piyadalar üçün işıqforda yaşıl işıq yandıqda keçməlidir. (_)2. Nəqliyyatda gedərkən əlində olan lazımsız əşyanı bayıra atmaq. (_)3. Avtobuslar «Avtobuslar və ya trolleybusların dayanacaq yeri» işarəsi

olan yerdə dayanmalıdır. (_)4. Yerüstü piyada keçidi olmadıqda piyadalar yeraltı piyada keçidi və

piyadalar üçün keçid zolaqları olan yerdən keçməlidirlər. (_)5. Yolda nəqliyyat vasitəsi olmadıqda işıqfora baxmadan sürətlə yolu

keçə bilərsən. (_)6. Sərnişin nəqliyyatından gediş haqqını ödəmədən düşmək olmaz. (_)7. Yolda qoyulan yol hərəkəti qaydalarına aid nişanlar sürücülər üçündür. (_)

43

41

42

Yanlış fikirlərin qarşısında (Y), doğru fikirlərin qarşısında (D) hərfi yazın.

1. Sağlamlığın qorunması insanın özündən asılı deyil. (_)

2. Fiziki sağlamlığı qorumaq üçün gigiyena qaydalarına əməl etmək

lazımdır. (_)

3. Xəstələnməmək üçün zərərli qidalar qəbul etmək lazım deyil. (_)

4. İdmanla məşğul olmaq sağlamlığa mənfi təsir edir. (_)

5. Dövlət vətəndaşların sağlamlığı üçün məsuliyyət daşımır. (_)

40

80

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. Ə.Əsgərov, H.Mahmudov. İnsan və təbiət. Bakı, 1992.

2. Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.İnsan hüquqları haqqında Beynəlxalq Bill.

3. İ.İsmayılov. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüquqununəsasları. Bakı, 2002.

4. Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi Nasiri. Bakı, «Elm», 1980.

5. Uşaq hüquqları və onların tədrisi. Təlim vəsaiti. Bakı, 2002.

6. Mübariz Əmirov. İnsan və cəmiyyət. Bakı, 2010.

7. Z.Əliyeva. Pedaqogika. Bakı, 2000.

8. F.İbrahimov, R.Hüseynzadə. Pedaqogika. Bakı, 2012.

9. E.M.Abbasova. İnsan ekologiyası bioloji və sosioloji aspektlər. Bakı, 2005.

10. Рассказ об энергии. Минск, 2001.

11. В.М.Лакулова, Н.В. Иванова. Природовение. 5 класс.

İNTERNET RESURSLARI

http://www.islam.com.az/modules/news/article_storyid_60.html

http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/hr.shtml

http://www.dumrf.ru/islam/dialog/1846

http://ekologiya.az/mese/6-ekoloji-problemlr.html

http://anl.az/down/meqale/ses/2011/oktyabr/202677.htm

http://www.trawka.ru/pitanie/jiry_i_uglevody.htm

http://kayzen.az/blog/kimya/8957/qar%C4%B1%C5%9F%C4%B1qlar.html

http://festival.1september.ru/articles/538311/

http://azertag.az/xeber/Suda_chimerken_hansi_tehlukesizlik_qaydalarini_bilmek_vacibdir-534272?device=Desktop

http://www.fhn.gov.az/?aze/photogallery/video/185/9