azərbaycan respublikasının təhsil nazirinin 29 mart 2013...

Azərbaycan Respublikasının təhsil nazirinin 29

mart 2013-cü il tarixli 442 nömrəli əmri ilə dərs

vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir.

Müəlliflər kollektivi. h.ii.f.d. R.A.Göyüşov (1-6; 9-ll;13-19; 21-ci fosilbr),

h.ü.f.d., dos. R.Ə.Bayramov (7 vo 12 fosillor),

h.ii.f.d. Ş.B.Yüsifov (8 vo 20-ci fosillor).

Rəyçilər: Habil Surxay oğlu Qurbanov

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiya.smın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq Inslitıılwnm Dövlət və hüquq Nəzəriyyəsi, Mülki Hüquq və mülki Proses şöbəsinin müdiri, hüquq elmləri doktoru, professor

Mövsüm Allahverdi oğlu Mövsümov

BDU-nun Mülki Proses və Kommersiya hüququ kafedrasının

dosenti, hüquq elmləri doktoru

Sabir Salman oğlu Allahverdiyev

Odlar Yurdu Universitetinin professoru

Nobi Yəhya oğlu Əsgorov

DİN Polis Akademiyasının Mülki Hüquq kafedrasının rəisi, polis

polkovniki, h.ii.f.d., dosent

Zaur Əlirza oğlu Məmmədov

AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi, Mülki hüquq və mülki proses şöbəsinin böyük elmi işçisi, h.ii.f.d., dosent

Heydər Dəmir oğlu Qəmbərov

Odlar Yurdu Universitetinin dosenti, h.ü.f.d.

Mülki hüquq (ümumi hissə). Mühazirələr toplusu / AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya vo

Hüquq İnstitutunun doktorantı, hüquq üzrə folsəfə doktoru R.A.Göyüşovun məsul redaktorluğu

ilo. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2013, 492 s.

Bu kitabda mülki hüququnun anlayışı, prinsipləri, mülki qanunvericilik, mülki

hüququn subyektləri və obyektləri, mülki hüquqi əqdlor və müddətlər, mülki hüquqların

müdafiəsi və mülki hüquqi məsuliyyət, şəxsi qeyri -əmlak hüquqları, müəllinik hüququ,

patent hüququ, əşya hüququ və öhdəlik hüququnun ümumi hissəsinə aid mövzular öz əksini

tapmışdır. Mühazirə toplusu Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi və mülki hüquq

normalarını əks etdirən digər qanunlar əsasında hazırlanmışdır.

Kitabda mülki hüququn ümumi problemləri ilə əlaqədar müxtəlif alimlərin nəzəri

baxışlarının müqayisəli təhlili aparılır. Ayrı -ayrı məsələlərlə əlaqədar Azərbaycan

Respublikası Ali Məhkəməsinin və Konstitusiya Məhkəməsinin Pionum qərarlarına

müraciət olunur.

Mühazirə toplusu tələbələr, doktorantlar, ali hüquq məktəblərinin müəllimləri , eyni

zamanda məhkəmələrin, prokurorluq və notariat orqanlarının praktiki işçiləri və vəkillər

üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Q 1300130005

AB022051 © R.Göyüşov, 2013 I Qanun

Nəşriyyatı, 2013

ön söz

Cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində köklü dəyişikliklərin baş

verdiyi müasir dövr hüquq sistemində əsaslı islahatların həyata

keçirilməsinə zəmin yaratmışdır.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin inkişaf etdiyi bir şəraitdə həyata

keçirilən islahatlar mülki qanunvericiliyi də əhatə etməkdədir. Bu məqsədlə

1999-cu il dekabrın 28-do Azərbaycan Respublikası özünün qanunvericilik

tarixində yeni Mülki Məcəlləsini qəbul etmiş və həmin məcəllə 2000-ci ilin

sentyabr ayının 1-dən qüvvəyə minmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki,

Azərbaycan qanunvcricisi beynəlxalq təcrübədən istifadə etməklə öz Mülki

Məcəlləsinin elə bir modelini işləyib hazırlamağa cəhd etmişdir ki, o, bazar

iqtisadiyyatı münasibətlərinin bütün elementlərini əhatə edə bilsin.

Azərbaycan Respublikasının yeni Mülki Məcəlləsi qəbul edildikdən

sonra yeni mülki qanunvericilik əsasında hüquqşünas-bakalavr ixtisası üzrə

mülki hüququn ümumi hissəsinə dair mühazirələr toplusunun

hazırlanmasına ehtiyac duyulurdu. Oxucuları, ilk öncə,

hüquqşünas-bakalavr ixtisası üzrə təhsil alan tələbələrin istifadəsinə təqdim

olunan bu mühazirələr toplusu məhz bu amala və məqsədə xidmət edir.

Qeyd edək ki, mülki hüquq Azərbaycan milli hüquq sisteminin ən aparıcı

sahələrindən biri olmaqla ölkəmizdə həyata keçirilən sosial-iqtisadi

dəyişikliklər şəraitində daha mühüm rol oynayır. Bu, hər şeydən əvvəl,

bazar iqtisadiyyatı münasibətləri şəraitində cəmiyyətin inkişafı üçün mülki

hüquq sahəsinin xüsusi əhəmiyyəti ilə izah oluna bilər. Ona görə ki, mülki

hüquq normaları cəmiyyət üzvlərinin hüquq və mənafelərinə toxunan

ictimai münasibətlərin böyük bir hissəsini tənzimləyir.

Mülki Hüquq

Respublikamızın iqtisadiyyatında baş veron köklü doyişikliklər- lo

əlaqədar mülki-hüquq münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi problemləri

yeni yanaşma tələb edir. Bu məqsədlə təqdim olunan mühazirələr

toplusunda mövzulara yeni qanunvericiliyin ruhuna uyğun yanaşma

nümayiş etdirilir.

Bu kitabda mülki hüququn ümumi hissəsinin institutları ilə bərabər,

əşya və öhdəlik hüququnun ümumi hissəsi haqqında təlimlər öz əksini

tapmışdır.

Kitabda AR Mülki Məcəlləsi ilə yanaşı, mülki hüquq münasibətlərinin

tənzim olunduğu digər qanunvericilik aktlarının və mülki hüququn ümumi

problemləri ilə əlaqədar müxtəlif alimlərin nəzəri baxışlarının müqayisəli

təhlili aparılır. Ayrı-ayrı məsələlərlə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Ali

Məhkəməsinin və Konstitusiya Məhkəməsinin Plenum qərarlarına müraciət

olunur.

Hörmətli oxucu! Bu kitab mülki hüquq fənni ilə əlaqədar hazırlanmış az

saylı vəsaitlərdən biridir.

Mühazirə toplusu tələbələr, doktorantlar, ali hüquq məktəblərinin

müəllimləri, eyni zamanda məhkəmələrin, prokurorluq və notariat

orqanlarının praktiki işçiləri və vəkillər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Ümidvarıq ki, təqdim olunan mühazirələr toplusu mülki hüququn

Ümumi hissəsinin öyrənilməsində Sizə yardımçı olacaqdır.

h.ii.f.cL Rüfat Göyüşov

MÜHAZİRƏLƏR TOPLUSU

I FƏSİL MÜLKİ HÜQUQLN ANLAYIŞI, PREDMETİ,

METODU PRİNSİPLƏRİ VƏ SİSTEMİ

1.1. Mülki hüquq sahəsinin ümumi xarakteristikası

Mülki hüquq Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemində mərkəzi

yerlərdən birini tutur. Mülki cəmiyyətdə mövcud olan bir çox münasibətlər

məhz bu hüquq sahəsi vasitəsi ilə tənzimlənir. Mülki hüquqla tənzimlənən

ictimai münasibətlərin dairəsi kifayət qədər əhatəli və müxtəlif olduğu üçün

onların dəqiq siyahısını vermək mümkün deyil. Lakin burada əsas məqsəd

heç də bu münasibətlərin dəqiqliklə sayılmasından ibarət deyil. Əsas

məqsəd, sadəcə, bu münasibətləri bir hüquq sahəsinin predmeti çərçivəsində

öyrənməyə imkan verən ümumi əlamətləri aşkara çıxartmaqdır.

Mülki hüquq özü-özlüyündə ən maraqlı və sosial cəhətdən mühüm

hüquqi fenomendir. Onun məzmunu cəmiyyətin hüquqi və iqtisadi

inkişafının göstəricisidir.'

Vətəndaşlar və təşkilatlar gündəlik həyatda öz tələbatlarını təmin

etmək üçün mülki hüquqla tənzimlənən bir çox münasibətlərin iştirakçıları

olurlar. Ola bilər ki, hər hansı subyekt ömür boyu cinayət və ya hər hansı bir

inzibati xəta törətməsin və bu halda o heç bir zaman cinayət və inzibati

xarakterli hüquq münasibətlərinin iştirakçısı olmayacaqdır. Lakin hər bir

insan gündəlik həyatda istər-istəməz çoxlu sayda mülki hüquq

münasibətlərinin iştirakçısı olur. Səhər yuxudan durandan axşama qədər

yemək üçün kafeyə gedərkən, ictimai nəqliyyatdan istifadə edərkən, ticarət

edərkən, özümüzə kostyum sifariş verərkən, bərbərxanaya gedərkən,

avtomobilimizi təmir ' Жалинский A., Рёрихт A. Введение в немецкое право. M.: Спарк, 2001, с. 284

5

Mülki Hüquq

cdorkon, cv tikdirorkon müxtəlif şəxslərlə əmlak xarakterli əlaqələrə girmək

məcburiyyəti ilə qarşılaşırıq və bununla da mülki hüquq münasibətlərinin

iştirakçısı oluruq. Əlbəttə ki, bu münasibətlərin ümumi oxşar əlamətləri

vardır ki, bu da onların bir hüquq sahəsinin tənzimləmə predmeti

çərçivəsində öyrənilməsinə imkan verir.

İlk növbədə, onu bilməliyik ki, mülki hüquqla tənzimlənən

münasibətlər əmlak xarakterlidir. Əmlak münasibətləri dedikdə, əsasən,

müəyyən maddi nemətlər, əşyalar, iş və xidmətlər və s. ilə əlaqədar iki və

daha çox şəxslər arasında yaranan münasibətlər başa düşülür.

Lakin mülki hüquq cəmiyyətdə mövcud olan heç də bütün əmlak

münasibətlərini deyil, yalnız onların bir qismini tənzimləyir. Belə ki, mülki

hüquqla tənzimlənən əmlak münasibətləri əmlak-dəyər xarakterli

münasibətlərdir. Yəni bu münasibətlərin predmeti müəyyən iqtisadi dəyərə

malik olmalıdır. Əmlak-dəyər münasibətlərinə, ilk növbədə, əmtəə-pul

münasibətləri aiddir.

Mülki hüquqla tənzimlənən bəzi münasibətlər özlüyündə əmtəə pul

dövriyyəsi xaricindədir. Bunlara dəyişdirmə və bağışlama müqavilələrini

aid etmək olar. Lakin bu müqavilələrdən irəli gələn münasibətlər də digər

əmtəə-pul münasibətləri kimi dəyər qanunun təsiri altına düşür. Bunları

nəzərə alaraq mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə aid olan əmlak

münasibətlərinin əmlak-dəyər münasibətləri kimi adlandırılması doğru

olardı.'

Ümumiyyətlə, mülki hüquq iqtisadi və sosial münasibət iştirakçılarının

maraqlarının müdafiəsinin rasional bölgüsünə ehtiyacdan yaranıb. Bu

hüquq sahəsinin formalaşmasında əsas gücü dövlətin qanun yaradıcılıq

fəaliyyətinə aid etmək lazım deyil. Mülki cəmiyyətin iştirakçılarının

maraqlarının qarşılıqlı təmini, hüquq və mənafelərin pozulmasının

qarşısının alınması üsul və vasitələri subyektlərin faktiki qarşılıqlı

əlaqələrinin təcrübəsindən irəli gəlmişdir. Bu cür uzun

' Гражданское право учебник Т. 1 - 6-е изд./Под ред, Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Пропскт, 2003, С.4

6


tarixi proses zamanı göstorüon şorllərdo subyektlərin koordinasiyalı

davranışının daha moqsodo uyğun üsul və vasitələrinin seçimi aparılmışdır.

Bu davranışlar, ilk növbədə, adətlərdə, sonra isə qanun yaradıcılıq

praktikasında öz əksini tapdı.

Mülki hüququn əsas əlaməti ondan ibarətdir ki, onun məzmunu

normativ bazası ilə kifayətlənmir. Hüquqi tənzimləmənin əsas hissəsini

fərdi və lokal tənzimləmə təşkil edir ki, buraya da müqavilələri və digər

əqdləri, təsərrüfat cəmiyyətlərinin nizamnamələri kimi lokal aktları,

məhkəmə qərarlarını, inzibati aktları və s. aid etmək olar.'

1.2. Mülki hüququn tənzimlomo predmeti və metodu

Hüquq nəzəriyyəsinə görə, hüquq sahələrinin biri digərindən

tənzimləmə prcdmctinə və metoduna görə fərqlənir. Sahəvi tənzimləmə

predmeti dedikdə, hüquqi tənzimləmədə vahid başlanğıclar və ümumi və ya

biri-birinə yaxın təsir üsul və vasitələrinin tətbiqini tələb edən, oxşar

əlamətlərə malik olan ictimai münasibətlər kompleksi başa düşülür.-

Hər bir hüquq sahəsini, o cümlədən mülki hüququ daha yaxından

öyrənmək üçün, ilk növbədə, hüquqi tənzimləmə predmeti və metodunun

təhlili üzərində dayanmaq lazımdır. Mülki hüququn predmeti dedikdə, bu

hüquq sahəsi ilə tənzimlənən ictimai münasibətlər başa düşülür. Yəni mülki

hüququn predmeti mülki hüquq elmi nəyi öyrənir sualına cavab verir. AR

MM-in 1.2-ci maddəsində ümumi şəkildə Mülki Məcəllənin məqsədləri

(əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləmək; subyektlərinin

hüquqlarını və qanu-

' Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под общ. ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М.: Норма, 1998, с. 2

^ Красавчиков О.А. Советская наука гражданского нрава. Свердловск, 1961. Гражданское

право. Учебник. Часть 1 / Под общ. ред. Т.И.Иллариоповой, Б.М.Гонгало, В.А.Плстнева.

М.: Норма, 1998, с. 2

7

Mülki Hüquq

ni monafelərini müdafiə elmək; fiziki şəxslərin şərəfini, ləyaqətini, işgüzar

nüfiizunu, şəxsi və ailə həyatının, şəxsi toxunulmazlığının müdafiəsi

hüququnu qorumaq; mülki dövriyyəni təmin etmək; sahibkarlıq fəaliyyətini

dəstəkləmək və s.) sırasında mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə aid

münasibətlərin dairəsi göstərilmişdir. Həmin normadan çıxış edərək mülki

hüquq sahəsinə aşağıdakı tərifi vermək olar:

Mülki hüquq hüququn bir sahəsi olmaqla tərəflərin hüquq

bərabərliyi, əmlak müstəqilliyi və iradə sərbəstliyi əsasında əmlak,

əmlakla əlaqədar olan şəxsi qeyri-əmlak və əmlakla əlaqədar olmayan

şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyən hüquq normalarının

sistemidir.

Anlayışdan göründüyü kimi, tənzimləmə predmetinin mərkəzində, ilk

növbədə, əmlak münasibətləri durur. Əmlak münasibətləri subyektlər

arasında maddi nemətlərlə əlaqədar yaranan münasibətlərdir və özündə:

birincisi, statik münasibətləri - yəni maddi nemətlərin müəyyən

şəxslərdə olması (mülkiyyət hüququ, məhdud əşya hüquqları) ilə əlaqədar

yaranan münasibətləri;

ikincisi, dinamik münasibətləri - yəni maddi nemətlərin bir şəxsdən

digərinə keçməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri (öhdəlik, vərəsəlik)

əhatə eləyir.

Ümumiyyətlə, mülki hüquqda əmlak dedikdə, əşyaların və qeyri-maddi

əmlak nemətlərinin toplusu başa düşülür. Bura sahibinə maddi fayda verən

əmlak xarakterli tələblər və hüquqlar aiddir. Mülki hüquqla tənzimlənən

əmlak münasibətləri aşağıda göstərilən bir sıra ümumi əlamətlər ilə

xarakterizə olunur:

1) əmlak münasibətlərinin iştirakçıları biri digərindən ayrılmışdır.

Məhz buna görə də onların hər biri öz əmlakları üzərində sərbəst sərəncam

vermək imkanına malikdir və öz hərəkətlərinə görə bu əmlakla məsuliyyət

daşıyırlar;


2) omlak münasibətlorinin iştirakçıları mülki dövriyyədə tutduqları

mövqedən asılı olmayaraq bərabər hüquqludurlar. Mülki hüquqlarını həyat

keçirərkən bir iştirakçı digərinin iradəsindən asılı deyildir. Lakin bu qayda

yetkinlik yaşma çatmayanların və fəaliyyət qabiliyyəti məhdud olanların

mülki hüquqlarını həyata keçirərkən öz valideynlərinin və qəyyumlarının

iradəsindən asılılığını istisna etmir;'

3) mülki dövriyyə iştirakçıları arasında yaranan əmlak münasibətləri,

əsasən, əvəzli xarakterlidir. Onlara əmlak-dəyər münasibətləri də deyirlər.

Əmlak-dəyər münasibətlərinə birinei növbədə əmtəə-pul münasibətləri

aiddir. Bilmək lazımdır ki, mülki hüquq bilavasitə pul dövri)ryosi ilə

əlaqədar olmayan omlak münasibətlərini də tənzimləyir. Bura bağışlama,

əvəzsiz istifadə kimi bəzi müqavilələr aiddir. Lakin bu münasibətlər əvəzsiz

xarakterli olmaqla bərabər, dəyər qanunları çərçivəsində möveuddurlar və

özü-özlüyündə əmlakın dövriyyəsini ehtiva edirlər.-

Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri qeyri-maddi nemətlər olan şərəf,

ləyaqət, işgüzar nüfuz, ad hüququ, müəlliflik hüququ və s. ilə əlaqədar

yaranır. Bu hüquqlar aşağıdakı ümumi əlamətlərə malikdirlər:

1) iqtisadi məzmundan məhrumdurlar;

2) qeyri-maddi nemətlərin daşıyıcıları olan subyektlərin

şəxsiyyətindən aynimazdırlar;

3) şəxsiyyəti fərdiləşdirir (ad, şərəf, işgüzar nüfuz);

4) şəxsə doğulduğu andan (yaşamaq, sağlamlıq, şərəf, ləyaqət) və qanun

əsasında (məsələn, müəlliflik hüququ əsər yaradıldıqdan sonra, sərbəst

yaşayış yeri seçmək hüququ müəyyən yaşa çatdıqdan sonra və s.) mənsub

olur;

5) bu hüquqların müdafiəsinə iddia müddəti şamil olunmur.

' Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под общ. рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плстнева. М.: Норма, 1998, с.4.

^ Гражданское право: Учебник. Т. 1 - б-е изд. / Под ред. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с.4-5.

9

Mülki Hüquq

BeİDİiklo, şoxsi qeyri-omlak münasibotlori subyektlər arasında

iqtisadi məzmundan məhrum olan qeyri-maddi nemətlər əsasında yaranan

münasibətlərdir. Onlar iki yerə bölünür:

birincisi, əmlakla əlaqədar olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləridir

(müəlliflik hüququ, ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi və s.). Bu

münasibətlər mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə aiddir.

AR MM-in 2.2-cü maddəsinə görə, mülki qanunvericiliyin tənzimləmə

predmetinə əmlak münasibətləri və onlarla bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak

münasibətlərini daxildir. Normada işlədilən “onlarla (əmlakla) bağlı olan”

ifadəsi bu tip şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının konkret maddi daşıyıcılarda

əksini tapmasını nəzərdə tutur. Yalnız bu halda qeyd olunan hüquqlar

qanunla tənzimlənir və müdafiə olunur. Məsələn, insanın yaradıcı

fəaliyyətinin nəticəsi olan şeir, roman, təsvir, ixtira nə qədər ki, bir

əlyazmaya, kitaba, rəsm əsərinə və yaxud qurğuya çevrilməyib, o, hələ

hüququn obyekti sayılmayacaq və ona görə do qanun istəsə belə onu

tənzimləyə və müdafiə edə bilməyəcəkdir;

ikincisi, əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi-qeyri əmlak münasibətləri. Bu

münasibətlər şəxsiyyətdən ayrılmaz qeyri-maddi nemətlər olan ad hüququ,

şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz və s. ilə əlaqədar yaranır.

AR MM-in 1.2-ci maddəsinin 3-cü abzasına əsasən, fiziki şəxslərin

şərəfini, ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu, şoxsi və ailə həyatının, şoxsi

toxunulmazlığının müdafiəsi hüququnu qorumaq Mülki Məcəllənin

vəzifələrindən biridir. Bu əsasdan və AR MM-in 2.2-ci maddəsində əksini

tapan qaydadan (... habelə sair əmlak münasibətlərini və onlarla bağlı olan

şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyir - burada “əmlakla əlaqədar

olmayan münasibətlər” ifadəsi işlədilmir) çıxış edərək bəzi müəlliflər belə

bir fikir irəli sürülər ki, əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi-qeyri əmlak

münasibətləri mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinin əhatə dairəsindən

kənarda qalır və bu münasibətlər yalnız mülki hüquq normaları ilə müdafiə

olunur. Bununla

10

MÜHAZIRƏLƏR TOPLUSU

razılaşmaq olmaz. Bclo ki, mühafizə xarakterli münasibotlordo sahovi

tənzimləmənin forması kimi çıxış edir.

Odur ki, Mülki Məcəllənin növbəti 2.4-cü maddəsində yuxarıda qeyd

olunan fikir genişləndirilərək belə vurğulanır ki, insanın

özgəninkiləşdirilməyən hüquq və azadlıqlarının, digər qeyri-maddi

nemətlərinin gerçəkloşdirilməsi və müdafiəsi ilə bağlı münasibətlər, əgər

bu münasibətlərin mahiyyətindən ayrı qayda irəli gəlmirsə, mülki

qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənir. Normada əksini tapan

“mahiyyətindən ayrı qayda irəli gəlmirsə” ifadəsi qeyd olunan

münasibətlərin bilavasitə mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə aidiyyətini

müəyyən edir. Müqayisə üçün AR MM-in 2.3- cü maddəsinə fikir versək

görərik ki, mülki qanunvericilik, əgər digər xüsusi qanunvericilikdə ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, ailə, əmək münasibətləri, təbii ehtiyatlardan

istifadə, ətraf mühitin mühafizəsi, müəlliflik hüququ və əlaqədar hüquqların

mülki qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənməsi qaydasını

müəyyən edir. Əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri-əmlak

münasibətlərində isə vəziyyət bir az fərqlidir. Burada qeyd olunan

münasibətləri tənzimləyən “xüsusi qanunvericilik aktlarından ayrı qayda

irəli gəlmirsə” ifadəsi qanunda “münasibətlərin mahiyyətindən ayrı qayda

irəli gəlmirsə” ifadəsi ilə əvəzləndiyi üçün əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi

qcri- əmlak münasibətlərinin mülki qanunvericilikdən kənar digər xüsusi

qanunlarla tənzimlənə bilməsi imkanları məhdudlaşdırılmışdır.

Münasibətlərin mahiyyəti ilə əlaqədar məsələyə gəldikdə, onu qeyd

etmək lazımdır ki, mülki dövriyyə iştirakçıları arasında mövcud olan

münasibətlərin heç də hamısı hüquqla tənzimlənmir. Məsələn, fiziki şəxsin

ad hüququnu həyata, keçirməsi mülki qanunvericiliklə tənzimlənir. Belə ki,

AR MM-in 26.1 və 26.4-cü maddələrinə əsasən, hər bir fiziki şəxsin addan,

ata adından və soyaddan ibarət adı olmaq hüququ vardır və fiziki şəxsin

qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada öz adını dəyişdirmək ixtiyarı vardır.

Lakin fiziki şəxsin

11

Mülki Müquq

hansı adı scçmosi vo bu zaman onun seçiminə losir cdon amillər hüquqla

tənzimlənə bilməz. Hansı ada üstünlük verməsi məsələsi hər bir şəxsin şəxsi

işidir. Ona görə də qanunverici “münasibətlərin mahiyyətindən ayrı qayda

irəli gəlmirsə” ifadəsini işlətməklə əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi

qeyri-əmlak münasibətlərinin bilavasitə mülki-hüquqi tənzimləmənin

predmctinə aid olmasını müəyyən edir.

Əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini mülki-hüquqi

tənzimləmənin vahid predmetində birləşdirən əsas cəhət hər ikisinin

qarşılıqlı qiymətləndirmə xarakterli olmasında ifadə olunur. Dolaşıqlığı

aradan qaldırmaq üçün qeyd eləməliyik ki, bütün ictimai münasibətlər

qiymətləndirmə xarakterlidir, lakin yeganə mülki-hüquqi tənzimləmə

predmctinə aid olan münasibətlər qarşılıqlı qiymətləndirmə əlamətinə

malikdir. Bu cür ümumi əlamətin mövcudluğu insan fəaliyyətinin hansı

sahəsində və hansı subyektlər arasında yaranmasından asılı olmayaraq

bütün əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin prinsip etibarı ilə

vahidliyini şərtləndirir.

Əmlak münasibətlərində qarşılıqlı qiymətləndirmə əlaməti dəyər

formasında olduğu halda, şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərində bu

qiymətləndirmə mənəvi və digər sosial formalarda (şəxsiyyətin və ya

təşkilatın fərdi keyfiyyətlərinə əsaslanaraq) ifadə olunur. Bunları nəzərə

alaraq mülki hüququn tənzimləmə predmetinə əmlak-dəyər və şəxsi

qeyri-əmlak növündə olan qarşılıqlı qiymətləndirməyə malik ictimai

münasibətlər kimi tərif vermək olar.'

Mülki hüququn metodu dedikdə, mülki hüquqla tənzimlənən ictimai

münasibətlərin nizamlanması və müdafiəsinə yönələn üsul və vasitələrin

məcmusu başa düşülür.

Mülki hüquqda bütün ümumi hüquqi tənzimlənmə üsullarından -

yolveriləniik, qadağa, göstəriş, məcburetmə üsullarından istifadə edilir.

Lakin mülki hüquq sahəsinə xas olan əsas metod yolveriləniik

1 Гражданское право: Учебник. Т. 1. - б-с изд./ Под род. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с.8

12

MÜI-IAZİRƏLƏR TOPLUSU

metodudur. Bu metod hüquq odobiyyatlarında dispozitiv metod kimi do

adlandırılır. Mülki Məeollonin oksor normalarında dispozitiv metoddan

istifadə olunur. Misal üçün, AR MM-in 390.6-ei maddəsində göstərilir ki,

müqavilə şərti tərəflərin razılaşması ilə ayrı qaydanın

müəyyənləşdirilmodiyi halda tətbiq edilən normada (dispozitiv norma)

nəzərdə tutulubsa, tərəflər razılaşma əsasında.bu normanın tətbiqini istisna

edə bilər və ya onun nəzərdə tutduğundan fərqli şərt müəyyənləşdirə

bilərlər. Bu eür razılaşma olmadıqda, müqavilə şərti dispozitiv norma ilə

müəyyənləşdirilir. Məsələn, AR MM-in 284.1-ei maddəsində nəzərdə

tutulur ki, əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov qoyan

girov predmetindən onun təyinatına uyğun istifadə edə bilər, o eümlədən

ondan bəhər və gəlir götürə bilər. Bu qayda dispozitiv xarakterlidir və

tərəflərə imkan verir ki, girov predmetindən istifadə qaydasını və şərtlərini

özləri müstəqil olaraq müəyyən etsinlər. Müəyyən etmədikləri halda isə

Mülki Məcəllənin göstərilən norması tətbiq olunacaqdır.

Bununla yanaşı, mülki-hüquqi tənzimləmə metodları arasında

qadağalardan da istifadə olunur. Məsələn, AR MM-in 1078-15.5-ci

maddəsində göstərilir ki, investisiya qiymətli kağızlarının kütləvi təklif

üsulu ilə yerləşdirilməsi zamanı qiymətli kağızları alarkən bir alıcıya

başqaları qarşısında üstünlük verilməsi qadağandır və yaxud AR MM-in

445.7-ci maddəsində əksini tapan faizdən faiz ödənilməsinin

yolverilməzliyi, həmin Məcəllənin 36.2-ci maddəsində göstərilən

qəyyumluq və himayəçilik orqanının qabaqcadan icazəsini almadan qəyyum

qəyyumluqda və ya himayədə olanın əmlakının üzərində sərəncam verə

bilməsini istisna edən qaydalar və s. qadağanedici metodları əks etdirən

normalardır.

Mülki Məcəllədə göstəriş və məcburetmə xarakterli tənzimləmə

metodlarına da rast gəlinir. Göstəriş xarakterli nonnalara misal olaraq

35.6-cı maddəsində əksini tapan qaydanı göstərmək olar. Həmin nor

13

Mülki Hüquq

maya əsasən, yetkinlik yaşma çatmayan fiziki şəxslərin qəyyumları və

himayəçiləri öz qəyyumluğunda və ya himayəsində olanlarla birlikdə

yaşamalıdırlar.

Məcburetmə xarakterli tənzimləmə metodlarına misal olaraq AR

MM-in 297-ei maddəsində əksini tapan qaydanı göstərmək olar. Orada qeyd

olunur ki, girov qoyulmuş əşya ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən

yalnız açıq hərraedan satış yolu ilə realizə edilir (satılır).

Funksional əlamətinə görə mülki-hüquqi təsir metodları tənzim- ləyiei

və müdafiəediei xarakterli olmaqla iki yerə bölünür;

Bu təsir üsulları konkret olaraq aşağıdakı nətieələrin təmin olunmasına

yönəlmişdir:

1) tərəllərin hüquq bərabərliyinin təmin olunmasına;

2) mülki hüquq subyektlərinin təşəbbüskarlığının artırılması üçün

hüquqi şəraitin yaradılmasına;

3) pozulmuş hüquqların bərpa edilməsinə;

4) hüquq pozuntusu törətmiş şəxsə qarşı əmlak məsuliyyətinin tətbiq

olunmasının təmin edilməsinə.

İstənilən hüquq sahəsinin tənzimləmə metodunun məzmunu həmin

hüquq sahəsi ilə tənzim olunan ietimai münasibətlərin əlamətləri ilə

xarakterizə olunur. Bu da, ilk növbədə, hüquq münasibəti iştirakçılarının

hüquqi vəziyyətinin xarakterində (tərəflərin hüquq bərabərliyində), ikincisi,

iştirakçılar arasında hüquqi əlaqələrin yaranması xüsusiyyətində (müqavilə,

hüquq pozuntusu, şəxsi təşəbbüskarlıq və s.), üçüncüsü, yaranan

mübahisələrin həlli üsullarında (əgər özləri razılaşmayıblarsa məhkəmə

qaydasında), dördüncüsü, hüquq pozana qarşı tətbiq olunan məcburetmə

təsiri tədbirlərinin xarakterində (əmlak məsuliyyəti, cərimə, ilkin vəziyyətin

bərpası, vurulmuş zərərin kompensasiyası) ifadə olunur.

14


1.3. iMülki hüququn prinsiplori və funksiyası

Mülki hüquq prinsiplori dedikdo, mülki hüquq normalarında əksini

tapan osas ideyalar və rohbor başlanğıclar başa düşülür. Bu osas ideya və

rəhbər başlanğıclar vasitəsilə əmlak və şəxsi-qeyri əmlak xarakterli ictimai

münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi həyata keçirilir.

Mülki hüququn prinsiplərində cəmiyyətin mülki hüquq münasibətləri

sahəsində sosial-iqtisadi əsasları və inkişaf səviyyəsi, bu sahədə mövcud

olan ümumi insani dəyərlər əksini tapır. Prinsiplər mülki hüququn bütün

yarım sahələri üzrə cəmiyyətin tələblərini və inkişaf tendensiyasını ifadə

etməklə, mülki hüququ ümumilikdə xarakterizə edir.

Mülki hüququn əsas ideyaları və rəhbər başlanğıcları AR MM-in 6-cı

maddəsində mülki qanunvericiliyin prinsiplərində öz əksini tapmışdır.

Bunlar aşağıdakılardır:

1) mülki hüquq subyektlərinin bərabərliyi;

2) mülki hüquq subyektlərinin iradə sərbəstliyi;

3) mülki dövriyyə iştirakçılarının əmlak müstəqilliyi;

4) mülkiyyətin toxunulmazlığı;

5) müqavilə azadlığı;

6) şəxsi həyata kimsənin özbaşına qarışmasının yolverilməzliyi;

7) mülki hüquqların maneəsiz həyata keçirilməsinə şərait yaradılması;

8) pozulmuş hüquqların bərpasının təmin edilməsi;

9) mülki hüquqların məhkəmə müdafiəsi;

10) malların, xidmətlərin və maliyyə vəsaitlərinin Azərbaycan

Respublikası ərazisində sərbəst hərəkəti prinsipi.

Bura əlavə etmək olar:

11) dispozitivlik prinsipi. Bu prinsipə görə fiziki və hüquqi şəxslər

hüquq və vəzifələr əldə etməkdə, müəyyənləşdimıəkdə və qanunvericiliyə

zidd olmayan hər hansı müqavilə şərtləri qoymaqda sərbəstdirlər;

15

Mülki Hüquq

12) hüquqlarından başqasına ziyan vurmaq məqsədi ilə sui-istifadə

edilməsinin yolverilməzliyi prinsipi.

Yuxarıda göstərilən prinsiplər sahəvi prinsiplərə aiddir və özündə

konkret münasibətlər kompleksinin tənzimlənməsi ilə əlaqədar qa-

nunverieinin vahid yanaşmasın təmin edir.

Tərəflərin hüquq bərabərliyi prinsipi, ilk növbədə, hüquq sub-

yektliyinin həemində, hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi, həyata

keçirilməsi və ierası zamanı qanunla bərabər imkanların yaradılmasında öz

təsdiqini tapır. Bu o deməkdir ki, hər bir mülki dövriyyə iştirakçısı əmlak

vəziyyətindən, iqtisadi qüdrətindən və iştirak etdikləri mülki hüquq

münasibətlərinin növündən (mülkiyyət münasibətləri, yaradıeılıq

fəaliyyətinin nəticələrinə dair münasibətlər, müqavilə münasibətləri və s.)

asılı olmayaraq qanunla və ya müqavilə ilə təmin olunmuş bərabər

imkanlara malikdirlər. Mülki dövriyyə iştirakçılarının statusu ilə əlaqədar

subordinasiya (asılılıq) yolverilməzdir. Məsələn, vətəndaş müəyyən bir yerə

getmək məqsədi ilə təyyarəyə bilet alır və bu zaman təbii inhisarçı' olan

Azərbaycan Hava Yolları Aviakonserni ilə müqavilə münasibətlərinə girir.

Aviakonsemin əmlak vəziyyəti və iqtisadi qüdrəti adi vətəndaşlarla

müqayisədə qat-qat üstündür. Lakin buna baxmayaraq, daşıma

müqaviləsinə əsaslanan bu münasibət mülki-hüquqi tənzimləmə

mexanizmləri vasitəsilə iştirakçıların hüquqi vəziyyətini bərabərləşdirir.

Mülkiyyətin bütün formalarının bərabərliyi prinsipinə görə

mülkiyyətçinin statusunun və mülkiyyət obyektinin rejimini

müəyyənləşdirərkən eyni hüquqi ölçülər tətbiq olunur və mülkiyyətin hər

hansı formasının (dövlət mülkiyyəti) digər forması (xüsusi və bələdiyyə

' “Tobii inhisar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 15 dekabr 1998-ci il tarixli Qanunu. Təbii

inhisar - istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərinə görə rəqabətin olmadığı şəraitdə tələbatın ödənilməsi

daha səmərəli olan və inhisar subyektlərinin istehsal etdiyi (satdığı) əmtəə istehlakda başqa əmtəə

ilə əvəz edilə bilməyən əmtəə bazarının vəziyyəti; təbii inhisar subyekti - təbii inhisar şəraitində

əmtəə istehsalı (satışı) ilə məşğul olan təsərrüfat subyekti; Sahibkarlıq fəaliyyəti (sənədlər

toplusu). Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2003, s. 179

16


mülkiyyəti) üzərində üstünlüyü istisna edilir. Bu prinsip mülki hüququn

bütün yanmsahələrinə və institutlarına nifuz edir və onun əsasında

mülkiyyət hüququ, vərəsəlik hüququ və öhdəlik hüququ yarımsahələri

qurulur. Lakin tarixi inkişafın bütün mərhələlərində bu heç də belə

olmamışdır. Məsələn, quldarlıq və ya feodalizm quruluşunda mövcud olan

qanunlar, əsasən, quldarın və ya feodalın mülkiyyətinin qorunmasına

üstünlük verirdi. Elə çox uzağa getməyərək sovet rejimi dövründə xüsusi

mülkiyyət formasına inkaredici münasibətin nəticəsi idi ki, dövlət və ictimai

mülkiyyətin statusu daha da önə çəkilmişdir. Hətta dövlət və ictimai

mülkiyyətə qəsdə görə ən yüksək cəza olan ölüm cəzası tətbiq oluna bilərdi.

Bunun əksinə, fiziki şəxslərin mülkiyyətində olan əmlaklara qəsdə görə bir

neçə il həbs cəzası nəzərdə tutulurdu. Odur ki, mülkiyyətin bütün

formalarının bərabərliyinin təmin olunması cəmiyyətin ali inkişaf

səviyyəsindən xəbər verir və hüquqi dövlət quruculuğunun əsas

amillərindən biridir.

Mülkiyyətin toxunulmazlığı prinsipi. Əmlaka mülkiyyət hüququnun

yaranması, dəyişməsi və xitamı mexanizmlərini seçərkən, ilk növbədə,

mülkiyyətçilərin maraqlarının müdafiəsini, ikincisi, mülkiyyət hüquqları

pozulduğu halda onun bərpasına yardım edən qaydalara üstünlük

verilməsini nəzərdə tutur.'

Göstərilən prinsip iqtisadiyyatda əmlak nizamının əsasını qoyur. Onun

köməkliyi ilə mülki hüquq normaları mülki dövriyyə iştirakçılarına bazar

iqtisadiyyatı şəraitində öz əmlakları üzərində sərbəst olaraq sahiblik, istifadə

və sərəncam hüquqlarının həyata keçirilməsinə şərait yaradır-.

AR Konstitusiyasının 29-cu maddəsinin 4-cü hissəsinə görə, heç kəs

məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.

' Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под общ. ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гопгало,

В.А.Плетнева. М.: Норма, 1998, с. 13

^ Гражданское право: Учебник. Т. 1. - б-с н-ш /|Тптг pr^тт~1^■^ П Гпргггпп .1П ГС Тппстот

М.: Проспект, 2003, с.29

17

Mülki Hüquq

Əsas şort ondan ibarətdir ki, mülkiyyət hüququndan məhrum etmə

haqqında məhkəmə qərarı yalnız qanunda nəzərdə tutulan hallarla əlaqədar

qəbul edilə bilər. Qanunda nəzərdə tutulan bu cür halların dairəsi

məhduddur. Bunların sırasında dövlət ehtiyacları üçün əmlakın alınması,

mülkiyyətçinin öhdəliklərinə görə tutmanın yönəldilməsi, şəxsin ona

mənsub ola bilməyən əmlaka mülkiyyət hüququna xitam verilməsi, torpaq

sahəsinin alınması ilə əlaqədar orada olan daşınmaz əmlakın

özgəninkiləşdirilməsi, təsərrüfatsızcasma saxlanılan mədəni sərvətlərin

satın alınması, rekvizisiya və müsadirə. Qeyd olunan bu tədbirlərdən başqa

əmlakın mülkiyytçidən məcburi alınmasına yol verilmir (bax: AR MM,

maddələr 157.9; 203.3; 246). Əmlakın məcburi alınmasının əksər

formalarında satın alman əmlakın dəyəri mülkiyyətçiyə ödənilir. Yalnız

müsadirə cinayətə görə sanksiya olduğu üçün əmlak bu halda əvəzsiz olaraq

alınır.

Müqavilə azadlığı prinsipi. Qeyd olunan prinsip mülki dövriyyə

iştirakçılarının müqavilə münasibtlərinə girərkən kontragent (müqavilə

tərəfi) seçimində, müqavilə növünü və şərtlərini müəyyən etməkdə təbii

azadlıqlarının təmin olunmasına yönəlib. Bununla bərabər, qanunverici

müqavilə azadlığı prinsipinin sərhədini də müəyyən edir. Misal üçün,

fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxsin bağladığı müqavilə və ya məzmunu və

forması qanunvcricinin müəyyən etdiyi tələbləri pozmaqla bağlanmış

müqavilələri etibarsız sayır.

Bəzi müqavilə növləri (ümumi müqavilələr) üzrə qanunverici tərəfə

kontragent seçimində və müqavilə şərtlərini müəyyən etməkdə

məhdudiyyət qoyur. Belə ki, AR MM-in 400.1-ci maddəsində qeyd olunan

qaydaya əsasən, əgər müqavilə tərəflərindən biri bazarda üstün mövqe

tutursa, o, fəaliyyətin bu sahəsində kontragentlə müqavilə bağlamaqdan

əsassız imtina etməməli, habelə kontragentə qeyri-bərabər şərtlərini təklif

etməməlidir.

Şəxsi həyata kimsənin özbaşına müdaxiləsinin yolverilməzliyi

prinsipi. Mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulan normalar, ilk növ

18


bədə, mülki dövriyyə iştirakçılarının xüsusi maraqlarını ifadə edir. Buna

müvafiq olaraq həmin normalarda insanın şəxsi həyatına özbaşına

müdaxilənin yolverilməzliyi prinsipi təsbit olunmuşdur. Bu o deməkdir ki,

dövlət hakimiyyət və yerli bələdiyyə orqanları və bütün digər şəxslər mülki

hüquq subyektləri öz fəaliyyətlərini qanuni əsaslarla qurduqları təqdirdə

onların şəxsi işlərinə müdaxilə edə bilməzlər.'

AR Konstitusiyasının 32-ei maddəsində hər kəsin şəxsi toxunulmazlıq

hüququ, şəxsi və ailə həyatının sirrini saxlamaq hüququ, telefon danışıqlan,

poçt, teleqraf və digər rabitə vasitələri ilə ötürülən məlumatın sirrini

saxlamaq hüququ təsbit olunmuşdur. Öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi

həyatı haqqında məlumatın toplanılmasma, saxlanılmasına, istifadəsinə və

yayılmasına yol verilmir. Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla,

hər kos onun haqqında toplanmış məlumatlarla tanış ola bilər.

Mülki hüquqların maneəsiz həyata keçirilməsinə şərait yaradılması

prinsipi. Bu prinsip mülki-hüquqi tənzimləmə metoduna aid yolverilənlik

üsulunun mahiyyətindən irəli gəlir. Eyni zamanda, dövlətin sosial ədaləti

qorumaq kimi ali məqsədini nəzərdə tutan funksiyasının icra, qanunvericilik

və məhkəmə orqanları tərəfindən onların səlahiyyətləri çərçivəsində

təminini nəzərdə tutur.

Qeyd olunan prinsip konstitusiyanın normalarında da öz əksini

tapmışdır. Belə ki, AR Konstitusiyasının 59-cu maddəsində göstərilir ki, hər

kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və

əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə azad

sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi

fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu prinsipin əhəmiyyəti olduqca

böyükdür. Bazar iqtisadiyyatı mülki dövriyyə iştirakçılarının lazı-

' Гражданское право: Учебник Т. 1. - б-с изд./Под ред. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:


19

Mülki Hüquq

mi azadlığa, loşobbüskarlığa vo digor akliv fəaliyyət imkanlarına malik

olduqları halda inkişaf edə bilər. Qeyd olunan şəraitin təmin olunması mülki

hüquqların maneəsiz həyata keçirilməsinə şərait yaradılması prinsipinin

mülki hüquq nonnalarında əksini tapdığı halda mümkündür.

Mülki qanunverieilikdə əksini tapan normalar ümumi qaydalar bazası

əsasında formalaşmışdır. Bu qayda ondan ibarətdir ki, “qadağan olunmayan

hər şey yol veriləndir” Buna müvafiq olaraq mülki dövriyyə iştirakçıları

qanunla qadağan olunmayan istənilən hərəkətləri həyata keçirə bilərlər.'

Qeyd olunan prinsipin digər üstün eəhəti mülki hüquq normalarının

əksər hissəsinin dispozitiv xarakterli olmasında ifadə olunur. Bu onu

nəzərdə tutur ki, mülki hüquq normalarının tətbiq olunması bütövlükdə

mülki dövriyyə iştirakçılarının istəyindən asılıdır. İştirakçılar öz istəklərinə

müvafiq olaraq dispozitiv normanın tətbiqini bütünlüklə və ya müəyyən

hissədə istisna edə bilərlər.- Odur ki, mülki hüquq subyektləri subyektiv

hüquqlar əldə edib həyata keçirməkdə, münasibətlərin məzmununu

müəyyən etməkdə, pozulmuş hüquqların müdafiəsini tələb edib-etməməkdə

müstəqildirlər.

Lakin mülki hüquqların maneəsiz həyata keçirilməsi mülki dövriyyə

iştirakçılarını qeyri-məhdud səlahiyyətlərlə təmin etmək demək deyildir.

Qanunverici hüquqların həyata keçirilməsinin hədlərini müəyyən edir. Belə

ki. Mülki Məcəllədə şəxsin malik olduğu subyektiv mülki hüquqlarından pis

niyyətlə istifadəsinin qarşısını alan bir çox normalar nəzərdə tutulmuşdur.

Həmin normalar subyektiv hüquqların bir-biri ilə əlaqəsinin müəyyən

olunması, onların qarşılıqlı təsirinin qiymətləndirilməsi və bu hüquqların

müdafiəsinin həyata keçirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. ' Гражданское право: Учебник Т. 1. - б-с изд./Под рсд. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с.2б

’ Яковлев В.Ф. Гражданско-правовой метод регулирования общественных отпощепий.

Свердловск, 1972, с.8б.

20


Bütün bunlar mülki hüququn növboti prinsipinin formalaşmasına imkan

verir ki, bu da hüquqların həyata keçirilməsi hədlərinin müəyyən

olunması prinsipidir. Qeyd olunan prinsip öz əksini mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulan aşağıdakı qaydalarda tapır.

Birincisi, hüquqdan sui-istifadənin qadağan olunması. Sui-istifadə

dedikdə, subyektin malik olduğu hüquqlardan başqalarına ziyan vurmaq

məqsədi ilə istifadə etməsinin yolverilməzliyi başa düşülür (bax: AR MM,

maddə 560). Bu qadağa AR MM-in 16-cı maddəsində daha açıq şəkildə

ifadə olunmuşdur. Orada qeyd olunur ki, fiziki və hüquqi şəxslərin yalnız və

yalnız başqa şəxsə ziyan vurmaq niyyəti ilə həyata keçirdikləri hərəkətlərə,

habelə hüquqdan digər formalarda sui-istifadə edilməsinə yol verilmir.

İkincisi, vicdanhhğın tələb etdiyi tərzin əleyhinə hərəkət etməməni, yəni

icranın qarşılıqlı hörmət və etimad əsasında, eyni zamanda işgüzar adətlərə

müvafiq olaraq həyata keçirməni nəzərdə tutur. Məsələn, AR MM-in

425.1-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki, öz hüquqlarını həyata keçirərkən və

vəzifələrini icra edərkən tərəflərdən hər biri vicdanlılığın tələb etdiyi tərzdə,

yəni şərtləşdirilmiş vaxtda və yerdə lazımi şəkildə, öhdəliyin şərtlərinə və

Mülki Məcəllənin tələblərinə müvafiq surətdə, belə şərtlər və tələblər

olmadıqda isə işgüzar adətlərə və ya adətən, irəli sürülən digər tələblərə

müvafiq surətdə hərəkət etməlidir.

Üçüncüsü, subyektiv hüquqların qanunvericiliklə müəyyən olunmuş

müddətlər çərçivəsində həyata keçirilməsi yuxarıda qeyd olunan prinsipin

mühüm əlamətlərini təşkil edir. Məsələn, AR MM-in 427.1-ci maddəsində

qeyd olunur ki, əgər öhdəliyin icrası müddəti təyin edilibsə, kreditor müddət

çatanadək onun icrasını tələb edə bilməz, lakin borclu onu vaxtından əvvəl

icra edə bilər.

Sahəvi prinsiplərlə yanaşı, yarımsahəvi, eyni zamanda ayrı-ayrı

institutlara məxsus prinsiplər də vardır ki, bu haqda müvafiq mövzularda

söhbət açılacaq.

21

Mülki Hüquq

Malların, xidmətlərin və maliyyə vəsaitlərinin Azərbaycan

Respublikası ərazisində sərbəst hərəkəti prinsipi. Bu prinsipə müvafiq

olaraq, Azərbaycan Respublikasının ərazisi vahid iqtisadi məkandır və onun

tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikası, digər inzibati ərazi

vahidləri və yerli özünüidarəetmə orqanları malların, iş və xidmətlərin,

maliyyə vəsaitlərinin ölkə ərazisində sərbəst hərəkətinə mane olacaq yerli

qaydalar (gömrük məntəqələri, rüsumlar, vergilər) müəyyən edə bilməzlər.

Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində sahibkarlıq və qanunla

qadağan olunmayan digər iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsinə eyni

şərtlər tətbiq olunur.

Əgər insanların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, həyatının və

sağlamlığının müdafiəsi, təbiətin və mədəniyyət sərvətlərinin qorunması

üçün zəruridirsə, malların və xidmətlərin hərəkəti üçün məhdudiyyətlər

qanuna müvafiq surətdə tətbiq edilə bilər (AR MM, maddə 6.4).

Mülki hüququn funksiyaları. Hüquq sisteminin funksiyası dedikdə,

müəyyən olunmuş hədəf və təyinat başa düşülür. Mülki hüquq normalarının

ümumi təyinatı ietimai münasibətlərin tənzimlənməsindən ibarətdir. Qeyd

olunan hüquqi funksiya müxtəlif aspektlidir. Hüquq nəzəriyyəsində və

qanunvericilik səviyyəsində mülki hüququn funksiyaları tənzimləyici və

mühafizəedici xarakterli olmaqla iki qrupa bölünür.'

Tənzimləyici funksiya mülki-hüquqi vasitələrdən istifadə etməklə

dövriyyə iştirakçılarının təhlükəsiz əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyətini

təmin etməyə yönəlib. Mülki hüquq normalarının tənzimləyiei xarakterə

malik olması əlaməti onun predmetini təşkil edən ietimai münasibətlərin

iştirakçılarının qarşılıqlı olaraq öz maraq və tələbatlarını təmin etmə

imkanında ifadə olunur. Nəzəri cəhətdən onları pozitiv də adlandırmaq olar.

Mülkiyyət hüququnun yaranması,


В.А.Плетнева. М.: Норма, 1998, с.16

22


hoyata keçirilməsi və xitamı qaydaları, müqavilə münasibətlərində

tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən nonnalar, şəxsi qeyri- əmlak

hüquqlarının həyata keçirilməsi şərtləri və s. mülki dövriyyə iştirakçıları

arasında müvafiq sahədə yaranan münasibətlərin tənzimlənməsinə

yönəlmişdir.

Mühafizə funksiyası isə mülki hüquqların pozulmasının qarşısının

alınması və pozulmuş hüquqların bərpa olunmasının təmin olunmasına

yönəlib. Mülki hüquqda mühafizə funksiyası, əsasən, bərpaedici

(kompensasiya) xarakterlidir. Burada hüququ pozulmuş şəxsin iddiası ilə

onun hüquqlarını pozan şəxsin üzərinə əmlak məsuliyyəti (zərin, cərimənin

ödənilməsi) qoyulmaqla pozulmuş hüquqlar bərpa olunur. Bu funksiyanın

ifadə olunduğu normalardan biri AR MM-in 23.2-ci maddəsidir. Orada

qeyd olunur ki, əgər fiziki şəxsin şərəfini, ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu

ləkələyən və ya şəxsi və ailə həyatının sirrinə qəsd edən məlumatlar kütləvi

informasiya vasitələrində yayılmışdırsa, həmin kütləvi informasiya

vasitələrində də təkzib edilməlidir. Əgər göstərilən məlumatlar rəsmi

sənədə daxil edilmişdirsə, həmin sənəd dəyişdirilməli və bu barədə marağı

olan şəxslərə məlumat verilməlidir. Digər hallarda təkzib qaydasını

məhkəmə müəyyənləşdirir.

Hüquqların pozulmasının qarşısının alınması özündə preventiv

(xəbərdarcdici) xarakterli tədbirlərin tətbiqini nəzərdə tuta bilər. Məsələn,

AR MM-in 26.4-cü maddəsində qeyd olunur ki, fiziki şəxs adını

dəyişdirməsi barədə öz borclularına və kreditorlarına məlumat verməlidir

və adının dəyişməsi barədə həmin şəxslərdə məlumatın olmamasının

doğurduğu nəticələrin riskini daşıyır.

Və yaxud, maddə 1078-16.5. İnvestisiya qiymətli kağızları dövlət

qeydiyyatından keçmiş sayından çox yerləşdirildikdə, müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilən gündən iki ay ərzində

emitent həmin kağızların geri satın alınmasını və ləğv edilməsini təmin

etməlidir. Əks təqdirdə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı emi-

23

Mülki Hüquq

tent tərofındon əsassız əldə edilmiş məbləğlərin investorlara qaytarılması

üçün məhkəməyə müraciət edə bilər.

1.4. Mülki hüququn sistemi

Hər hansı bir obyekti hansı üsullarla olursa olsun tərkib hissələrinə

bölmək mümkündürsə, ona sistem deyilir. Başqa sözlə desək, sistem

yunanca bütöv, tam sözündən olub ayrı-ayrı hissələrdən, çoxsaylı

elementlərdən ibarət olana deyilir. Əslində elmi idrakın hər bir obyektinə

sistem kimi baxmaq da düzgün hesab edilir.

Böyük alman filosoflarından Hegelin qeyd etdiyi kimi, sistemsiz

fəlsəfəçilikdə elmilik ola bilməz; bundan başqa sistemsiz fəlsəfəçilik

özlüyündə subyektiv rəyi ifadə etdiyindən məzmunca da təsadüfidir.'

Eyni fikirləri hüquq elminin ən böyük sahələrindən biri olan Mülki

hüquq haqqında da söyləmək olar. Mülki hüquq kifayət qədər mürəkkəb

struktura malikdir. Bu hüquq sahəsi normaları institutlarda, institutları

yanmsahələrdə birləşdirən inkişaf etmiş hüquq sisteminə malikdir.

Mülki hüquq özlüyündə hüquq normalarının vahid sistemini yaratmaqla

yanaşı, fərqləndirici əlamətlərinə görə bu normaları ayrı- ayrı yarım

sahələrdə, institutlarda və subinstitutlarda birləşdirir. Odur ki, bu hüquq

sahəsinin ayrı-ayrı yarımsahələrə və institutlara ayrılması onları təşkil edən

normaların ümumi əlamətləri ilə xarakterizə olunur.

Mülki hüququn sisteminə ümumi hissə, yarımsahə, institut və

subinstitutlara aid normalar daxildir. Mülki hüququn sisteminin əsasında

obyektiv olaraq yerləşdirilmiş müə)^ən əlamətlərə malik ictimai

münasibətlər durur. Bu əlamətlər mülki hüquqda ümumi

' Georq Vilhelm Fredrix Hegel “Folsəfə elmləri ensiklopediyası”. 1-ei eild. Məntiq elmi. Elmi

Redaktor akademik Fuad Qasımzadə, Çevirəni A.İ.Tağıyev. Bakı - 2005. səh. 12

24


hissəni, İnstitutlar və subinstitutlara malik beş yarımsahoni ehtiva edir.

Mülki hüququn yarımsahələri aşağıdakılardır:

1) əşya hüquqları yarımsahəsi;

2) öhdəlik hüquqları yarımsahəsi;

3) vərəsəlik hüququ yarımsahəsi;

4) yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinə olan hüquqlar yarımsahəsi

(müəlliflik hüququ, patent hüququ, əmtəə nişanı xidmət nişanı, firma adı).

Bir çox hüquq ədəbiyyatlarında bu sahə müstəsna hüquqlar və yaxud

intellektual mülkiyyət hüquqları kimi də adlandırılır;

5) qeyri-maddi nemətlərə olan hüquqlar və yaxud əmlakla əlaqədar

olmayan şəxsi qeyri-əmlak hüquqları yarımsahəsi. Bu yarımsahədə insanın

özgəninkiləşdirilməyən hüquq və azadlıqlarından (şərəf, ləyaqət, işgüzar

nüfuz və s.) bəhs edilir.

Lakin Mülki Məcəllənin sistemi ilə mülki hüququn sistemini

fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, məsələyə Mülki Məcəllənin sistemi

nöqteyi-nəzərindən yanaşsaq, o zaman görərik ki, ümumi hissə 566 maddəni

əhatə etməklə ayrı-ayrı institutlarla yanaşı, əşya hüquqları yarımsahəsini və

öhdəlik hüququ yarımsahəsinin ümumi hissəsini özündə birləşdirir. Xüsusi

hissə isə müqavilələrdən əmələ gələn öhdəliklər, hesablaşma öhdəlikləri,

sığorta, qiymətli kağızlar, müqavilədənkənar öhdəliklər institutlarını və

vərəsəlik hüququ yarımsahəsini əhatə edir.

Məsələyə mülki hüququn sistemi nöqteyi-nəzərindən yanaşsaq, o

zaman görərik ki, ümumi hissə özündə ümumi normaları, fiziki şəxslər,

hüquqi şəxslər, əqdlər, təmsilçilik, müddətlər, iddia müddəti kimi institutları

cəmləşdirir. Xüsusi hissə isə yuxarıda sadalanan beş yarımsahəni əhatə edir.

Mülki hüquqa tədris kursu kimi yanaşsaq, o zaman nəzəri və praktiki

məqsədlər naminə mülki hüququn ümumi hissəsində statik münasibətləri

tənzimləyən normalar, yəni ümumi normalar, fiziki şəxslər, hüquqi şəxslər,

əqdlər, təmsilçilik, müddətlər, iddia müddəti in-

25

Mülki Hüquq

stitutlan ilə yanaşı, əşya hüquqları, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları və müstəsna

hüquqlar (yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinə olan hüquqlar) yanmsahələri

tədris olunmalıdır. Xüsusi hissə isə, dinamik münasibətləri, yəni əmlakın

dövriyyəsini şərtləndirən müqavilə və müqavilədənkənar öhdəliklər

institutlarını və vərəsəlik hüququ yarımsahəsini əhatə etməlidir.

Biz dərsliyin tərtibində mülki hüququn tədris kursu kimi sistem-

ləşdirilməsinə üstünlük verilmişdir.

Ümumi hissə mülki hüququn predmetinə daxil olan bütün növ

münasibətlərin tənzimlənməsi ilə əlaqədar tətbiq olunan normaları

birləşdirir.

Mülki hüququn predmetinə aid olan ictimai münasibətlərin eynicinsli

olması, istənilən əmlak-dəyər və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin

tənzimlənməsinə tətbiq edilə biləcək mülki hüquq normalarını ayırmağa

imkan verir. Bu tip hüquq normalarının məcmusu mülki hüququn ümumi

hissəsini təşkil edir.

Mülki hüququn ümumi hissəsinin əhəmiyyətini qiymətləndirmək çox

çətindir. O, sahəvi tənzimləmə predmetinin eyni cinsliyini əks etdirməklə,

digər sahəvi normalar üçün birləşdirici başlanğıc rolunu oynayır, onların

məzmununun ümumiliyini ifadə edir. Ümumi hissə hüquqi təbiətinə görə

bir-birinə yaxın ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsində olan

ziddiyyəti aradan qaldırmağa şərait yaradır, vətəndaşların və təşkilatların

fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində yaranan ictimai münasibətlərin vahid

hüquqi tənzimlənməsini təmin edir. Ümumi hissə normalarının vasitəsilə

vətəndaşlar və hüquqi şəxslərin özləri və digərləri arasında olan sahibkarlıq,

məişət, intellektual fəaliyyət, sənaye, nəqliyyat, tikinti, ticarət və s. sahələrə

aid əmlak-dəyər münasibətlərinə vahid tənzimləmə tətbiq olunur.'

' Гражданское право: Учебник T.l

M.; Проспект, 2003, с.ЗЗ

6-е изд./Под ред. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого.

26


Ümumi hisso normaları qanunvericilikdo tokrarçılığm aradan

qaldırılmasına imkan verir. Mosolon, oqdlorin ctibatsızlığı osasları ümumi

hissə normaları arasında yer almışdır. Öhdəlik hüququ yarımsahəsinin

müqavilələrdən əmələ gələn öhdəliklər institutunda əqdlərin etibarsızlığını

doğuran əsaslar hər müqavilə üzrə təkrarlanmasın deyə onlar ümumi şəkildə

verilməklə mülki hüququn bütün institutları üçün ümumi əhəmiyyət kəsb

edir.

Xüsusi hissə mülki hüququn yarımsahələrini və bu yarımsahələrə aid

institutları birləşdirir. Aşağıda göstərilən hər bir yarımsahə öz tənzimləmə

predmetinə və metoduna malikdir.

Mülkiyyət hüququ və digər əşya hüquqları yarımsahəsinin

tənzimləmə predmetinə maddi nemətlərin mənimsənilməsi, bu nemətlərə

hüquqların əmələ gəlməsi və həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olan iqtisadi

dövriyyə münasibətləri aiddir. Bu yarımsahənin tənzimləmə metodu

səlahiyyətli şəxsə əşyaya sərəncam vermək və əşya hüquqi müdafiə

üsullarından istifadə etmək ilə əlaqədar daha geniş imkanların yaradılmasım

təmin etmə üsullarında ifadə olunur.

Öhdəlik hüququ yarımsahəsinin tənzimləmə predmeti maddi

nemətlərin yerdəyişməsi ilə əlaqədar iqtisadi dövriyyə münasibətləridir.

Maddi nemətlərin dövriyyəsi onların bu cür yerdəyişməsinə yönələn

müvafiq aktiv hərəkətlər həyata keçirilmədən mümkün olmadığı üçün bu

yarımsahənin tənzimləmə metodunu səlahiyyətli şəxsə borcludan üzərinə

düşən vəzifələrin icrasım tələb etməklə əlaqədar imkanların yaradılması

təşkil edir.

Qeyri-maddi nemətlərə olan hüquqlar yarımsahəsinin hüquqi

tənzimləmə predmetini iqtisadi dövriyyə münasibətlərindən kənarda olan və

əmtəə-dəyər qanunlarına tabe olmayan, şəxsiyyətdən ay- nlmaz qeyri-maddi

nemətlər təşkil edir. Göstərilən yarımsahənin hüquqi tənzimləmə metodu

həm öhdəlik, həm də əşya hüququ yarımsahəsinin tənzimləmə metodu ilə

eynidir. Belə ki, qanunverici səlahiyyətli şəxsə hüququ pozan hərəkətlərin

qarşısının alın

27

Mülki Hüquq

masını tnlob etmok hüququ ilo yanaşı, həm də hüquqpozana qarşı tətbiq

olunacaq sanksiyaların seçimi ilə əlaqədar geniş imkanlar verir (məsələn,

təkzib verilməsini tələb etmək və yaxud mənəvi zərərin ödənilməsini tam

həcmdə tələb etmək və s.).

Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinə olan hüquqlar yarımsa-

həsinin tənzimləmə predmetini iqtisadi dövriyyə ilə əlaqədar olan şəxsi

qeyri-əmlak hüquqları təşkil edir. Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri bu

nəticələri əldə edən şəxsləri şəxsi qeyri-əmlak (əsərin müəllifi kimi

tanınmaq və s.) və əmlak hüquqları (əsərin satışından fayda əldə etmək və s.)

ilə təmin edir. Bu sahənin tənzimləmə metodu əşya və öhdəlik hüququ

yanmsahəsinin tənzimləmə metodu ilə eynidir. Məsələn, müəllifin ad

hüququnu həyata keçirməsinə, əsərin müəllifi kimi tanınmasına, əsərdən

qeyri-qanuni istifadənin qarşısının alınmasına mütləq hüquqların realizəsinə

xas olan üsullar, müəllif müqavilələri vasitəsi ilə əsərdən istifadə

qaydalarının müəyyən edilməsinə isə nisbi xarakterli hüquqların realizəsinə

xas olan üsullar tətbiq olunur.

Vərəsəlik hüququ yanmsahəsinin tənzimləmə predmeti ölmüş şəxsin

əmlakının başqa şəxslərə keçməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətlərdə,

tənzimləmə metodu isə universal hüquqi varisliyin təmin olunmasında ifadə

olunur.

Bu və ya digər yarımsahənin predmetinə aid olan münasibətlərin

xüsusiyyətləri onların institut və subinstitutlara (bölmələrə) bölünməsi

imkanını yaradır. Məsələn, əşya hüquqları yarımsahəsi mülkiyyət hüququ

və digər əşya hüquqları institutlarına, öhdəlik hüququ yarımsahəsi isə

müqavilədən yaranan və müqavilədənkənar öhdəliklər institutlarına

bölünür. Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinə olan hüquqlar yarımsahəsi isə

müəlliflik hüququ, əlaqəli hüquqlar və ixtira, faydalı model və sənaye

nümunəsi institutlarına bölünür.

İnstitutlar özləri subinstitutlara bölünür. Məsələn, müqavilədən

yaranan öhdəliklər - əmlakın mülkiyyətə verilməsi ilə əlaqədar yaranan

öhdəliklərə, əmlakın istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar yaranan

28

MÜl-IAZIRƏLƏR TOPLUSU

öhdəliklərə, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar

yaranan öhdəliklərə bölünür. Və yaxud mülkiyyət hüququ institutu - daşınar

və daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun yaranması, hüquqlara və

tələblərə mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi kimi subinstitutlara bölünür.

Vərəsəlik hüququ yarımsahəsi isə vəsiyyət üzrə vərəsəlik və qanun üzrə

vərəsəlik, mirasın qəbul edilməsi və onun qəbulundan imtina olunması,

mirasın bölüşdürülməsi, vərəsələr tərəfindən kreditorların təmin edilməsi,

mirasın qorunması, vərəsəlik şəhadətnaməsi kimi institutları özündə

birləşdirir. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik institutu isə öz növbəsində -

vəsiyyətnamənin forması, mirasda məeburi pay, vəsiyyət tapşırığı,

vəsiyyətnamənin dəyişdirilməsi və ləğvi, vəsiyyətnamənin icrası kimi

subinstitutlara bölünür.

1.5. Mülki hüququn digər hüquq sahələri arasında yeri

Mülki hüquq Azərbaycan Respublikası hüquq sisteminin bir sahəsi

olmaqla ictimai münasibətlərin müəyyən hissəsini tənzimləyir və digər

hüquq sahələri ilə sıx əlaqədədir. Bu hüquq sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsinin

öyrənilməsi çox vacibdir.

Konstitusiya hüququ - bütün hüquq sahələri üçün əsas mənbə rolunu

oynamaqla yanaşı, mülki hüququn da əsas başlanğıclarını müəyyən edir.

Konstitusiyada nəzərdə tutulan mülkiyyətin toxunulmazlığı (maddə 13),

mülkiyyətin bütün formalarının bərabərliyi (maddə 29), əqli mülkiyyət

hüququ (maddə 30), şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququ (maddə 46), azad

sahibkarlıq fəaliyyəti (maddə 59) və s. bu kimi normalar mülki-hüquqi

tənzimləmə predmetinə aiddir. Mülki hüquq elmi qeyd olunan konstitusion

hüquqları öz normaları vasitəsilə şərh etmək və sistemləşdirməklə onların

həyata keçirilməsi qaydalarını müəyyən edir. Məsələn, Konstitusiyanın

29-cu maddəsinin 3-cü bəndində belə bir müddəa var: “Hər kəsin

mülkiyyətində daşınar və daşınmaz əmlak

29

Mülki Hüquq

ola bilor. Mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə

birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində

sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir”. Bu normada səsləndirilən

daşmar və daşınmaz əmlaklar ifadəsinin şərhi və hüquqi rejimi,

mülkiyyətçinin sahiblik, istifadə və sərəncam hüquqlarının mahiyyəti və

məzmunu isə AR MM-in 135.4, 135.5, 139.1, 139.2 152.2, 152.3, 153.4 və

digər maddələrində verilir.

İnzibati hüquq - bir çox hallarda mülki hüquqla eyni predmetə

malikdir. Məsələn, əmlak hər iki hüquq sahəsində münasibətlərin obyekti

kimi çıxış edə bilər. İnzibati hüquqda inzibati xəta törətmiş şəxsə qarşı

əmlak xarakterli sanksiyalar nəzərdə tutulur. Lakin inzibati hüquqda

əmlakla əlaqədar münasibətlər hakimiyyət - tabeçilik prinsipinə əsaslanır.

Mülki hüquqda isə əmlak yalnız bərabər hüquqlu subyektlər arasında olan

münasibətlərin obyekti ola bilor.

Digər ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, AR MM-in 14.2.2-ci maddəsinə

əsasən inzibati aktlar mülki hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi əsaslarından

biri kimi çıxış edir. Məsələn, mülki hüquq subyektləri ayrı-ayrı fəaliyyət

növləri ilə məşğul olmaq üçün lisenziya (bax: AR MM, maddə 44.2)

almalıdırlar ki, bu da inzibati hüquqi qaydada həyata keçirilir. Yalnız

müvafiq lisenziya alındıqdan sonra bu fəaliyyətin predmetini təşkil edən

əqdlər bağlanıla bilər.

Digər misal, mənzil qanunvericiliyinə görə, yaşayış sahələrinə ehtiyacı

olan qismində uçotda duran vətəndaşlara sosial kirayə müqaviləsi ilə yaşayış

sahələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanının və ya müvafiq bələdiyyə

orqanının qərarına əsasən verilir (bax: AR MM, maddə 56.3). Yəni

vətəndaşla sosial kirayə müqaviləsi inzibati orqanın və ya bələdiyyənin

qərarına əsasən bağlanılır. İcra hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə

qanunvericiliklə müəyyən olunan ehtiyac meyarlarını nəzərə alaraq əvvəlcə

vətəndaşları uçota alır, sonra isə, növbəlik qaydasına əsasən, onların uçota

alınma tarixi nəzərə alınmaqla mənzilin verilməsi ilə əlaqədar müvafiq qərar

qəbul edir. Bu qərar

30


əsasında vətəndaşla sosial kirayə müqaviləsi bağlanılır. Deməli, bu tip

münasibətlərdə inzibati orqanın qərarı mülki hüquq münasibətlərinin

yaranması əsaslarından biri kimi çıxış edir.

Cinayət hüququ - mülki dövriyyə iştirakçılarının əmlak hüquq və

maraqlarını cinayətkar qəsdlərdən qoruyur. Belə ki, AR Cinayət

Məcəlləsində əmlak xarakterli cinayətlər üçün cəza növləri müəyyən edilir.

Mülki hüquq, ilk növbədə, tənzimləyici sahədir. Bununla o, mühafizə

xarakterli cinayət hüququndan fərqlənir. Cinayət hüququnda dövlətin

məcburcdici gücü hüquqi qaydanın, şəxsiyyətin və subyektlərin əmlak

maraqlarının təminatçısı kimi çıxış edir, əsas məsuliyyət tədbirləri isə

cinayətkarın hüquq və azadlıqlarının məh- dudlaşdırılmasında ifadə olunur.'

Cinayət və mülki hüquq sahələri arasındakı əlaqənin tarixi qədimdir.

Hələ Roma hüququ dövründə hüquq pozuntularının törətdiyi nəticələrdən

asılı olaraq, onların ümumi deliktlər (delicta publika) və xüsusi deliktlər

(delicta privata) olmaqla iki növü fərqləndirilirdi. Ümumi deliktlər dövlətin

maraqlarına qarşı yönələn hüquqa zidd hərəkətlərdə ifadə olunurdu. Bu

hərəkətləri törədən şəxsə qarşı isə fiziki cəzalar bir çox hallarda ölüm

cəzasının təyin olunması ilə yanaşı, onun əmlakı dövlətin nəfinə müsadirə də

olunurdu. Bu cür işlərə cinayət məhkəmələrində özünəməxsus məhkəmə

icraatı qaydasında baxılırdı. Bunun əksi olaraq, xüsusi dcliktlərə yalnız

xüsusi maraqlara qarşı yönələn qəsd kimi baxılırdı. Bu cür işlər üzrə

məhkəmə iddiaları zərər çəkmiş şəxs tərəfindən verilirdi. Cavabdehdən

vurduğu zərərin kompensasiyasını və cərimə ödənilməsini nəzərdə tutan bu

cür iddialar üzrə əldə olunmuşlar zərər çəkmiş şəxsə verilirdi.^

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под общ. ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.А.Плетнева. М,: Норма, 1998, с.17

^ Вах: Римское частное право /Под ред. И.Б.Новицкого и И.С.Псрстсрскот'О.'М.: Юрист,

2002, С.521.

31

Mülki Hüquq

Roma hüququnun crkon dövrlorindo bodonə xəsarət (iniuria), oğurluq

(furtum), təhdid, aldatma (metus dolus) və s. bu kimi əməllər xüsusi dclikt

hesab olunurdu. Bu cür əməllər üzrə hüquqpozan şəxs zərərçəkmişə

vurduğu zərəri tam ödəyərdisə, zərər çəkən qisasdan imtina etməli idi. Lakin

delikt öhdəliklərinin sonrakı inkişaf dövründə sinfi mübarizənin güclənməsi

və daxili narazılıqların artması təhlükəsi dövləti bu cür hərəkətləri yalnız

xüsusi maraqlara qarşı deyil, eyni zamanda, ümumi dövlətin maraqlarına

qarşı olan qəsd kimi qiymətləndirməyə yönləndirdi. Qeyd olunan hərəkətlər

üzrə ilk dövrlərdə zərərçəkmiş şəxsin və onun ailəsinin maraqlarının təmin

olunması üstünlük təşkil edirdisə, sonrakı dövrdə zərərçəkmişin

maraqlarının təmin olunub-olunmamasından asılı olmayaraq, bu cür

hərəkətləri törədən şəxslər dövlət tərəfindən cinayət mühakimə icraatı

qaydasında təqib olunurdular.'

Müasir dövrdə mülki hüquqla cinayət hüququnun əlaqəsi daha çox

cinayət mühakimə icraatı zamanı mülki iddia verilməsi imkanında özünü

göstərir.

Mülki prosessual hüquq - mülki-hüquqi mübahisələrin məhkəmədə

baxılması qaydasım müəyyən edir. Proses maddi hüququn yaşam (həyata

keçirilməsi) formasıdır. Odur ki, mülki prosessual hüququn tənzim etdiyi

ictimai münasibətlərin dairəsi yalnız mülki hüquqla məhdudlaşmır. Belə ki,

bu hüquq sahəsi prosedur qaydaları nəzərdə tutmaqla, mülki hüquq ilə

yanaşı, əmək hüququ, inzibati hüquq, ailə hüququ, torpaq hüququ və digər

maddi hüquq sahələrinə aid normalarının tətbiqi zamanı yaranan

mübahisələrin və digər prosessual xarakterli məsələlərin həlli ilə əlaqədar

yaranan münasibətləri tənzimləyir.

Əmək hüququ zamanla inkişaf edərək mülki hüquqdan ayrılmışdır.

Xidmətlərin göstərilməsi, işlərin görülməsi əmək fəaliyyətinə yaxın olan

mülki-hüquqi fəaliyyətin formalarıdır. Bununla bərabər.

Yeno orada, soh. 523.

32

MÜI-LAZİRƏLƏR TOPLUSU

əmək hüququnun özünəməxsus tənzimləmə predcmti vardır.' Əmək hüququ

əmək prosesini tənzimləyir və mülki hüquqla əlaqəsi daha çox əmək

müqavilələrinin bağlanması zamanı ortaya çıxır.

Lakin əmək müqavilələri mülki-hüquqi müqavilələrdən subyektinə,

obyektinə və məzmununa görə fərqlənir. Belə ki, əmək müqavilələrinin

subyektləri işəgötürən və işçidirsə, mülki-hüquqi müqavilələrin subyektləri

bərabərhüquqlu kontragentlərdir. Əmək hüququnun obyektini işçinin eanlı

əmək prosesi (işə başlama və qurtarma vaxtı, fasilə, məzuniyyət, əmək

haqqı və s.) təşkil edir. Mülki hüququnun obyektini isə hər hansı işin,

xidmətin konkret nətieəsi təşkil edir. Əmək müqavilələrinin məzmununda

subordinasiya, mülki-hüquqi müqavilələrin məzmununda isə koordinasiya

üstünlük təşkil edir.

Əmək və mülki hüquq arasındakı prinsipial fərq - əmək qüvvəsinin,

əvvəllər olduğu kimi, indi də əmtəə hesab olunmaması ilə əlaqədar keçmiş

sovet ittifaqı məkanında təşəkkül tapan bir ənənə ilə əlaqədardır. Belə qəbul

olunur ki, işçi qüvvəsinin kirayəsi ilə əlaqədar yaranan əmlak münasibətləri

dəyər xarakterinə malik deyildir. Ona görə də bu eür münasibətlərin hüquqi

tənzimlənməsi özündə ümumi hüquqi başlanğıeları nəzərdə tutan ayrıca

hüquq sahəsi ilə, yəni əmək hüququ ilə tənzimlənməlidir. Rus alimlərindən

A.V.Miskeviç Rusiya qanunvericiliyinin problemlərini təhlil edərək qeyd

edir ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq əmək bazarının

formalaşdırıl- masında insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan

münasibətlərin əmlak-dəyər xarakteri daha çox özünü göstərir. Odur ki,

göstərilən münasibətlər mülki hüququn tənzimləmə predmetinə daxil

olmaqla, mülki qanunvericiliyin işçilərin maraqlarının müdafiəsini təmin

edən, ümumi-hüquqi normalarının təsiri altında olan müvafiq struktur

bölmələrində tənzimlənməlidir.-^

' Гражданское право: Учебник, част 1 / Под общ. рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М.: Норма, 1998, с. 17, 18

■ Гражданское право: Учебник Т. 1. - 6-е изд./Под ред. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с. 15

33

Mülki Hüquq

Ailə hüququ. Mülki hüquqa daha çox yaxın olan hüquq sahəsi ailə

hüququdur. Bu hüquq sahəsi mülki hüquqdan ayrılmaqla xüsusi tənzimləmə

predmetinə malik müstəqil hüquq sahəsini formalaşdırmışdır. Ailə

hüququnun predmetinə qohumluq və nikah münasibətlərindən irəli gələn

əmlak və şəxsi-qeyri əmlak münasibətləri ilə yanaşı, nikahın bağlanması və

xitamı, atalığın müəyyən olunması, valideynlərin və uşaqların aliment

öhdəlikləri, uşaqların tərbiyəsi və s. bu kimi digər münasibətlər aiddir.

Ailə üzvləri arasında olan münasibətlərin şəxsi xarakteri onlar arasında

olan əmlak münasibətlərində xüsusi izlər buraxsa da, onların hüquqi

təbiətinə, yəni əmlak-dəyər xarakterinə xələl gətirmir. Ailə daxilində olan

əmlak münasibətləri öz xarakterinə görə cəmiyyətdə hakim olan əmlak

münasibətlərindən fərqlənə bilməz. Odur ki, ailə üzvləri arasında olan

əmlak münasibətlərinin dəyər qanunlarına tabe olması labüddür. Bununla

belə, ailə hüquq münasibətləri şəxsi əlaqələrin üstünlüyünü nəzərə alan

xüsusi tənzimləmə metodu tələb edir.

Maliyyə hüququ. Dövlət orqanlarının pul vəsaitlərinin toplanması və

onların ümumidövlət maraqları naminə bölüşdürülməsi ilə əlaqədar yaranan

əmlak münasibətləri dəyər əlamətlərinə malik deyildir. Göstərilən

münasibətlər çərçivəsində pul dəyər ölçüsü deyil, yığım vasitəsi

funksiyasını yerinə yetirir. Bu zaman pul vəsaitlərinin hərəkəti düzünə

qeyri-ekvivalent (əvəzsiz) əlaqələr vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də

göstərilən əmlak münasibətləri mülki hüququn deyil, bu sahədə

hakimiyyət-tabeçilik münasibətlərini tənzimləyən maliyyə hüququnun

predmetinə aiddir.' Bununla əlaqədar, AR MM- in 2.5-ci maddəsində qeyd

olunur ki, əgər qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, mülki

qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar bir tərəfin digər tərəfə inzibati və ya

digər hakimiyyət tabeliyinə

' Гражданское право: Учебник Т. 1.

M.: Проспект, 2003, с. 14

■ б-е изд./Под ред. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого.

34


əsaslanan əmlak münasibətlərinə, o cümlədən vergi, maliyyə və inzibati

münasibətlərə tətbiq edilmir.

Dövlət hakimiyyət orqanları ilə mülki dövriyyə iştirakçıları arasında

hakimiyyət-tabeçilik münasibətləri ilə yanaşı, tərəflərin hüquq bərabərliyinə

əsaslanan münasibətlər də yarana bilər. Bu halda tərəflər arasındakı

münasibətlərə vergi, maliyyə və ya digər inzibati hüquq sahəsinin normaları

deyil, mülki hüquq normaları tətbiq olunacaqdır. Məsələn, AR MM-in

1100-cü maddəsində qeyd olunur ki, dövlət orqanlarının, yerli özünüidarə

orqanlarının və ya bu orqanların vəzifəli şəxslərinin qanunsuz hərəkətləri

(hərəkətsizliyi) nətieəsində, o cümlədən dövlət orqanının və ya yerli

özünüidarə orqanının qanuna və ya digər hüquqi akta uyğun gəlməyən

aktının qəbul edilməsi nəticəsində fiziki və ya hüquqi şəxsə vurulmuş

zərərin əvəzini Azərbaycan Respublikası və ya müvafiq bələdiyyə

ödəməlidir. Bu misaldan görünür ki, dövlət və ya yerli özünüidarə

orqanlarının təmsilçiləri tərəfindən mülki dövriyyə iştirakçılarına ziyan

vurulması nətieəsində yaranan əmlak münasibətləri çərçivəsində təmsilçi

hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olmur və zərər vurduğu mülki dövriyyə

iştirakçısı ilə bərabərhüquqlu vəziyyətdə olur.

Göründüyü kimi, mülki hüququn digər maddi hüquq sahələrindən

fərqləndirilməsi onların tənzimlədiyi ictimai münasibətlərin xarakteri ilə

müəyyən olunur. Mülki hüquq tərəflərin hüquq bərabərliyinə əsaslanmaqla,

hakimiyyət-tabeçilik münasibətlərini tənzimləyən hüquq sahələrindən

(einayət hüququ, inzibati hüquq, əmək hüququ, maliyyə hüququ və s.)

fərqlənir. Bu hüquq sahələrində tətbiq olunan metodun mərkəzində

subordinasiya münasibətləri durur. Hətta hakimiyyət subyektlərinin

müqavilə münasibətlərində iştirakı belə, onların qanunvericiliklə müəyyən

olunan səlahiyyətləri dairəsində həyata keçirilə bilər. Mülki hüquq

sahəsində isə iştirakçılar biri- birilərinə münasibətdə üfüqi vəziyyətdə

olduqları üçün münasibətlərin tənzimlənməsində koordinasiya metoduna

üstünlük verilir.

35

Mülki Hüquq

1.6. Mülki hüquq elm vo tədris kursu kimi

Mülki hüquq elmi dedikdə, ictimai münasibətlərin sahəvi

tənzimlənməsi, qanunauyğunluğu, təcrübi tətbiqi ilə əlaqədar baxışların,

ideyaların və biliklərin sistemi başa düşülür.

Əmlak və şəxsi-qeyri əmlak münasibətlərini öyrənən mülki hüquq

sahəsindən fərqli olaraq, mülki hüquq elmi ictimai münasibətlərin

mülki-hüquqi tənzimlənməsinin qanunauyğunluğunu öyrənir. Mülki hüquq

elminin tədqiqat predmetini, ilk növbədə, mülki hüquq normaları təşkil edir.

Odur ki, mülki hüquq elminin əsas məqsədi mülki hüquq normalarının

hərtərəfli, dəqiq və dərin öyrənilməsindən ibarətdir. Bu sahədə həyata

keçirilən çoxsaylı tədqiqat işləri hüquqtətbiqcdici orqanlar tərəfindən mülki

hüquq normalarının düzgün və vahid tətbiqinə imkan vermiş oldu.'

Mülki hüquq normalarının məzmununun düzgün anlaşılması, onların

qəbulu və onlara sonradan düzəlişlərin edilməsi qanunauyğunluğunun

öyrənilməsi üçün mülki hüquq normaları ilə tənzimlənən ictimai

münasibətlər haqqında dərin təsəvvürə malik olmaq lazımdır. Məsələn,

mülkiyyət hüququ münasibətlərinin mahiyyəti və məzmunu haqqında

biliklər əldə etmədən mülkiyyət hüququ haqqında düzgün təsəvvürə malik

olmaq qeyri-mümkündür. Odur ki, mülki hüquq elminin tədqiqat

predmetinə, mülki hüquq normaları ilə yanaşı, həmin normalar vasitəsi ilə

tənzimlənən ictimai münasibətlər də aiddir.

İstənilən hüquq münasibətlərinin əsasında müvafiq hüquqi faktlar

durur. Bu faktların öyrənilməsi mülki hüquq elminin məqsədlərindən

biridir. Mülki-hüquqi faktların tədqiqi mülki hüquq elminə hüquqi faktların

təsnifatının etmi əsaslandırılmasının işlənilməsi üçün imkan yaratdı. Bütün

bunlar mülki hüququn və mülki qanunvericiliyin sonrakı inkişafına təkan

verdi.

' Гражданское право: Учебник Т. 1. - 6-е нзд./Под ред. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толетого. М.:

Проспект, 2003, с.б5

36


Mülki hüquq normalarının vo mülki hüquq münasibotbrinin qarşılıqlı

olaqəsinin qanunauyğunluğunun araşdırılması üçün mohkomobr torofindo,

mülki hüquq normalarının tolbiqi təcrübəsinin təhlili mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. Odur ki, mülki hüquq normalarının tətbiqi təcrübəsinin

öyrənilməsini mülki hüquq elminin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri

hesab etmək olar. Məhz mülki hüquq normalarının məhkəmələr tərəfindən

tətbiqi təcrübəsinin öyrənilməsi ilə mülki qanunvericilikdə boşluqlar

müəyyən olunur. Bu boşluqlann elmi təhlili mülki qanunvericiliyin və onun

tətbiqi təcrübəsinin tək- milləşdirilməsinə yönələn təkliflər işlənib

hazırlanmasına imkan verir.'

Mülki hüquq elminin predmetinə yalnız Azərbaycan Respublikasının

deyil, həmçinin, yaxın və uzaq ölkələrin mülki hüquqlarının öyrənilməsi də

aiddir. Əlbəttə ki, milli qanunvericilik digər ölkələrin bu sahədə olan

nailiyyətlərini və təcrübəsini təhlil etmədən müsbət məqamları

mənimsəmədən uğurla inkişaf edə bilməz. Bazar iqtisadiyyatına malik

ölkələrdə əmlak münasibətlərinin mülki-hüquqi tənzimlənməsində

sivilistika elminin eyni qanuna uyğunluqlarının tətbiq olunması elmi

informasiya mübadiləsi işini yüngülləşdirir. Respublikamızın MDB və

Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinin inkişafı milli qanunvericiliyin bu

ölkələrin qanunvericilikləri ilə yaxınlaşmasını tələb edir.

Qeyd olunan məsələlərlə yanaşı, mülki hüquq elminin tarixi və inkişaf

tendensiyalarının öyrənilməsi də mülki hüququn elminin tədqiqat

predmetinə aiddir.

Mülki hüquq elminin metodu dedikdə mülki hüquq elminin öyrənilməsi

zamanı istifadə olunan üsul və vasitələr başa düşülür ki, bunlar da

aşağıdakılardır;

1) dialektik metod - mülki-hüquqi halların yaranmasını, təşəkkülünü,

inkişaf mənbələrini vo istiqamətlərini təhlil edir;

Yeno orada, soh. 66, 67.

37

Mülki Hüquq

2) sistemli metod - özünütəşkil xüsusiyyətlərinə, struktur və funksional

vahidliyə malik tədqiqat obyektini onu təşkil edən komponentlərin

məcmusu şəklində öyrənilməsi zərurətini nəzərdə tutur;

3) struktur-funksional metod - obyekti təşkil edən komponentlərin

məzmununu, əlamətlərini, daxili struktur əlaqələrini və obyektin sistem

funksiyalarım öyrənir;

4) miqdari analiz metodu - zaman və məkan daxilində oxşar halların

yaranmasını, onların yayılması və inkişaf tendensiyasını, hüquqi halın

yaranmasına təsir edən faktorları, halın ortadan qalxma səbəblərini

araşdırır.'

Qeyd olunanlarla yanaşı, digər tədqiqat üsulları da vardır ki, bunlara da

tarixi, formal məntiqi, statistik, sosioloji, hüquqi müqayisəli metodları misal

göstərmək olar.

Mülki hüquq elminin məqsədi mövcud halların öyrənilməsi ilə yanaşı,

bu elm sahəsi üçün yeni kateqoriyaların işlənib hazırlaması yolu ilə onun

inkişafının dayanıqlığının təmin olunmasından ibarətdir.

Mülki hüquq elminin tarixi inkişaf mərhələləri. Azərbaycan ölkəsi

tarixən islam dünyasının bir parçası olduğu üçün, burada mülkiyyət,

müqavilə, ailə və s. münasibətlər müsəlman hüququ ilə tənzimlənirdi.

Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra ölkəmizdə imperiya

qanunlarının tətbiqinə başlanılması ilə yanaşı, müsəlman hüququna aid

qaydalarda öz təsirini saxlamaqda davam edirdi. 19-cu əsrin sonlarından

etibarən Bakı və Gəncə ətrafında sənayenin inkişafı imperiyanın digər

bölgələri, o cümlədən xarici ölkələrlə ticarət əlaqələrinin genişlənməsi

mülkiyyət və öhdəlik münasibətlərinin Qərb standartlarına yaxınlaşması

üçün güclü təkan vermiş oldu. Bu şərait özü ilə paralel mülki hüquq elminin

təşəkkülü və inkişafı üçün zəmin yaratdı. Respublikamızda ilk ali təhsil

müəssisəsinin (BDU) tərkibində mülki hüquq kafedrasının yaranması


В.А.Плетнева. М.: Норма, 1998, с.20.

38

MÜI lAZIRƏLƏR TOPLUSU

1928-ci İİ3 tosadüf etso do, ümumi Rusiya imperiyası torkibindo sivil fikrin

təşokkülü və inkişafı inqilaba qodorki dövro aiddir. O dövrün görkəmli

alimlərindən D.İ.Mcycr, K.RPobcdanosçcv, Q.F.Şcrşeneviç, İ.A.Pokrovski,

Q.F.Savini, N.L.Dyuvernua, L.İ.Petrajiçski, Əlimərdan bəy Topçubaşov' və

digərlərinin elmi əsərlərində demək olar ki, mülki hüququn bütün

institutlarının nəzəri əsaslandırılması həyata keçirilmişdir. Mülki hüquq

elminin yüksək inkişafı mülki qanunvericiliyin məcəllələşdirilmiş aktının

hazırlanması işlərinin əsasını qoymuşdur.

Sosialist inqilabından sonrakı dövrün alimlərinin əsərlərində əsas

istiqamət burjua mülki hüququnun tənqidinə yönəlmiş olsa da, hakim

ictimai quruluşun tələbləri çərçivəsində mülki hüquq fikri inkişaf etməyə

davam edirdi. Sovet dövrünün görkəmli sivilist alimləri arasında

M.M.Aqarkov, li.A.Fleyşiç, İ.B.Novitski, İ.S.Preterski, B.B.Çerepaxin,

Q.K.Matveycv, O.S.İoffe, S.N.Bratus, S.S.Alekseyev, O.A.Krasavçikov,

V.F.Yakovlev kimi, alimlərlə yanaşı, 30 ildən artıq bir dövrdə BDU-nun

“Mülki hüquq” kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmış prof Ə.İ.Əzizov və

həmin kafedranın müəllimləri prof. Q.İ.Manayev, prof Y.Ə.Mchdiyev kimi

görkəmli alimlərin elmi araşdırmaları da böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumi SSRİ məkanında olduğu kimi, bizim ölkəmizdə də planlı

iqtisadiyyat və onun əsasında duran inzibati-amirlik sistemi təşəkkül tapdığı

üçün mülki hüquq elminin yeni inkişaf istiqaməti hakim

' Əlimordan boy Topçubaşov 1862-ci ildo Tiflis şohorindo qulluqçu ailosindo dünyaya golmişdir.

İlk tohsilini 1 Tiflis gimnaziyasında almış vo 1884-cü ildo oranı müvofToqiyyotlo bitirorok

Peterburq Universitetinin tarix-fılologiya fakültosino daxil olmuşdur. Lakin birinci somestrdon

sonra o, hüquq fakültosino keçmiş vo 1888-ci ildo oranı müvofToqiyyotlo bitirorok hüquq elmlori

namizodi adını almışdır. Peterburq Universitetinin hüquq fakültosinin Elmi Şurası

Ə.Topçubaşovun mülki hüquq kafedrasında saxlanması vo professor vozifosi almaq üçün

hazırlaşması haqqında qorar qəbul etmişdir. Lakin 1889- cu ildo qəbul edilmiş universitet

haqqında çar qanunu xristian olmayan Ə.Topçubaşova müvafiq vozifoni tutmağa icazo

verməmişdir. Ə.Topçubaşov bu hadisodon sonra Tiflisə golorok molıkomodo, vokil vozifolorindo

çalışmış, Tiflis geodeziya moktobindo hüquqdan dors demişdir. Bax: Vikipediya.

39

Mülki Hüquq

sistemin diklosi ib formalaşırdı. Homin dövrlordo aparılan araşdırmalar

planlı iqtisadiyyatın inkişaf toləblorino uyğunlaşdırılmışdır. Tədqiqatçıların

əsas maraq dairəsini sosialist mülkiyyəti, təsərrüfat öhdəliklərindən irəli

gələn plan müqavilələri, sosialist təşkilatlarının hüquq subyektliyi və mülki

dövriyyədə iştirakı problemləri təşkil edirdi.

Plan iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü ölkəmizdə

mülki hüquq elminin inkişafında və tədrisində dönüş nöqtəsi oldu. Sosialist

təfəkkürünün təsiri altında olan bir çox nəzəriyyələrə yeni baxış formalaşdı.

Buna müvafiq olaraq ümumi sosialist mülkiyyəti yerinə xüsusi mülkiyyət,

əşya hüquqları, təsərrüfat öhdəlikləri və təsərrüfat müqavilələrinin yerinə

mülki-hüquqi öhdəliklər və mülki müqavilələr, sosialist müəssisələrinin

yerinə tam və komandit or- taqlıqlar, səhmdar cəmiyyətlərin hüquq

subyektliyi və s. bu kimi yeni tədqiqat obyektləri maraq kəsb etməyə

başladı. Bu tədqiqat obyektlərinin araşdırmaçıları arasında B.M.Qonqalo,

T.İ.İllarionova, V. A.Pletneva, A.P.Serqcyev, Y.K.Tolstoy, E.A.Suxanov,

W.Vitrayanski, M.İ.Braginski, V.S.Yem kimi görkəmli rus'alimləri ilə

yanaşı, respublikamızda B.H.Əsədov, S.S.Allahverdiyev, R.Ə.Bayramov,

İ.Ə.Vəliyev, İ.Q.Əsgərov, A.S.Talıbov, M.X.Yolçuyev, S.S.Süleymanlı,

Ş.M.Yusifov, Z.Ə.Məmmədov, Ə.B.Hacıbəyli, M.M.Məmmədov,

N.Y.Əsgərov, R.A.Göyüşov və s. digər alimlərin də adlarını çəkmək olar.

Mülki hüquq tədris kursu kimi. Mülki hüquq hüquq sahəsi kimi

müvafiq ictimai münasibətləri, mülki hüquq elmi isə mülki-hüquqi halları

öyrəndiyi halda mülki hüquq tədris kursu hüquq sahəsi kimi mülki-hüququ

və mülki hüquq elmini öyrənir.'

Mülki hüquq tədris kursunun əsas məqsədlərindən biri mülki hüquq

normalarını və onların təcrübədə tətbiqini öyrənməkdən ibarət

' О.А.Красавчиков. Советская наука гражданского право (понятие, состав, система).

Свердловск, 1961.; Гражданское право: Учебник Т.1. - 6-е изд./Под ред. Л.П.Сергеева.

Ю.К.Толстого. М.: Проспект, 2003, с.72, 73.

40


olsa da, bununla onun moqsodbrinin ohato dairəsi məhdudlaşdırıla bilməz.

O halda normativ bazanın dəyişikliyə məruz qalması ilə tədrisin nəticələri

də heçə enmiş olardı. Belə bir problem keçid dövrü ilə əlaqədar mülki

hüququn tədrisində rastlanmışdır. Müstəqillik əldə etdikdən sonra yeni

Mülki Məcəllənin qəbuluna qədər keçən dövr ərzində bazar iqtisadiyyatı

münasibətlərinin təşəkkül tapması ilə əlaqədar normativ bazanın

formalaşmasında olan problemlər mülki hüququn tədrisində də

qeyri-müəyyənliyə səbəb olmuşdu, bu da bir sıra çətinliklər törədirdi. Ona

görə də mülki hüququn tədrisinin uğurlu olması üçün tədrisin elmi

araşdırmalara əsaslanması mütləqdir. Odur ki, mülki hüquq normaları ilə

yanaşı, kursun tədrisinə nəzəriyyələri, konsepsiyaları və elmi nəticələri ilə

birlikdə mülki hüquq elmi də daxildir.

Mülki hüquq tədris kursunun predmetinə mülki hüququn predmeti və

metodu ilə əlaqədar anlayışlar və nəticələr, mülki-hüquqi normaların və

əlaqəli aktların məzmununun tədqiqi, ictimai münasibətlərin mülki-hüquqi

tənzimlənməsi, mülki qanunvericiliyin təşəkkülü və inkişafı tendensiyaları

aiddir. Bunun nəticəsində tələbə yalnız mülki qanunları və onların təcrübi

tətbiqini deyil, həmçinin, mülki hüquq elmi tərəfindən işlənib hazırlanmış

anlayışlar, hüquq normalarında əksini tapan nəzəri əsaslar, onların təfsiri ilə

əlaqədar bilik və bacarıqlar əldə etmiş olur. Bununla da tələbənin gələeək

ixtisasının təməlinin möhkəm elmi əsası qoyulmuş olur.

Mülki hüquq tədris kursunun məqsədlərinə mülki hüquq normalarının

və mülki hüquq elminin nətieələrinin tədrisi ilə yanaşı, əldə olunmuş

biliklərin real həyatda tətbiqi təcrübələrinin öyrədilməsi də daxildir. Bu

məqsədin əldə olunması üçün mülki hüquq tədris kursunda pedaqogika elmi

tərəfində işlənib hazırlanmış üsul və vasitələrdən istifadə olunur.'


M.: Проспект, 2003, с.73.

б-с изд./Под рсд. Л.II.Сергеева. IO.К.Толстого.

41

Mülki Hüquq

1.7. Mülki hüququn xüsusi hüquq kimi anlayışı

Hüquq odobiyyatlarında xüsusi hüquq, mülki hüquq və sivil hüquq adı

ilə üç anlayışa rast gəlmək olur ki, bunlar da bir çox hallarda yerində düzgün

olaraq işlədilmir. Yeni hüquq sahəsinin tədrisinə başlayarkən bu üç anlayış

arasında oxşar və fərqli məqamlara diqqət yetirilməsi vacib şərtdir.

Dövlət cəmiyyətdə sosial ədaləti təmin etmək kimi mühüm funksiyasını

həyata keçirərkən, ilk növbədə, dövlətlə vətəndaş arasında olan

münasibətləri tənzimləməlidir. Dövlətin bu vəzifəsi ümumi hüquqla həyata

keçirilir. Ümumi hüquq, prinsipcə, imperativ xarakterli normaları özündə

ehtiva etməklə, bir tərəfdən, dövlətin vətəndaşın şəxsi işlərinə müdaxiləsinin

hədlərini, digər tərəfdən isə dövlətin vətəndaş qarşısında məsuliyyətinin

əsaslarını müəyyən edir. Bununla belə, xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığı,

pul vəsaitlərinin dövriyyəsinin sərbəstliyi, əmtəə mübadiləsinin azadlığı

prinsipləri əsasında qurulan bir cəmiyyətdə insanlar arasında münasibətlər

yalnız rasional, öncədən hazırlanmış və hamı üçün ümumi olan qaydalar

əsasında tənzimlənməlidir. Burada, eyni zamanda, həmin münasibətlərdən

irəli gələn mübahisələri də tənzimləmək lazımdır ki, bu da xüsusi hüquq

normaları vasitəsi ilə mümkündür.

Demək olar ki, istənilən hüquqyönümlü dərs vəsaitlərində hüququn

təhlili onun ümumi və xüsusi hüquq olmaqla iki hissəyə bölünməsi izahı ilə

başlayır. Nəticə etibarı ilə məhz bu cür təsnifləşdirmə hüququn bütünlüklə

sonrakı strukturunu müəyyən edir.

Ümumi və xüsusi hüququn fərqləndirilməsi ilk dəfə qədim Roma

hüquqşünaslarından biri olan Ulpian tərəfindən aparılmışdır. O öz

əsərlərində hüququn bu iki sahəsini aşağıdakı kimi fərqləndirirdi: Ümumi

hüquq - “ad statum rei Romanae spectat” (hərfi mənada - Roma dövlətinin

vəziyyətinə, statusuna aid olan), xüsusi hüquq - “ad sinq- lorum utilitatem”

(yəni ayrı-ayrı şəxslərin maraqlarını, mənafelərini

42

MÜHAZİRƏLOR TOPLUSU

nəzərdə tutan hüquqdur). Ulpianın fikrincə, xüsusi hüquq və ümumi hüquq

sahələrinin lərqləndirilməsi üçün meyar hüquqla müdafiə olunan

mənafelərin xüsusiyyətidir: dövlət mənafeyini müdafiə edən hüquq

normaları ümumi hüquq sahəsinə, ayn-ayn şəxslərin mənafelərini qoruyan

normalar isə xüsusi hüquq sahəsinə aiddir'.

Bu məsələ ilə əlaqədar bir çox alimlər sonrakı dövrlərdə oxşar fikirlərlə

çıxış etmişdirlər. Rus alimlərindən İ.A.Pokrovski və L.İ.Petrajitskinin

fikirlərinə görə, “Ümumi hüquq münasibətləri mərkəzləşdirən hüquq

sistemidir, xüsusi hüquq isə əksinə mərkəzdən qaçan hüquq sistemidir.

Xüsusi hüquq öz mahiyyətinə görə mövcud olması üçün çoxlu sayda

müəyyəncdici mərkəzlər ehtiva edir. Əgər ümumi hüquq subordinasiya

sistemidirsə, xüsusi hüquq koordinasiya sistemidir, əgər birinci hakimiyyət

və tabeçilik sahəsidirsə, ikineisi azadlıq və şəxsi təşəbbüskarlıq sahəsidir.^

Ümumi hüquq normaları 0 şəkildə formalaşdırılıb ki, onlar, ilk növbədə,

ümumi maraqları müdafiə edir və bunun vasitəsilə ayrı-ayrı şəxslərin

maraqlarını müdafiə edir. Xüsusi hüququn normaları isə, ilk növbədə, bu

münasibətlərdə iştirak edən şəxslərin maraqlarının müdafiəsini və bunun

vasitəsilə həmin münasibətlərin tənzimlənməsini istəyən bütün cəmiyyətin

maraqlarının müdafiəsini təmin cdir.^

N.D.Yeqorovun fikrincə, ümumi və xüsusi hüququn mütləq “təmiz”

sahəsi yoxdur. İstənilən ümumi hüquq sahəsində xüsusi hüququn

elementlərinə rast gəlmək olur. Eyni ilə istənilən xüsusi hüquq sahəsində də

ümumi maraqları müdafiə edən public hüquq normalarına rast gəlmək olur.

Bu məsələ ilə əlaqədar hüquq ədəbiyyatlarında fərqli fikirlərə rast gəlmək

olur. Belə ki, rus alimlərindən B.M.Qonqalo

' Novitski İ.B. Roma hüququ 7-ci noşrdon lorcümo /Torcümoçi və elmi redaktor h.e.n

.İ.Ə.Vəliyev.Bakı, 2006 s. 8

^ Гонгало Б.М. Проблема теории гражданского право / Институт частного нрава. М.:

Статут, 200, с.4

’ Егоров Н.Д. Гражданское право: Учебник T.I б-с изд./Под рсд. Л.П.Сергеева.

Ю.К.Толстого М.: Проспект, 2003, с. 19

43

Mülki Hüquq

yazmış olduğu moqalobrin birində qeyd edir ki, “Xüsusi hüquqi tənzimləmə

metodlarından ümumi hüquq münasibətlərinin və əksinə, ümumi hüquqi

metodlardan istifadə etməklə xüsusi hüquq münasibətlərinin

tənzimlənməsində istifadə olunmasına baxmayaraq, bu halı

mütləqləşdirmək lazım deyil. Bu ayrı-ayrı hallarda kifayət qədər geniş

yayılmış olsa da, xüsusi hüququn ümumiləşməsindən danışmaq düzgün

olmaz. Əks halda biz tamamilə istiqamətləri itirə bilərik.”'

Beləliklə, xüsusi hüquq normalarının ümumi hüquq normalarından

fərqli olaraq imperativ xarakterli göstərişlər şəklində formalaşdırılması

vacib deyil. Bundan əlavə vətəndaşa özünün bilavasitə iştirak etdiyi

münasibətləri şəxsi maraqlarına uyğun olaraq qurmasında sərbəstlik vermək

lazımdır. Məhz buna görə xüsusi hüquq münasibətlərində dövlət əksər

hallarda yalnız minimum standartlar müəyyən edir. Bu standartlar,

iştirakçılar öz aralarında razılığa gələ bilmədikdə tətbiq olunur.

Məhz bu səbəbdən deyə bilərik ki, xüsusi hüquqda imperativ xarakterli

göstərişlərə hüquqi təminatlar, dövlətin qayda-qanunu təmin etmək

funksiyasını həyata keçirməsi və hüquqdan sui-istifadə etmənin qarşısının

alınması ilə əlaqədar ehtiyac yaranır. Sadalanan hallar (qəyyumluq, hüquq

subycktliyi və s.) mülki dövriyyə iştirakçıları arasında razılaşmanın

predmeti olmadığı üçün imperativ qaydalar tətbiq olunur. Qalan hallarda isə

dövlət mülki dövriyyə iştirakçıları arasında əmlak və şəxsi qeyri-əmlak

xarakterli münasibətlərin tənzimlənməsini bərabərhüquqlu subyektlərin öz

baxışlarına buraxır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xüsusi hüquq düşüncəsi Roma

hüququnda jus civilis konsepsiyası üzərində qurulmuşdu ki, bu da özündə

Yustinian məcəllələşdirilməsinin (corpus juris) izlərini daşıyırdı. Məhz elə

oradan da sivil hüquq anlayışı təşəkkül tapdı. Bu,

' Гоигало Б.М.. Проблемы теории гражданского право/ Институт частного права. М.:

Статут, 2003, с.2

44


eyni zamanda, ümumi hüquqa aid olmayan hüquq saholori üçün birloşdirici,

toplayıcı sahə mənasında başa düşülməlidir. Beləliklə, qeyd edə bilərik ki,

sivil hüquq və xüsusi hüquq (ius privatum) eyni anlayışlar kimi qəbul

olunmalıdır.

Xüsusi hüquq sisteminə mülki hüquq, sahibkarlıq hüququ, ailə hüququ,

əmək hüququ, beynəlxalq xüsusi hüquq aiddir. Lakin bu sahələr arasında

mülki hüquqdan başqa bütün digər sahələrlə əlaqədar belə bir şərt qoyulur

ki, əgər bu hüquq sahələrində ümumi hüquqi göstərişlər yoxdursa, onda o

sahə xüsusi hüquqla tənzimlənir. Məsələn, əmək hüququnda əmək

müqaviləsinin iştirakçıları müqavilə bağlanarkən bərabərhüquqludurlar

(xüsusi hüquq münasibətləri), müqavilə bağlandıqdan sonra isə işçi

işəgötürənin müəyyən etdiyi iş rejiminə tabe olmalıdır (ümumi hüquq

münasibətləri).

Ümumi hüquq sisteminə isə konstitusiya hüququ, bələdiyyə hüququ,

einayət hüququ, inzibati hüquq, maliyyə hüququ, vergi hüququ, sosial

təminat hüququ, cinayət prosesi və s. aiddir.

Xüsusi hüquq tərəflərin hüquq bərabərliyi, iradə sərbəstliyi və əmlak

müstəqilliyi başlanğıcları əsasında qurulur. Tərəflərin hüquq bərabərliyi,

onların hüquqi vəziyyətinin və mülkiyyətin bütün formalarının

bərabərliyində, iştirakçılar arasında təsərrüfat əlaqələrinin müstəqil olaraq

müəyyən olunmasında tətbiq olunan mülki-hüquqi sanksiyaların oxşar

xarakterində ifadə olunur. İradə sərbəstliyi 0 deməkdir ki, bu münasibətlərin

iştirakçıları mülki dövriyyədə iştirak etməkdə, iştirak etdikləri halda

kontragent seçimində və bu kontragentləıiə münasibətlərin məzmununu

müəyyən etməkdə müstəqildirlər. Bu istiqamətdə qərarlarını öz təşəbbüsləri,

riskləri və müstəqil əmlak məsuliyyətləri əsasında qəbul edirlər. İştirakçılar

malik olduqları hüquqları həyata keçirməyi, bu hüquqların müdafiəsi üçün

məhkəməyə müraciət etməyi özləri seçirlər.

Əmlak müstəqilliyi o deməkdir ki, xüsusi hüquq münasibətlərinin

iştirakçıları ayrıca əmlaka malikdirlər. Əmlaka malik olmaq ona

45

Mülki Hüquq

mülkiyyət hüququ və digər əşya hüququ əsasında malik olmaq deməkdir.

İştirakçılar bu əmlak üzərində təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirərkən gəlir

əldə edir və yaxud müvafiq itki riski daşıyırlar.

Mülki hüquq xüsusi hüquqi tənzimləmənin əsasını təşkil edir. Bununla

da o, hüquq sistemində əmlak münasibətləri daxil olmaqla xüsusi hüquqi

münasibətləri tənzimləyən əsas baza sahəsi kimi, əhəmiyyətini müəyyən

edir. Bu mövqedən çıxış edərək demək olar ki, mülki məeəllənin ümumi

hissəsinə aid norma və prinsiplər əgər xüsusi qanunvericiliklə ayrı qayda

nəzərdə tutulmamışdırsa, xüsusi hüquqa daxil olan istənilən hüquq sahəsinə

aid münasibətlərin tənzimlənməsində tətbiq oluna bilər. Azərbaycan

Respublikası Mülki Məcəlləsinin 2.3-cü maddəsində də qeyd olunduğu

kimi, ailə, əmək münasibətləri, təbii ehtiyatlardan istifadə, ətraf mühitin

mühafizəsi, müəlliflik hüququ və əlaqədar hüquqlar ilə bağlı münasibətlər,

əgər ailə, əmək, torpaq, təbiəti mühafizə, müəlliflik və digər xüsusi

qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, mülki qanunvericilik və

başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənir.

46


II FƏSIL

MÜLKİ HÜQUQUN MƏNBƏLƏRİ VƏ MÜLKİ

QANUNVERİCİLİK

2.1. Mülki qanunvericiliyin anlayışı

Mülki qanunvericilik dedikdə, əmlak və şəxsi qeyri-əmlak

münasibətlərini tənzimləyən normativ hüquqi aktların - mülki hüquq

normalarının məcmusu başa düşülür. Mülki hüquq normaları isə, öz

növbəsində, müxtəlif normativ hüquqi aktlarda (referendum aktı, qanun,

forman, qərar) və beynəlxalq müqavilələrdə əksini tapa bilər. Həmin hüquqi

aktlar mülki hüququn mənbəyini təşkil edir. Bu mənbələrin məcmusu

“mülki qanunvericilik” anlayışı ilə əhatə olunur.

AR MM-in 2-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan

Respublikasının mülki qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasına əsaslanır və bu Məcəllədən, digər qanunlardan və onların

əsasında qəbul edilən, mülki hüquq normalarını müəyyənləşdirən başqa

normativ-hüquqi aktlardan ibarətdir.

17 fevral 2011-ci il tarixində qüvvəyə minən “Normativ hüquqi aktlar

haqqında” AR Konstitusiya Qanununun 1.0.1-ci maddəsində verilən

anlayışa görə, normativ hüquqi akt dedikdə - tənzimlənməsi Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyası ilə, qanunla və ya formanla dövlət orqanının

səlahiyyətlərinə aid edilən məsələlər üzrə həmin dövlət orqanı tərəfindən və

ya referendum yolu ilə qəbul edilmiş, hamı üçün məcburi davranış

qaydalarını əks etdirən, qeyri-müoyyən subyektlər dairəsi üçün və dəfələrlə

tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş müəyyən formalı rəsmi sənəd başa

düşülür.

47

Mülki Hüquq

Mülki qanunvericiliyə verilən anlayışdan da görünür ki, mülki

qanunvericilik dedikdə. Konstitusiya, Mülki Məcəllə və onun əsasında

qəbul edilən digər normativ hüquqi aktlar başa düşülür. Deməli, hüquqi

aktlar kateqoriyasına aid olan normativ xarakterli aktlar (AR Konstitusiya

Məhkəməsinin, Mərkəzi Seçki Komissiyasının, Mərkəzi Bankının, Milli

Televiziya və Radio Şurasının, yerli özünü idarə və yerli icra hakimiyyəti

orqanlarının qərarları) və qeyri-normativ hüquqi aktlar (Milli Məclisin

qərarları, Prezidentin və Nazirlər Kabinetinin sərəncamları, VVADQ

orqanlarının aktları) mülki qanunvericilik anlayışı ilə əhatə olunmur (bax:

“Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR Konstitusiya Qanunu, maddə 3; 4).

Bu fikir “Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR Konstitusiya Qanununun

1,0.2-ci maddəsi ilə də təsdiq olunur. Orada göstərilir ki, qanunvericilik

aktları - Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sistemini təşkil edən

normativ hüquqi aktlardır.

AR Konstitusiyanın 94-cü maddəsində göstərildiyi kimi, mülki, ailə,

müqavilə, nümayəndəlik, vərəsəlik, əqli mülkiyyət hüququ, öhdəlik hüquq

münasibətləri ilə əlaqədar norma yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan

Respublikası Milli Məclisinin səlahiyyətinə aid edilmişdir. Oxşar norma

digər ölkələrin qanunvericiliklərində də vardır.

Buna əsaslanaraq bəzi müəlliflər mülki qanunvericiliyin məhdud

mənada başa düşülməsi mövqeyindən çıxış edir və qeyd edirlər ki, mülki

qanunvericilik dedikdə, bütün bu sadalanan normativ aktlar deyil, onların

bir hissəsi olan qanunlar nəzərdə tutulmalıdır. Rusiya alimlərindən

M.N.Scmyakin qeyd edir ki, mülki qanunvericilik dedikdə, qanunverici

orqan tərəfindən qəbul edilən qanunlar sistemi başa düşülməlidir. Bununla

əlaqədar, bir məsələyə diqqət yetirmək vacibdir. Belə ki, əvvəllər mülki

qanunvericilik dedikdə, mülki hüquq qaydalarının əks olunduğu bütün

mənbələrin məcmusu başa düşülürdü. Ilal-hazırda bu anlayış məhdud olaraq

yalnız hərfi mənada başa

48


düşülür, çünki qeyd etdiyimiz kimi, mülki qanunverieilik sisteminin

yaradılması qanunyaradıeı orqanın solahiyyotlərinə aid edilmişdir.'

Bizim qanunvericiliyə münasibətdə bu fikri o qədər də doğru hesab

etmirik. Bizə görə, mülki qanunvericilik mülki hüquq normalarının ifadə

formasıdır və bu normaların əhatə olunduğu bütün normativ hüquqi aktlar

mülki qanunvericilik sisteminə aiddir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın 148-ci maddəsində

göstərildiyi kimi, qanunvericilik sisteminə Konstitusiya, referendumda

qəbul edilmiş aktlar, qanunlar, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

fərmanları, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və Mərkəzi icra

hakimiyyəti orqanlarının qərarları aiddir.

Normativ xarakterli hüquqi aktlar mülki qanunvericilik sisteminə daxil

olmasa da mülki dövriyyədə onların əhəmiyyəti böyükdür. Bunlara misal

olaraq Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının qərarlarını göstərə

bilərik.^ Məsələn, Mülki Məcəllənin 53-cü fəsli mülki dövriyyənin

iştirakçıları arasında hesablaşmalara həsr olunmaqla nağd və nağdsız

formada olan hesablaşmalara aid normaları özündə əks etdirir. Buna

müvafiq olaraq AR Mərkəzi Bankının İdarə heyətinin 3 noyabr 2004-cü il

tarixli əmri ilə təsdiq edilmiş “Banklarda hesabların açılması, aparılması və

bağlanması Qaydaları” mövcuddur ki, bu qaydalar mülki hüquq normalarını

tamamlayır. Bundan başqa. Mülki Məcəllənin 27-ci fəsli borc müqaviləsinin

tənzimlənməsinə yönəlik normaları nəzərdə tutur. Həmin normalarda qeyd

olunur ki, borc müqaviləsinin predmeti hər hansı pul məbləği olduqda, o,

kredit müqaviləsi adlanır (bax: AR MM, maddə 739.2). Buna müvafiq

olaraq isə AR Mərkəzi Bankının 3 aprel 2001-ci il

' Гражданское право: Учебник/ Под ред. Т.И.Илларионова, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М.: Норма-Инфра, 1998, с.21

^ “Azsrbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunun

8.1-ci maddəsinə əsasən. Mərkəzi Bank qanunla onun səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlər üzrə

bütün banklar, bank olmayan kredit təşkilatları, habelə digər şəxslər üçün məcburi normativ

xarakterli aktları müstəqil qəbul edir.

49

Mülki Hüquq

tarixli əmri ilə təsdiq edilmiş “Banklarda kreditlərin verilməsinin daxili

prosedurları və uçotu haqqında Qaydaları” göstərmək olar ki, həmin

qaydalar kredit verməklə məşğul olan şəxslərin əlavə olaraq peşəkarlıq

qaydasında kreditlər verilməsi haqqında müddəalarını gözləmələrini təmin

edir.

2.2. Mülki qanunvericiliyin sistemi və

mülki hüququn digər mənbələri

Qanunvericiliyin sistemləşdirilməsi ümumi əlamətləri ilə səciyyələnən

bir qrup ictimai münasibətin hüquqi tənzimlənməsi məqsədilə müvafiq

sahəyə aid normativ hüquqi aktların iyerarxiyasının müəyyən edilməsi,

qarşılıqlı uzlaşdırılması üçün həyata keçirilir.

Odur ki, mülki qanunvericilik dedikdə, əmlak və şəxsi qeyri- əmlak

münasibətlərini tənzimləyən normativ hüquqi aktlar sistemi başa

düşülməlidir. Mülki qanunvericilik anlayışı ilə əhatə olunan hüquqi aktlar

hüquqi qüvvəsindən və qarşılıqlı uzlaşmasından asılı olaraq müəyyən və

ciddi iyerarxik sistem üzrə yerləşmişdir. Hüquqi qüvvəsinə görə mülki

hüququn mənbələrini aşağıdakı kimi yerləşdirmək olar:

1. Konstitusiya - bizim ölkənin əsas normativ hüquqi aktıdır. O,

müxtəlif hüquq sahələrinə (əmək hüququ, mənzil hüququ, ailə hüququ,

cinayət hüququ, sosial-təminat hüququ) aid əsas ideya və prinsipləri əhatə

edən normalarla yanaşı, mülki hüquq normalarını da özündə birləşdirir. Bu

vəsilə ilə Konstitusiya mülki hüquq da daxil olmaqla, digər hüquq

sahələrinə aid normaları özündə əks etdirən, ali hüquqi qüvvəyə malik olan

rəsmi sənəddir. Məsələn, mülkiyyət hüququ ilə əlaqədar Konstitusiyanın 13

və 29-cu maddəsində əksini tapan normalar mülki hüququn əşya hüquqları

yarımsahəsinin əsas ideya və qaydalarını müəyyən edir. Bunlar

aşağıdakılardır: a) mülkiyyət

50


toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur; b) mülkiyyət - dövlət

mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti növündə ola bilər; c)

hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır; ç) mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük

verilmir; d) hər kəsin mülkiyyətində əmlak ola bilər və mülkiyyətçi əmlaka

sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək

hüququna malikdir; c) heç kəs məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən

məhrum edilə bilməz; ə) dövlət ehtiyacları və ya ictimai ehtiyaclar üçün

mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız qabaqcadan onun dəyərini

ədalətli ödəmək şərti ilə yol verilir; f) dövlət vərəsəlik hüququna təminat

verir.

Sadalanan normativ müddəalar ali hüquqi qüvvəyə malik olmaqla əşya

hüquqları yarımsahəsi üçün baza rolunu oynayır. Bu o deməkdir ki, Mülki

Məcəllə də daxil olmaqla bütün sonrakı normativ hüquqi aktlar və normativ

xarakterli digər aktlar konstitusiyaya uyğun olmalıdır. Məsələn, AR

MM-nin 152-ci maddəsində mülkiyyətçinin səlahiyyətləri, 207-ci

maddəsində dövlət ehtiyacları üçün əmlakın satın alınması, 210-cu

maddəsində mülkiyyət hüququna qanun əsasında xitam verildikdə zərər

əvəzinin, o cümlədən əmlakın dəyərinin dövlət tərəfindən ödənilməsi və

digər çoxlu sayda normalar konstitusiyanın ruhuna uyğun olaraq tətbiq

olunur.

Konstitusiyada yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, əqli mülkiyyət

hüququ, şəxsi toxunulmazlıq hüququ, mənzil toxunulmazlığı hüququ,

mənzil hüququ, şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququ, yaradıcılıq azadlığı,

azad sahibkarlıq fəaliyyəti hüququ kimi ali hüquqi qüvvəyə malik

mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə aid olan normalar nəzərdə

tutulmuşdur.

2. Mülki Məcəllə. Konstitusion normaların sonrakı konkretliyi və

inkişafı mülki qanunvericilikdə və xüsusilə də Mülki Məcəllədə öz əksini

tapır. 28 dekabr 1999-cu ildə qəbul olunmuş və 01 sentyabr 2000-ci ildə

qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikası Mülki

51

Mülki Hüquq

Məcəlləsi Ümumi və xüsusi hissədən ibarət olmaqla 10 bölmədən 74

fəsildən 1325 maddədən ibarətdir. Mülki Məcəllə bu sahədə əsas normativ

hüquqi akt olmaqla mülki-hüquqi tənzim etmə prcdmetinə aid bütün ictimai

münasibətləri əhatə etməyə yönəlmişdir.

Azərbayean Respublikasının Mülki Məcəlləsi mülki qanunvericilik

sistemində Konstitusiyadan və referendum aktlarından sonra ali hüquqi

qüvvəyə malik olan əsas rəsmi sənəddir. Bununla əlaqədar Normativ hüquqi

aktlar haqqında AR Konstitusiya Qanunun 2.5- ci maddəsində qeyd olunur

ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi mülki hüquq normalarını

əks etdirən digər məeəllə və qanunlarla ziddiyyət təşkil etdikdə, Azərbaycan

Respublikasının Mülki Məcəlləsi tətbiq edilir.

Ümumi hissə - ümumi xarakterli müddəalarla (Mülki Məeəllənin

məqsəd və vəzifələri, mülki qanunvericiliyin anlayışı, zamana, şəxslərə və

məkana görə qüvvəsi, mülki qanunvericilik və beynəlxalq aktlar, mülki

hüquq münasibətlərinin subyektləri və obyektləri, mülki'hüquq və

vəzifələrin əmələ gəlməsi, mülki hüquqların müdafiəsi, zərər anlayışı, şərəf,

ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiəsi və s.) yanaşı, fiziki və hüquqi şəxslər,

əşya hüquqları, əqdlər, müddətlər, öhdəlik hüququnun ümumi hissəsi, mülki

hüquqların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar normaları nəzərdə tutur. Xüsusi

hissə isə ümumi hissənin zəruri davamı olaraq, əsasən, öhdəlik hüququnun

xüsusi hissəsinə aid müqavilələrdən əmələ gələn öhdəliklər, sığorta, mülki

dövriyyə iştirakçıları arasında hesablaşmalar, qiymətli kağızlar,

müqavilədən kənar (birtərəfli hərəkətlərdən və qanundan əmələ gələn)

öhdəliklər, mülki hüquq pozuntularından əmələ gələn öhdəliklər və

vərəsəlik hüququ kimi bölmələri əks etdirir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Mülki Məcəllə mülki qanunvericilik

sistemində xüsusi yerə malikdir. Sahəvi məcəllələşdirilmiş akt kimi bazar

iqtisadiyyatı şəraitində əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin eyni

tərzdə tətbiqini təmin etməklə mülki-hüqü- 52


qi tənzimlomo prcdmetino aid olan daha mühüm vo prinsipial normaları

ehtiva edir. Mülki Mocollonin osas moqsodi do məhz mülki hüquq

subyektlərinin əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləmək,

fiziki şəxslərin şərəfini, ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu, şəxsi və ailə həyatının

şəxsi toxunulmazlığının müdafiəsi hüququnu, həmçinin, mülki dövriyyənin

sabitliyini təmin etmək, sahibkarlıq fəaliyyətini dəstəkləmək, sərbəst bazar

iqtisadiyyatının inkişafına şərait yaratmaqdan ibarətdir (bax: AR MM,

maddə 1). Mülki Məcəllə ilə yanaşı, mülki qanunvericilik sistemində

mülki-hüquqi tənzim etmə predmetinə aid olan münasibətlərin ayrı-ayrı

növlərini tənzimləyən xüsusi qanunlarda vardır.

3. Kompleks normativ hüquqi aktlar. Mülki Məcəllə ilə yanaşı,

qanunverici orqan tərəfindən Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasının 94-cü maddəsi ilə müəyyən olunan mülki hüquq

obyektləri, əqdlər, mülki müqavilələr, nümayəndəlik və vərəsəlik,

mülkiyyət hüququ, 0 cümlədən dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyətinin

hüquqi rejimi, əqli mülkiyyət hüququ, digər əşya hüquqları, öhdəlik hüququ,

ailə münasibətləri, o cümlədən himayəçilik və qəyyumluq sahəsində

münasibətləri tənzim etmək məqsədilə qəbul etdiyi qanunlar özündə mülki

hüquq münasibətlərini nizamlamaq nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Hüquq ədəbiyyatlarında bu cür normativ hüquqi aktlara kompleks

hüquqi aktlar da deyirlər.

Mülki hüquq normalarına, həmçinin, kompleks normativ hüquqi

aktlarda rast gəlmək olar. Kompleks normativ hüquqi aktlar özündə

müxtəlif hüquq sahələrinə aid olan normaları nəzərdə tutur. Akt o zaman

kompleks xarakterli olur ki, o, özündə müqayisə oluna biləcək dərəcədə

müxtəlif hüquq sahələrinə məxsus normaları cəmləşdirmiş olsun. Əgər

normativ hüquqi aktın tərkibində əhəmiyyətli sayılmayacaq sayda digər

hüquq sahələrinə yönləndirmələr vardırsa, o zaman bu cür normativ hüquqi

aktlar kompleks aktlar kimi deyil, məzmunun əksər hissəsini əhatə edən

hüquq sahəsinə aid normativ hüquqi akt

53

Mülki Hüquq

kimi qəbul olunacaqdır. Məsələn, Mülki Məcəllə mülki-hüquqi normativ akt

olmaqla bərabər, onun məzmununda məhdud sayda ümumi hüquq

sahələrinə aid normalar da vardır. Məsələn, Mülki Məcəllədə qəyyumluqda

olan şəxsin əmlakının idarə edilməsi, həmçinin, qəyyumun təyin olunması

məsələsi, hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı məsələləri və s. Digər hüquq

sahələrinə aid normaları əhatə etməyən mütləq “təmiz” sahəvi normativ

aktlara çox nadir hallarda rast gəlmək olur. Bu onunla şərtlənir ki,

qanunverici adətən insan fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan münasibətlərin tam

tənzimlənməsini təmin etməyə yönələn aktları qəbul etməyə üstünlük verir.'

Kompleks normativ hüquqi aktların qəbul edilməsində əsas məqsəd

insan fəaliyyətinin müəyyən sahəsinə aid və bir-biri ilə sıx əlaqədə olan

ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə yönələn normativ aktların

məzmununun razılaşdırılmasma zərurətin olması ilə əlaqədardır. İnsan

fəaliyyətinin istənilən sahəsinin təşkilatlanma tələb etdiyini nəzərə alsaq, o

zaman inzibati hüquq normaları ilə tənzinlənən təşkilati normaların mülki

qanunvericiliyə daxil edilməsi qaçılmaz olur.“ Odur ki, mülki hüquq

normalarını nəzərdə tutan kompleks normativ aktların məzmununa, bir

qayda olaraq, inzibati hüquqa aid normalar da daxil edilir. Bunlara misal

olaraq, Azərbaycan Respublikasının 25 iyun 1999-eu il tarixli Torpaq

Məcəlləsini, 28 dekabr 1999-ci il tarixli Ailə Məcəlləsini, 01 oktyabr

2009-cu ildən qüvvəyə minən Mənzil Məcəlləsini və s. göstərmək olar.

Göstərilən normativ hüquqi aktların məzmununda bərabərhüquqlu

subyektlər arasında əmlak münasibətlərini tənzimləyən normalarla

(torpaqların mülkiyyətə verilməsi, icarəsi və istifadəsi, uşaqların və

valideynlərin əmlak hüquq və vəzifələri, mənzil sahələrinə mülkiyyət və

digər əşya hüquqları) yanaşı, çoxlu sayda inzibati hüquqa aid normalar da

(tor-

' Гражданское право. 2-ое изд. Т. 1. / Отв. рсд. Е.А.Суханов. М., 1998. с. 62 - Гражданское

право: Учебник / Под. ред. А.П.Сергеев. Ю.К.Толстой. Том 1. М.: Проспект, 2003, с.46.

54


paq fondu, torpaqların təyinatına görə istifadəsi qaydaları, nikahın qeydə

alınması qaydası, aliment öhdəlikləri, uşaqların tərbiyəsi formaları, mənzil

fondu, yaşayış sahəsinin təyinatının dəyişdirilməsi, yaşayış sahəsinin

ayrılma və uçot norması, sosial təyinatlı yaşayış sahələrinin verilməsi və s.)

vardır.

Bu kateqoriyaya aid normativ hüquqi aktların siyahısını artırmaq olar.

Bunlara misal olaraq, “İearə haqqında” 30 aprel 1992-ci il, “Sahibkarlıq

fəaliyyəti haqqında” 15 dekabr 1992-ei il, “Patent haqqında” 25 iyul 1997-ci

il, “Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında” 25 iyun 1998-ei il, “İpoteka

haqqında” 15 aprel 2005-ei il, “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında”

29 iyun 2004-eü il, “Mülki, ailə və cinayət işləri üzrə hüquqi yardım və

hüquqi münasibətlər haqqında” Konvensiyanın təsdiq edilməsi barədə 13

yanvar 2004- cü il, “Mülki dövriyyənin müəyyən iştirakçılarına mənsub ola

bilən və dövriyyədə olmasına xüsusi icazə əsasında yol verilən (mülki

dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış) əşyaların siyahısı haqqında” 23 dekabr

2003-cü il tarixli və s. AR qanunlarını misal göstərmək olar.

4. Mülki Məcəllədən və digər qanunlardan sonra mülki qanunvericilik

sistemində aparıcı rol normativ hüquqi aktlar olan Prezident fərmanlarına və

Nazirlər Kabinetinin qərarlarına məxsusdur. AR MM-in 2.6-cı maddəsində

qeyd edildiyi kimi, “Qanundan aşağı qüvvəli normativ hüquqi aktlar mülki

münasibətlərin tənzimlənməsi üçün yalnız o halda tətbiq edilir ki, onlar bu

Məcəlləyə uyğun gəlsin və ona zidd olmasın.”

Mülki hüquq sahəsini tənzimləməyə yönələn Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin fərmanlarına misal olaraq, “Azərbaycan Respublikası Mülki

Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi

tənzimləmə məsələləri haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun

tətbiq edilməsi barədə” 25 avqust 2000- ci il tarixli; “Daşınmaz əmlakın

dövlət reyestrinin aparılması qaydalarının təsdiq edilməsi barədə” 14

oktyabr 2004-cü il tarix-

55

Mülki Hüquq

li; “Bələdiyyə mülkiyyətinə dövlət əmlakının verilməsi qaydalarının

təkmilləşdirilməsi barədə” 23 oktyabr 2003-cu tarixli; “Dövlət

mülkiyyətində olan torpaq sahələrinin hüquqi şəxslərin nizamnamə (pay)

fonduna verilməsi və istifadəsi Qaydalarf’mn təsdiq edilməsi haqqında 23

oktyabr 2003-cü il tarixli fərmanlarını və çoxlu sayda digər fərmanları

göstərmək olar.

Müvafiq sahəyə aid olan Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin

qərarlarına misal olaraq isə aşağıdakıları göstərmək olar: “Patent

müvəkkilləri haqqında əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2000-ci il 21 saylı qərarı;

“Dəyişdirilməli və ya qaytarılmalı olmayan malların siyahısının təsdiq

olunması barədə” AR NK-nm 21 may 1998-ci il tarixli 114 saylı qərarı;

“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin qəbul edilməsindən irəli

gələn bəzi məsələlərin həll edilməsi haqqında” AR NK-nm 23 dekabr

2000-ci il tarixli 225 saylı qərarı; “Fiziki şəxs barəsində icra sənədi icra

olunarkən tələbin yönəldilməsinə yol verilməyən əmlak növlərinin dəqiq

Siyahısının təsdiq edilməsi barədə” AR NK-nm 5 iyun 2002-ci il tarixli 89

saylı qərarı; “Müsadirə edilmiş, sahibsiz qalmış, vərəsəlik hüququ əsasında

dövlət mülkiyyətinə keçən əmlakın və dəfinələrin uçotu,

qiymətləndirilməsi, saxlanılması, istifadəsi və satışı barədə əsasnamə»nin

təsdiq edilməsi barədə” AR NK-nin 18 aprel 2002-ci il tarixli 69 nömrəli

qərarı və s.

Yuxarıda qeyd olunan normativ hüquqi aktların (forman və qərarların)

qəbul edilməsi zərurəti ondan ibarətdir ki, birincisi, qa- nunyaradıcı orqan

tərəfindən müvafiq münasibətlərin tənzimlənməsi ilə əlaqədar norma hələ ki

qəbul olunmamışdır, ikincisi, qəbul olunmuş qanunların tətbiq edilməsi və

əvvəl qəbul olunmuş qanunların yeni qanuna uyğunlaşdırılınası ilə əlaqədar

bu cür normativ hüquqi aktlara ehtiyac vardır.

5. Mülki dövriyyə ilə əlaqəsi olan normalara ayrı-ayrı mərkəzi icra

hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarında rast gəlmək 56


olar. “Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR Konstitusiya Qanununun

20.1-ci maddəsində, müoyyon olunmuş qaydaya əsasən, mərkəzi idra

hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktları Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin aktları ilə nəzərdə tutulmu.ş hallarda və hədlərdə, yalnız

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin aktları ilə onların səlahiyyətlərinə

aid edilmiş məsələlər üzrə qəbul edilə bilər. Məsələn;

Azərbaycan-Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

hacıqmda Əsasnamənin və Komitənin Strukturunun təsdiq edilməsi barədo

Azərbaycan Respublikası Prezidenti 5 mart 2009-cu il tarixində fərman

verir. Məmin fərman ilə təsdiq olunmuş Əsasnamədə ümumi müddəalarla

yanaşı, komitənin fəaliyyət istiqamətləri, hüquq və vəzifələri və

fəaliyyətinin təşkili qaydaları əksini tapır. Əsasnamə ilə müəyyən olunan

vəzifələrdən biri komitə tərəfindən qiymətli kağızlar bazarında oz

səlahiyyətləri çərçivəsində normativ tənzimləməni həyata keçirməkdən

ibarətdTr (bax: Əsasnamə, bənd 8.1). Bu vəzifənin .ycri.no, yetirilməsi

onun səlahiyyətinə aid bir məsələdir. Göstərilən vəzifənin icrası ilə əlaqədar

olaraq komitə tərəfindən normativ hüquqi xarakterli bir sıra qaydalar qəbul

edilmişdir ki, bunlara misal olaraq, 14 fevral 2001-ci il tarixində təsdiq

olunan “İnvestisiya qiyinətli kağızlarla Repo əməliyyatlarının aparılması

Qaydaları”-nı; 26 avqust 2011-ci il tarixində təsdiq olunmuş “Adlı

investisiya qiymətli kağızlarla alqıfsalqı əqdlorinin bağlanması

Qaydalarf’m; 11 may 2012-ci ildə təsdiq olunmuş “Qiymətli kağız

sahiblərinin reyestrinin aparılması üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsi

Qaydalarf’nı və s. göstərmək olar.

6. Məhkəmə qərarları. Mülki-hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsində

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. “Normativ hü'quqi aktlar haqqında” AR

Konstitusiya-.Qanunun 4.1.1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin III hissəsinin 1-7-ci

bəndlərinə və IV hissəsinə əsasən qəbul edilmiş AR

57

Mülki Hüquq

Konstitusiya Mohkomosinin qorarları normativ xarakterli aktlar sırasına

aiddir. Bu qərarlar bilavasitə qanunvericilik sisteminə daxil olmasa da

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IX

hissəsində nəzərdə tutulduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya

Məhkəməsinin qərarı Azərbaycan Respublikasının ərazisində məcburi

qüvvəyə malikdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya

Məhkəməsinin mülki hücıuq sahəsinə aid olan qərarlarına aşağıdakılar

aiddir:

- Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 179-cu maddəsinin

şərh edilməsinə dair Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Mohkomosinin

28 yanvar 2002-ci il tarixli Qoran;

- Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 21 və 23-cü

maddələrinin şərh edilməsinə dair Azərbaycan Respublikası Konstitusiya

Məhkəməsinin 31 may 2002-ci il tarixli Qərarı;

-Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.5-ci maddəsinə dair

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 27 may

2008-ci il tarixli Qərarı və s.

7) İşgüzar adətlər. Qanunvericilik və digər hüquqi aktlarla yanaşı,

işgüzar adətlər də köməkçi mənbə kimi qəbul olunur. Mülki Məcəllənin

10.1-ci maddəsində qeyd olunduğu kimi, «Sahibkarlıq fəaliyyətinin hər

hansı sahəsində təşəkkül tapan və geniş tətbiq edilən, qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmayan davranış qaydası, hər hansı aktda qeyd

edilib-edilmədiyindən asılı olmayaraq, işgüzar adət sayılır. “Qeyd

olunanlardan belə bir məna hasil etmək olur ki, işgüzar adət dedikdə,

qanundan başqa digər normativ aktlarda əksini tapan davranış qaydaları

başa düşülməlidir. Mülki qanunvericilik işgüzar adətlərin tərəflərin

münasibətlərini tənzimləyən əsas mənbələrdən biri kimi əhəmiyyətini

Mülki Məcəllənin digər normalarında da vurğulayır. Belə ki, AR MM-in

390.7-ci maddəsinə əsasən, “əgər müqavilə şərli onun iştirakçıları

tərəfindən və ya dispozitiv norma ilə

58


müoyyonbşdirilmoyibso, müvafiq şortbr torəfbrin münasibollorino tətbiq

edib bilən işgüzar adətlərlə müəyyənləşdirilir”.

Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktlarında

işgüzar adətlərdən mənbə kimi istifadə olunmasına rast gəlmək olur.

Məsələn, AR Mərkəzi Bankının İdarə heyətinin 3 aprel 2001- ci il tarixli

“Banklarda kreditlərin verilməsinin daxili prosedurları və uçotu haqqında

Qaydalar”-ın 2.4-cü bəndində qeyd olunur ki, Bank təcrübəsində müddətli

kreditlərin əsas və faiz məbləğləri üzrə ödənişlər adətən aylıq nəzərdə

tutulur. Lakin maliyyə baxımından sağlam, yaxşı tanınmış, sabit işləyən və

əvvəllər banka olan borclarını vaxtlı-vaxtmda ödəyən müştərilərə veriləcək

üç aylıq və daha az ödəniş müddəti olan kreditlər, habelə altı ay və daha az

ödəniş müddəti ilə tikinti və kənd təsərrüfatı ehtiyacları üçün nəzərdə

tutulan kreditlər barəsində fərqli şərtlər müəyyən oluna bilər.

Gördüyümüz kimi, burada söhbət kifayət qədər aydın formalaşmış və

müəyyən olunmuş, geniş tətbiq olunan və iştirakçılara məlum olan, yalnız

sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə olunan və qanunvericilikdə nəzərdə

tutulmayan normalar başa düşülür.

Müasir beynəlxalq ticarətdə Paris Beynəlxalq Ticarət Palatası (İN-

KOTERMS) tərəfindən işlənib hazırlanmış qaydalardan geniş istifadə

olunur. İNKOTERMS - kommersiya terminlərinin eyni cür izahı və başa

düşülməsi ilə əlaqədar beynəlxalq qaydaları müəyyən edir.

İNKOTERMS adı ingilis dilində ifadə olunan “İnternational Com-

mercial Terms”in qısaldılmış formasıdır və bizim dildə beynəlxalq ticarət

terminləri kimi tərcümə olunur. Beynəlxalq Ticarət palatası tərəfindən dövri

olaraq dərc olunan bu terminlər beynəlxalq ticarətdə on illiklər boyu yer

tapmış (formalaşmış) adətlərin məcəllələşdirilməsidir və bu qaydalar

malların çatdırılması ilə əlaqədar məsələləri müəyyən edir.

İNKOTERMS-in əsas vəzifəsi bu adətlərin unifikasiyası- nı həyata

keçirməkdən ibarətdir. Lfnifikasiya dedikdə, yəni həmin adətlərin bütün

ölkələrdə xarici ticarət müqavilələrinin bağlanması

59

Mülki Hüquq

zamanı müqavilənin mozmununa daxil edilən bu qaydaların hamı tərəfindən

eyni cür izah olunmasını və eyni cür tətbiqini nəzərdə tutur.

Hüquqi nöqteyi-nəzərdən İNKOTERMS qaydaları beynəlxalq normativ

hüquqi aktlar kateqoriyasına aid deyil. Beynəlxalq ticarətdə onların tətbiqi

mütləq deyil və əsasən tövsiyəedici xarakterlidir. Buna baxmayaraq, bu

qaydalar beynəlxalq ticarət dövriyyəsində faktiki olaraq geniş tətbiq olunur.

Tərəflərin bağladıqları alqı-satqı müqavilələrində istinad etdikləri bu

qaydalar məhkəmədə müdafiə oluna bilər.'

8) Beynəlxalq hüquqi aktlar. Bazar iqtisadiyyatına keçid beynəlxalq

aləmlə sıx əməkdaşlıq tələb edir. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar

çıxdığı beynəlxalq normalar hüquqi qüvvəsinə görə Konstitusiyadan sonra

ikinci yerdə durur. Belə ki, AR MM- in 3.2-ci maddəsində göstərildiyi kimi,

beynəlxalq müqavilədə müəyyənləşdirilən normalar mülki qanunvericilikdə

nəzərdə tutulan normalardan fərqlənərsə, onda beynəlxalq müqavilənin

normaları tətbiq edilir.

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı müqavilələr Azərbaycan

Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr

Mülki Məcəllə ilə tənzimlənən mülki hüquq münasibətlərinə (onun tətbiqi

dövlətdaxili normativ hüquqi aktın qəbul edilməsi tələbindən irəli gəldiyi

hallar istisna edilməklə) birbaşa tətbiq edilir. Bu cür beynəlxalq aktlara

misal olaraq “Beynəlxalq maliyyə lizinqi haqqında” Ottava Konvensiyasını,

“Əmtəələrin beynəlxalq alqı-satqı- sı haqqında” Vyana Konvensiyasını;

“Beynəlxalq yükdaşımalar haqqında” Cenevrə konvensiyasını. Sənaye

mülkiyyətinin müdafiəsi ilə əlaqədar Paris konvensiyalarını göstərmək olar.

Якушев Л.В. Коммерческое право. Конспект лекций. М.: Лприор, 2008, с. 165

60


2.3. Mülki qanunvericiliyin qüvvəsi

Mülki qanunvericiliyin qüvvəsi dedikdə, mülki qanunvericiliyin

zamana, məkana və şəxslərə görə qüvvəsi başa düşülür. Mülki

qanunvericiliyin zamana görə qüvvəsi dedikdə, onun hüquqi cəhətdən

mövcud olduğu müddət, yəni qüvvəyə minməsi anı, mövcud olduğu dövr və

qüvvədən düşmə anı başa düşülür.

Ümumi qaydaya görə mülki qanunvericiliyin geriyə qüvvəsi yoxdur və

qüvvəyə mindiyi andan sonra əmələ gəlmiş münasibətlərə tətbiq edilir. AR

MM-nin 7.1-ci maddəsində göstərildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının 149-cu maddəsinin VII hissəsində nəzərdə tutulanlar

istisna olmaqla, mülki qanunvericilik müddəalarının geriyə qüvvəsi yoxdur

və onlar qüvvəyə mindikdən sonra əmələ gəlmiş münasibətlərə tətbiq edilir.

Konstitusiyanın qeyd olunan maddəsində nəzərdə tutulur ki, fiziki və

hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdıran, hüquqi məsuliyyətini

aradan qaldıran və ya yüngülləşdirən normativ hüquqi aktların qüvvəsi

geriyə şamil edilir. Başqa normativ hüquqi aktların qüvvəsi geriyə şamil

edilmir.

AR MM-nin 7.2-ci maddəsindən görünür ki, bu cür hallar (vəziyyəti

yaxşılaşdıran, hüquqi məsuliyyəti aradan qaldıran və ya yüngülləşdirən)

qanunla birbaşa nəzərdə tutulmuşdursa, mülki qanunvericiliyin geriyə

qüvvəsi tətbiq edilir. Bu qaydadan irəli gələn məsələlərə Mülki Məcəllədə

də rast gəlmək olur. Belə ki. Mülki Məcəllənin öhdəlik hüququ

yarımsahəsinin müqavilə azadlığı şərtlərini müəyyən edən 390.2-ci

maddəsində göstərilir ki, “Müqavilə onun bağlandığı vaxt qüvvədə olan

qanunla və digər hüquqi aktlar ilə müəyyənləşdirilmiş, tərəflər üçün

məcburi qaydalara (imperativ normalara) uyğun gəlməlidir. Əgər müqavilə

bağlandıqdan sonra onu bağlayarkən qüvvədə olmuş qaydalardan fərqlənən,

tərəflər üçün məcburi başqa qaydalar müəyyənləşdirən qanun qəbul

edilmişsə,

61

Mülki Hüquq

bağlanmış müqavilənin şərtləri qüvvəsini saxlayır, amma qanunda onun

qüvvəsinin əvvəllər bağlanmış müqavilələrdən əmələ gələn münasibətlərə

şamil olunmasının müəyyənləşdirildiyi hallar istisna təşkil edir”.

AR MM-nin 7.3-cü maddəsində bu qaydalar bir az da dəqiqləş-

dirilərək vurğulanır ki, mülki hüquq subyektlərinə ziyan vurarsa və ya

onların vəziyyətini pisləşdirərsə, mülki qanunvericiliyin geriyə qüvvəsi ola

bilməz.

Mülki hüquq normalarının qüvvəyə mimuəsi məsələlərinə Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında da rast gəlmək

olur. Məsələn, AR Mülki Məcəlləsinin 179-cu maddəsinin şərh' edilməsinə

dair AR Konstitusiya Məhkəməsinin Qərarı 28 yanvar 2002-ci il tarixində

qəbul olunmuşdur. Lakin həmin aktın qərar hissəsində müəyyən olunan

qaydanın özündən əvvəlki tarixdən qüvvəyə minməsi göstərilmişdir. Orada

qeyd olunur ki, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin daşınmaz

əmlaka mülkiyyət hüququnu əldə etmə müddətini müəyyənləşdirən 179-cu

maddəsinin hüquqi qüvvəsi 2000-ci il sentyabrın 1-dən sonra yaranan

hüquq münasibətlərinə tətbiq olunmalıdır.

Mülki və digər qanunların qüvvəyə minməsi “Normativ hüquqi aktlar

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu ilə

tənzimlənir. Həmin Qanunun 82.1-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan

Respublikasının normativ hüquqi aktları rəsmi dərc edilməlidir. Bu, AR

Konstitusiyasının 149-cu maddəsinin VIII hissəsinin tələblərindən irəli

gəlir. Orada qeyd olunur ki, normativ

' Normanın rosmi şorh olunması tolobi “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiya Qanununun 90.1-cı maddəsindən irəli gəlir. Orada qeyd olunur ki,

nonnativ hüquqi aktın məzmununda qeyri-müəyyənliklər və fərqlər, habelə tətbiqi təcrübəsində

ziddiyyətlər aşkar edildikdə homin aktı qəbul etmiş normayaratma orqanı və ya Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IV hissəsinə uyğun olaraq Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi müvafiq normaları rəsmi şərh edir.

62


hüquqi aktlar dorc edilməlidir. Heç kos dore edilməmiş normativ hüquqi

aktın icrasına (ona riayət olunmasına) məcbur edilə bilməz və belə aktın icra

olunmamasına (ona riayət olunmamasına) görə məsuliyyətə cəlb edilə

bilməz.

Normativ hüquqi aktların rəsmi dərc edilməsi dedikdə, onların mətninin

rəsmi dövri mətbu nəşrdə dərc edilməsi yolu ilə, ictimai radio və televiziya

kanallarında səsləndirilməsi yolu ilə ümumi diqqətə çatdırılması nəzərdə

tutulur. Normativ hüquqi aktların ictimai radio və televiziya kanallarında

səsləndirilməsi onların rəsmi dövri mətbu nəşrdə dərc edilməsini əvəz etmir.

Qanunlar və fərmanlar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

tərəfindən imzalandıqdan sonra 72 saat müddətində rəsmi dərc edilməlidir

(bax: “Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR Konstitusiya Qanunu, maddə

83.1).

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarları qəbul

edildikdən sonra 72 saat müddətində rəsmi dorc edilməlidir. Digər normativ

hüquqi aktlar Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsindən sonra

hökmən rəsmi dərc edilməlidir.

Mülki qanunvericiliyin məkana görə qüvvəsi dedikdə, o başa düşülür ki,

mülki qanunvericilik Azərbaycan Respublikasının istisnasız olaraq bütün

ərazisində maneəsiz həyata keçirilir və hökmən mühafizə edilməlidir.

Mülki qanunvericiliyin şəxslərə görə qüvvəsi dedikdə, o başa düşülür

ki, mülki qanunvericilik Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət

göstərən bütün fiziki və hüquqi şəxslər üçün qüvvədədir və bu qaydalar,

əgər qanunda ayrı hal nəzərdə tutulmayıbsa, əcnəbilərinin, vətəndaşlığı

olmayan şəxslərin və xarici hüquqi şəxslərin iştirak etdiyi münasibətlərə də

tətbiq olunur. Lakin elə ola bilər ki, normativ aktın mənasından onun

müəyyən kateqoriyalı şəxslərə aid olması irəli gələ bilər. Məsələn,

“İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” AR

63

Mülki Müquq

Qanunu öz tosirini mülki dövriyyənin o kateqoriyalı şəxslərinə aid edir ki,

onlar ya sahibkardır, ya da istehlakçı.

Mülki qanunvericiliyə daxil olan normativ hüquqi aktın qüvvədən

düşməsi məsələsi ümumi qaydada “Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR

Konstitusiya Qanununun 89-cu maddəsində müəyyən olunan qaydalar

əsasında həyata keçirilir. Həmin qaydalara əsasən, normativ hüquqi akt

(onun struktur elementi) aşağıdakı hallarda öz qüvvəsini itirir;

- normativ hüquqi aktın (onun struktur elementinin) tətbiqi müddəti

başa çatdıqda;

- normativ hüquqi akt (onun struktur elementi) Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyası və digər qanunvericilik aktları ilə nəzərdə

tutulan hallarda ləğv edildikdə;

- normativ hüquqi akt (onun struktur elementi) Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin III hissəsinin 1-3-cü və

6-cı, 7-ci bəndlərində nəzərdə tutulmuş hallarla əlaqədar Azərbaycan

Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı-ilə qüvvədən düşmüş

hesab edildikdə.

2.4. Mülki qanunvericiliyin tətbiqi

Mülki qanunvericiliyin tətbiqi dedikdə, qanunvericiliyin analogiya

üzrə tətbiqi başa düşülür. Analogiya üzrə tətbiq iki formada olur: qanunun

analogiyası və hüququn analogiyası.

Mülki Məcəllənin 11-ci maddəsində göstərilmişdir ki, mülki hüquq

münasibətləri mülki qanunvericiliklə və ya tərəflərin razılaşması ilə birbaşa

tənzimləmədikdə və onlara tətbiq edilə bilən işgüzar adət olmadıqda, həmin

münasibətlərə əgər bu, onların mahiyyətinə zidd deyildirsə, oxşar

münasibətləri tənzimləyən mülki qanunvericilik normaları tətbiq edilir

(qanunun analogiyası). Analogiyanın tətbiqi üçün aşağıdakı şərtlər

zəruridir;

64


1) bu münasibətlər öz əlamətlərinə görə mülki-hüquqi tənzimləmə

predmetinə aid olan ictimai münasibətlərdir,

2) bu ictimai münasibəti tənzimləyən nə mülki hüquq norması, nə

tərəflərin razılaşması, nə də ki işgüzar adət vardır,

3) oxşar münasibətləri tənzimləyən norma vardır,

4) tətbiq olunan norma ilə tənzimlənəcək münasibət arasında ziddiyyət

yoxdur.

Analogiyanın tətbiqi bilavasitə qanunda da nəzərdə tutula bilər.

Məsələn, Mülki Məcəllənin 662.2-ci maddəsində qeyd olunur ki,

“dəyişdirmə müqaviləsinə alqı-satqı haqqında göstərişlər müvafiq sürətdə

tətbiq edilir”. Digər bir misal, həmin Məcəllənin 700.3-cü maddəsində

göstərilir ki, əgər Mülki Məcəllənin “İcarə” adlanan 34- cü fəslinin

müddəalarından ayrı qayda irəli gəlmirsə, torpaq icarəsi istisna olmaqla,

icarəyə Mülki Məcəllənin əmlak kirayəsi haqqında müddəaları müvafiq

surətdə tətbiq edilir.

Oxşar münasibətləri tənzimləyən mülki hüquq normaları olmadıq- da

tərəflərin hüquq və vəzifələri mülki qanunvericilik prinsipləri əsas

götürülməklə tənzimlənir (hüququn analogiyası). Hüququn analogiyası

tətbiq edilərkən ədalət, insaf və mənəviyyat tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Mülki hüquq normalarının düzgün tətbiqi, ilk növbədə, onların

məzmununun vacibliyi və dəqiqliyinin aydınlaşmasını nəzərdə tutur.

Vacibliyi dərəcəsinə görə mülki hüquq normalarını imperativ və dispozitiv

olmaqla iki hissəyə bölmək olar. İmperativ normalar mülki dövriyyənin

bütün iştirakçıları üçün ciddi olaraq məcburidir. Bu normalarda əksini tapan

qaydalar tərəflərin iştirakı ilə dəyişdirilə bilməz. Məsələn, AR MM-in

28.2-ci maddəsində qeyd edilir ki, fiziki şəxsin mülki hüquq fəaliyyət

qabiliyyəti o yetkinlik yaşma, yəni 18 yaşma çatdıqda tam həcmdə əmələ

gəlir. Digər bir maddədə qeyd olunur ki, hüquqi şəxs dövlət qeydiyyatına

alındığı andan mülki hüquqlara malikdir və mülki vəzifələr daşıyır (bax: AR

MM-in 44.1-ci maddəsi);

65

Mülki Hüquq

Daşınmaz əmlaka sahiblik və istifadə hüququ onun barəsində əqdin notariat

qaydasında təsdiq edildiyi andan əmələ gəlir (bax; AR MM- in 146.1-ci

maddəsi); Ümumi iddia müddəti on il təşkil edir (bax: AR MM-in 373.1-ei

maddəsi); Əşyanı girov qoyan (ipoteka qoyan) yalnız onun mülkiyyətçisi

ola bilər (bax: AR MM-in 271.1-ei maddəsi) və s. Göstərilən normalarda

müəyyən olunan qaydalar imperativ xarakterlidir və tərəflərin istəyi ilə

dəyişdirilə bilməz.

Lakin qeyd etməliyik ki, Mülki Məeəllədə əksini tapan bir çox normalar

əsasən dispozitiv xarakterlidir. Dispozitiv norma o norma hesab edilir ki,

orada nəzərdə tutulan müddəalar tərəflərin razılığı ilə dəyişdirilə bilər.

Məsələn, əgər birgə mülkiyyətin mülkiyyətçiləri arasında razılaşmada ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onlar ümumi əmlaka birgə sahiblik edir və

ondan birgə istifadə edirlər (bax: AR MM-in 222.1-ei maddəsi); Deməli,

birgə mülkiyyətin iştirakçıları öz aralarında qanunvericiliklə müəyyən

olunan birgə sahiblik və birgə istifadə qaydalarından fərqlənən şərtlər

barədə razılığa gələ bilərlər. Digər misallar: ərlə arvadın nikah dövründə

qazandıqları əmlak, əgər nikah kontraktında və ya onlar arasındakı

razılaşmada ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onların ümumi

mülkiyyətindədir (bax; AR MM-in 225.1-ci maddəsi); əgər müqavilədə

ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov predmetinin dəyişdirilməsinə girov

saxlayanın razılığı ilə yol verilir (bax; AR MM-in 286-ci maddəsi); ipoteka

ilə təmin edilən tələb icra edilmədikdə, ipoteka saxlayan və borclu ipoteka

tələbi təmin edilən anda satışın açıq hərracdan fərqli olan başqa formaları

barədə razılığa gələ bilərlər (bax: AR MM-in 319.2-ci maddəsi); əgər

pərakəndə alqı-satqı müqaviləsində, o eümlədən alıcının qoşulduğu standart

formaların şərtlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, pərakəndə

alqı-satqı müqaviləsi satıcının alıcıya kassa və ya əmtəə çekini və ya malın

ödənildiyini təsdiq edən digər sənədi verdiyi andan lazımi formada

bağlanmış sayılır (bax; AR MM, maddə 615).

66


Bu cür məzmunlu normalar Mülki Məcəllədə və onun əsasında qəbul

edilən normativ aktlarda kifayət miqdardadır.

Mülki hüquq normalarının məzmununu dəqiqləşdirmək üçün onu təfsir

etmək lazımdır. Mülki hüquq normalarının təfsiri dedikdə, həmin

normaların başa düşülməsi çətin olan hissələrinin izah olunması yolu ilə

məzmunun aydınlaşdırılması başa düşülür. Bu və ya digər normanın

məzmununun aydın olmaması müxtəlif səbəblərdən ola bilər.' Səbəb kimi

normativ hüquqi aktın məzmununun qısa olmasını, tənzim elədiyi ictimai

münasibətlərin hüquqi təbiətinin müxtəlifliyini, normalarda mürəkkəb

hüquqi ifadələrdən istifadə edilməsini və s. göstərmək olar.

Təfsir - vətəndaşların və təşkilatların öz hüquq və vəzifələrinin həyata

keçirilməsi zamanı, məhkəmə və hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətində

mülki hüquq normasının tam və hərtərəfli realizəsini təmin etməlidir.

Bununla da təfsir hüquq normasının qüvvədə olduğu bütün ərazidə eyni cür

başa düşülməsinə kömək edir, ictimai həyatın müxtəlif sahələrində

qanunçuluğu və sabit hüquq qaydasını təmin edir. Mülki hüquq

normalarının təfsiri iki istiqamətdə həyata keçirilir;-

a) aydınlaşdırma ( özü üçün)

b) izah etmə (başqaları üçün)

Təfsirin kim tərəfindən aparılmasından asılı olaraq rəsmi və qeyri-

rəsmi təfsir vardır. Rəsmi təfsir - səlahiyyətli subyektlər tərəfindən həyata

keçirilir. Bu eür təfsir hüquqi əhəmiyyət kəsb edir. Rəsmi təfsir normativ

(autentik və leqal) və kazual (məhkəmə) formada ola bilər.

Autentik təfsir normanı qəbul edən orqan tərəfindən verilən izahdır və

buna görə də belə təfsir normanın özü kimi mütləq xarakterlidir.

' Гражданское право: Учебник / Под. ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстого. Том 1. М.: Проспект,

2003, с.60.

^ Bayramov R.Ə., Məmmədov M.M., Əsgərov N.Y., Göyüşov R.A. Mülki hüquq (mühazirələr

toplusu). I hissə, Bakı, 2007, s. 30

67

Mülki Hüquq

Leqal təfsir normanın təfsir olunması tapşırılmış orqan tərəfindən

verilən təfsirdir. Həmin orqan məhz qanunverieiliklə müəyyən olunmuş

səlahiyyətinə əsasən, normanı təfsir etmək hüququna malikdir. Bu cür təfsir

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi və Azərbaycan

Respublikası Ali Məhkəmənin Plenumunun qərarlarında öz əksini tapır.

Misal üçün, AR MM-in 373-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair 27

dekabr 2001-ci il tarixli, AR MM-in 179-cu maddəsinin şərh edilməsinə dair

28 yanvar 2002-ci il tarixli, AR MM-in 21 və 23-cü maddələrinin şərh

edilməsinə dair 31may 2002-ci il tarixli, AR MM-in 228.5 maddəsinə dair

27 may 2007-ci il tarixli AR Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun

Qərarlarını və “Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi barədə qanunvericiliyin

məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilməsi təcrübəsi haqqında” 14 may 1999-cu

il, “Mənəvi zərərin ödənilməsi barədə qanunvericiliyin məhkəmələr

tərəfindən tətbiqi təcrübəsi haqqında” 3 noyabr 2008-ci il tarixli AR Ali

Məhkəməsi Plenumunun Qərarlarını göstərmək olar. Bu tip normativ

xarakterli aktlarda həyata keçirilən təfsir qəti xarakterlidir və bütün

məhkəmə instansiyaları üçün məcburidir.

Kazual təfsir konkret iş ilə əlaqədar qərar qəbul edən məhkəmələr

tərəfindən normanın mənasının izahını nəzərdə tutur. Bu cür təfsir həmin

məhkəmə baxışının iştirakçılarına yönəlir və yalnız onlar üçün məcburidir.

Qeyri-rəsmi təfsir isə elmi (doktrinal) formada olur. Bu cür təfsir

mütləq xarakterli deyildir. Elmi təfsir alimlər tərəfindən hüquq

ədəbiyyatlarında, mülki qanunların kommentariyasmda, konfranslarda və s.

verilən izahı nəzərdə tutur. Elmi təfsir mütləq xarakterli olmasa da mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, elmi təfsir normanı qəbul edən və ya onu

təfsir etmək səlahiyyətinə malik olan orqanlar tərəfindən verilən təfsirin

formalaşmasında böyük təsirə malikdir.'

' Гражданское право: Учебник / Под. ред. Л.П.Сергеева., Ю.К.Толстого. Том I. М.:

Проспега; 2003, с.61.

68


Təfsirin Üsullarından asılı olaraq qrammatik, məntiqi, sistemli,

xüsusi-hüquqi və tarixi-siyasi təfsirləri fərqləndirmək olar. Qrammatik

təfsir mülki hüquq normasının mənasının, onun məzmununun morfologiya

və sintaksis qaydaları əsasında təhlilini nəzərdə tutur. Məntiqi təfsir sözlərin

deyil, məhz onların ifadə etdiyi mənaların və halların təhlilini nəzərdə tutur.

Sistemli təhlil normanın məzmununun digər normalarla qarşılıqlı əlaqədə,

onun müvafiq institutda, yarımsahədə və bütövlükdə normativ aktda

tutduğu yerin müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar verilir. Məsələn, əldə etmə

müddətinə əsasən mülkiyyət hüququnun yaranması məsələsini təfsir

edərkən sahiblik institutunun (AR MM, maddə 159), daşınmaz əmlaklara

mülkiyyət hüququnun yaranması əsaslarının (AR MM, maddə 178),

mülkiyyətçinin imtina etdiyi daşmar əşya (AR MM, maddə 185), tapıntı

(AR MM, maddə 186), dəfinə (AR MM, maddə 187) və s. maddələrin

mənasının izah olunması tələb olunur. Tarixi məntiqi təfsir normativ aktın

tarixi yaranma şərtlərini, onun sosial, siyasi məqsədlərini və onun tətbiqi

təcrübəsinə əsaslanaraq qanunvericinin həqiqi iradəsini göstərir. Təfsirin

nəticələri hərfi, məhdudlaşdırıcı və genişləndirici ola bilər.

Mülki Məcəllənin dili. Bir çox mütəxəsislər hesab edirlər ki. Mülki

Məcəllənin dili xüsusidir, professionaldır, bir sözlə hazırlıqlı istifadəçi üçün

nəzərdə tutulub. Almaniyalı professor H.Köhler Almaniya Mülki

Nizamnaməsini (Düzümünü) xarakterizə edərək söyləyir ki. Mülki

Nizamnamə vətəndaşla deyil, hüquqşünasla danışır, o, hüquqşünaslar üçün

hazırlanmışdır.' Qeyd etmək lazımdır ki, alman alimləri hər bir halda

qanunun müddəalarının mənasının dərk edilməsinə və istifadəsinə xüsusi

əhəmiyyət verirlər. Onlar hesab edirlər ki, müvafiq qanunun müddəalarının

izah olunması üçün hüquqi texnikaya və mülki-hüquqi informasiyaya malik

olmaq lazımdır. Qanun hüquqşünas qarşısında olmalıdır.- Nəzərə alsaq ki,

bizim ' Köhler H.Einführung//BGB.s.l l-12/Л.Жалинский, А.Рёрихт. Введение в немецкое право. М.:

Спарк, 1999, е.294,

^ Yenə də orada, s. 294,295

69

Mülki Hüquq

hüquq sistemimiz Roman-Alman hüquq sisteminə aiddir və Mülki

Məcəlləmiz özündə pandekt hüququnun izlərini daşıyır, o zaman eyni

fikirləri bizim qanunvericiliyə də aid etmək olar. Həqiqətən də Mülki

Məcəllənin müddəalarında mücərrəd anlayışlar, ümumi şərtlər (məsələn,

etimad, vicdanlılıq prinsipi, əxlaqa zidd olmayan üsullar, vicdanlılığm tələb

etdiyi tərz, xoşniyyət və s.) və ümumi göstərişlərə istinad etmək

texnikasının geniş tətbiqi ilə rastlaşırıq ki, bu da hər zaman

qeyri-hüquqşünas tərəfindən mənanın anlaşılmasında çətinlik yaradır.

70


III FƏSIL MÜLKİ HÜQUQ MÜNASİBƏTLƏRİ

3.1. Mülki hüquq münasibotbrinin anlayışı

Vətəndaşlar və hüquqi şəxslər daim müxtəlif xarakterli iqtisadi, mədəni,

mənəvi tələbatlarını təmin etmək məqsədi ilə ya əmlak alır, ya da onu

özgəninkiləşdirir, bir-birilərinə münasibətdə ayrı- ayrı xidmətlər (saxlama,

daşıma) göstərir və işlər görürlər. Dövlət isə mülki qanunvericilik vasitəsilə

mülki dövriyyə iştirakçılarının hüquqi vəziyyətini müəyyən etməklə onlar

arasında olan əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyir.' Əşya

və öhdəlik münasibətləri bazar qanunları çərçivəsində inkişaf edir. Mülki

hüquq normaları bu münasibətlərin təşəkkülünə və inkişafına təsir göstərir.

Belə ki, mülki hüquq normalarında münasibətlərin əmələ gəlməsi, həyata

keçirilməsi, iştirakçıların hüquq və maraqlarının müdafiəsi qaydaları

müəyyən olunur.

Mülki hüququn məqsədlərindən biri mülki dövriyyə iştirakçıları

arasında olan iqtisadi əlaqələri tənzimləməkdən ibarətdir. Bu əlaqələr

mülkiyyətdən istifadə, əmtəə-pul mübadiləsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin

göstərilməsi və s. digər oxşar formalarda təzahür edən hüquqi

münasibətlərdir ki, biz onları mülki hüquq münasibətləri adlandırırıq. Hər

bir hüquq sahəsində olduğu kimi, mülki hüquq sahəsində də mövcud olan

münasibətlərin özünəməxsus ümumi əlamətləri vardır. Mülki hüquq

münasibətlərinin əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

1) mülki hüquq münasibəti subyektləri müstəqildirlər, ayrıca əmlaka

malikdirlər və bərabər hüquqludurlar;

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.А.Плетнева. М., 1998, с. 35

71

Mülki Hüquq

2) mülki hüquq münasibətlərini yaradan əsas hüquqi faktlar- əqdlərdir;

3) pozulmuş hüquqların məhkəmə müdafiəsinə üstünlük verilir;

4) hüquq pozuntusuna görə tətbiq olunacaq sanksiya əmlak

xarakterlidir;

5) hüquq münasibətlərində səlahiyyətli tərəfin borclu tərəfə

münasibətdə tələb etmək hüququ aralarında olan müqaviləyə və yaxud

qanuna əsaslanır.

Yuxarıda qeyd olunan əlamətlər əsasında mülki hüquq

münasibətlərini bu şəkildə ümumiləşdirmək olar. Birincisi, bu münasibətləri

ictimai münasibətlərin bir növü olmaqla əmlak və şəxsi qeyri-əmlak

xarakterli maraqların təmininə yönəlib. Məlumdur ki, heç də bütün ictimai

münasibətlər hüquqla tənzimlənmir.

İkincisi, mülki hüquq münasibətləri müəyyən iqtisadi münasibətlərin

hüquqi formasıdır. Mülki hüquq münasibətlərinin yaranması ilə iqtisadi

əlaqələrin hüquqi məzmunu ortaya çıxır. Odur ki, məhz hüquq

münasibətlərinin həyata keçirilməsi prosesində iştirakçıların iqtisadi və

digər oxşar maraqları təmin olunur.

Üçüncüsü, mülki hüquq əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri- əmlak

münasibətlərini də tənzimləyir. İlkin olaraq iqtisadi məzmun olmayan

hallarda şəxsi qeyri-əmlak maraqlarının müdafiəsi ilə bağlı belə bir maraq

özünü göstərə bilər. Bununla əlaqədar, AR MM-in 23.4-cü maddəsində

qeyd olunur ki, şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən

məlumatlar yayılmış fiziki şəxsin həmin məlumatların təkzibi ilə yanaşı,

onların yayılması nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb

etmək hüququ vardır.

Bir sözlə, mülki hüquq münasibətləri mülki hüquq normaları ilə

tənzimlənən ictimai münasibətlərdir. Qeyd olunanları ümumiləşdirərək

mülki hüquq münasibətlərinə aşağıdakı tərifi vermək olar: Mülki hüquq

münasibBthri tərəflərin hüquq bərabərliyinə, hüquq və vəzifalərin

qarşılıqlığma və iştirakçıların iradə sərbəstliyinə əsaslanan mül

72


ki hüquq normaları ilə tənzimlənən ictimai münasibətlərdir. Bu

münasibətlərdə iştirakçıların əmlak və şəxsi qeyri-əmlak maraqlan öz əksini

tapır. Tərifdəki dcfinisiyaları aşağıdakı kimi izah etmək olar;

Tərəflərin hüquq bərabərliyi. Mülki hüquq münasibətləri öz

xarakterinə görə bir iştirakçının digər iştirakçı qarşısında asılılığını istisna

edir. Bu əlamət mülki dövriyyə iştirakçılarının subyektiv mülki

hüquqlarının bərabərliyini deyil, bu hüquqların əmələ gəlməsi, həyata

keçirilməsi, dəyişilməsi, xitamı eyni zamanda hüquq pozuntusuna görə

məsuliyyətin tətbiqində subyektlər üçün bərabər imkanların tanınmasını

ehtiva edir. Mülki qanunverieilik və məhkəmə qarşısında hüquqi bərabərlik

mülki hüquq münasibəti subyektinin maddi və sosial vəziyyətindən, eyni

zamanda təşkilati hüquqi formasından asılı olmayaraq müəyyən olunur.

Hüquq bərabərliyini müəyyən edən amil kimi subyektlərin əmlak və

təşkilati müstəqilliyi çıxış edir. Mülki qanunvericilik mülki hüquq

münasibəti iştirakçılarının əlaqəsini subordinasiya deyil, məhz koordinasiya

üsulu ilə üfüqi vəziyyətdə qurulmasını təmin edir. Bu mənada deyə bilərik

ki, iştirakçıların hüquq bərabərliyi mülki hüquq münasibətinin quruluş

prinsipi kimi çıxış edir.

Hüquq və vəzifələrin qarşılıqlığı. Mülki hüquq münasibəti

iştirakçılarının hüquq və vəzifələrinin qarşılıqlığı əlaməti - bir tərəfin

konkret tələb hüququnun müqabilində digər tərəfdə müvafiq vəzifənin

yaranmasını, ikinci tərəfin vəzifələrinin icrası ilə əlaqədar yaranan tələb

hüququnun müqabilində isə artıq birinci tərəfdə müvafiq vəzifənin əmələ

gəlməsini ehtiva edir. Yəni hər iki tərəf bir-birinə münasibətdə həm kreditor,

həm də borcludurlar. Lakin mülki hüquqda elə münasibətlər var ki, bir

tərəfdə ancaq tələb hüquqları, digər tərəfdə isə müvafiq vəzifələr olur ki,

bunlara da misal kimi borc müqaviləsini göstərmək olar.

Mülki hüquq münasibətləri hər zaman iradəvi xarakter daşıyır. Belə

ki, fiziki və hüquqi şəxslər oz istək və baxışlarına uyğun

73

Mülki Hüquq

olaraq hüquqi olaqoyo girir, konkret hüquq vo vəzifolor oldo etməkdo öz

iradolərinə uyğun horokot edirlor.

Lakin mülki hüquqla clo münasibətlər də tənzimlənə bilər ki, onlar

iradədən kənar olaraq yaranır. Bunların sırasına hüquq pozuntularından

(dcliktlərdən) və əsassız varlanmadan yaranan öhdəlikləri aid etmək olar.

Burada söhbət bu münasibətlərin yaranması anından gedir. İradə sərbəstliyi

faktoru yalnız hüquq münasibətlərinin baş- lanğıeında yoxdur. Yaranmış

münasibətlər isə yenə də dərk olunan, iradəvi hərəkətlər vasitəsilə vurulmuş

ziyanın ödənilməsinə, əsasız əldə olunmuş əmlakın qaytarılmasına

yönələcəkdir.'

3.2. Mülki hüquq münasibətlərinin tərkib ünsürləri

Mülki hüquq münasibətləri haqqında tam təsəvvürü onu təşkil edən

elementləri (ünsürləri) həm ayrı-ayrılıqda, həmdə məcmu şəklində təhlil

etməklə əldə etmək olar. Mülki hüquq münasibətləri müvafiq struktura

malik olan mürəkkəb kateqoriyadır vo onun tərkibinə bu münasibətlərin

ünsürləri olan subyektlər, obyektlər vo münasibətlərin məzmunu daxildir.

Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri dedikdə, konkret hüquq

münasibətində iştirak edən, mülki hüquq və vəzifələrə malik olan şəxslər

başa düşülür. Mülki hüquq normaları, ilk növbədə, bu subyektlərin

davranışına təsir göstərir. Bu münasibətlər ayrı-ayrı insanlar və insan

qrupları olan təşkilatlar arasında yaranır. Münasibətlərin hər bir iştirakçısı

mülki hüquq və vəzifələrin daşıyıcısı olduqları üçün onlar mülki hüquq

münasibətlərinin subyektləri kimi səciyyələnirlər. Mülki hüquq

münasibətlərində iştirak etmək üçün dövlət mülki dövriyyə iştirakçılarını

hüquq subycktliliyi ilə təmin edir. Hüquq subyektliyinin aşağıdakı

əlamətləri vardır: ' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало .

В.Л.Плетнева М., 1998, с. 37

74


- hüquq subycktliyi sosial-hüquqi kateqoriyadır;

- hüquq subycktliyi real hüquq münasibotlorinin iştirakçısı olmaq üçün

konkret subyektiv hüquqlara malik olmanı nozordo tutur;

- hüquq subyektliliyi şoxsiyyotdon ayrılmazdır, ötürüb vo ya

özgoninkibşdirilo bilmoz;

- hüquq subyektliliyi mürəkkəb kateqoriyadır və özündə hüquq

qabiliyyətini, fəaliyyət qabiliyyətini və delikt qabiliyyətini birləşdirir.

Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri kimi fiziki şəxslər, hüquqi

şəxslər, dövlət və yerli özünüidarə orqanları çıxış edirlər.

Fiziki şəxs dedikdə, vətəndaşlar, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan

şəxslər başa düşülür. AR MM-in 24.2-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi,

Azərbaycan Respublikasında bütün vətəndaşlar, Azərbaycan

Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti qalan əcnəbilər

və vətəndaşlığı olmayan şəxslər fiziki şəxslərdir.

Mülki hüquq münasibətlərinin subyekti olmaq qabiliyyəti fiziki şəxsdə

doğulduğı andan yaranır. Lakin bu qayda fiziki şəxsi doğulduğu andan

mülki hüquq münasibətlərinin aktiv iştirakçısı olmaq qabiliyyəti ilə təmin

etmir. Bunun üçün müəyyən şərtlər (fəaliyyət qabiliyyətinin əldə olunması)

tələb olunur ki, bu haqda fiziki şəxslər fəslində məlumat veriləcəkdir.

Azərbaycan mülki qanunvericiliyində müəyyənləşdirilmiş qaydalar,

əgər qanunda ayrı hal nəzərdə tutulmayıbsa, əcnəbilərin, vətəndaşlığı

olmayan şəxslərin və xarici hüquqi şəxslərin iştirak etdiyi münasibətlərə də

tətbiq olunur (bax: AR MM, maddə 9.2). “Əcnəbilər və vətəndaşlığı

olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası

Qanununun” 4-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyası, bu Qanun, Azərbaycan Respublikasının digər qanunları və

Azərbaycan Respublikasının iştirakçısı olduğu beynəlxalq müqavilələri ilə

digər qaydalar müəyyən edilməyibsə, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan

şəxslər Azərbaycan

75

Mülki Hüquq

Respublikası votondaşları ilo bərabər bütün hüquqlardan və azadlıqlardan

istifadə edir və bütün vəzifələri yerinə yetirirlər.

Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquq və azadlıqlarının

həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının milli mənafeyinə zidd

olmamalıdır. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyasının, Azərbaycan Respublikasının

qanunlarının və digər qanunvericilik aktlarının tələblərinə riayət etməli,

Azərbaycan xalqının adət və ənənələrinə hörmət göstərməlidirlər. Xarici

dövlət onun ərazisində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquq və

azadlıqlarının həyata keçirilməsinə məhdudiyyət qoyduqda, Azərbaycan

Respublikasının qanunu ilə Azərbaycan Respublikasının ərazisində eyni

məhdudiyyətlər həmin dövlətin vətəndaşları üçün müəyyən edilə bilər. Belə

qanun onun qəbul edilməsinə əsas olan hallar aradan qaldırıldıqda ləğv

olunur.

Qanunvericilikdə, əsasən, torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi olmaqla

əlaqədar əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər üçün məhdudiyyət

müəyyən olunmuşdur. Bununla əlaqədar, AR Torpaq Məcəlləsinin 48-ci

maddəsinin 3-cü bəndində qeyd olunur ki, əcnəbilər və vətəndaşlığı

olmayan şəxslər, xarici hüquqi şəxslər, beynəlxalq birliklər və təşkilatlar,

habelə xarici dövlətlər Azərbaycan Respublikasında torpaq sahələrini yalnız

icarə hüququ əsasında əldə edə bilərlər.

Hüquqi şəxslər. Ayrı-ayrı fərdlərlə yanaşı, mülki hüquq

münasibətlərinin subyektləri kimi təşkilatlar da çıxış edə bilərlər. Bu cür

təşkilatlar qanunvericilikdə hüquqi şəxs adlandırılır. Fiziki şəxslərdən fərqli

olaraq, hüquqi şəxslər mülki hüquq münasibətlərinin kollektiv şəkildə

formalaşmış subycktləridirlər. Odur ki, hüquqi şəxsin arxasında hər zaman

təşkilatlanmış insan kollektivi durur. Qeyd olunanlara rəğmən mülki

dövriyyədə tək fiziki şəxs tərəfindən təsis olunmuş hüquqi şəxslərə də rast

gəlmək olur. O halda burada öhdəliklərə görə məsuliyyət amili ortaya çıxır

ki, bu barədə hüquqi şəxslər fəslində söhbət açılacaqdır. 76


Hüquqi şoxsin anlayışı AR MM-in 43.1-ci maddosindo aşağıdakı kimi

verilmişdir: Hüquqi şoxs - xüsusi yaradılmış clo bir qurumdur ki,

mülkiyyətində ayrıca əmlakı vardır, öz öhdəlikləri üçün bu əmlakla

cavabdehdir, öz adından əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək

və həyata keçirmək, vəzifələr daşımaq, məhkəmədə iddiaçı və cavabdeh

olmaq hüququna malikdir. Hüquqi şəxs mülki hüquq münasibətlərində

iştirak edə bilməsi üçün qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada dövlət

qeydiyyatından keçməlidir.

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər kimi xarici hüquqi şəxslər də

mülki dövriyyədə rezidentlər (yerli hüquqi şəxslər) kimi iştirak edə bilərlər.

Azərbaycan Respublikası və onun subyekti olan Naxçıvan Muxtar

Respublikası (müvafiq icra hakimiyyəti orqanları vasitəsilə), həmçinin, yerli

özünüidarə orqanları olan bələdiyyələr fiziki və hüquqi şəxslərlə bərabər

mülki hüquq münasibətlərində iştirak edə bilərlər. Bu zaman həmin

orqanlarla mülki dövriyyənin digər subyektləri arasında yaranan

münasibətlər hakimiyyət - tabeçilik prinsipləri ilə deyil, koordinasiya, yəni

bərabər hüquqluluq prinsipləri üzərində qurulacaqdır.

Mülki hüquq münasibətlərinin məzmunu dedikdə, mülki hüquq

münasibəti iştirakçılarının subyektiv mülki hüquq və vəzifələri başa

düşülür. Mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının əlaqələri onların subyektiv

hüquq və vəzifələri üzərində qurulur. Vətəndaşlar və təşkilatlar biri-biri ilə

hüquqi əlaqələrə girməklə müvafiq hüquq və vəzifələr əldə edirlər. Əldə

olunmuş hüquq və vəzifələr mövcud olan hüquq münasibətlər üzrə

iştirakçıların gələcək davranışlarını müəyyən edir.

Bəzi hüquq ədəbiyyatlarında mülki hüquq münasibəti iştirakçılarına

məxsus subyektiv hüquq və vəzifələr münasibətlərin hüquqi forması kimi

qəbul olunur.' Subyektiv hüquq və vəzifələr bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir.

Belə ki, bir tərəfin subyektiv hüququ qarşı

' Гражданское право. Учебник Т. 1 - б-с изд./Под рсд. Л.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с.97.

77

Mülki Hüquq

torofin subyektiv vozifosini, qarşı lorofin subyektiv hüququ iso birinei

torofin subyektiv vozifosini formalaşdırır.

Subyektiv hüquq - səlahiyyətli şəxsin qanunverieiliklə nəzərdə tutulan

mümkün davranış həddidir və özündə aşağıdakı elementləri birləşdirir:

1) şəxsi maraqlarını təmin etmək üçün müstəqil olaraq müəyyən

hərəkətlər həyata keçirmək hüququ (imkanı);

2) başqa şəxslərdən (boreludan) müəyyən hərəkətlərin yerinə

yetirilməsini tələb etmək hüququ;

3) subyektiv hüququn müdafiəsi hüququ. Buraya aid etmək olar:

a) özünümüdafiə hüququ, məsələn, şəxs öz avtomobolinə və yaxud

evinə siqnalizasiya quraşdırmaqla bu hüququnu həyata keçirə bilər;

b) əməli təsir tədbirləri, məsələn, müqavilə münasibətləri çərçivəsində

tərəflərdən biri üzərinə düşən öhdəlikləri lazımi qaydada iera etmədikdə

digər tərəf birinei tərəfə verilməli olan əşyanı saxlamaqla və yaxud

alqı-satqı müqaviləsi üzrə malın dəyərinin ödənilməsini gecikdirən tərəfə

mal göndərilməsinin dayandırılması kimi hüquqlarını həyata keçirməklə

qarşı tərəfə müəyyən əməli təsir tədbiri tətbiq edə bilər ki, bu da borclunu

müqavilənin lazımi qaydada icrasına təşviq edir;

c) dövlət məcburetmə tədbirlərinə müraciət etmək hüququ.

Subyektiv vəzifə qanunvericiliklə müəyyən olunan borclu şəxsin

lazımi davranış həddidir və özündə aşağıdakı elementləri birləşdirir;

1) səlahiyyətli şəxsin qanuni hərəkətlərinə mane olmamaq;

2) səlahiyyətli şəxsin qanuni tələblərini yerinə yetirmək.

Mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri. Mülki hüquq

münasibətlərinin subyektlərinin konkret hüquq və vəzifələri mülki hüquq

münasibətlərinin obyekti ilə əlaqədar olaraq yaranır. Mülki hüquq

münasibətləri bu münasibətlərin obyektinə doğru yönəlmişdir və ona

müəyyən təsir göstərir.

78

MÜIİAZİRƏLƏR 'l'OPI.USU

Bir vaxtlar hüquq ədəbiyyatlarında obyektin mülki hüquq

münasibətlərinin mühüm elementi olub-olmaması barədə müzakirələr

gedirdi. Bununla belə, bir çox sivilist alimlər bu məsələni müsbət həll edərək

bu nəticəyə gəldilər ki, istənilən hüquq münasibətində obyekt var. Əks halda

hüquq münasibəti heç bir əhəmiyyət kəsb etməz. Bir sözlə, mülki hüquq

münasibətinin obyekti dedikdə, bu münasibətlərin subyektlərinin konkret

hüquq və vəzifələrinin əmələ gəlməsi səbəbləri başa düşülür.' Ümumiyyətlə,

qeyd etmək lazımdır ki, mülki hüquq münasibətlərinin obyekti müxtəlif

əmlak və şəxsi qeyri- əmlak nemətləri ola bilər. Bu nemətlərdən istifadə

etməklə hüquq münasibəti subyektlərinin maraqları təmin olunur.

Qanunvericiliyə görə mülki hüquq münasibətlərinin obyekti kimi əmlak və

ya qeyri- əmlak dəyəri olan, qanunvericiliklə mülki dövriyyədən

çıxarılmamış maddi və qeyri-maddi nemətlər çıxış edir.

Hüquq ədəbiyyatlarında mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri ilə

əlaqədar fərqli fikirlər də mövcuddur. Bir qrup müəlliflər hesab edirlər ki,

mülki hüquq münasibətlərinin obyekti kimi əşyalar və qeyri-maddi nemətlər

çıxış edirlər. Onlar bu fikirlərində qanunvericiliyə əsaslanırlar. Belə ki, AR

MM-in 4-cü maddəsinə əsasən, əmlak və ya qeyri əmlak dəyəri olan,

qanunvericiliklə mülki dövriyyədən çıxarılmamış maddi və qeyri-maddi

nemətlər mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri ola bilərlər. Lakin əşyalar

özü-özlüyündə hüquqi münasibətlərin təsirinə məruz qala bilməzlər. Yəni

subyektlər arasında qarşılıqlı əlaqə əşyalar üzərində hər hansı dəyişikliklə

nəticələnə bilməz. Yalnız subyektin əşyaya yönələn hərəkəti onda müvafiq

dəyişiklik yarada bilər.

Digər qrup alimlər hesab edirlər ki, yalnız insanın hərəkətləri mülki

hüquq münasibətlərinin obyekti ola bilər. Lakin insanın heç də bütün

hərəkətləri hüquq münasibətlərinin obyekti deyildir. Tərəflər ara-

' Гражданское право: Учебник. Часть 1. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.А.Плетнева. М.: 1998, е. 40

79

Mülki Hüquq

sında mövcud olan münasibətlər çərçivəsində iştirakçıların qarşılıqlı

əlaqəsini münasibətlərin obyekti hesab etmək olmaz. Bu hərəkətlər

münasibətlərin məzmununu təşkil edir. Odur ki, yalnız maddi və

qeyri-maddi nemətlərə yönələn hərəkətlər (davranışlar) mülki hüquq

münasibətlərinin obyekti ola bilərlər.'

Rus alimlərindən N.D.Yeqorov qeyd edir ki, əmlak xarakterli mülki

hüquq münasibətlərinin xüsusiyyəti odur ki, bu münasibətlərin iştirakçıları

öz hərəkətləri ilə yalnız biri digərinə deyil, həmçinin, müəyyən maddi

nemətlərə təsir göstərirlər. Mülki hüquq münasibəti subyektlərinin müxtəlif

növlü maddi nemətlərə yönələn davranışları (hərəkətləri) əmlak xarakterli

mülki hüquq münasibətlərinin obyektidir və bu zaman mülki hüquq

münasibəti subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsi prosesində meydana çıxan

davranışlar ilə maddi nemətlərə yönələn davranışları fərqləndirmək

lazımdır. Bunlardan birincisi əmlak xarakterli mülki hüquq münasibətinin

məzmununu, ikincisi isə bu münasibətlərin obyektini təşkil edir.

N.D.Yeqorov daha sonra fikrini misallarla izah edərək göstərir ki, podratçı

ilə sifarişçinin podrat müqaviləsindən irəli gələn qarşılıqlı hərəkəti mülki

hüquq münasibətinin məzmununu, podratçının müqavilədə nəzərdə tutulan

işlərin görülməsi ilə əlaqədar fəaliyyəti (hərəkətləri) isə qeyd olunan hüquq

münasibətinin obyektini təşkil edir."

N.D.Yeqorovun bu fikirləri ilə razılaşmaq mümkün deyil, belə ki,

müəllif burada münasibət 'iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqəsini münasibətlərin

məzmunu, hər bir iştirakçının müqavilədə nəzərdə tutulmuş hüquq və

vəzifələrinin ierası ilə əlaqədar hərəkətlərini isə münasibətlərin obyekti kimi

göstərir. Düşünürük ki, mülki hüquq münasibətinin məzmunu ilə bu

münasibətlərin məzmununa aid olan

' Гражданское право: Учебник/Под. ред. Л.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М,: Проспект, 2003,

с. 100

- Гражданское право: Учебник / Под. ред. Л.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.: Проспект, 2003,

с. 99

80


VƏ tərəflərin subyektiv hüquq və vəzifələrində ifadə olunan maddi və

qeyri-maddi nemətlərə yönələn hərəkətlər arasında fərq qoyulması

məsələyə düzgün yanaşma deyildir.

Gəlinən nəticə odur ki, ayrıca götürülmüş maddi və ya qeyri- maddi

nemət, əgər mülki dövriyyə iştirakçılarının maraqları ona qarşı

yönəlməyibsə, hər hansı məna kəsb etməyəcəkdir. Odur ki, mülki hüquq

münasibətinin obyekti kimi bu münasibətin əmələ gəlməsi səbəbi, yəni

iştirakçıların əmlak və qeyri-əmlak xarakterli maraqları və bu maraqlardan

doğan hərəkətlər və ətraf aləmin maddi və qeyri- maddi nemətlərinin

vəhdəti çıxış edir.

3.3. Mülki hüquq münasibətlərinin növləri

Mülki hüquq münasibətlərinin növləri dedikdə, müəyyən əlamətlərinə

görə onların ayrı-ayrı qruplarda təsnifləşdirilməsi başa düşülür. Mülki

hüquq münasibətlərini aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: Tənzimləmə

predmetinə görə mülki hüquq münasibətləri: əmlak və qeyri-əmlak

xarakterli münasibətlərə bölünür. Əmlak münasibətləri mülki hüquq

münasibətlərinin əksər hissəsini əhatə edir ki, buraya mülkiyyət və digər

əşya münasibətləri, eyni zamanda mülki dövriyyəni şərtləndirən öhdəlik

münasibətləri aiddir.

Qeyri-əmlak münasibətləri əmlakla əlaqədar olan və ya əmlakla

əlaqədar olmayan münasibətlər olmaqla iki hissəyə bölünür. Birinci qrupa

intelektual fəaliyyətin nəticələrinin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar

(elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərləri, ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi)

münasibətlər aiddir. Məsələn, əsərə müəlliflik hüququ şəxsi qeyri-əmlak

xarakterlidir, lakin ondan istifadəyə (nəşr olunması, çoxaldılması, yayılması

və s.) icazə verilməsi əvəzli xarakterli olduğu üçün bu münasibətlər əmlak

xarakterli münasibətlər hesab olunur. İkinci qrupa isə əmlakla əlaqədar

olmayan şəxsi qeyri-əmlak

81

Mülki Hüquq

(ad, şorof, işgüzar nüfuz) münasiboÜori aiddir ki, bu münasibollordo omlak

marağı olmur vo adi halda bu cür qeyri-maddi ncmollorin pul ilo

qiymollondirilməsi mümkün deyil. Mülki hüquq normaları omlakla

olaqodar olmayan şoxsi qeyri-omlak münasibotlorini osason mühafizo edir

vo ogor bu münasibollorin mahiyyətindən ayrı qayda irəli gəlmirsə, onları

tənzimləyir.

Səlahiyyətli və borelu şəxsin hüquq və vəzifələrinin qarşılıqlı

əlaqəsinin xarakterinə görə mülki hüquq münasibətləri mütləq və nisbi

xarakterli münasibətlərə bölünür.

Mütləq hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsə qarşı borclu şəxslərin

qeyri-müəyyən dairəsi durur. Səlahiyyətli şəxs özü öz hüquq və vəzifələrini

müstəqil olaraq həyata keçirir və yerdə qalan bütün şəxslər isə səlahiyyətli

şəxsin hüquq və vəzifələrinə hörmət etməli və onları pozmamalıdırlar.

(Məsələn, mülkiyyət hüququ, müəlliflik hüququ, ad hüququ).

Nisbi hüquq münasibətləri isə bundan fərqli olaraq, yarandığı andan

borelu və səlahiyyətli tərəfi bəlli edir. Yəni nisbi hüquq münasibətlərində

səlahiyyətli şəxsə qarşı dəqiq müəyyən olunmuş borclu şəxs durur və həmin

şəxsə qarşı yalnız səlahiyyətli şəxs tərəfindən müəyyən tələblər irəli sürülə

bilər. Məsələn, alqı-satqı müqaviləsi bağlandığı andan onun tərəfləri məlum

olur. Bunlar alıcı VƏ satıcıdırlar və yalnız bu iki tərəf bir-birinə münasibətdə

alqı-satqı müqaviləsindən irəli gələn hüquq və vəzifələrə malik olurlar.

Mülki hüquq münasibətləri səlahiyyətli şəxsin maraqlarının təmini

üsuluna görə: əşya və öhdəlik xarakterli münasibətlərə bölünür.

Əşya xarakterli hüquq münasibətləri əmlak münasibətlərinin

statikasmı müəyyən edir. Yəni burada səlahiyyətli şəxsin maraqları

bilavasitə özünün şəxsi hərəkətləri ilə təmin olunur, bütün qalan şəxslər isə

səlahiyyətli şəxsin subyektiv hüquqlarını həyata keçirməsinə müdaxilə

etməkdən çəkinməlidirlər. Buraya mülkiyyət, əmlaka sahiblik, istifadə,

sərəncam hüquqları aiddir. Öhdəlik hüquq 82


münasibətləri isə əmlak münasibətlərinin dinamikasını müəyyən edir.

Burada səlahiyyətli şəxsin maraqları borclu şəxsin aktiv hərəkətləri, yəni

üzərinə düşən vəzifələri icra etməsi yolu ilə təmin olunur. Məsələn,

alqı-satqı müqaviləsi üzrə satıcının hüquqları alıcının aldığı əşyanın

qiymətini ödəməsi ilə, alıcının maraqlan isə satıcının əşyanı ona verməsi ilə

təmin olunur.

Mülki hüquq elmində müstəqil münasibətlər kimi təşkilati

münasibətlər də fərqləndirilir. Bu münasibətlər, əsasən, digər əmlak

xarakterli münasibətlərin həyata keçirilməsini nizamlamaq kimi xüsusi

əlamətə malikdir. Məsələn, AR MM-in 45-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki,

hüquqi şəxs onun təsis edilməsi və nizamnaməsinin hazırlanması yolu ilə

yaradılır. Əgər hüquqi şəxs bir neçə təsisçi tərəfindən yaradılarsa, təsisçilər

müqavilə bağlayaraq hüquqi şəxsin nizamnaməsini, onun yaradılması üzrə

birgə fəaliyyət qaydasını, özlərinin əmlakının ona verilməsi və onun

fəaliyyətində iştirak edilməsi şərtlərini müəyyənləşdirirlər. Bu maddənin

məzmunundan görünür ki, hüquqi şəxsin mülki dövriyyənin müstəqil

subyekti kimi təşəkkül tapması üçün müəyyən təşkilati xarakterli işlərin

görülməsi zəruridir. Məhz bu cür təşkilati münasibətlər gələcəkdə tərəflər

arasında əmlak münasibətlərinin tənzimlənməsinə yönəlir. Təşkilati

münasibətlərin digər müstəqil növü kimi nümayəndəlik münasibətlərini

göstərmək olar. Məsələn, AR MM-in 33.3-cü maddəsində qeyd olunur ki,

yetkinlik yaşına çatmayanların valideynləri, onları övladlığa götürənlər

olmadıqda, valideynləri məhkəmə tərəfindən valideynlik hüquqlarından

məhrum edildikdə, habelə bu cür fiziki şəxslər başqa səbəblərə görə

valideyn himayəsindən məhrum olduqda, o cümlədən valideynləri onları

tərbiyələndirməkdən və ya hüquq və mənafelərini müdafiə etməkdən boyun

qaçırdıqda onların üzərində qəyyumluq və himayəçilik təyin edilir. Həmin

məcəllənin 29.1-ci maddəsində isə qeyd olunur ki, bu Məcəllənin 29.2-ci

maddəsində göstərilmiş əqdlər istisna olmaqla, 14 yaşı tamam olmamış

yetkinlik yaşına çatmayan-

83

Mülki Hüquq

larin ovozinə oqdlori onların adından yalnız valideynləri, övladlığa

götürənlər və ya qəyyumlar bağlaya bilərlər. Bu cür yetkinlik yaşına

çatmayanın bağladığı əqd sonradan onun valideynləri, övladlığa götürənlər

və qəyyumlar tərəfindən bəyənildikdə etibarlıdır. Qeyd olunan normaların

məzmunundan görünür ki, 14 yaşı tamam olmamış şəxsin mülki dövriyyədə

iştirakını həmçinin onun əmlak maraqlarının müdafiəsini təmin etmək üçün

mülki dövriyyə iştirakçıları öncədən müəyyən təşkilati xarakterli işlər

görməlidirlər. Əks təqdirdə 14 yaşı tamam olmamış şəxsin hüquq və

maraqlarının müdafiəsi sahəsində qüsur yaranacaqdır.

Tənzimləyici və mühafizəedici xarakterli münasibətlər. Mülki hüquq

elmi mülki hüququn normativ əsasını funksional təyinatına görə

tənzimləyici və mühafizəedici normalar olmaqla iki hissəyə bölür. Bu

bölgüyə müvafiq olaraq mülki-hüc][uqi tənzimləmə predmetinə aid olan

münasibətlərin özlərini də iki qrupa bölmək olar:

a) iştirakçıların adi fəaliyyəti çərçivəsində mövcud olan münasibətlər;

b) mübahisə və konfliktlər çərçivəsində mövcud olan münasibətlər.

Birinci qrup münasibətin iştirakçıları qarşılıqlı maraqların təmini

məqsədilə məhz tənzimləyici xarakterli normalardan istifadəyə üstünlük

verirlər. İkinci qrup münasibətlər pretenziya xarakterli münasibətlərdir,

bunlar mülki dövriyyə münasibətləri pozulduğu halda meydana gəlir.

Mühafizəedici xarakterli normaların məqsədi zərərə uğramış tərəfin

maraqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir.

3.4. Mülki hüquq münasibətlərinin yaranması, dəyişməsi və

xitamı əsasları

Hüquq münasibətləri öz-özünə yaranmır. Mülki hüquq normalarında

münasibətlərin yaranması şərtləri və əsaslan göstərilir. Hüquq

84


münasibotbrinin mümkün subyektləri kimi fiziki və hüquqi şəxslərin malik

olduqları subyektiv hüquq və vəzifələr özü-özlüyündə hüquqi əlaqələrin

yaranması üçün kifayət deyildir.

Hüquq münasibətləri real olaraq baş vermiş həyati hallar əsasında

(hərəkət, hadisə) yaranır. Qanunda hüquq münasibətlərinin yaranmasını,

dəyişməsini və xitamını şərtləndirən həyati hallar nəzərdə tutulmuşdur.

Məsələn, tərəflər arasında kirayə hüquq münasibətlərinin yaranması üçün

kirayə müqaviləsinin bağlanması zəruridir. Qanunda elə hallar nəzərdə

tutulmuşdur ki, onların baş verməsi ilə hüquq münasibətlərinin tərkibi

dəyişir, bir subyektlə olan münasibətlərə xitam verilir, əvəzində onun yerini

münasibətlərdə digər subyektlər tutur. Məsələn, vərəsəlik hüquq

münasibətləri şəxsin ölümü (hadisə) ilə yaranır. Bu zaman hüquq

münasibətlərinin iştirakçılarının tərkibi dəyişir. Ölən şəxs təbii olaraq

münasibətlərdən çıxır, yerini isə onun vərəsələri tutur. Yaxud müqavilə

öhdəliklərinin lazımi qaydada icra olunması müqavilə münasibətlərinə

xitam vermiş olacaqdır.

Qeyd edilməlidir ki, həyati hallar o zaman hüquqi əhəmiyyət kəsb edir

ki, qanunverici müəyyən hüquqi nəticələrin baş verməsini məhz onlarla

əlaqələndirmiş olsun. Bu cür həyati hallar hüquqi faktlar adlanır. Odur ki,

hüquqi fakt dedikdə, elə həyati hallar başa düşülür ki, hüquq normaları

mülki hüquq və vəzifələrin yaranmasını, dəyişməsini və xitamını onlarla

əlaqələndirir. Bir sözlə, mülki hüquq münasibətlərinin yaranması,

dəyişməsi və xitamının əsası kimi hüquqi faktlar çıxış edir.

Hüquqi fakt hüquq norması ilə hüquq münasibəti arasında

əlaqələndirici həlqə rolunu oynayır. Hüquqi fakt olmadan heç bir hüquq

münasibəti yarana, dəyişə və xitam oluna bilməz.'

Hüquq münasibətləri bir halda yeganə hüquqi faktın baş verməsi ilə,

digər hallarda isə iki və daha çox hüquqi faktın baş verməsinin

' Гражданское право; Учебник/ Под. род. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.: Проспект, 2003,

с. 103

85

Mülki Hüquq

nəticəsi olaraq yaranır. Misal üçün elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə

müəlliflik hüququnun yaranmasından ötrü bir hüquqi faktın, yəni həmin

əsərin yaradılması faktının olması kifayətdir. İxtira, faydalı model və sənaye

nümunəsi ilə əlaqədar hüquq münasibətlərinin yaranması üçün isə ixtira,

faydalı model və sənaye nümunəsinin yaradılması faktı ilə yanaşı, ona

hüquqların əldə olunması məqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

ərizə ilə müraciət edilməsi də zəruridir.

Hüquqi faktların təsnifatı. Hüquqi faktları müxtəlif əsaslarla

təsnifləşdirmək olar. Mülki hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi əsası kimi

çıxış edən hüquqi faktların növləri AR MM-in 14.2-ci maddəsində

aşağıdakı kimi sadalanmışdır:

- qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş müqavilə və başqa əqdlər, habelə

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da, ona zidd olmayan müqavilələr və

başqa əqdlər;

- dövlət orqanlarının və yerli özünüidarə orqanlarının qanunvericilikdə

mülki hüquqların və vəzifələrin əmələ gəlməsi əsası kimi nəzərdə tutulmuş

aktları;

- mülki hüquqlar və vəzifələr müəyyənləşdirən məhkəmə aktları;

- qanunvericiliyin yol verdiyi əsaslar üzrə əmlak əldə edilməsi;

- elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərlərinin, ixtiraların və əqli fəaliyyətin

digər nəticələrinin yaradılması;

- başqa şəxsə zərər vurma;

- əsassız varlanma;

- fiziki və hüquqi şəxslərin digər hərəkətləri;

- qanunvericiliyin mülki-hücıuqi nəticələrin baş verməsi ilə bağladığı

hadisə.

Doğurduğu nəticələrə görə hüquqi faktlar hüquqyaradıcı, hüquq

dəyişdirici və hüquqa xitam vcrici olurlar.

Qanunverici hüquq və vəzifələrin yaranmasını hüquqyaradıcı hüquqi

faktlarla əlaqələndirir. Məsələn, evin tikilməsi, rəssam tərəfindən

86


tablonun çəkilməsi, uşağın doğulması, müqavilənin bağlanması və s. Qeyd

olunan həyati halların baş verməsi müvafiq hüquq və vəzifələrin yaranması

üçün əsasdır.'

Hüquq dəyişdirici faktlar hüquq münasibətlərini belə demək olar ki,

yeniləşdirir. Misal olaraq hüququn güzəşti (sessiya) və yaxud borcun

keçirilməsi, hüquqi şəxsin yenidən təşkili zamanı yaranan hüquqi varisliyi

hüquq münasibətlərinin subyekt tərkibinin dəyişməsi və bununla da

münasibətlərin yenilənməsi halı kimi göstərmək olar. Hüquq münasibətləri

məhkəmə qərarı əsasında da dəyişdirilə bilər. Məsələn, ümumi mülkiyyətin

mülkiyyətçiləri arasında əmlak bölgüsü və payın ayrılması ilə əlaqədar

mübahisəni həll edərkən məhkəmənin qəbul etdiyi qərar hüquq

münasibətlərinin həm subyekt tərkibi, həm də məzmunu dəyişdirilə bilər.

Hüquqa xitam verən hüquqi faktlar sırasına öhdəlik üzrə borcun

qaytarılmasını, müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsini, mülkiyyətçinin

əşyadan imtina etməsini və yaxud əşyanın təsadüfən məhv olmasını, şəxsin

ölməsini, hüquqi şəxsin ləğvini və s. aid etmək olar.

İradənin təsirinə görə hüquqi faktlar hərəkətlərə və hadisələrə

bölünür. Hadisələr sırasına insanın doğulmasını, şəxsin ölümünü,

fövqəladə halları, təbiət hadisələrini, müddətin axımını və s. aid etmək olar.

Bu cür həyati hallar təbiət hadisələri olmaqla, insanın iradəsindən kənar

olaraq mövcud olur.

Hadisələrdən fərqli olaraq, hərəkətlər insanların iradəsindən asılı olaraq

baş verir. Hərəkətlər hüquqauyğun və hüquqazidd hərəkətlərə bölünürlər.

Hüquqi nəticə doğuran hərəkətlərin əsas kütləsini hüquqauyğun hərəkətlər

təşkil edir. Hüquqa uyğun hərəkətlərə əqdlər, müqavilələr, mülki-hüquqi

əhəmiyyət kəsb edən inzibati aktlar, yaradıcılıq fəaliyyəti və s. aid edilir.

Hüquqa uyğun hərəkətlər hüquqi oməlloro və hüquqi aktlara bölünürlər.

' Гражданское право: Учебник.

В,А.Плетнева. М.: 1998, с.44

Часть 1. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

87

Mülki Hüquq

Hüquqi əməl bu əmoli törodon şoxsin iradosindon asılı olmayaraq

hüquq vo vozifəbr yaradır. Yoni belə demok olar ki, subyekt müəyyən

praktiki nəticələr .əldə etdikdən sonra müvafiq hüquq və vəzifələrə malik

olur (məsələn, elm, ədəb, incəsənət əsərinin yaradılması). Bəstəkar musiqini

bəstələdikdən sonra ona müəlliflik hüququ əldə edir və həmin əsərlə

əlaqədar hüquq və vəzifələrə malik olur.

Hüquqi aktlar isə əksinə müəyyən hüquqi nəticələrin (əmlaka

mülkiyyət hüququnun, əmlakdan istifadə hüququnun və s.) əldə olunmasına

yönəlir. Buna misal əqdləri və inzibati aktları göstərmək olar. Bunlar

arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, əqdlər mülki-hüquqi nəticələrin əldə

olunmasına yönəlir. İnzibati aktlar isə müvafiq hakimiyyət orqanı

tərəfindən verildiyi üçün, əsasən, inzibati, bəzən isə inzibati-mülki hüquq

münasibətlərinin yaranmasına yönəlir. Məsələn, müəyyən sahibkarlıq

fəaliyyəti növü ilə məşğul olmaq üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanı

tərəfindən lisenziyanın verilməsi.

Hüquqazidd hərəkətlərə həyata keçirilməsi qanunla qadağan olunmuş

hərəkətlər aiddir. Əgər qanun mülki hüquq və vəzifələrin yaranmasını

onlarla əlaqədar edirsə, o zaman bu cür hərəkətlər hüquqi fakt kimi çıxış

edir. Hüquqazidd hərəkətlərə şəxsə zərər vurulması, əsasız varlanma vo s.

aid edilir. Hüquqazidd hərəkətlərin özlərini mülki hüquq pozuntusu və

yaxud cinayət əməli olmaqla iki hissəyə bölmək olar. Sonuncu ilə əlaqədar

cinayət-hüquqi sanksiyalar tətbiq olunur. Bununla bərabər, səlahiyyətli

şəxsin vurulmuş zərərin ödənilməsi ilə əlaqədar mülki-hüquqi qayda iddia

irəli sürmək hüququ da vardır.

88


IV FƏSİL

VƏTƏNDAŞLAR (FİZİKİ ŞƏXSLƏR) MÜLKİ

HÜQUQLN SUBYEKTİ KİMİ

4.1. Fiziki şoxs mülki hüququn subyekti kimi

Mülki Mocollənin şoxslor - yoni hüququn subyektlori haqqında

göstərişləri mülki dövriyyəni təmin etmək, eyni zamanda, subyektlərin

hüquqlarını və qanuni mənafelərini müdafiə etmək baxımından mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Normalarda mülki dövriyyə iştirakçılarının dairəsi,

onların statusu, hüquqlarının həyata keçirilməsi hədləri, məsuliyyət

məsələləri tənzimlənir.

Mülki dövriyyə iştirakçıları olan fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi

vəziyyətini müəyyən edən qaydalar AR Mülki Məcəlləsi ilə yanaşı, ayrı-ayrı

normativ aktlarda da öz əksini tapmışdır. Bunlara misal olaraq Ailə

Məcəlləsini, Cinayət Məcəlləsini, Əmək Məcəlləsini, “Əcnəbilərin və

vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında” 13 mart 1996-cı

il tarixli, “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” 30 sentyabr

1998-ci il tarixli, “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” 15 dekabr 1992-ci il

tarixli AR Qanunlarını göstərmək olar.

Ailə Məcəlləsində fiziki şəxslərin nikah yaşı, Cinayət Məcəlləsində isə

cinayət hüquq münasibətinin subyekti kimi çıxış etmək yaşı göstərilmişdir

ki, fiziki şəxslərin statusu və hüquqi vəziyyəti məhz bu yaş hədlərindən asılı

olaraq yaranır, dəyişir və ya xitam olunur. Fiziki şəxslərin hüquqi statusu ilə

əlaqədar məsələlərə mülki hüquq subyektlərinin iradə sərbəstliyi və hüquq

bərabərliyi prinsipi nöqteyi nəzərindən yanaşmaq lazımdır. Qeyd olunan

prinsiplərdən birincisi

89

Mülki Hüquq

hüquqi fakt kimi fiziki şoxsin mövcudluğunu, onun hüququn subyekti kimi

çıxış etmosinin osas şortlorini, eyni zamanda hüquq və vəzifələr əldə

etməkdə fəaliyyət azadlığını, ikinci prinsip isə hüquqların müdafiəsi ilə

əlaqədar digər şəxslərlə bərabər imkanlara malik olmanı ifadə edir.

4.2. Fiziki şoxsin mülki hüquq qabiliyyəti

Fiziki şəxs anlayışı ilə mülki hüququn insan kateqoriyasına aid, insan

einsindən olan subyekti əhatə olunur. Lakin mülki dövriyyənin tam hüquqlu

iştirakçısı olması üçün fiziki şəxs mülki hüquq subyektliliyinə malik

olmalıdır ki, bu da iki elementi özündə birləşdirir: hüquq qabiliyyəti və

fəaliyyət qabiliyyəti.

Roma hüququ hüquq və fəaliyyət qabiliyyətini ayırmayaraq onları

hüquq qabiliyyəti anlayışı (caput) ilə əhatə edirdi. Roma hüququ

tədqiqatçılarının əsərlərində rast gəlinən “fəaliyyət qabiliyyəti” ifadəsi bu

müasir terminin Roma hüququnda möveud olan oxşar anlayışlara tətbiqi ilə

əlaqədardır. Flüquq qabiliyyətli şəxslər kimi azadlığa {status libertatis),

Roma vətəndaşlığına (status civitatis) müstəqil ailə başçılığına (status

familiae) malik olan şəxslər sayılırdılar. Şəxsin cinsi, yaşı, sağlamlıq

vəziyyəti, qohumluq münasibətləri, dini mənsubiyyəti, yaşayış yeri, şərəf və

ləyaqəti hüquq qabiliyyətliliyinə təsir eləyən amillər idi.

Fəaliyyət qabiliyyətinin hüquq qabiliyyətindən həqiqi ayrılması burjua

inqilabları dövrünə aiddir. Mülki eəmiyyətin üzvləri arasında feodal

asılılığın və digər fərqliliklərin aradan qaldırılması məqsədilə “hüquq

qabiliyyətinin bərabərliyi” prinsipi elan olunur. Bu zaman subyekti

müəyyən hərəkətlər etmək səlahiyyəti ilə tədrieən təmin etmək

zəruriliyindən yan keçmək mümkün olmadığı üçün fəaliyyət

90


qabiliyyəti kateqoriyası müstəqil əhəmiyyət əldə edərək hüquq

qabiliyyətindən ayrı mövcud olmağa başlayır.'

Mülki hüquq qabiliyyəti - insanın mülki hüquqlara malik olmaq və

mülki hüquq vəzifələri daşımaq qabiliyyətidir. Fiziki şəxsin hüquq

qabiliyyəti onun doğulduğu an əmələ gəlir və ölümü ilə xətm olunur. Bu

qabiliyyət dövlət tərəfindən təmin olunur. Hüquq qabiliyyətinin sosial

məzmununa insanların cəmiyyətdə olan siyasi, iqtisadi, mədəni, şəxsi və

digər sosial hüquq və azadlıqları aiddir. Vətəndaşların siyasi azadlıqları

onların seçmək və seçilmək hüququnda, iqtisadi hüquqları isə əmək

hüququnda, qanunla qadağan olunmayan fəaliyyətlə məşğul olma

imkanında əksini tapır. Bu və ya digər hüquqa malik olma fərdlə cəmiyyət

arasında olan münasibətin yalnız bir tərəfidir. Vətəndaş yalnız siyasi,

iqtisadi və mədəni hüquqların deyil, eyni zamanda sosial vəzifələrin də

daşıyıcısıdır. O, mülki-hüquqi öhdəliklərin iştirakçısı olmaqla öz üzərinə

vəzifələr götürür, eyni zamanda mülkiyyət və digər mütləq hüquqları

pozmamaqla əlaqədar passiv vəzifələrin daşıyıcısı olur. Hüquq

qabiliyyətinin xarakterik əlaməti onun real olmasıdır. Hüquqla tanınmış

hüquq və vəzifənin subyekti olmaq qabiliyyəti hər bir vətəndaş üçün tanınır.

Hüquq qabiliyyəti üçün bərabərlik prinsipi xarakterikdir. Bu prinsip hər

bir vətəndaş üçün qanunla nəzərdə tutulmuş hüquq və vəzifələrə malik

olmaqda bərabər imkanlar müəyyən edir. Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının 25-ci maddəsində qeyd olunduğu kimi, dövlət irqindən,

milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak

vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən və s. asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və

azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir.

Flüquq qabiliyyətinin və subyektiv hüququn qarşılıqlı əlaqəsi imkan və

reallıq kateqoriyaları vasitəsilə təhlil oluna bilər. Belə ki, hüquq

qabiliyyəti, məsələn, əmlaka mülkiyyət hüququ əsasında malik

' Гражданское право: Учебник Т. 1

M.: Проспект, 2003, с,109-110

6-0 изд./нод ред. Л.П.Сергеева, Ю.К.Толстого,

91

Mülki Hüquq

olmanın, ləlob irəli sürmənin hüquqi cəhətdən təmin olunmuş imkanlarını

nəzərdə tutur. Hüquq qabiliyyəti hələ subyektiv hüquq demək deyildir,

məhz subyektiv hüquq əldə etmənin qanunla tanınmış imkanıdır. Qeyd

olunan imkan hüquq və vəzifələrin əmələ gəlmə əsası kimi çıxış edən,

qanunla nəzərdə tutulan və ya nəzərdə tutulmasa da ona zidd olmayan

hüquqi faktlar mövcud olduqda reallıq əldə edir.'

Mülki hüquq qabiliyyətinin məzmunu. AR MM-in ayrı-ayrı

normalarında müəyyən olunan qaydalara əsasən, vətəndaşlar aşağıda qeyd

olunan hüquqlara malikdirlər: a) əmlaka mülkiyyət hüququ əsasında malik

olmaq; b) vərəsə olmaq və əmlakı vəsiyyət etmək; c) sahibkarlıq fəaliyyəti

və qanunla qadağan olmayan hər hansı digər fəaliyyət ilə məşğul olmaq; ç)

təkbaşına və başqaları ilə birlikdə hüquqi şəxs yaratmaq; d) qanuna zidd

olmayan istənilən əqdi bağlamaq və öhdəlik münasibətlərinin iştirakçısı

olmaq; e) yaşayış yeri seçmək; ə) elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərinin, ixtira

və faydalı modelin müəllifi kimi tanınmaq; f) digər əmlak və şəxsi

qeyri-əmlak hüquqlarına malik olmaq; g) nikah hüquqlarına malik olmaq və

s.

Əmlaka mülkiyyət hüququ əsasında malik olma imkanı hüquqi

imkanlar sırasında hüquq qabiliyyətinin ən mühüm elementlərindən biridir.

Bu hüquq konstitusion xarakterlidir. AR Konstitusiyasının 29- cu

maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır.

Mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə

əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək, onun barəsində sərəncam

vermək hüquqlarından ibarətdir.

Vərəsə olmaq və əmlakı vəsiyyət etmək. AR Konstitusiyanın 29-cu

maddəsinin 5-ci bəndinə əsasən, dövlət vərəsəlik hüququna təminat verir.

Vərəsəlik münasibətləri şəxsin öz ölüm halı üçün əmlakına sərəncam

verməsi və mirasın açılması ilə əlaqədar olaraq yaranan əmlak xarakterli

münasibətlərdir.


В.Л.Плетнева. М.: Норма, 1998, с. 59

92

MÜliAZIRƏLƏR 'I'OPLUSU

Sahibkarlıq və qanunvericiliklə qadağan olunmayan hər hansı

digər fəaliyyətlə məşğul olmaq hüququ AR Konstitusiyasının 59-cu

maddəsində təsbit olunmuşdur. Bu hüququn mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından,

qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və başqaları

ilə birlikdə qeyd olunan fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilər. Bu hüququn

məzmununa hüquqi şəxslər yaratmaq və onların fəaliyyətində iştirak etmək

qabiliyyəti də daxildir.

Qanuna zidd olmayan istənilən əqdləri bağlamaq və öhdəliklərdə

iştirak etmək. Bu hüquq AR MM-in 14.2.1-cü maddəsi ilə təmin

olunmuşdur. Belə ki, mülki hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi əsaslarından

biri kimi mülki münasibət subyektlərinin qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş

müqavilələr və başqa əqdlər, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da,

ona zidd olmayan müqavilələr və başqa əqdlər bağlamasını şərtləndirən

hüquqi faktlar çıxış edir. Mülki hüquq subyektlərinə verilmiş bu imkan

hüquq qabiliyyətinin mühüm elementlərindən birini təşkil edir. Hazırda

mülki dövriyyədə elə hüquqi əlaqələr mövcuddur ki, bu əlaqələri

tənzimləyən müvafiq normalar qanunvericiliyə daxil edilməmişdir.

Qiymətli kağızlar bazarında brokerlə müştəri arasında bağlanılan

anderaytinq müqaviləsini, qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları

arasında geniş yayılmış repo, əks-repo əməliyyatlarını (geriyə satış şərti ilə

alqı-sat- qı müqaviləsi) buna misal göstərmək olar. Bu tip hüquqi əlaqələrin

tənzimlənməsində analogiya tətbiq olunur.

Müəllif hüquqlarına malik olma. AR Konstitusiyasının 30-cu

maddəsində qeyd olunur ki, “Hər kəsin əqli mülkiyyət hüququ vardır.” Elm,

ədəbiyyat, incəsənət əsərlərinin, ixtiraların və əqli fəaliyyətin digər

nəticələrinin yaradılması və onlara müəlliflik hüquqlarının həyata

keçirilməsi qabiliyyəti on dörd yaşı tamam olmuş istənilən subyekt üçün

tanınır. Bu hüquqların subyekti kimi öz intelektual qabiliyyəti ilə müəlliflik

hüququnun obyektini yaradan şəxs çıxış

93

Mülki Hüquq

edir. Yaradıcı subyektlər üçün müəlliflik hüququnun obyektləri ilə əlaqədar

əmlak və şəxsı-qeyri əmlak hüquqlarını həyata keçirməkdə bərabər

imkanlar tanınır.

Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarına malik olma dedikdə, buraya ad

hüququ, şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz, şəxsi toxunulmazlıq, şəxsi və ailə

həyatının sirri, kommersiya sirri və s. kimi hüquqlar aiddir. Bu hüquqların

daşıyıcılarının (subyektlərinin) dairəsi ilə əlaqədar qanunverici

məhdudiyyət müəyyən etməmişdir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının həyata

keçirilməsi və müdafiəsi ilə əlaqədar konstitusiyada bir sıra normalar

nəzərdə tutulmuşdur. Bunlara misal olaraq, AR Konstitusiyasının 32-ci

maddəsində nəzərdə tutulan, hər kəsin şəxsi və ailə həyat sirrini saxlamaq və

öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın

toplanmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol verilməməsi

hüququ və yaxud həmin Konstitusiyanın 46-cı maddəsi ilə müəyyən olunan,

hər kəsin öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək hüququ və s. bura aid etmək

olar.

Hüquq qabiliyyətinin əmələ gəlməsi və xitamı. Fiziki şəxsin hüquq

qabiliyyəti onun doğulduğu an əmələ gəlir (bax: AR MM, maddə 25.2).

Ölüm vaxtından asılı olmayaraq o, doğulduğu andan hüquq qabiliyyətlidir.

AR Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 31 oktyabr tarixli 145 nömrəli

qərarı ilə təsdiq edilmiş «Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı

Qaydaları”nm 2.3-ci maddəsinə görə, doğumun qeydə alınması üçün uşağın

doğulduğu gündən ən geci 1 ay ərzində, uşaq ölü doğulduqda isə ən geci

doğum vaxtından ötən 3 gün müddətində müraciət edilməlidir. Əks halda

doğumun qeydiyyatı üçün müəyyən edilmiş müddətdə müraciət

olunmamasının səbəbinin üzrsüz hesab edilməsi inzibati tənbehin tətbiq

edilməsinə əsas verir. Həmin qaydaların 2.21-ci maddəsinə əsasən, uşağın

ölümü doğumdan sonra dərhal baş verdikdə (bir neçə dəqiqə yaşaması halı

da nəzərə alınmaqla) do

94


ğum və ölüm haqqında iki akt qeydi tərtib edilir. Lakin yalnız ölüm haqqında

şəhadətnamə verilir.

Vərəsə olmaq hüququ maya bağlandığı andan əmələ gəlir, bu hüququn

həyata keçirilməsi isə yalnız doğumdan sonra mümkündür (bax: AR MM,

maddə 25.2).

Hüquq qabiliyyətinin məzmununa daxil olan elə hüquq və vəzifələr

vardır ki, ümumi qaydadan istisna olaraq onları həyata keçirmək imkanı şəxs

doğulduğu andan deyil, müəyyən yaşa çatdığı andan əldə edir. Məsələn,

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququnu şəxs 16 yaşa çatdıqda əldə

edir. Nikaha girmək hüququ isə oğlanlar və qızlar üçün 18 yaş tamam

olduqda həyata keçirilə bilər. Hüquq qabiliyyətinin bu növlərində hüquq və

fəaliyyət qabiliyyəti eyni anda yaranır.

Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti onun ölümü və yaxud AR MM-in 41-ci

maddəsi ilə müəyyən olunmuş qaydada ölmüş elan edilməsi ilə xətm edilir.

Beyinin fəaliyyətinin dayanması ölüm anı sayılır (bax: AR MM, maddə

25.2). Ölüm səbəbinin əhəmiyyəti yoxdur.

Qanunla müəyyənləşdirilmiş şərtlər daxilində hüquq qabiliyyətinin bəzi

elementlərini məhdudlaşdırmaq olar. Hüquq qabiliyyətinin

məhdudlaşdırılması (mülki hüquqların məhdudlaşdırılması) einayət

qanunverieiliyi ilə nəzərdə tutulan sanksiya şəklində tətbiq edilə bilər.

Buraya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olmaq və yaxud müəyyən vəzifə tutmaq

hüququndan məhrum etməni, valideynlik hüquqlarından məhrum etməni,

şəxsin törətdiyi einayət əməlinə görə sərbəst yer dəyişmək hüququnun

məhdudlaşdırılmasını və s. aid etmək olar. Qanunda nəzərdə tutulan

hallardan başqa fiziki şəxsin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırıla

bilməz.

Hüquq qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasını hüquq qabiliyyətindən

məhrum etmədən fərqləndirmək lazımdır. Məsələn, məhkəmə qərarı ilə

şəxsin üzərinə əmlakını dövlətə vermək vəzifəsi (müsadirə) qoyula bilər. Bu

mülkiyyət hüquqlarından məhrum etmə deyil, məhz

95

Mülki Hüquq

müsadiro olunan əmlakla əlaqədar hüquqlardan məhrum etmə deməkdir.

Həmin şəxsin gələcəkdə başqa əmlakla əlaqədar mülkiyyət hüquqlarının

yaranması üçün heç bir məhdudiyyət yoxdur.

Fiziki şəxs heç bir halda hüquq qabiliyyətindən məhrum edilə bilməz

(bax: AR MM, maddələr 25.4 və 31.1).

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquq qabiliyyəti.

Azərbaycan Respublikası ərazisində olan Azərbaycan Respublikasının

deyil, hər hansı digər ölkənin vətəndaşlığına mənsub olan şəxs əcnəbi hesab

olunur. Azərbaycan Respublikası suveren ölkə olduğu üçün onun

hakimiyyəti Azərbaycan Respublikası ərazisində olan bütün şəxslərə şamil

olunur.

AR Konstitusiyasının 69-cu maddəsi ilə müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, “Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan

Respublikası ərazisində olarkən, qanunla və Azərbaycan Respublikasının

tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilə ilə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa,

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları ilə bərabər bütün hüquqlardan

istifadə edə bilər və bütün vəzifələri yerinə yetirməlidirlər”.

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları kimi onlar da öz əmlakları

üzərində sərbəst sərəncam verə, müqavilələr bağlaya, yaşayış sahəsindən

istifadə edə, eyni zamanda özləri üçün müəyyən vəzifələr yarada bilərlər. Bu

kateqoriyalı şəxslərin hüquq qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması ya qanunla

müəyyən olunan xüsusi hallarda, dövlətin maraqlan naminə, yaxud da cavab

tədbiri olaraq həyata keçirilə bilər. Cavab tədbiri dedikdə, o başa düşülür ki,

əgər xarici dövlətdə Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının mülki

hüquqları məhdudlaşdırılmışdırsa, o zaman həmin dövlətin vətəndaşları

üçün də eyni qayda bizim dövlətdə nəzərdə tutulur.

Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquq qabiliyyətinin

məzmunu və xarakteri Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə müəyyən

olunur. Əcnəbilərin fəaliyyət qabiliyyətinin məzmunu və 96


xarakteri isə mənsub olduqları ölkənin qanunları ilə müəyyən olunur.

Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan vətəndaşlığı olmayan

şəxslərin fəaliyyət qabiliyyəti isə AR Qanunları ilə müəyyən olunur.

Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının

ərazisində bağladıqları əqdlər və delikt öhdəlikləri üzrə fəaliyyət qabiliyyəti

məsələlərinə AR Qanunları tətbiq olunur.

4.3. Fiziki şəxsin mülki fəaliyyət qabiliyyəti

Mülki hüquqda fəaliyyət qabiliyyəti dedikdə, şəxsin öz hərəkətlərini

idarə etmək və mülki hüquqlar əldə etmək və həyata keçirmək, özü üçün

mülki vəzifələr yaratmaq və icra etmək qabiliyyəti başa düşülür. Fəaliyyət

qabiliyyəti anlayışı ümumi anlayış olmaqla özündə “fəaliyyət

qabiliyyətsizliyi”, “məhdud fəaliyyət qabiliyyəti”, “delikt qabiliyyətli”,

“məhdud delikt qabiliyyətli”, “delikt qabiliyyəti olmayan” kimi anlayışları

birləşdirir. Fəaliyyət qabiliyyətsizliyi ümumi əsaslara görə iradə ifadəsinin

etibarsız sayılması ilə əlaqədardır. Yəni bu kateqoriya şəxslərin yaşlarının az

olması və iradələrini düzgün olaraq formalaşdıra bilməmələri səbəbindən

qanunverici onların mülki dövriyyənin tam hüquqlu subyekti olmaq

imkanlarını məhdudlaşdırır. Onlar əqd bağlaya bilmədikləri kimi, öz

hərəkətlərinə görə məsuliyyət də daşımırlar. Yaş həddi artdıqca isə xçrda

məişət xarakterli əqdlərin, daha sonra isə himayəçilərin və qəyyumların

iştirakı ilə bir az da mürəkkəb əqdlərin iştirakçısı olmaq, sonunda isə mülki

dövriyyənin tam hüquqlu subyekti kimi çıxış etmək imkanı əldə edirlər. Bu

dəyişikliyə uyğun olaraq delikt qabiliyyəti, yəni mülki hüquq pozuntusuna

görə məsuliyyət daşımaq qabiliyyəti də dəyişir. 14 yaşına qədər olan şəxslər

delikt qabiliyyətsiz hesab olunsa da, sonrakı yaş qruplarına aid olan şəxslər

zərər vurulmasına gətirib çıxarmış mülki hüquq pozuntusu üçün ümumi

əsaslarla müstəqil surətdə məsuliyyət

97

Mülki Hüquq

daşıyırlar. Yalnız on dörd yaşından on sokkiz yaşınadok olan yetkinlik

yaşına çatmayan şoxs vurduğu zororin ovozini ödomok üçün yetərli gəlirə

və ya başqa əmlaka olmadıqda, zərərin hamısını və ya çatışmayan hissəsini

onun valideynləri (övladlığa götürənlər) və ya himayəçisi zərərin onların

təqsiri üzündən yaranmadığını sübuta yetirməsələr, ödəməlidirlər. (AR

MM, maddə 1104.2)

Mülki qanunvericiliyə əsasən, yaş həddindən asılı olaraq vətəndaşları

fəaliyyət qabiliyyətinin həcminə görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

I. Tam fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər. Bu kateqoriyaya daxil olan şəxslər

müstəqil olaraq qanunvericiliklə nəzərdə tutulan hüquqları əldə etmək və

həyata keçirmək, öz hərəkətləri ilə müəyyən vəzifələr yaratmaq və onları

icra etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Tam fəaliyyət qabiliyyəti aşağıdakı

şərtlər daxilində əldə olunur.

a) Şəxs 18 yaşma çatdıqda. Fiziki şəxsin mülki hüquq fəaliyyət

qabiliyyəti, o, yetkinlik yaşına, yəni on sokkiz yaşma çatdıqda tam həcmdə

əmələ gəlir (bax: AR MM, maddə 28.2);

b) 18 yaşma çatana qədər nikaha girildikdo. 18 yaşma çatmamış fiziki

şoxs nikaha girdiyi vaxtdan tam həcmdə fəaliyyət qabiliyyəti əldə edir (bax:

AR MM, maddə 28.6). AR Ailə Məcəlləsinin 10- cu maddəsinə edilmiş

dəyişikliyə görə nikah yaşı həm kişilər, həm də qadınlar üçün 18 yaş

(15.11.2011-ci il tarixində Ailə Məcəlləsinə edilmiş dəyişikliyə əsasən,

qadınlar üçün nikah yaşı 17-don 18-ə qaldırılmışdır) müəyyən olunmuşdur.

Üzürlü səbəblər olduqda, nikaha daxil olmaq istəyən və nikah yaşma

çatmamış şəxslərin yaşadıqları ərazinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı

onların xahişi ilə nikah yaşının 1 ildən çox olmayaraq azaldılmasına icazə

verə bilər.

Nikah bağlanması nəticəsində əldə edilmiş fəaliyyət qabiliyyəti

nikahın on sokkiz yaşına çatanadək pozulduğu halda da tam həcmdə

saxlanılır Yalnız nikah məhkəmə qaydasında etibarsız sayıldıqda,

98


məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyətinin itirilməsi barədə qərar qəbul

edilə bilər.

c) On altı yaşı tamam olmuş yetkinlik yaşına çatmayan əmək

müqaviləsi üzrə işləyirsə və ya valideynlərinin, övladlığa götürənlərin və ya

himayəçinin razılığı ilə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olursa, tam

fəaliyyət qabiliyyətli (emansipasiya) sayıla bilər (bax; AR MM, maddə

28.4). Bu, iki formada həyat keçirilə bilər. Birincisi, əgər hər iki valideyn,

övladlığa götürən və himayəçi razıdırsa, qəyyumluq və himayəçilik

orqanının qərarı ilə; ikincisi, əgər razılıq yoxdursa, o zaman məhkəmənin

qərarı ilə.

II. 7 yaşından 18 yaşmadək olan yetkinlik yaşma çatmayanlar məhdud

fəaliyyət qabiliyyəti hesab olunurlar ki, bunları da iki qrupa bölmək olar;

7-14 yaşları arasında olanların fəaliyyət qabiliyyəti və 14-18 yaşlar arasında

olanların fəaliyyət qabiliyyəti. 7-14 yaşmadək olan yetkinlik yaşma

çatmayanlar müstəqil olaraq aşağıdakı əqdləri bağlaya bilərlər:

1) xırda məişət əqdləri;

2) əvəzsiz olaraq fayda götürməyə yönəldilmiş əqdlər (bu əqdlərdən

əmələ gələn hüquqların notariat qaydasında təsdiqlənməsi və ya dövlət

qeydiyyatına alınması tələb olunmur);

3) qanun nümayəndənin özünün və ya onun razılığı ilə üçüncü şəxsin

müəyyən məqsəd üçün və ya sərbəst istifadə üçün verdiyi vəsait barəsində

sərəncam üzrə əqdlər.

14 yaşı tamam olmamış yetkinlik yaşına çatmayanların əvəzinə əqdləri

onların adından yalnız valideynləri, övladlığa götürənlər və ya qəyyumlar

bağlaya bilərlər. Bu cür yetkinlik yaşına çatmayanın bağladığı əqd sonradan

onun valideynləri, övladlığa götürənlər və qəyyumlar tərəfindən

bəyənildikdə etibarlıdır (bax; AR MM, maddə 29.1).

14-18 yaşmadək olan (qismən fəaliyyət qabiliyyətli) şəxslər isə

müstəqil olaraq aşağıdakı əqdləri bağlaya bilərlər:

99

Mülki Hüquq

1) ÖZ qazancı, toqaüdü vn digor goliıiori barasindo soroncam vermək

üzrə əqdləri;

2) elm, ədəbiyyat və ya incəsənət əsərinin, ixtiranın və ya qanunla

qorunan digər əqli fəaliyyət nəticəsinin müəlliflik hüquqlarının həyata

keçirilməsi üzrə əqdləri;

3) xırda məişət xarakterli əqdləri və 7-14 yaşı arasında olan şəxslərin

bağladıqları bütün əqdləri;

4) 16 yaşı tamam olmuş şəxslərin kooperativ üzvü olmaq ixtiyarı vardır.

Bu kateqoriya şəxslər bütün qalan əqdləri öz qanuni nümayəndələrinin

yazılı razılığı ilə bağlayırlar. 14 yaşından 18 yaşınadək olan yetkinlik yaşma

çatmayanlar qeyd olunan əqdlər üzrə müstəqil surətdə məsuliyyət daşıyırlar.

Bu şəxslər eyni zamanda vurduqları ziyana görə mülki məsuliyyət

daşıyırlar. Lakin əgər bu şəxslərin kifayət qədər vəsaiti yoxdursa, o zaman

onların qanuni nümayəndələri subsidiar mülki məsuliyyət daşıyırlar. AR

MM-in 30-cu maddəsi ilə müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, yetərli əsaslar

olduqda məhkəmə valideynlərin, övladlığa götürənlərin və ya himayəçinin

və ya qəyyumluq və himayəçilik orqanının vəsatəti ilə 14 yaşından 18

yaşınadək olan yetkinlik yaşma çatmayanın (əgər, o tam həcmdə fəaliyyət

qabiliyyəti əldə etməyibsə) öz qazancı, təqaüdü və ya digər gəlirləri

barəsində müstəqil sərəncam vermək hüququnu məhdudlaşdıra və ya ala

bilər.

Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslər. Fiziki şəxsin fəaliyyət

qabiliyyətini tam formada əldə edə bilməsi üçün tələb olunan şərtlərdən

ikincisi şəxsin anlaqlıq qabiliyyətinə malik olmasıdır. Bu şərt eyni zamanda

bizə “fəaliyyət qabiliyyəti olmayan fiziki şəxslərin” kimlər olduğunu da

göstərir. Bunlar aşağıdakılardır:

a) 7 yaşınadək olan şəxslər;

b) ağıl zəifliyi və ya ruhi xəstəlik nətieəsində öz hərəkətlərinin mənasını

başa düşməyən və ya öz hərəkətlərinə rəhbərlik edə 100

MÜIİAZlRƏLƏR TOPLUSU

bilməyən şəxslər yalnız məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan

sayıldıqları halda qeyd olunan kateqoriyaya aid şəxslər sırasına aid edilirlər.

Belə şəxslərin üzərində qəyyumluq müəyyənləşdirilir. Fəaliyyət qabiliyyəti

olmayan şəxslərin adından əqdləri onların qanuni nümayəndələri

bağlayırlar.

Əgər şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilməsi üçün əsas

olan hallar aradan qalxarsa, o zaman məhkəmə onları fəaliyyət qabiliyyətli

sayır (bax: AR MM, maddə 28.8). Bu norma “anlaqlıq qabiliyyətinin” tam

fəaliyyət qabiliyyəti üçün şərt olduğunu nizamlayır.

Fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması. Şəxsin yaş həddi

xarieində fəaliyyət qabiliyyətinə təsir edən hal kimi, fəaliyyət qabiliyyətinin

məhdudlaşdırılması çıxış edir. Əgər şəxs spirtli içkilərdən və ya narkotik

maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz

ailəsini ağır maddi vəziyyətə salmışsa, fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti

məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırıla bilər. Belə şəxsin üzərinə himayəçilik

təyin edilir. Onlar xırda məişət əqdləri bağlaya bilərlər. Qalan əqdləri,

habelə qazanc, pensiya və digər gəlirlər və onların barəsində sərəncam

vermək üzrə əqdləri yalnız himayəçinin razılığı ilə bağlaya bilərlər. Lakin

bu cür fiziki şəxs bağladığı əqdlər üzrə və vurduğu ziyan üçün müstəqil

surətdə əmlak məsuliyyəti daşıyır.

Fiziki şəxsləri məhdud fəaliyyət qabiliyyətli hesab etmək üçün zəmin

olan əsaslar aradan qalxdıqdan sonra onlar yenidən məhkəmə tərəfindən

fəaliyyət qabiliyyətli hesab edilirlər və üzərlərində olan himayəçilik

məhkəmə qərarına əsasən ləğv olunur. Qeyd etmək istərdik ki, bir sıra

Avropa ölkələrinin qanunvericiliklərində bu qayda aradan qaldırılmışdır.

Belə ki, 1 yanvar 1992-ci il tarixindən Almaniya qanunvericiliyinə görə ruhi

xəstəlik, psixi pozğunluq, alkoqolizm, narkotik asılılıq fəaliyyət

qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması üçün əsas deyildir. Sosial nəzarət isə

yalnız şəxsin yardıma ehtiyacı olduğu

101

Mülki Hüquq

müəyyən olunduqda təyin oluna bilər. Qəyyumluqda olan şəxs üçün daha

önəmli olan hallarda bu barədə qərarı onun istəyi və qəyyumun razılığı ilə

qəyyumluq məhkəmələri verir.'

Ad hüququ. Hər bir vətəndaş doğulduğu andan ad hüququna malikdir.

AR MM-in 26.1-ci maddəsi ilə müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, hər bir

fiziki şəxsin addan, ata adından və soyaddan ibarət adı olmaq hüququ vardır.

Ad hüququ fiziki şəxsi cəmiyyətdə fərdiləşdirən hüquqdur. Belə ki, fiziki

şəxs hüquq və vəzifələri öz adı ilə əldə edir və həyata keçirir. Fiziki şəxsin

ad hüququnu həyata keçirmək vəzifəsi valideynlərin üzərinə düşür.

Valideynlər qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddət ərzində onun

doğum faktını qeydə aldırmalı və uşağa ad qoymalıdırlar. Azərbaycan

Respublikası Ailə Məcəlləsinin 53.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq, uşağa ad

valideynlərin razılığı ilə verilir. Valideynlər arasında uşağın adına

münasibətdə razılıq olma- dıqda, yaranan fikir ayrılığı yerli icra

hakimiyyətlərinin qəyyumluq və himayə orqanları tərəfindən bu Qaydaların

müddəaları nəzərə alınmaqla həll olunur.

Yetkinlik yaşma çatması ilə bu hüququ fiziki şəxs özü həyata keçirə

bilər. AR MM-in 26.4-cü maddəsində nəzərdə tutulur ki, fiziki şəxsin

qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada öz adını dəyişdirmək ixtiyarı vardır.

Fiziki şəxsin adını dəyişdirməsi, onun əvvəlki adı ilə əldə etdiyi hüquq və

vəzifələrə xitam vermir və ya bunları dəyişdirmir. Azərbaycan Respublikası

vətəndaşlarının öz adını, ata adını və soyadını dəyişdirməsinə 18 yaşına

çatdıqdan sonra yol verilir (bax: AR Nazirlər Kabinetinin llmay 2011-ei il

tarixli “Adın, ata adının və soyadın verilməsi və dəyişdirilməsi qaydaları”

bənd 6.1).

Fiziki şəxsin ad hüququ addan, ata adından və soyaddan ibarətdir.

Qanunda nəzərdə tutulan hallarda və qaydada fiziki şəxs təxəllüsdən

(uydurma addan) istifadə edə bilər. Fiziki şəxsin adından qanunsuz

Жалинский Л., Рсрихт А. Введение в немецкое право. М.: Спарк, 2001, с. 300

102


istifado nəticosindo ona vurulmuş ziyanın ovozi AR MM-in 59-cu fəslinin

qaydalarına müvafiq surətdə ödənilməlidir. Bununla belə, əgər addan

qanunsuz istifadə onun şərəfinə, ləyaqətinə və ya işgüzar nüfuzuna zərər

gətirərsə və ya addan təhrif olunmuş formada istifadə olunarsa, belə halda

Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsində nəzərdə tutulan qaydalar tətbiq edilir.

Yaşayış yeri. AR MM-in 27.1-ci maddəsi ilə müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, fiziki şəxsin adətən yaşadığı yer onun yaşayış yeri sayılır.

Şəxsin bir neçə yaşayış yeri ola bilər. Bunların hər hansı birində yaşamağı

seçmək hüququ vətəndaşa məxsusdur. Bu hüquq ona konstitusiya ilə verilib.

Bununla yanaşı, qanunverici yetkinlik yaşına çatmayan fiziki şəxslərin

yaşayış yerinin müəyyən olunmasının fərqli qaydalarını müəyyən edir. Belə

ki, on dörd yaşına çatmamış şəxslərin yaşayış yeri valideynlik hüquqlarını

itirməmiş valideynlərinin yaşayış yeri sayılır, qəyyumluq altında olan şəxsin

yaşayış yeri isə qəyyumun yaşayış yeri sayılır (bax: AR MM, maddə 27.2).

14 yaşından 18 yaşmadək olan şəxslərin isə tam yetkinlik yaşına çatmış

şəxslər kimi özləri üçün yaşayış yerini sərbəst olaraq seçməyə mane olan

qayda yoxdur.

4.4. Qəyyumluq və himayəçilik

Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli

şəxslərin hüquq və mənafelərinin müdafiəsi üçün qanunvericilikdə

qəyyumluq və himayəçilik institutu müəyyən olunmuşdur. Yetkinlik yaşına

çatmayanların üzərində qəyyumluq və himayəçilik, həmçinin, onların

tərbiyələndirilməsi məqsədilə təyin edilir.

Qəyyumluq - on dörd yaşı tamam olmamış yetkinlik yaşma

çatmayanlar, habelə psixi pozuntuya görə məhkəmə tərəfindən fəaliyyət

qabiliyyəti olmayan sayılmış fiziki şəxslər üzərində təyin edilir.

103

Mülki Hüquq

Himayəçilik iso - 14 yaşından 18 yaşınadok olan yetkinlik yaşına

çatmayanlar üzorindo, habelə spirtli içkilərdən və ya narkotik vasitələrdən

sui-istifadə etməsi və qumara qurşanması nəticəsində fəaliyyət qabiliyyəti

məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılmış şəxslər üzərində təyin edilir.

Qəyyumun və himayəçinin təyin olunması. Qəyyumluq və

himayəçilik orqanı qəyyumu və himayəçini təyin edir və onların fəaliyyəti

üzərində nəzarəti həyata keçirirlər. Qəyyum və himayəçi qismində yalnız

yetkinlik yaşma çatmış tam fəaliyyət qabiliyyətli, valideynlik

hüquqlarından məhrum edilməmiş şəxslər ola bilər. Qəyyumu və ya

himayəçini qəyyumluğa və ya himayəçiliyə ehtiyacı olan şəxsin yaşayış yeri

üzrə qəyyumluq və himayəçilik orqanı fiziki şəxs üzərində qəyyumluq və ya

himayəçilik qoyulması zərurətinin ona molum olduğu andan üç ay ərzində

təyin edir. Qəyyumluğa və ya himayəçiliyə ehtiyacı olan şəxsə qəyyum və

ya himayəçi təyin edilənədək qəyyum və ya himayəçi vəzifələrini

qəyyumluq və himayəçilik orqanı icra edir. Qəyyumun və ya himayəçinin

təyin edilməsi barədə maraqlı şəxslər məhkəməyə etiraz verə bilərlər (bax:

AR MM, maddə 35.1). AR MM-in 35.2-ci maddəsinə əsasən, qəyyumlar və

himayəçilər yetkinlik yaşma çatmış fəaliyyət qabiliyyətli fiziki şəxslərdən

təyin edilir. Valideynlik hüquqlarından məhrum edilmiş fiziki şəxslər

qəyyum və himayəçi təyin oluna bilməzlər.

Bu zaman qəyyum və ya himayəçinin öz razılığı olmalıdır. Qəyyum və

himayəçi təyin olunarkən onun əxlaqi və digər şəxsi keyfiyyətləri,

qəyyumluq və ya himayəçilik vəzifələrini yerinə yetirmək qabiliyyəti,

onunla qəyyumluğa və ya himayəçiliyə ehtiyacı olan şəxs arasında mövcud

münasibətlər, mümkünsə, həm də qəyyumluqda və ya himayədə olanın

arzusu nəzərə alınmalıdır.

Qəyyumluğa və ya himayəçiliyə ehtiyacı olan və müvafiq tərbiyə,

müalicə, əhalinin sosial müdafiəsi və ya digər oxşar müəssisələrdə

104


olan vo ya bu müossisoloro yerloşdirilmiş fiziki şoxslorin cpyyumlan vo

himayoçibri homin müossisobrdir (bax: AR MM, maddo 35.4).

Qəyyumlar qoyyumluqda olanların adından və onların mənafeləri üçün

bütün zəruri əqdbr bağlayırlar. Himayəçibr isə himayəçilikdə olan fiziki

şəxslərin müstəqil surətdə bağlamağa ixtiyarı çatmadığı əqdbrin

bağlanmasına razılıq verirlər, hüquqlarını və vəzifələrini həyata keçirməkdə

köməklik göstərirlər.

Qəyyumluqda və himayədə olan şəxslərin sərəncam verə bilmədikləri

gəlirləri üzərində qəyyumluq və himayəçilik orqanlarının razılığı ilə

qəyyumlar və himayəçibr qəyyumluqda olanın mənafeyinə uyğun sərəncam

verirlər. Belə razılıq olmadan əmlak üzərində sərəncam verilməsinə isə

yalnız qəyyumluqda (himayədə) olanın saxlanması üçün zəruri olan hallarda

yol verilir.

Qəyyumun, himayəçinin, onların ərinin və yaxın qohumlarının,

qəyyumluqda və himayədə olana hədiyyə kimi əmlak verilməsi və ya onun

əvəzsiz istifadəsinə əmlak verilməsi istisna olmaqla, hər hansı digər əqd

bağlaya bilməz və yaxud məhkəmədə onları təmsil edə bilməz.

Xitam verilməsi. Qəyyumluğa və himayəçiliyə aşağıdakı hallarda

xitam verilir:

1) yetkinlik yaşma çatmayan valideynlərinə qaytarıldıqda;

2) qəyyumluqda olan müvafiq tərbiyə müəssisəsinə ycrbşdirildikdə;

3) üzrlü səbəblər olduqda (xəstəlik, əmlak vəziyyətinin pisləşməsi,

anlaşmanın olmaması və s.) qəyyum və himayəçinin xahişi ilə;

4) qəyyum və himayəçi üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirmədikdə və

ya sui-istifadə etdikdə;

5) məhkəmə şəxsin fəaliyyət qabiliyyətli sayılması haqqında qərar

çıxartdıqda (yəni əvvəlki qərarını ləğv etdikdə);

6) qəyyumluqda olan azyaşlı olduqda, yəni 14 yaşma çatdıqda;

7) himayədə olan yetkinlik yaşma çatmayan 18 yaşına çatdıqda (nikaha

girdikdə digər hallarda fəaliyyət qabiliyyəti əldə etdikdə).

105

Mülki Hüquq

Sağlamlıq voziyyatins görə müstoqil surətdo öz hüquqlarım həyata

keçirməyə və müdafiə etməyə, öz vəzifələrini icra etməyə qadir olmayan

yetkinlik yaşına çatmış fəaliyyət qabiliyyətli fiziki şəxsin xahişi ilə onun

üzərində patronaj təyin edilə bilər.

4.5 Fiziki şəxsin xəbərsiz itkin düşmüş hesab edilməsi

və ölmüş elan olunması

Mülki hüquq münasibətlərində fiziki şəxsin itkin düşməsi ilə əlaqədar

uzun müddətli qeyri-müəyyənlik vətəndaşların hüquq və mənafelərinə,

dövlətin maraqlarına toxunduğu üçün qanunverici məhkəmələri fiziki

şəxsin xəbərsiz itkin düşmüş hesab edilməsi barədə qərar qəbul etmək

səlahiyyəti ilə təmin etmişdir. Lakin bunun üçün bir sıra şərtlər baş

verməlidir. Belə ki, vətəndaşın xəbərsiz itkin düşmüş elan edilməsi üçün

aşağıda göstərilən hüquqi faktların məcmusu olmalıdır;

1) vətəndaş uzun müddət yaşayış yerində görünməmişsə;

2) vətəndaşın olduğu yer məlum deyildirsə;

3) vətəndaş haqqında son məlumatların alındığı gündən 2 il

keçmişdirsə.

Bu halda məhkəmə maraqlı şəxslərin ərizəsinə, əsasən, vətəndaşı

xəbərsiz itkin düşmüş hesab edə bilər (bax; AR MM, maddə 40).

Məhkəmə qərarı qanuni qüvvəyə mindikdən sonra həmin şəxsin qanuni

vərəsələri xəbərsiz itkin düşmüşün əmlakını idarə etmək, o cümlədən fayda

götürmək ixtiyarı əldə edirlər. Bu əmlakdan xəbərsiz itkin düşmüşün

öhdəsində olan şəxslərə dolanacaq xərcləri verilir və borclar ödənilir.

Əgər xəbərsiz itkin düşmüşün vərəsələri yoxdursa və əmlakının daimi

idarə edilməsi zərurəti yarandıqda məhkəmənin qərarı ilə bu əmlak

qəyyumluq və himayəçilik orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilən

106


VƏ həmin orqanla bağlanan etibarnaməyə əsasən fəaliyyət göstərən şəxsə

verilir. Bu zaman xəbərsiz itkin düşmüş şəxsin əmlakından onun boreları

ödənilir, xəbərsiz itkin düşmüşün öhdəsində olan şəxslərə dolanacaq

xərcləri verilir.

Məhkəmə fiziki şəxsin xəbərsiz itkin düşmüş hesab edilməsi haqqında

qərarı, habelə onun əmlakının idarə olunması barədə qərarı fiziki şəxs

gəldikdə və ya onun olduğu yer aşkar edildikdə ləğv edir.

Fiziki şəxsin ölmüş elan edilməsi. Vətəndaş aşağıdakı göstərilən

hüquqi faktlar olduqda ölmüş elan edilə bilər:

1) şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində

məlumat olmazsa;

2) hərbi əməliyyatlarla əlaqədar, hərbi əməliyyatlar qurtardığı gündən 2

il ərzində hərbi qulluqçu və digər şəxs məhkəmə qərarı ilə ölmüş elan edilə

bilər;

3) ölüm təhlükəsi törədən hər hansı bədbəxt hadisədə həlak olduğunu

güman etməyə əsas verən şəxs haqqında 6 ay müddətində xəbər çıxmazsa.

Hüquqi nəticələrinə görə ölmüş elan olunma ölümə bərabərdir. Şəxsin

ölmüş elan edilməsi haqqında məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə mindiyi

gün onun ölüm günü sayılır. Lakin fiziki şəxsin ölmüş elan olunması onun

ölməsi haqqında ehtimalı sadəcə hüquqi cəhətdən möhkəmləndirir. Fiziki

şəxsin ölmüş elan olunması üçün onun öncədən xəbərsiz itkin düşmüş elan

olunmasına ehtiyac yoxdur.

Şəxsin ölmüş elan edilməsi aşağıdakı hüquqi nəticələrə səbəb olur:

1) miras açılır;

2) şəxsi xarakterli öhdəliklərə xitam verilir;

3) ölmüş elan olunmuş şəxslə nikaha xitam verilir.

4) himayədə olan şəxslərin ailə başçısını itirməsinə görə təqaüd və digər

müavinətlər almaq hüququ yaranır.

Ölmüş elan olunmuş şəxs qayıtdıqda məhkəmə müvafiq qərarını ləğv

edir. Bu zaman qayıtmış şəxs əvəzsiz olaraq özgəninkiləşdirilmiş

107

Mülki Hüquq

əmlakının geri qaytarılmasını tələb edə bilər (pul və təqdimedici qiymətli

kağızlar istisna olmaqla).

4.6. Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı

Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları - hüquqi faktlardır. Bu hüquqi faktlar

qanunla müəyyən olunmuş qaydada vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət

qeydiyyatı orqanlarında qeydiyyata alınmalıdır. Bu aktların dövlət

qeydiyyatına alınması həm dövlət mənafeyi, həm ictimai mənafe üçün, həm

də vətəndaşların şəxsi və əmlak hüquqlarının qorunması məqsədilə aparılır.

Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları - vətəndaşların hərəkətlərindən və onların

həyatında baş verən hadisələrdən ibarətdir. Bu hərəkət və hadisələr digər

hüquqi faktlar (müqavilənin bağlanması, vəsiyyətnamənin tərtibi) kimi

vətəndaşlarla əlaqədar hüquq münasibətlərinin yaranmasına, dəyişməsinə

və xitamına səbəb olmaqla yanaşı, eyni zamanda cəmiyyətdə və mülki

dövriyyədə onların hüquqi vəziyyətini (statusunu) müəyyən edir. Odur ki,

insanların həyatında baş verən bütün hərəkət və hadisələr deyil, yalnız

onların bir qismi qeydiyyata alınmalıdır. Qeydiyyata düşməli olan aktlar

aşağıdakılardır: doğum; nikahın bağlanması; nikahın xitamı; övladlığa

götürmə; atalığın müəyyən olunması; adın dəyişdirilməsi; ölüm faktı.

108


V FƏSIL HÜQUQİ ŞƏXSLƏR

5.1. Hüquqi şoxsin anlayışı və əlamətləri

Hüquqi şoxslor institutu mülki hüquq sahəsinin mühüm institutlarından

biridir. Bu institut özündə hüquqi şəxslərin hüquq və fəaliyyət qabiliyyətini,

onun həyata keçirilməsi üsullarını, hüquqi şəxslərin yaradılması, yenidən

təşkili və fəaliyyətinin xitamı qaydalarını, həmçinin, bu cür subyektlərin

təşkilatı hüquqi formasını müəyyən edən normaları cəmləşdirir. AR MM-in

4-cü fəslində hüquqi şəxslərlə əlaqədar ümumi xarakterli normalar öz əksini

tapır. Burada hüquqi şəxslərin anlayışı, hüquq qabiliyyəti, yaradılması,

təsisçilərin məsuliyyəti, dövlət qeydiyyatı, hüquqi şəxsin orqanları, adı,

olduğu yer, yenidən təşkili, ləğvi, kommersiya və qeyri-kommersiya hüquqi

şəxsləri və s. haqqında normalar yerləşdirilmişdir.

Hüquqi şəxslərin ayrı-ayrı növləri ilə əlaqədar qanunvericiliyin

təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə bir çox hüquqi aktlar qəbul edilmişdir ki,

bunlara da misal olaraq: “Banklar haqqında” 16 yanvar 2004-cü il tarixli;

“Əmtəə birjası haqqında” 25 may 1994-cü il tarixli; “Bank olmayan kredit

təşkilatları haqqında” 25 dekabr 2010-cu il tarixli; “Qeyri-hökumət

təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” 13 iyun 2000-ci il tarixli

AR Qanunlarını və s. göstərmək olar.

Mülki dövriyyənin tam hüquqlu iştirakçısı olan fiziki şəxslərlə yanaşı,

onların hər hansı formada olan birlikləri də müasir cəmiyyətin mühüm

atributlarından biridir. Bu cür birliklər müxtəlif məqsədlər naminə yaranır

ki, bu da əsasən siyasi, əməli, kapitalın birləşdirilməsi, birgə fəaliyyət

göstərilməsi istəyində öz ifadəsini tapır. Bu cür birliklərdə fiziki şəxslərin

iştirakının əsas hüquqi forması kimi hüqu- 109

Mülki Hüquq

qi şoxs konstruksiyası çıxış edir. Hüquqi şoxsbr institutunun yaranması

uzun tarixi yol keçmişdir. İnkişaf edon tosorrüfat ayrı-ayrı hallarda fiziki

şəxslərin iri həcmli layihələrdə yalnız iştirakı imkanını məhdudlaşdırmaqla

onların təşkilatlarda birləşməsi zərurətini yaratdı.

Hüquqi şəxslər mülki hüququn psixoloji, bioloji və ictimai varlıq hesab

edilməyən subyektləridir. Fiziki şəxslərdən fərqli olaraq, hüquqi şəxslər

təbiət tərəfindən yaradılmadıqları üçün insana xas olan nitq qabiliyyətindən,

iradədən, düşüncədən və şüurdan məhrumdur. Odur ki, hüquqi şəxs

dedikdə, fiziki şəxslərin birləşməsinə əsaslanan və xüsusi qaydada yaradılan

qurum başa düşülür. Belə qurumlar fiziki şəxslərin şəxsi əməklərinin və

onların əmlaklarının (kapitallarının) və ya hər ikisinin birləşməsini ifadə

edir.

Hüquqi şəxsin leqal anlayışı AR MM-in 43-cü maddəsində verilmişdir.

Hüquqi şəxs qanunla müəyyənləşdirilən qaydada dövlət qeydiyyatından

keçmiş xüsusi yaradılmış elə bir qurumdur ki, mülkiyyətində ayrıca əmlakı

vardır, öz öhdəlikləri üçün bu əmlakla cavabdehdir, öz adından əmlak və

şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək və həyata keçirmək, vəzifələr

daşımaq, məhkəmədə iddiaçı və cavabdeh olmaq hüququna malikdir.

Hüquqi şəxsin müstəqil balansı olmalıdır.

Mülki dövriyyənin subyektləri kimi, hüquqi şəxslərin daha yaxından

öyrənilməsi üçün onun yaradılması məqsədlərinin və hüquqi şəxsləri

xarakterizə edən əlamətlərin müəyyən olunması vacibdir. Hüquqi şoxs

yaradılarkən aşağıdakı məqsədləri izləyir:

- kollektiv maraqların təmini. Kollektiv maraqlar dedikdə bir qrup

şəxsin əmlak istifadəsindən, əmtəə satışından, işlər görülməsindən və ya

xidmətlər göstərilməsindən mənfəət əldə etməkdən ibarət olan məqsədlərini

birləşdirməsi nəzərdə tutulur.

- mülki dövriyyədə iştirak etmək üçün müəyyən bir əmlakın digər

əmlaklardan ayrılması, mərkəzləşdirilməsi və birləşdirilməsi. Hüquqi

şəxsin təsisçiləri öz əmlaklarını nizamnamə kapitalına ya-

110


tırtmaqla hüquqi şəxsin əmlakını formalaşdırırlar. Hər bir təsisçinin

nizamnamə kapitalına yatızdırdığı əmlakı başqa təsisçilərin əmlakı ilə

qarışaraq hüquqi şəxsin əmlak fondunun tərkib hissəsinə çevrilir. Bu halda

hüquqi şəxsin əmlak fondu (nizamnamə kapitalı) üzərində sərəncam vermək

hüququ ayrı-ayrı təsisçilərə deyil, hüquqi şəxsin özünə (ali idarəetmə

orqanına) məxsus olur;

- təsisçilərin sahibkarlıq risklərini hüquqi şəxsin öz öhdəliklərinə

görə müstəqil əmlak məsuliyyəti daşıması hesabına azaltmaq.

Sahibkarlıq fəaliyyəti müstəqil olaraq şəxsin öz riski əsasında ardıcıl və

sistematik olaraq müəyyən gəlirin əldə olunmasına yönələn bir fəaliyyətdir.

Ümumiyyətlə, risk dedikdə, adətən mümkün təhlükə, uğursuzluq başa

düşülür. Kommersiya riski - sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi

zamanı sahibkarın xətaları ilə şərtlənməyən mümkün xoşagəlməz əmlak

nəticələri başa düşülür.' Odur ki, sahibkarlıq risklərinin mülki dövriyyənin

digər iştirakçıları ilə bölüşdürülməsi hüquqi şəxslərin yaradılmasına stimul

verən əsas amillərdən biri hesab edilir;

- nizamnamə kapitalının minimum həddini müəyyən etməklə

kreditorların maraqlarını təmin etmək. Kommersiya hüquqi şəxslərinin,

həmçinin, kooperativlərin nizamnamə kapitalının minimum həddi onun

kreditorlarının mənafelərinə təminat verən məbləğdən az ola bilməz.

Təsərrüfat cəmiyyətləri üçün bu vacib şərtdir. Qanun- vericinin tələbinə

əsasən, bəzi hüquqi şəxslərin nizamnamə kapitalı müvafiq icra hakimiyyəti

orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bununla əlaqədar AR MM-in 103.2-ci

maddəsində göstərilir ki, səhmdar cəmiyyətlərinin nizamnamə kapitalının

minimum miqdarı müvafiq icra hakimiyyəti tərəfindən müəyyənləşdirilmiş

səviyyədən az olmamalıdır. Yalnız təsərrüfat ortaqlıqlan qeyri-kommersiya

təşkilatları üçün belə bir tələb müəyyən olunmamışdır;

Попоидопуло В.Ф. Правовой режим прсдприпи.матсльства. СПб., 1994. Soh.l7.

111

Mülki Hüquq

- kapitalın idarə olunması. Qeyd etdiyimiz kimi, hüquqi şəxsin

yaradılmasında əsas məqsədlərdən biri kapitalın mərkəzləşdirilməsindən

ibarətdir. Böyük məbləğdə kapitalın idarə olunması isə xüsusi baearıq və

qabiliyyət tələb edir. Odur ki, böyük məbləğdə vəsaitin idarə olunmasının

ümumi qəbul olunmuş qərarlar əsasında həyata keçirilməsi daha

məqsədəmüvafiqdir.

Kollektiv maraqların təminatçısı kimi hüquqi şəxsi cəmiyyətin digər

oxşar qurumlarından (dövlətdən, beynəlxalq təşkilatlardan) fərqləndirən

əlamətlər mövcuddur. Bu əlamətlər aşağıdakılardır.

1) Toşkilati vahidlik. Hüquqi şəxs tam vahid (bütöv) olaraq yaradılır.

Hüquqi şəxs fəaliyyətini həyata keçirmək və qarşıya qoyulan məqsədlərə

nail olmaq üçün müəyyən daxili struktura (idarə, bölmə və s.) malik olur.

Hüquqi şəxsin orqanlarının fərqli səlahiyyət və fəaliyyət istiqamətlərinin

olmasına baxmayaraq, vahid rəhbərlik altında təmsil olunurlar. Bununla

əlaqədar AR MM-in 54.1 və 54.2- ci maddələrində qeyd olunur ki, hüquqi

şəxsin idarəetmə, sosial- mədəni və ya digər qeyri-kommersiya xarakterli

funksiyaların həyata keçirilməsi üçün yaratdığı təşkilat - İdarə hüquqi şəxs

deyildir və o, yalnız hüquqi şəxsin təsdiq etdiyi əsasnamə üzrə fəaliyyət

göstərir. Bura həmçinin filial və nümayəndəliklər də aiddir.

2) Ayrıca əmlakı olur. Hüquqi şəxs mülki dövriyyənin digər

subyektlərinin əmlakından ayrılmış əmlaka malikdir ki, bu da onun mülki

dövriyyədə iştirakını şərtləndirir. Ayrıca əmlaka malik olmadan mülki

dövriyyədə iştirak mümkün deyildir. İstər kommersiya, istərsə də

qeyri-kommersiya təşkilatı olsun, hər bir halda hüquqi şəxs yaradılarkən

onun əmlakının formalaşdırılması qanunvericiliklə hüquqi şəxsin

təsisçilərinin üzərinə qoyulmuş əsas vəzifələrdən biridir. Bununla əlaqədar,

AR MM-in 65.3.1-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki, təsərrüfat ortaqlığmm

və ya cəmiyyətinin iştirakçıları nizamnamədə nəzərdə tutulan qaydada,

miqdarda, üsullarla və müddətlərdə maya qoymalıdırlar, yaxud AR MM-in

90.2 və 103.3

112


maddələrinin tələblərindən görünür ki, həm məhdud məsuliyyətli, həm də

səhmdar cəmiyyətin təsisçiləri cəmiyyət qeydə almanadək nizamnamə

kapitalım tamamilə ödəməyə borcludurlar.

3) Müstəqil əmlak məsuliyyəti. Ümumi qaydaya əsasən, hüquqi şəxs

öz öhdəliklərinə görə bütün əmlakı ilə məsuliyyət daşıyır. Bir sıra hallarda

hüquqi şəxsin öhdəliklərinə görə hüquqi şəxsin təsisçiləri əlavə məsuliyyət

daşıyırlar. Bu qayda tam ortaqlıqlar, əlavə (subsidiar) məsuliyyətli

cəmiyyətlərin iştirakçıları və kooperativ üzvləri, həmçinin, hüquqi şəxslərin

ittifaqları üçün tətbiq olunur (bax: AR MM, maddələr 69.1; 75.1; 97.1;

110-3.4; 117.5).

4) Əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək, həyata

keçirmək və vəzifələri daşımaq. Bu o deməkdir ki, təsisçilər və iştirakçılar

deyil, məhz hüquqi şəxsin özü hüquq münasibətlərinin müstəqil subyekti

kimi çıxış edərək hüquqlar əldə edir və vəzifələrini həyata keçirirlər. Bu

məqsədlə hüquqi şəxsin təsisçiləri idarəetmə orqanları yaradır və onların

səlahiyyətlərini müəyyən edirlər. Yalnız bir halda - tam ortaqlıqda

iştirakçılar (tam ortaqlar) nizamnaməyə müvafiq surətdə ortaqlıq adından

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar.

5.2. Hüquqi şəxslər haqqında əsas təlimlər

Roma hüququ kursundan da bizə məlumdur ki, hələ b.e. əvvəllərində

prinsipat dövrünün hüquqşünaslarının əsərlərində müxtəlif insan

birliklərinin (sodalica, universitas, kollegiya, teatr) mövcudluğu qeyd

olunurdu. Bu birliklərin əsas əlamətləri kimi, onların mülki dövriyyədə

iştirakını şərtləndirən ayrıca əmlaka malik olması, öz adından çıxış edə

bilməsi, tərkibinin dəyişməsi, iştirakçıların çıxmasının onların

mövcudiyyətinə təsir etməməsi kimi əlamətlərini qeyd edirdilər.

Hüquqi şəxslər institutunun təkmilləşdirilməsi bu institutla əlaqədar

əsaslı elmi tədqiqatlar aparmadan mümkün olmazdı. Müxtəlif

113

Mülki Hüquq

dövrlərdə bir sıra Avropa ölkələrinin universitetlərində aparılan bu tip

tədqiqatlar 19-eu əsrdə hüquqi şəxslərlə əlaqədar bir sıra fundamental

nəzəriyyələrin meydana gəlməsinə səbəb olur. 19-cu əsrə aid olan bu

nəzəriyyələr müasir dövrdə öz aktuallıqlarını qoruyub saxlayırlar. Bu

istiqamətdə olan əsas elmi polemika belə bir sualın üzərində qurulub.

Hüquqi şəxs özü-özlüyündə nəyi ehtiva edir? Burada şəxs əlamətlərinin

daşıyıeısı kimdir və yaxud nədir?

Bu sualı açıqlamaq istiqamətində qurulan nəzəriyyələri iki yerə bölmək

olar. Birineisi, fiksiya nəzəriyyəsidir ki, bu nəzəriyyənin müəllifləri hüquqi

şəxs əlamətlərini daşıyan hər hansı real subyektin möveudluğunu inkar

edirdilər. İkinci nəzəriyyə realist nəzəriyyə adlanır.

Birinci nəzəriyyənin banisi kimi, o dövrün nüfuzlu hüquqşünas

alimlərindən olan Fridrix Karlfon Savinyi çıxış edirdi. Onun irəli sürdüyü

konsepsiya hüquqi şəxs haqqında ilk fundamental tədqiqatlardan biri idi. Bu

konsepsiya fiksiya nəzəriyyəsi adlandırıldı. Savinyiyə görə, hüququn

subyekti keyfiyyətinə yalnız insan malikdir. Lakin qanunverici praktiki

məqsədlər naminə hüquqi şəxs kateqoriyasını insan (şəxs) keyfiyyəti ilə

təmin edir, onu şəxsləşdirir. Bu yolla qanunverici hüquqi fiksiyadan istifadə

etməklə, yalnız mücərrəd keyfiyyətdə mövcud ola bilən' hüququn

uydurulmuş subyektini yaradır.

Bu nəzəriyyəyə oxşar nəzəriyyə kimi Alois Fon Britz tərəfindən irəli

sürülən personallaşdırılmış (şəxsləşdirilmiş) məqsəd (müstəqil məqsəd,

ayrılmış məqsəd) nəzəriyyəsini də göstərmək olar. Bu nəzəriyyə də fiksiya

nəzəriyyəsi kimi hüquqi şəxs özəlliyinə malik real subyektin mövcudluğunu

istisna edir. Nəzəriyyənin müəllifi öz fikrini belə əsaslandırırdı ki, nə qədər

ki, hüquqi şəxs institutunun məqsədi əmlakın idarə edilməsindən ibarətdir, o

zaman hüquqi

' Медведев Д.Л. Гражданское право: Учебник. Т 1. б-е изд / Под ред.Л.П.Сергеева,

Ю.К.Толстого. М.: Проспект 2003, с. 147

114


ŞƏXS dedikdə də bu şəkildə personallaşmış (ayrılmış) məqsəd başa

düşülməlidir.'

İkinci nəzəriyyənin müəllifləri hüquqi şəxsin real olaraq mövcud olması

tezisindən çıxış edərək onun uydurulmuş subyekt olmadığı fikrini əsas

götürürlər. Bu nəzəriyyə elmdə üzvü nəzəriyyə adı ilə tanınmışdır. Üzvi

nəzəriyyəni fiksiya nəzəriyyəsindən fərqləndirən prinsipial tezislər Alman

hüquqşünaslarından Kari Qeorq Fon Bezeler tərəfindən formalaşdırılmışdır.

O öz əsərlərində qeyd edir ki, hüququn subyekti kimi yalnız fiziki şəxslər

deyil, eyni zamanda sosial orqanizmlər də çıxış edir. Buradan da bu

nəzəriyyənin ikinci adı - “sosial orqanizmlər” nəzəriyyəsi adı ortaya çıxdı.

Bu nəzəriyyəni davam etdirən Bezcilerin tələbəsi Otto Fridrix Fon

Qirke qeyd edir ki, hüquqi şəxsə hüququn normal subyektinə xas olan bütün

əlamətləri aid etmək olar: müstəqil iradə, qarşısına müəyyən məqsəd

qoymaq və əldə etmək qabiliyyəti, ayrıca əmlaka malik olma və s. ^

Qeyd olunan nəzəriyyə fransız hüquqşünası R.Saleilin əsərlərində

inkişaf etdirilərək Bezelerin və Qirkenin baxışlarında əksini tapan bioloji

elementlərdən təmizləndi. Bu əsasda meydana gələn nəzəriyyə hüquqi şəxsi

mülki dövriyyənin real subyekti kimi tanıyan ən əhatəli və dərindən

işlənilmiş bir nəzəriyyə kimi ortaya çıxdı. Bu nəzəriyyəyə görə insan

cəmiyyəti fərdlorin amorf məcmusundan ibarət deyil. Bu cür cəmiyyət

yalnız ayrı-ayrı insan kollektivlərinin və ittifaqlarının qarşılıqlı əlaqəsi

şəklində mövcud ola bilər. Bu ittifaqlar onları təşkil edən şəxslər kimi

realdırlar. İttifaqların ümumi maraqları və tələbatları ilə onları təşkil edən

iştirakçıların maraq və tələbatlarım eyniləşdirmək olmaz. Qanunverici do bu

əlamətdən çıxış edərək real mövcud olan ittifaqları hüququn müstəqil

subyekti sayır.

' Yena orada ^ Gireke O.Q. von. Pcutsches Privatıccht, Berlin, 1895

115

Mülki Hüquq

Hüquqi şoxslorlo olaqodar konsepsiyalar arasında sosial hüquq

məktobinin banisi Rudolf fon İerinq torofindon iroli sürülon maraqlar

nozoriyyosini do göstormok olar. İerinq qeyd edir ki, hüquqi şoxs hüququn

tobii subyekti kimi hoqiqətdo mövcud deyil. Bu bir hüquqi kuryerdir.

Nozoro alsaq ki, hüquq qanunla müdafio olunan maraqlar sistemidir, 0

zaman deyo bilorik ki, qanunverici insanların ayrı-ayn qruplarını (onların

kollektiv maraqlarını) hüquqi müdafio ilə təmin edir. Onların xaricə

münasibətdə vahid subyekt kimi çıxış etməsinə şərait yaradır. Lakin bu hal

İerinqin fikrinə görə, hüququn yeni subyektinin yaranması demək deyil.

Beləliklə, İerinq hüquqi şəxsin fiksiya olması tezisləri ilə hüquqi şəxsin

arxasında duran şəxslərin real olaraq mövcud olması, hüquqi şəxsin

fəaliyyətini təşkil etmələri, hüququnun həyata keçirilmələri və bu

vəziyyətdən bəhrələnmələri fikrini irəli sürürdü.'

19-cu əsrdə mövcud olan əsas konsepsiyalar bunlardan ibarət idi.

Müasir dövrdə Qərb sivilistika elmində belə bir praqmatik fikir mövcuddur

ki, hüquqi şəxsin təbiəti ilə əlaqədar bu qədər cəhdlərdən sonra yeni bir

cəhdin edilməsindən asan və eyni zamanda əhəmiyyətsiz olan heç nə

yoxdur.^

Sovet hüquq elmi tərəfindən də bu istiqamədə bir neçə nəzəriyyələr

irəli sürüldü ki, bunlar da öz mayasında sosialist dünyagörüşünə əsaslanırdı.

Bunların arasında A.V.Vcncdiktov tərəfindən irəli sürülən “Kollektiv

nəzəriyyəsi”, S.İ.Asknazinin müəllifi olduğu “Dövlət nəzəriyyəsi” və

Y.K.Tolstoy tərəfindən irəli sürülən “Müdirlər nəzəriyyəsini” göstərmək

olar.^

' Sallcilcs. De La personalite juridique, P, 516

^ Гражданское право: Учебник. T 1. б-у изд / Под рсд. Л.П.Сергеева; Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с. 149 ■’ Ycno orada

116


5.3. Hüquqi şəxsin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti

Fiziki şəxslərdə olduğu kimi, hüquqi şəxslərdə də onların mülki

dövriyyədə iştirakını şərtləndirən əsas şərt kimi hüquq və fəaliyyət

qabiliyyətinin əmələ gəlməsi və əldə olunması faktı çıxış edir. Lakin bu

məsələdə onların arasında ciddi fərqlər vardır. Belə ki, fiziki şəxsin hüquq

və fəaliyyət qabiliyyətinin yaranma anını müəyyən edən qaydalardan fərqli

olaraq, hüquqi şəxsin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti yaranma anı üst-üstə

düşür. Bununla əlaqədar, AR MM- in 44.1-ci maddəsində göstərilir ki,

hüquqi şəxs dövlət qeydiyyatına alındığı andan mülki hüquqlara malikdir və

mülki vəzifələr daşıyır. Hüquqi şəxsin hüquq qabiliyyətinə onun ləğvinin

başa çatdığı an xitam verilir. Odur ki, hüquqi şəxslərə münasibətdə hüquq

və fəaliyyət qabiliyyəti ümumi hüquq qabiliyyəti termini ilə əvəz olunur.

Hüquqi şəxslərin hüquq qabiliyyətini müxtəlif əsaslarla təsnifləşdirmək

olar. Hüquq qabiliyyətinin növləri aşağıdakılardır:

1) Ümumi hüquq qabiliyyəti - qanunvericiliklə qadağan olunmayan

istənilən fəaliyyət növünü həyata keçirmək üçün hüquq və vəzifələrə malik

olma imkanını nəzərdə tutur. AR MM-in 44.2-ci maddəsində qeyd olunur

ki, kommersiya hüquqi şəxsləri qanunla qadağan edilməyən istənilən

fəaliyyət növlərini həyata keçirmək üçün zəruri mülki hüquqlara malik ola

və mülki vəzifələr daşıya bilərlər. Lakin elə fəaliyyət növləri vardır ki, bu

cür fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün xüsusi icazə (lisenziya) alınması tələb

olunur. Bu cür fəaliyyət növlərinin siyahısı qanunvericiliklə

müəyyənləşdirilir. Hüquqi şəxsin xüsusi icazə (lisenziya) alınması zəruri

olan fəaliyyəti həyata keçirmək hüququ belə lisenziyanın alındığı andan və

ya lisenziyada göstərilən vaxtda əmələ gəlir

2) Məhdud hüquq qabiliyyəti. Hər bir hüquqi şəxs öz fəaliyyət

dairəsini və istiqamətlərini öz təsis sənədlərində əks etdirməklə

məhdudlaşdıra bilər. Bu hüquqi şəxsin subyektiv hüququdur. Hüquqi

117

Mülki Hüquq

şoxsin təsisçiləri hüquqi şəxsin fəaliyyət dairəsini müəyyən edərkən

qanunla qadağan edilməyən fəaliyyət növlərindən birinə və ya bir neçəsinə

üstünlük verməklə digər fəaliyyət növlərini istisna edə bilərlər.

3) Xüsusi hüquq qabiliyyəti. Hüquqi şəxs yalnız nizamnaməsində

nəzərdə tutulan, təsisçi tərəfindən müəyyən olunan məqsədlərə uyğun

hüquq və vəzifələrə malik ola bilər. Buraya unitar müəssisələri aid etmək

olar. Məsələn, Azərpoçt Dövlət Müəssisəsi və yaxud Dövlət Neft Fondu və

qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri - dini təşkilatlar, xeyriyyə cəmiyyətləri

və s.

4) Müstəsna hüquq qabiliyyəti. Elə fəaliyyət növləri (bank fəaliyyəti,

sığorta fəaliyyəti, audit fəaliyyəti) var ki, bu fəaliyyət növünü seçən hüquqi

şəxsin hüquq qabiliyyəti müstəsna xarakter daşıyır. Məsələn, Banklar

haqqında 30 mart 2004-cü il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununun

33.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, həmin qanunla icazə verilmiş fəaliyyət

növləri istisna olmaqla, heç bir bank topdansatış və ya pərakəndə ticarət,

istehsal, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, yataqların işlənilməsi, tikinti və sığorta

fəaliyyəti ilə məşğul ola və ya sığorta təşkilatları istisna olmaqla, tərəfdaş,

şərik və ya payçı kimi bunlarda iştirak edə bilməz.

Fəaliyyətini genişləndirmək, biznesini inkişaf etdirmək məqsədilə

hüquqi şəxs olduğu yerdən kənarda nümayəndəlik və filiallar yarada bilər.

Nümayəndəlik və filial hüquqi şəxs deyildirlər. Onların nizamnaməsi olmur

və hüquqi şəxsin təsdiq etdiyi əsasnamə üzrə fəaliyyət göstərirlər. Odur ki,

filial və nümayəndəliklər mülki hüququn müstəqil subyekti sayılmırlar.

Nümayəndəliklərin və filialların rəhbərləri hüquqi şəxs tərəfindən təyin

edilir və onun etibarnaməsi əsasında fəaliyyət göstərirlər. Nümayəndəlik və

filiallar öz fəaliyyət istiqamətlərinə görə biri-birindən fərqlənirlər. Onların

anlayışı AR MM-in 53.1 və 53.2-ci maddələrində aşağıdakı kimi

verilmişdir.

Nümayəndəlik - hüquqi şəxsin olduğu yerdən kənarda yerləşən və

hüquqi şəxsin mənafelərini təmsil və müdafiə edən ayrıca bölmə. 118


Filial - hüquqi şəxsin olduğu ycrdon konarda yerləşən və onun

funksiyalarının hamısını və ya bir hissəsini, o cümlədən nümayəndəlik

funksiyalarını həyata keçirən ayrıca bölmə.

5.4. Hüquqi şəxsi fərdiloşdirən əlamətlər

Hüquqi şəxsi fərdiloşdirən əlamətlər dedikdə, bir hüquqi şəxsi digər

hüquqi şəxslər çoxluğundan fərqləndirmək üçün istifadə olunan əlamətlər

başa düşülür. Bu əlamətlər aşağıdakılardır:

1) hüquqi şəxsin adı;

2) hüquqi şəxsin olduğu yer;

3) hüquqi şəxsin istehsal etdiyi əmtəəni və həyata keçirdiyi xidmətləri

fərdiloşdirən vasitələr; əmtəə nişanı, coğrafi göstəricilər vo.s.

İşgüzar nüfuzun, kommersiya sirrinin və xidmət sirrinin müdafiəsi ilə

əlaqədar münasibətlər hüquqi şəxsi fərdiloşdirən vasitələrlə sıx bağlıdır.

Hüquqi şəxsin adında onun təşkilati-hüquqi forması göstərilməlidir

(bax: AR MM, maddə 50.1). Təşkilati-hüquqi forma dedikdə, hüquqi şəxs

yaradılarkən təsisçilər tərəfindən müəyyən edilən hüquqi şəxsin

fəaliyyətinin idarə edilməsi qaydasım, predmetini və məqsədlərini əks

etdirən əlamətlər başa düşülür. Təşkilati-hüquqi forma, həmçinin, üçüncü

şəxslərə yönəlir, yəni hüquqi şəxs haqqında onun fəaliyyətinin idarə

edilməsi, predmeti və məqsədləri barədə mülki dövriyyənin digər

iştirakçılarını məlumatlandırır. Mülki dövriyyənin digər iştirakçıları isə

həmin hüquqi şəxslə əlaqələri məhz bu prizmadan qururlar. Məsələn, əgər

kontragent “məhdud məsuliyyətli cəmiyyəf’dirsə (MMC), o zaman onunla

müqavilə münasibətlərinə girmək istəyən subyekt bilməlidir ki, MMC-in

təsisçiləri MMC-in öhdəliklərinə görə yalnız nizamnamə kapitalına

qoyduqları əmlak həcmində itki riski daşıyırlar. Odur ki, MMC

öhdəliklərini icra etmədiyi təqdirdə tutma

119

Mülki Hüquq

yalnız MMC-in əmlakına yönəldib bilər. Belə olan təqdirdə zəruridir ki,

MMC-in əmlakı AR MM-in 90.1-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq

kreditorların mənafelərinə təminat verən məbləğdən az olmasın.

Digər bir misal: AR MM-in 99.3-cü maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, açıq səhmdar cəmiyyətləri (ASC) üçün xalis aktivlərinin

iyirmi beş faizindən artıq məbləğdə olan əqd xüsusi əhəmiyyətli əqd hesab

edilir. Həmin ASC ilə sözügedən məbləğdə əqd bağlamaq istəyən mülki

dövriyyənin digər subyekti əqdin sonradan etibarsız sayıla bilməsi

təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün ASC-in səhmdarlarının ümumi

yığıncağının qərarım və bu qərarın açıqlanmasını tələb etməlidir. Çünki

müvafiq qərarın qəbul edilməsi səlahiyyəti yalnız ASC-in səhmdarlarının

ümumi yığıncağına məxsusdur.

Qeyri-kommersiya təşkilatının adında isə hüquqi şəxsin fəaliyyət

xarakteri göstərilməlidir. Fəaliyyət xarakteri qeyri-kommersiya təşkilatının

fəaliyyətinin prcdmctini və məqsədlərini müəyyən etməklə onun təşkilati

hüquqi forması ilə tamamlanır. AR MM-in

117.6- cı maddəsinin tələbinə əsasən, hüquqi şəxslərin ittifaqının adında

onun iştirakçılarının fəaliyyətinin əsas predmeti, habelə «ittifaq» sözü

göstərilməlidir (Məsələn, “Metal istehsalçıları ittifaqı”, “Kredit ittifaqları”

və s.). Eyni qayda qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri olan fondlarla

əlaqədar da müəyyən olunmuşdur. Belə ki, AR MM-in

115.6- cı maddəsinin tələbinə görə, fondun nizamnaməsində “fond” sözü

daxil edilmiş adı, fondun məqsədləri haqqında məlumatlar əks olunmalıdır.

Məsələn, “Gəncliyə yardım fondu”, “Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu” və

s.

Kommersiya təşkilatı olan hüquqi şəxsin firma adı olmalıdır (bax: AR

MM, maddə50.2). Hüquqi şəxslərin təşkilati-hüquqi forması

qanunvericiliklə müəyyən olunduğu halda, firma adının seçilməsi hüquqi

şəxslərin təxəyyülünün nəticəsidir. Təsisçilər yaratdıqları hüquqi şəxsə

qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan istənilən adları

120

MÜHAZİRƏLƏR 'l'OPLUSU

vcro bilərlor. Bununla olaqodar, “Dövlot dili haqqında” Azorbaycan

Respublikası Qanununun 17-ci maddəsinə göstərilir ki, Azərbaycan

Respublikasının dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının,

hüquqi şəxslərin, onların nümayəndəliklərinin və filiallarının, idarələrin

adları Azərbaycan dilinin normalarına uyğun yazılmalıdır.

AR MM-in 50.2-ci maddəsinə əsasən, firma adı qanunla müəyyən

olunmuş qaydada qeydiyyata alınmalıdır və hüquqi şəxs həmin addan

müstəsna istifadə hüququ əldə eləyir. Kommersiya hüquqi şəxslərin firma

adlarının qeydiyyatı 2008-ci il yanvarın 1-dən etibarən sahibkarlıq

fəaliyyəti subyektlərinin dövlət qeydiyyatını aparan Vergilər Nazirliyi

tərəfindən “Bir pəncərə” prinsipi üzrə aparılır.

Firma adından müstəsna istifadə hüququ digər hüquqi şəxslərə həmin

addan istifadəni qadağan edir. Bununla əlaqədar “Hüquqi şəxslərin dövlət

qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası

Qanununun 11.3-cü maddəsində göstərilir ki, firma adlarının qorunması

haqqında qanunvericiliyin tələbinin pozulması hüquqi şəxs statusu almaq

istəyən qurumun dövlət qeydiyyatına alınmasından imtina olunması

əsaslarından biridir.

Hüquqi şəxsin daimi fəaliyyət göstərən orqanının yerləşdiyi yer hüquqi

şəxsin olduğu yer sayılır. Qanunvericilikdə hüquqi şəxsi fərdiləşdirən

əlamətlər kimi, hüquqi şəxsin olduğu yer və hüquqi şəxsin hüquqi ünvanı

anlayışlarından istifadə edilir. Hüquqi şəxsin hüquqi ünvanı anlayışı fiziki

şəxsin yaşayış yeri anlayışı ilə adekvatdır. Vətəndaşlar yaşayış yeri üzrə

qeydiyyata alındığı kimi, hüquqi şəxslər də hüquqi ünvanları üzrə

qeydiyyata alınırlar. Belə ki, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət

reyestri haqqında” AR Qanununun 12.10-ci maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, “Dövlət qeydiyyatının ərazi aidiyyəti hüquqi şəxsin, xarici

hüquqi şəxsin nümayəndəlik və ya filialının hüquqi ünvanı əsasında

müəyyən edilir.” Hüquqi şəxsin olduğu yer onun hüququ ünvanı ilə üst-üstə

düşə və düşməyə bilər. Təcrübədə hüquqi ünvanı təsisçilərindən birinin

121

Mülki Hüquq

monzili göstorilon, lakin daimi fəaliyyət göstərən orqanının yerləşdiyi yer

isə tamam fərqli olan təşkilatlara tez-tez rast gəlmək olar.

Hüquqi şəxs statusu almaq istəyən qurumun dövlət qeydiyyatına

alınması barədə müraeiət ərizəsinə əlavə olunan sənədlərdən biri də hüquqi

ünvanını təsdiq edən sənəddir (bax: “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və

dövlət reyestri haqqında” AR Qanunu, maddə 5.4.5). Qanunverici təsisçisi

hüquqi şəxs olan hüquqi şəxslərin yaradılması zamanı həmin təsisçinin

olduğu yer haqqında məlumatı tələb edir. Belə ki, adı çəkilən qanunun

5.3.2-ci maddəsində müəyyən olunan qaydaya görə, hüquqi şəxs statusu

almaq istəyən qurumun dövlət qeydiyyatına alınması üçün verdiyi müraciət

ərizəsində təsisçi (təsisçilər) hüquqi şəxs olduqda - onun (onların) adı,

olduğu yer və qeydiyyat nömrəsi göstərilməlidir. Hər iki normanın

müqayisəsindən görünür ki, qanunverici hüquqi şəxsin hüquqi ünvanından

fərqli olaraq onun olduğu yer haqqında məlumatların təsdiqlənməsin! tələb

etmir. Və nəhayət hüquqi ünvan dövlət reyestrində aparılan yazıda əks

olunur (bax: Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında

AR Qanunu, maddə 14.1).

Hüquqi şəxsi fərdiləşdirən əlamətlər kimi hüquqi şəxsin istehsal etdiyi

əmtəəni və həyata keçirdiyi xidmətləri fərdiləşdirən vasitələr rolunda -

əmtəə nişanı, coğrafi göstəricilər də çıxış edir. “Əmtəə nişanları və coğrafi

göstəricilər haqqında” AR Qanununun l-ci maddəsinə əsasən, əmtəə nişanı -

sahibkarın əmtəələrini və ya xidmətlərini digər sahibkarın əmtəələrindən və

ya xidmətlərindən fərqləndirən və qrafik təsvir edilən nişan və ya nişanların

hər hansı bir uzlaşmasıdır (kombinasiyasıdır).

Coğrafi göstərici - əmtəənin mənşəyinin dövlət, bölgə, ərazi, yaxud

müəyyən ərazidəki yer ilə (coğrafi obyektlə) bağlılığını müəyyənləşdirən,

eyni zamanda bu əmtəənin xüsusi keyfiyyətini, şöhrətini və başqa

xassələrini əsasən coğrafi mənşə ilə əlaqədar əks etdirən işarədir.

122

MÜI lAZİRƏLOR TOPLUSU

Mülki dövriyyodo hüquqi şoxsi fordiloşdiron olamotlor sırasında

işgüzar nüfuzu vo kommersiya sirrini do qeyd etmok olar. İşgüzar nüfuz

dedikdə, hüquqi şoxsin istehsal etdiyi omtoo vo hoyata keçirdiyi xidmət, bir

sözlə göstərdiyi fəaliyyətlə əlaqədar onun haqqında cəmiyyətdə formalaşan

təsəvvürlər başa düşülür. İşgüzar nüfuzun müdafiəsi məhkəmə qaydasında

həyata keçirilir. Bu hüquqlara qəsd yalan vo təhrif olunmuş məlumatların

yayılmasında ifadə oluna bilər.

Kommersiya sirri - hüquqi vo fiziki şəxslərin istehsal, texnoloji,

idarəetmə, maliyyə və başqa fəaliyyəti ilə bağlı, sahibinin razılığı olmadan

açıqlanması, onların qanuni maraqlarına ziyan vura bilən məlumatlardır

(bax: “Kommersiya sirri haqqında” AR Qanunu, maddə 2.0.1).

Kommersiya sirri aşağıdakı əlamətlərə malikdir;

1) nə qədər ki, üçüncü şəxslərə məlum deyil, həqiqi və potensial iqtisadi

dəyərə malik olur;

2) bu məlumatların aşkarlığı məhdudlaşdırılıb;

3) bu məlumatlara münasibətdə hüquqi şəxs müəyyən müdafiə

tədbirləri həyata keçirir. Hüquqi şəxs bu cür məlumatların qeyri-qanuni

yayılması nəticəsində vurulan ziyanın ödənilməsini tələb edə bilər.

5.5. Hüquqi şəxsin yaranması və xitam olunması

Hüquqi şəxsin yaradılması iki mərhələni özündə əks etdirir: Bunlardan

birincisi hüquqi şoxsin təsis edilməsi (bax: AR MM, maddə 45); ikincisi isə

hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı (bax: AR MM, maddə 48). Hüquqi şəxsin

təsis edilməsi onun dövlət qeydiyyatı anma qədər olan fəaliyyəti əks etdirir.

Bu mərhələdə təsisçi və yaxud təsisçilər hüquqi şoxsin yaradılmasına

yönələn müstəqil iradələrini ifadə etmək məqsədilə müəyyən qərarlar qəbul

edir və sonra bu qərarlarını müvafiq dövlət orqanlarına bildirirlər.

123

Mülki Hüquq

Hüquqi şəxsin yaradılmasının 3 forması var;

1) normativ tosis qaydası;

2) soroncam qaydası;

3) icazə qaydası.

Normativ tosis qaydası mülki dövriyyədə ən geniş yayılmış və ən çox

istifadə olunan qaydadır. Belə ki, AR MM-in 45.1-ei maddəsində

göstərildiyi kimi hüquqi şəxs təsis edilmə və nizamnaməsinin hazırlanması

yolu ilə yaradılır.

Hüquqi şəxsin bir neçə təsisçisi ola bilər. Bu zaman təsisçilər müqavilə

bağlayaraq hüquqi şəxsin nizamnaməsini, onun yaradılması üzrə birgə

fəaliyyət qaydasını, özlərinin əmlakının ona verilməsi və onun fəaliyyətində

iştirak edilməsi şərtlərini müəyyənləşdirirlər. Hüquqi şəxsin təsisçiləri

tərəfindən imzalanmış müqavilə və təsdiq edilmiş nizamnamə hüquqi şəxsin

təsis sənədləridir. “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri

haqqında” AR Qanununun 2.0.6- cı maddəsinə əsasən, təsis sənədləri

dedikdə, hüquqi şəxsin və həmin qanunda göstərilən digər müvafiq

qurumların yaradılmasının və fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını təşkil edən

sənədlər başa düşülür.

Təsis müqaviləsində tərəflər öz üzərlərinə hüquqi şəxsin yaradılması

haqqında öhdəlik götürür, onun yaradılması üzrə birgə fəaliyyət qaydasını

müəyyən edirlər. Təsis müqaviləsi konsensual, çoxtərəfli, qarşılıqlı, əvəzli

və fidusiar əqddir. Təsis müqaviləsi bağlayarkən hər bir təsisçi, ilk növbədə,

öz maraqlarından çıxış edərək öz əmlaklarını yeni yaradılan hüquqi şəxsə

verməklə onun fəaliyyətindən müəyyən mənfəət əldə etmək hüquqlarını

təmin etmiş olurlar. Bu eəhətinə görə deyə bilərik ki, təsis müqaviləsi əvəzli

xarakterlidir.

Təsis müqaviləsinin konsensual xarakteri onun təsisçilər tərəfindən

imzalandıqdan sonra qüvvəyə minməsi ilə əlaqələndirilir. Belə ki, tərəflərdə

müəyyən hüquq və vəzifələr onlar razılığa gəldikdə, yəni müqavilə

imzalandıqdan sonra yaranır ki, bunların sırasına da hüquqi

124


şoxs dövlət qeydiyyatından keçənə qədər onun nizamnamə kapitalının

formalaşdırılması, birgə fəaliyyət haqqında şərt və s. aiddir.

Təsis müqaviləsi yalnız ən azı iki təsisçi olduğu halda imzalana bilər.

Odur ki, hüquqi şəxs bir təsisçi tərəfindən yaradılarsa, təsis sənədi kimi

yalnız hüquqi şəxsin nizamnaməsi çıxış edəeəkdir. Təsis müqaviləsində

bütün iştirakçılar eyni məqsədi izlədikləri üçün müqavilənin bütün tərəfləri

eyni adla - təsisçi adı ilə adlandırılırlar.

AR MM-in 47.2-ei maddəsində göstərilən qaydaya əsasən, hüquqi

şəxsin nizamnaməsində hüquqi şəxsin adı, olduğu yer, fəaliyyətinin idarə

edilməsi qaydası, habelə onun ləğvi qaydası müəyyənləşdirilir.

Qeyri-kommersiya hüquqi şəxsinin nizamnaməsində onun fəaliyyətinin

predmeti və məqsədləri müəyyənləşdirilir. Hüquqi şəxsin fəaliyyəti

dövründə onun nizamnaməsi dəyişdirilə bilər. Nizamnamədə dəyişikliklər

dövlət qeydiyyatına alındığı andan üçüneü şəxslər üçün hüquqi qüvvəyə

minir.

Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatının ümumi məsələləri Mülki

Məeəlləyə, qeyri-kommersiya hüquqi şəxslərin qeydiyyatı “Hüquqi

şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” 12 dekabr 2003-eü

il tarixli AR Qanununa, kommersiya hüquqi şəxslərinin qeydiyyatı isə AR

Prezidentinin “Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin “bir

pəncərə” prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında” 25

oktyabr 2005-ci il tarixli Sərəncamına uyğun olaraq həyata keçirilir.

“Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” AR

Qanununun 5.1-ci maddəsinə əsasən, hüquqi şəxs statusu almaq istəyən

qurumun dövlət qeydiyyatına alınması üçün Azərbaycan Respublikasının

müvafiq icra hakimiyyəti orqanına ərizə ilə müraciət edilməlidir. Ərizə

təsisçi (bir neçə təsisçi olduqda isə, bütün təsisçilər) və ya onun (onların)

müvafiq qaydada vəkil etdiyi şəxs tərəfindən imzalanır və notariat

qaydasında təsdiqlənir.

125

Mülki Hüquq

Ərizodo aşağıdakılar göstorilir:

- tosisçi (tosisçilor) fiziki şoxs olduqda - onun (onların) adı, soyadı,

alasının adı, yaşadığı yer, şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin nömrəsi və

verilmə tarixi;

- təsisçi (təsisçilər) hüquqi şəxs olduqda - onun (onların) adı, olduğu

yer və qeydiyyat nömrəsi;

- ərizə səlahiyyətli şəxs tərəfindən imzalandıqda - habelə onun adı,

soyadı, atasının adı, yaşadığı yer, şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin nömrəsi

və verilmə tarixi, vəkalətnamə haqqında məlumatlar. Ərizəyə aşağıdakı

sənədlər əlavə edilir:

- təsis sənədləri - hüquqi şəxs statusu almaq istəyən qurumun təsisçisi

(təsisçiləri) və ya onun (onların) səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən təsdiq

edilmiş nizamnaməsi, həmin qurumun yaradılması və nizamnaməsinin

təsdiq edilməsi haqqında qərar (qərarda hüquqi şəxs statusu almaq istəyən

qurumun təsisçiləri tərəfindən onun təsis edilməsi niyyəti, birləşmə, ayrılma

və bölünmə zamanı yeni hüquqi şəxs yaradılarkən yenidən təşkilin şərtləri,

nizamnamənin təsdiq edilməsi, ləyin edildiyi halda, qanuni təmsilçi və onun

səlahiyyətləri, habelə təsisçilər tərəfindən zəruri hesab edilən digər

məsələlər göstərilməli və bu qərar bütün təsisçilər tərəfindən

imzalanmalıdır);

- dövlət rüsumunun ödənilməsi haqqında sənəd;

- təsisçi hüquqi şəxs olduqda - onun dövlət qeydiyyatı haqqında

şəhadətnaməsinin (dövlət reyestrindən çıxarışın) və nizamnaməsinin

notariat qaydasında təsdiq olunmuş surəti;

- ieraediei və sərəneamverici səlahiyyətlərə malik olan qanuni

təmsilçinin adı, soyadı, atasının adı, yaşayış yeri barədə məlumatları əks

etdirən və onun təmsilçilik səlahiyyətini təsdiq edən sənəd, habelə notariat

qaydasında təsdiq edilmiş imza nümunələri;

- hüquqi şəxs statusu almaq istəyən qurumun hüquqi ünvanını təsdiq

edən sənəd;

- qanunla xüsusi olaraq nəzərdə tutulduğu halda, digər sənədlər. 126


Sərəncam qaydasında hüquqi şəxslərin yaradılması öz səlahiyyətləri

çərçivəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti və Nazirlər Kabineti

tərəfindən hüquqi şəxsin yaradılması ilə əlaqədar qəbul edilmiş qərar

əsasında həyata keçirilir. Bu cür hüquqi şəxslər dövlət və ictimai

mənafelərin həyata keçirilməsi məqsədilə yaradılır.

Misal olaraq Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı nəzdində

Azərbaycan İpoteka Fondunun yaradılması barədə Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 16 sentyabr tarixli 299 nömrəli

“Azərbaycan Respublikasında ipoteka kreditləri sisteminin yaradılması

haqqında” Fərmanını göstərmək olar. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi

Bankı nəzdində Azərbaycan İpoteka Fondu haqqında Əsasnamənin (22

dekabr 2005-ci il tarixli 339 nömrəli) 1.2-ci bəndində qeyd olunur ki, “AİF

dövlət təsisatıdır, hüquqi şəxsdir, dövlət mülkiyyətində olan ayrıca əmlakı

vardır, müstəqil balansa, bank hesablarına, üzərində Azərbaycan

Respublikası Dövlət gerbinin əksi və öz adı olan möhürə, müvafiq ştamp və

blanklara malikdir.”

Digər bir misal olaraq, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft

Fondunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29

dekabr 1999-cu il tarixli, 240 nömrəli Fərmanı göstərmək olar.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu haqqında Əsasnamənin

(29 dekabr 2000-ci il 434 nömrəli) 1.3-cü bəndində qeyd olunur ki, “Fond

büdcədəkənar dövlət təsisatıdır, hüquqi şəxsdir, bank təşkilatlarında

hesablaşma və digər hesablara, üzərində Azərbaycan Respublikası Dövlət

Gerbinin əksi və öz adı olan möhürə, müvafiq ştamp və banklara malikdir.”

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 14 may 1197-ci il tarixli

fərmanı ilə təsdiq olunmuş Milli Depozit Sistemi haqqında əsasnaməyə

uyğun olaraq yaradılmış Milli Depozit Mərkəzi və s. fərmanlar da bu

qəbildəndir. Bu cür misalların sayını artırmaq olar.

İcazə qaydasında hüquqi şəxslərin yaradılması qanunvericilikdə

nəzərdə tutulan bir sıra hallarda olur. İcazə qaydasında hüquqi şəxs-

127

Mülki Hüquq

lorin yaradılması şortlori müoyyon hoddo qodor hüquqi şəxslərin

yaradılmasının ümumi qaydaları əsasında həyata keçirilir. Belə ki, hüquqi

şəxs yaratmaq istəyən təsisçilər öz iradələrini ortaya qoymaqla hüquqi

şəxsin təsis sənədi olan nizamnaməsini hazırlayır. Lakin bu nizamnamənin

müvafiq icra hakimiyyəti orqanında qeydiyyatının aparılması xüsusi razılıq

verildikdən sonra mümkün olur. Misal üçün, “Banklar haqqında” 16 yanvar

2004-cü il tarixli AR Qanununun 3-cü maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, Azərbaycan Respublikasının ərazisində banklar və bank

olmayan kredit təşkilatları bank fəaliyyətini Mərkəzi Bankın verdiyi xüsusi

razılıq (lisenziya) əsasında həyata keçirə bilər. Həmin qanunun 6.1-ci

maddəsində isə göstərilir ki. Mərkəzi Bank bank lisenziyalarının

verilməsində və ləğv edilməsində, habelə filiallar, şöbələr və

nümayəndəliklər açmaq üçün banklara icazə verilməsində və verilmiş

icazələrin ləğv edilməsində müstəsna hüquqlara malikdir.

Odur ki, bank yaratmaq istəyən təsisçilər və ya qanunvericiliyə müvafiq

qaydada vəkil edilmiş şəxslər bank lisenziyası və icazə alınması üçün

Mərkəzi Banka yazılı şəkildə müraciət edirlər.

Bank lisenziyasının alınması üçün müraciətlərə baxılması iki

mərhələdən ibarətdir: a) bankın təsisçiləri və ya qanunvericiliyə müvafiq

qaydada vəkil edilmiş şəxs (şəxslər) tərəfindən bank lisenziyası almaq üçün

ilkin müraciətin edilməsi və ona baxılması (birinci mərhələ) və; b) bank

dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra bank lisenziyası almaq üçün yekun

müraciətin edilməsi və ona baxılması (ikinci mərhələ).

“Banklar haqqında” AR Qanununun 8.9-eu maddəsində göstərilir ki,

təsis edilən bank ilkin müraciətinin müsbət baxılması haqqında qərarın

qəbul olunduğu təqdirdə 180 təqvim günü müddətində ilkin nizamnamə

kapitalının minimum miqdarı ödənməli və Azərbaycan Respublikasının

Mülki Məcəlləsi və ona müvafiq olaraq qəbul edil-

128


miş digər qanunvericilik aktlarına uyğun dövlət qeydiyyatından keçməlidir.

Bu cür misalların sayını artırmaq olar. Misal üçün, lombard fəaliyyəti -

Maliyyə Nazirliyi, auditor fəaliyyəti - Auditorlar palatası, təhsil

müəssisələrinin fəaliyyəti - Təhsil Nazirliyi, televiziya və teleradio yayımı

üçün - Milli Televiziya və Radio Şurası, dini müəssisələrin fəaliyyəti - Dini

Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, tibbi fəaliyyət - Səhiyyə Nazirliyi

tərəfindən verilən lisenziya' əsasında həyata keçirilir.

Hüquqi şəxsin xitamı. Hüquqi şəxslərin fəaliyyətinin xitamı üç əsasda

ola bilər - könüllü, məcburi və müflis olma nəticəsində.

1) Könüllü. Hüquqi şəxsin fəaliyyətinin könüllü olaraq xitam

verilməsinin aşağıdakı formaları vardır:

a) hüquqi şəxsin təsisçilərinin və nizamnamə ilə buna vəkil edilmiş

orqanının qərarı ilə;

b) mövcudluq üçün müəyyən olunan müddətin bitməsi və qarşıya

qoyulan məqsədlərin əldə olunması.

2) Məcburi qaydada. Hüquqi şəxsin fəaliyyətininn məcburi qaydada

ləğvi hüquqi şəxs tərəfindən qanunvericiliyin tələblərinin ciddi surətdə

pozulması halında mümkündür. Belə ki, hüquqi şəxs lazımi xüsusi icazə

(lisenziya) olmadan və ya qanunla qadağan edilmiş fəaliyyət həyata

keçirildikdə və ya qanunvericilik digər şəkildə dəfələrlə və ya kobudcasına

pozulduqda və ya ictimai birlik və ya fond onun nizamnamə məqsədlərinə

zidd fəaliyyətlə müntəzəm məşğul olduqda, habelə Mülki Məcəllədə

nəzərdə tutulan başqa hallarda səlahiyyətli dövlət orqanının və ya yerli

özünüidarə orqanının

' Lisenziya - teşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün hüquqi şəxslərə və hüquqi şəxs

yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxsə (bundan sonra - «ərizəçi») müvafiq

sahibkarlıq fəaliyyəti növlərini həyata keçirməyə icazə verən rəsmi sənəddir. Bax: Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 2 sentyabr tarixli 782 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş

“Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi

haqqında Qaydalar.”

129

Mülki Hüquq

tolobi ilo məhkəmənin qərarı əsasında ləğv edilə bilər. Misal üçün, “Banklar

haqqında” 16 yanvar 2004-cü i! tarixli AR Qanununun 59.1-ci maddəsində

göstərilir ki, “Mərkəzi Bank könüllü ləğv olunan və ya müflis elan olunmuş

bank istisna olmaqla, bu Qanunun 16- cı maddəsində nəzərdə tutulmuş digər

əsaslar üzrə lisenziyası ləğv edilmiş bankın məcburi ləğvi və ləğvcdicinin

(ləğvedicilərin) təyin edilməsi barədə ərizə ilə məhkəməyə müraciət edir.

Ləğvedicinin (ləğvedicilərin) namizədliyi məhkəməyə Mərkəzi Bank

tərəfindən təklif edilir.

Məhkəmə bankın məcburi ləğvi və ləğvcdicinin təyin edilməsi

haqqında Mərkəzi Bankın ərizəsinə onun məhkəməyə daxil olduğu gündən

ən geci 7 təqvim günü müddətində baxır və müvafiq qərar qəbul edir.

3) Müflis olma nəticəsində. AR MM-in 59.5-ci maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, hüquqi şəxsin əmlakının dəyəri kreditorların

tələblərinin ödənilməsi üçün yetərli deyildirsə, o, yalnız müflis olma

nəticəsində ləğv edilə bilər. Müflis olma nəticəsində hüquqi şəxslərin

fəaliyyətinin xitamı 13 iyun 1997-ci il tarixli “Müflisləşmə və iflas

haqqında” AR Qanunu ilə tənzimlənir. Həmin Qanun bütün kommersiya

təşkilatlarına (o cümlədən banklar və digər kredit təşkilatlarına) və

qeyri-kommersiya təşkilatlarına şamil edilir. Lakin bu Qanun Azərbaycan

Respublikasının Mərkəzi Bankına və “Azərbaycan Respublikasında

1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət

Proqramf’nda özəlləşdirmə üçün nəzərdə tutulan dövlət müəssisələrinə

şamil edilmir, (bax: “Müflisləşmə və iflas haqqında” AR Qanunu, maddələr

2.2 və 2.4). Qanunun 1-ci maddəsinə əsasən, müflisləşmə dedikdə,

borclunun öz öhdəliklərini ödəmə qabiliyyətinin olmaması başa düşülür.

İflas haqqında işlərə başlanması və həmin işlərə baxılması qaydası qeyd

olunan qanunun spesifik tələbləri nəzərə alınmaqla, qüvvədə

130


olan prosessual qanunvericiliklə tənzimlənir. İflas haqqında işin

qaldırılması üçün kreditorun (kreditorların) və ya borclunun məhkəməyə

təqdim olunan ərizəsi əsas sayılır. Həmin ərizənin məhkəməyə təqdim

edilməsi tarixi iflas prosesinə məhkəmə vasitəsilə başlanmasının

məqamıdır. Məhkəməyə iflas haqqında iddia ərizəsi borclu müəssisənin

idarəetmə orqanının qəbul etdiyi qərar (əgər borclu dövlət müəssisəsidirsə,

müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qəbul etdiyi qərar) əsasında təqdim

oluna bilər.

Hüquqi şəxsin fəaliyyətinin xitamı iki formada olur - yenidən təşkil

və hüquqi şəxsin ləğvi.

Yenidən təşkil - hüquqi şəxsin fəaliyyətinin hüquq və vəzifələrinin

hüquqi varislik qaydasında yeni yaranan hüquqi şəxsə keçməsi ilə əlaqədar

olaraq xitam verilməsini nəzərdə tutur.

Hüquqi şəxsin ləğvi dedikdə, onun mövcudluğuna və fəaliyyətinə

hüquq və vəzifələrin hüquq varisliyi qaydasında başqa şəxslərə keçmədən

xitam verilməsi başa düşülür.

Yenidən təşkil aşağıda göstərilən müxtəlif formalarda ola bilər:

birləşmə, qoşulma, ayrılma, bölünmə, çevrilmə (bax: ARMM, maddə 55).

Hüquqi şəxs yenidən təşkil olunarkən kreditorların hüquqlarının

təminatı AR MM-in 58-ci maddəsinə uyğun olaraq həyata keçirilir.

1) Kreditorların məlumatlandırılması.

2) Kreditorlar borcludan öhdəliklərə xitam verilməsini və ya onların

vaxtından əvvəl icra olunmasını və bununla əlaqədar zərərin əvəzinin

ödənilməsini tələb edə bilər.

3) Əgər bölünmə balansı yenidən təşkil edilmiş hüquqi şəxsin hüquqi

varisini müəyyənləşdirməyə imkan vermirsə, yeni yaranmış hüquqi şəxslər

yenidən təşkil edilmiş hüquqi şəxsin öhdəlikləri üçün onun kreditorları

qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar.

131

Mülki Hüquq

5.6. Jlüquqi şəxslərin təsnifatı

Ümumi və xüsusi hüququn hüquqi şəxsləri. Bir sıra Avropa

ölkələrinin mülki qanunvericiliklərində hüquqi şəxslərin ümumi hüququn

hüququ şəxsləri və xüsusi hüququn hüququ şəxsləri olmaqla

fərqləndirilməsi aparılır. Məsələn, Almaniya mülki hüququnda hüququ

şəxslərin bu əsaslarda təsnifatına rast gəlinir. Belə ki, bu ölkənin

qanunvericiliyində xüsusi hüququn hüquqi şəxslərinin mülki hüququn

hüququ şəxsləri, ticarət hüququnun hüququ şəxsləri və korporativ hüququn

hüququ şəxsləri olmaqla bölgüsü aparılır. Ümumi hüququn hüquqi şəxsləri

sırasına isə fondları, müəssisələri və ümumi hüququn korporasiyalarını aid

edirlər.' Almaniya mülki düzümünün milli mülki qanunvericiliyə təsirini

nəzərə alaraq demək olar ki, bizim qanunvericiliyə uyğun olaraq da, hüququ

şəxslərin təsnifatını oxşar əsaslarla aparmaq olar. Belə ki, AR MM-in

45.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, hüquqi şəxs onun təsis edilməsi və

nizamnaməsinin hazırlanması yolu ilə yaradılır. Odur ki, qeyd etmək olar ki,

bizim Mülki Məcəllə yalnız xüsusi hüququn hüququ şəxslərinin

yaradılması, fəaliyyəti və xitamı ilə əlaqədar məsələləri tənzimləyir. Bunu

AR MM-in 54.5-ci maddəsinin (Dövlət idarələrinin və digər idarələrin

ayrı-ayrı növlərinin hüquqi vəziyyətinin xüsusiyyətləri qanunvericiliklə

müəyyənləşdirilir) göstərişləri də təsdiq edir. Məsələn, Dövlət Neft

Fondunun, Azərpoçt Dövlət Müəssisəsinin və yaxud dövlətin makroiqtisadi

siyasətini həyata keçirməsi üçün iştirak etdiyi və yaxud təmsil olunduğu

beynəlxalq şirkətlərin və korporasiyaların yaradılması və fəaliyyəti əsasları

Mülki Məcəllə ilə müəyyən olunan qaydalara tabe deyildir. Bu cür hüquqi

şəxslər sərəncam qaydasında yaradılır ki, yuxarıda da qeyd eldiyimiz kimi,

sərəncam qaydasında hüquqi şəxslərin yaradılması, fəliyyətinin əsasları və

qaydası xüsusi normativ aktlar ilə tənzimlənir. Lakin qeyd etməliyik ki, bu

cür hüquqi şəxslərin

' Жалинский Л., Рёрихт Л. Введение в немецкое право. М.: Снарк, 2001, о. 301

132


mülki dövriyyədə iştirakı mülki qanunvericiliyin prinsiplərinə uyğun olaraq

həyata keçirilir.

Hüquqi şəxslərin növləri. Fəaliyyət məqsədlərinə görə hüquqi

şəxsləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

1) kommersiya hüquqi şəxsləri;

2) qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri. Qeyri-kommersiya təşkilatlarına

ictimai birliklər, fondlar və hüquqi şəxslərin ittifaqları aiddir.

Kommersiya təşkilatının əsas məqsədi müəyyən mənfəətin əldə

olunması və əldə olunmuş mənfəətin iştirakçılar arasında bölünməsindən

ibarətdir. Qeyri-kommersiya təşkilatları isə yalnız yaradılarkən qarşılarına

qoyduqları məqsədlərə çatmaq üçün müəyyən mənfəət əldə eləyir və elə bu

məqsəd üçün də xərcləyirlər. Kommersiya təşkilatları ümumi hüquq

qabiliyyətlidir, qeyri-kommersiya təşkilatları isə xüsusi hüquq

qabiliyyətlidirlər.

AR Mülki Məcəlləsində kommersiya hüquqi şəxslərinin aşağıdakı

növləri fərqləndirilir:

- Təsərrüfat ortaqlıqları. Təsərrüfat ortaqlıqları da, öz növbəsində, tam

və komandit ortaqlıq olmaqla iki yerə bölünürlər.

- Təsərrüfat cəmiyyətləri. Təsərrüfat cəmiyyətləri isə öz növbəsində

məhdud məsuliyyətli, əlavə məsuliyyətli və səhmdar cəmiyyətlərə

bölünürlər.

- İstehsal kooperativləri.

Hüquqi şəxslərin növbəti təsnifatı təsisçilərin hüquqi şəxsin əmlakına

münasibətinin xarakteri ilə müəyyən oluna bilər. Belə ki, bu əsasa görə

hüquqi şəxsləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

1) təsisçi hüquqi şəxsin əmlakına münasibətdə əşya xarakterli hüquqa

malikdir (unitar müəssisələr). Bu tip hüquqi şəxslər, əsasən, müvafiq icra

hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarının sərəncamı əsasında yaranan hüquqi

şəxslərdir ki, onların təsərrüfat fəaliyyətlərini həyata keçirməsi üçün malik

olduqları əmlakın mülkiyyətçisi kimi dövlət və ya bələdiyyə orqanı çıxış

edir. Qeyd olunan hüquqi şəxslərin yaradıl

133

Mülki Hüquq

ması, fəaliyyətinin həyata keçirilməsi istiqamətləri və fəaliyyətlərinin

xitamı əsasları xüsusi qanunvericiliklə tənzimlənir;

2) təsisçilər hüquqi şəxsə münasibətdə öhdəlik xarakterli hüquqlara

malikdirlər (təsərrüfat ortaqlıqları və cəmiyyətləri). Bu tip hüquqi şəxslər,

əsasən, normativ təsis qaydasında yaradılır. Təsisçilər hüquqi şəxsin

nizamnamə kapitalım formalaşdırmaları üçün öz əmlaklarının müəyyən bir

hissəsini hüquqi şəxsə verirlər. Əvəzində isə həmin əmlakdan istifadə

nəticəsində əldə olunmuş mənfəətə münasibətdə tələb etmə hüququ əldə

edirlər. Əmlakı verib, işi görüb, xidməti göstərib əvəzində tələb hüququnun

əldə olunması öhdəlik xarakterli hüquqlar sırasına aiddir;

3) təsisçilər hüquqi şəxsin nə özünə, nə də ki əmlakına münasibətdə heç

bir əşya və öhdəlik xarakterli hüquqlara malik olmurlar (fond, ictimai birlik

və s.). Bu tip hüquqi şəxsin təsisçiləri əmlaklarını hüquqi şəxsə verməklə

həmin əmlak üzərində əşya hüquqlarını itirirlər. Eyni zamanda hüquqi şəxsə

münasibətdə hər hansı öhdəlik xarakterli hüquqlar da əldə etmirlər. Bununla

əlaqədar olaraq AR MM- in 114.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, ictimai

birliklərin iştirakçıları həmin birliklərin mülkiyyətinə verdikləri əmlaka, o

cümlədən üzvlük haqlarına hüquqlarını saxlamırlar. Onlar ictimai

birliklərin öhdəlikləri üçün, ictimai birliklər isə öz iştirakçılarının

öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşımırlar.

Subyekt tərkibinə görə hüquqi şəxslər korporasiyalara və müəssisələrə

bölünürlər. Korporasiyalar - bir neçə təsisçi tərəfindən yaradılır və üzvlüyə

əsaslanır, müəssisələr isə heç bir üzvlüyə əsaslanmır.

5.7. Kommersiya hüquqi şəxsləri

Kommersiya təşkilatları təsərrüfat ortaqlıqlarma və təsərrüfat

cəmiyyətlərinə bölünür. AR MM-in 64-cü maddəsində göstərildiyi kimi,

təsərrüfat ortaqlığı və cəmiyyəti təsisçilərinin paylarına bölün

134


müş nizamnarao kapitalı olan kommersiya toşkilallandır. Tosisçilorin maya

qoyuluşu hesabına yaranmış əmlak, habelə təsərrüfat or- taqlığının və ya

cəmiyyətinin öz fəaliyyəti prosesində istehsal və əldə etdiyi əmlak

mülkiyyət hüququ ilə ona mənsubdur. AR MM- in 64-cü maddəsində

istehsal kooperativlərinin adı çəkilmir. Lakin bu təşkilatlarda kommersiya

hüquqi şəxslərinə aiddir. Belə ki, kooperativlərin yaradılmasında əsas

məqsədlərdən biri kimi iştirakçıların maddi tələbatlarının ödənilməsi çıxış

edir (bax; AR MM, maddə 109.1). Kooperativ üzvlərinin maddi maraqları

müxtəlif üsullarla təmin oluna bilər ki, bunlardan da biri kooperativin

mənfəətinin bir hissəsi olan dividentlərdir. Kooperativ qanunla qadağan

olmayan istənilən sahədə qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydada

sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirə bilər (bax: AR MM, maddə 109.1).

Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə, əsasən, istehsal və ya qarışıq tipli (istehsal-

istchlak) kooperativlər məşğul olurlar. İstehlak kooperativləri, əsasən,

üzvlərinin qeyri-kommersiya xarakterli maddi tələbatlarının təmin

olunması məqsədilə yaradılır. Məsələn, bağçılıq kooperativləri və s.

Təsərrüfat ortaqlığı. Azərbaycan hüquqi şəxslər reyestrində nadir

təsadüf edilən təşkilati-hüquqi formadır. Buna səbəb bu cür təşkilati-hüquqi

formaya marağın az olması və bir sıra digər səbəblərdir ki, bunlara misal,

qanunvericiliklə təsərrüfat ortaqlıqla- rmm subyekt tərkibinə münasibətdə

olan məhdudiyyətlər və hüquqi şəxsin öhdəliklərinə görə təsisçilərin

məsuliyyətini müəyyən edən qaydaları göstərmək olar. Öz növbəsində, bu

cür təşkilati-hüquqi forma çox proqressivdir və inkişaf etmiş bazar

iqtisadiyyatı şəraitində hüquqi şəxslərin rəqabət qabiliyyətini artıra bilən

amil kimi qəbul oluna bilər.

Subyekt tərkibinə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, təsərrüfat ortaqlı- ğı ilə

təsərrüfat cəmiyyətləri arasında olan əsas fərq məhz onların subyekt

tərkibində öz əksini tapır. Təsərrüfat ortaqlığı - şəxslər birliyidir. Burada

kapitalın birləşdirilməsindən daha çox kollektiv

135

Mülki Hüquq

maraqların təmin olunması məqsədi daha qabarıq şəkildə bürüzə verir.

Təsərrüfat cəmiyyətlərinin yaradılmasında “cazibə mərkəzi” kimi müxtəlif

şəxslərin əmlaklarının birləşdirilərək nizamnamə kapitalını formalaşdırması

deyil, həmin şəxslərin (təsisçilərin) ümumi maraqlar naminə bir yerdə

fəaliyyət göstərməsi, həmçinin, fəaliyyət funksiyasının bütün ortaqlar

tərəfindən həyata keçirilə bilməsində ifadə olunur. Məhz bu əlamətinə görə

təsərrüfat cəmiyyətlərindən fərqli olaraq, təsərrüfat ortaqlıqları üçün

nizamnamə kapitalının minimum həddi müəyyən olunmamışdır.

Təsərrüfat ortaqlıqları hüquqi şəxslərin təmərküzləşmiş formasıdır.

Belə ki, tam ortaqlıqların iştirakçıları və komandit ortaqlıqlarmda tam ortaq

kimi yalnız fərdi sahibkar və kommersiya təşkilatları ola bilər. Yəni

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan fiziki şəxslər və

qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri təsərrüfat cəmiyyətlərində tam ortaqlar

kimi çıxış edə bilməzlər. Bu onu göstərir ki, təsərrüfat cəmiyyətlərində tam

ortaq olmaq istəyən fiziki şəxslər, ilk növbədə, fərdi sahibkar statusuna

malik olmalı və yaxud hər hansı təsərrüfat cəmiyyətini təsis etməli və ya

onun iştirakçısı olmalıdır. Lakin bu qayda kommandit ortaqlarına aid

deyildir. Belə ki, kommandit ortaq kimi həm fiziki, həm do hüquqi şəxslər

çıxış edə bilərlər.

Qeyd etdiyimiz kimi, təsərrüfat ortaqlıqları tam və kommandit ortaqlığı

formasında ola bilər. Ortaqlıq o halda tam ortaqlıq sayılır ki, onun

iştirakçıları (tam ortaqları) nizamnaməyə müvafiq surətdə ortaq- hq adından

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olur və ortaqlıq öhdəlikləri üzrə onlara

mənsub əmlakla məsuliyyət daşıyırlar (bax: AR MM, maddə 69). Təşkilati

strukturunu, subyekt tərkibinin xüsusiyyətlərini, həmçinin, ortaqların şəxsi

əmlak məsuliyyəti əlamətini nəzərə alaraq qanunverici bir şəxsin yalnız bir

tam ortaqlığm iştirakçısı ola bilməsi qaydasını müəyyən etmişdir (bax: AR

MM, maddə 69.2).

Tam ortaqlığm təsisçiləri tərəfindən təsdiq olunmuş nizamnaməsi onun

əsas təsis sənədidir. Burada ortaqlığm adı, olduğu yer, foaliyyə-

136


tinin İdarə edilməsi və xitamı qaydaları ilə yanaşı, ortaqlığm şərikli

kapitalının miqdarı və tərkibi haqqında; hər bir iştirakçının şərikli ka-

pitaldakı payının miqdarı və dəyişdirilməsi qaydası haqqında; onların

mayalarının tərkibi və maya qoyması qaydası haqqında; maya qoyulması

üzrə vəzifələrin pozulmasına görə iştirakçıların məsuliyyəti haqqında şərtlər

göstərilməlidir.

Tam ortaqlıqda idarəetmə bütün iştirakçıların ümumi razılığı ilə həyata

keçirilir (AR MM, maddə 71.1). Qanunvericinin bu müddəasından irəli

gələn mənaya görə, ümumi qərarın əldə olunmasında bütün iştirakçıların

razılığının olması tələb olunur. İstisna hal kimi qeyd olunan maddədə tam

ortaqlığm nizamnaməsində qərarın iştirakçıların səs çoxluğu ilə qəbul

olunduğu halların nəzərdə tutula bilməsi qaydası müəyyən olunur.

Tam ortaqlıq iştirakçılarının səslərinin sayını müəyyənləşdirməyin

başqa qaydası nəzərdə tutulmayıbsa, tam ortaqlığm hər iştirakçısının bir səsi

vardır (bax: AR MM, maddə 71.2). Lakin nizamnamədə bunun başqa

qaydası da müəyyən oluna bilər. Məsələn, səs çoxluğunun hər bir

iştirakçının qoyduğu kapitalın miqdarına mütənasib olması qaydası. Bu

zaman daha çox kapital ilə iştirak edən ortaq səs vermə zamanı şərikli

kapitalda iştirak payına uyğun olaraq daha çox səsə malik olaeaqdır.

Tam ortaqlığm nizamnaməsində onun bütün iştirakçılarının işləri

birlikdə aparması və ya işlərin aparılmasının ayrı-ayrı iştirakçılara

tapşırılması qaydası müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn, “n” sayda tam

ortaqdan ibarət olan tam ortaqlıq ya işləri birlikdə aparmaq barədə

razılaşırlar ki, bu zaman hər bir əqdin bağlanması üçün ortaqlığm bütün

iştirakçılarının razılığı tələb olunur. Yaxud ortaqlığm iştirakçıları onun

işlərinin aparılmasını iştirakçıların birinə və ya bir neçəsinə tapşırırlar. Bu

halda qalan iştirakçılar ortaqlıq adından əqdlər bağlamaq üçün ortaqlığm

işlərinin aparılmasının tapşırıldığı iştirakçıdan (iştirakçılardan) etibarnamə

almalıdırlar (bax: AR MM, maddələr 72.2; 72.3).

137

Mülki Hüquq

Əgər tam ortaqlığın nizamnamosindo yuxanda qeyd olunan qaydalar

müəyyən olunmayıbsa, o zaman tam ortaqlığın hər bir iştirakçısı ortaqlıq

adından fəaliyyət göstərə bilər. Bu halda etibarnaməyə ehtiyac qalmır. Lakin

bu fəaliyyət, ilk növbədə, ortaqlığın maraqları naminə həyata keçirilməlidir.

Əks halda bağlanmış əqdin etibarsız sayılması və ortaqlardan birinin

(pozuntu törətmiş ortağın) ortaqlıq- dan çıxarılması üçün əsas yarana bilər.

Belə ki, AR MM-in 73.3-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

tam ortaqlıq iştirakçısının ixtiyarı yoxdur ki, qalan iştirakçıların razılığı

olmadan öz adından öz mənafeləri və ya üçüncü şəxslərin mənafeləri üçün

ortaq- lığın fəaliyyət predmetini təşkil edən əqdlərlə eyni xarakterli əqdlər

bağlasın.

Bu cür hallarda tam ortaqlıq iştirakçılarının ixtiyarı var ki,

iştirakçılardan hər hansı birinin məhkəmə qaydasında ortaqlıqdan

çıxarılmasını qalan iştirakçıların yekdil qərarı ilə və bunun üçün ciddi

əsaslar olduqda, məsələn, həmin iştirakçı öz vəzifələrini kobudcasına

pozduqda və ya onun işləri ağılla aparmağa qadir olmadığı aşkara çıxdıqda,

tələb etsinlər (bax: AR MM, maddə 76.2).

Tam ortaqlığın iştirakçısı öz təşəbbüsü ilə tam ortaqlıqda iştirak-

çılıqdan çıxa bilər. Bu hər bir iştirakçının mütləq hüququdur. Belə ki,

ortaqlıqdan çıxmaq hüququndan imtina haqqında ortaqlıq iştirakçıları

arasında razılaşma əhəmiyyətsizdir.

Lakin tam ortaqlıq iştirakçısı bu hüququnu istədiyi anda deyil, yalnız

müəyyən zaman çərçivəsində həyata keçirməlidir. Belə ki, iştirakçı tam

ortaqlıqda iştirakdan imtina etdiyini ortaqlıqdan faktik çıxmasına ən geci altı

ay qalmış bildirməlidir (bax: AR MM, maddə 77.2). Çıxan iştirakçıya əgər

nizamnamədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, həmin iştirakçının şərikli

kapitaldakı payına uyğun ortaqlıq əmlakı hissəsinin dəyəri ödənilir. Çıxan

iştirakçı ilə qalan iştirakçılar arasında razılaşmaya əsasən, əmlak dəyərinin

ödənilməsi əmlakın naturada verilməsi ilə əvəz edilə bilər.

138


Tam ortaqlıqlarm qapalılıq dorocosi və iştirakçıların ortaqlığın

fəaliyyətinə bağlılıqları o qədər böyükdür ki, burada iştirakçının çıxması,

iştirakçının ölməsi, müflis olması və s. bu kimi faktların baş verməsindən

irəli gələn hüquqi nəticələr (fəaliyyətini davam etdirə bilməsi, ölən

iştirakçının əmlakının vərəsəsinə keçməsi) bilavasitə onun fəaliyyətinə,

onun iştirakçılarının tərkibinin yenidən formalaşmasına təsir edir. Məsələn,

tam ortaqlığın iştirakçısı öldükdə onun vərəsəsi tam ortaqlığa, əgər

ortaqlığın nizamnaməsində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, yalnız digər

iştirakçıların razılığı ilə daxil ola bilər (bax: AR MM, maddə 78.2). Bu

qayda açıq səhmdar cəmiyyətlərində tətbiq oluna bilməz. Bu cür

cəmiyyətlərin iştirakçılarının ölməsi halında onların yerini vərəsələrin tuta

bilməsi və bu cəmiyyətlərin fəaliyyətində iştirak edə bilməsi üçün heç bir

məhdudiyyət müəyyən olunmamışdır.

İkincisi, hələ Roma hüququnda şəxslər birliyinin iki növü

fərqləndirilirdi. Bunlardan birinci qrupa aid olan “universitas” və

“collegium”larm tərkibinin dəyişməsi ilə (üzvlərdən birinin və ya bir

neçəsinin ölməsi və ya qovulması halında) həmin hüquqi şəxsin fəaliyyətinə

xitam verilmirdi. Hüquqi şəxslərin digər növünə aid olan “societas”m

tərkibindən bir iştirakçının çıxması isə həmin hüquqi şəxsin fəaliyyətinə

xitam verirdi. Əgər qalan şirkətçilər hətta şirkətin işini davam etdirsələr

belə, buna hüquqi cəhətdən susmaq yolu ilə başqa tərkibdə yeni şirkət

müqaviləsinin bağlanması kimi baxılırdı.' Tam ortaqlıq da hüquqi təbiətinə

görə ikincilərə yaxındır. Lakin bu qaydaya müasir dövrdə müəyyən

dəyişikliklər edilmişdir. Belə ki, tam ortaqlığın hər hansı iştirakçısı

ortaqlıqdan çıxdıqda və ya öldükdə, iştirakçılardan biri xəbərsiz itkin

düşmüş, fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli

və ya müflis sayıldıqda, məhkəmənin qərarına əsasən, iştirakçılardan biri

barəsində yenidən

' Bax: İ.B.Novitski. Roma Hüququ (Rus dilindon Azorbaycan dilino torcümo) / Torcümo edən və

elmi redaktor İ.Ə.Vəliyev. Bakı: “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2006, səh.66.

139

Mülki Hüquq

təşkil prosedurlarına başlandıqda, ortaqlıqda iştirak edən hüquqi şəxs ləğv

olunduqda və ya iştirakçılardan birinin kreditoru tərəfindən tutma onun

şərikli kapitaldakı payına uyğun əmlak hissəsinə yönəldildikdə ortaqlıq öz

fəaliyyətini, əgər bu, ortaqlığın nizamnaməsində və ya qalan iştirakçıların

razılaşmasında nəzərdə tutulubsa, davam etdirə bilər (bax; AR MM, maddə

76.1).

Üçüncüsü, tam ortaqlığın iştirakçısı onun qalan iştirakçılarının razılığı

ilə şərikli kapitaldakı payını və ya onun bir hissəsini or- taqhğm başqa

iştirakçısına və ya üçüncü şəxsə verə bilər (bax: AR MM, maddə 79.1). Bu

zaman payı (pay hissəsini) vermiş iştirakçıya mənsub hüquqların hamısı və

ya müvafiq hissəsi əldə edənə keçir. Payını vermiş iştirakçının subsidiar

məsuliyyəti isə iki il ərzində qalmaqda davam edir.

Tam ortaqlıq kommersiya təşkilatıdır və buna görə də əsas məqsədi

müəyyən mənfəətin əldə olunmasına və əldə olunmuş mənfəətin iştirakçılar

arasında bölüşdürülməsinə yönəlib. Ümumi qaydaya görə əldə olunuş

mənfəət bütün iştirakçılar arasında onların şərikli kapi- talındakı paylarına

mütənasib sürətdə bölüşdürülür. Lakin iştirakçılar nizamnamə və ya

razılaşma ilə ayrı qayda nəzərdə tuta bilərlər (bax: AR MM, maddə 74.1).

Qanunverici müəyyən hallarla əlaqədar mənfəətin bölüşdürülməsini

qadağan edir. Belə ki, AR MM-in 74.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya görə, əgər ortaqlığın düşdüyü zərər nəticəsində onun xalis

aktivlərinin dəyəri şərikli kapitalın miqdarından az olarsa, or- taqlığın

götürdüyü mənfəət, xalis aktivlərin dəyəri artıb şərikli kapitalın miqdarını

ötənədək onun iştirakçıları arasında bölüşdürülmür.

Qanunverici tam ortaqlıq formasında yaradılan hüquqi şəxsləri

kreditorları qarşısında öhdəliklərini icra edə bilmələri ilə əlaqədar əlavə

məsuliyyətlə yüklü edir. Bu tam ortaqlığı digər təşkilati-hüquqi formaya

malik hüquqi şəxslərdən fərqləndirən əsas əlamətdir. Belə ki, tam ortaqlığın

iştirakçıları ortaqlığın öhdəlikləri üzrə özlərinin əmlakı

140

MÜI-IAZIRƏLƏR TOPLUSU

İlə birgə subsidiar məsuliyyət daşıyırlar (bax: AR MM, maddə 75.1). Belə

bir vəzifə tam ortaqlığa sonradan daxil olan iştirakçılar üçün də müəyyən

olunmuşdur. AR MM-in 75.2-ci maddəsində göstərilən qaydaya əsasən, tam

ortaqlığm təsisçisi olmayan iştirakçısı onun or- taqlığa daxil olmasından

əvvəl əmələ gəlmiş öhdəliklər üzrə digər iştirakçılarla bərabər məsuliyyət

daşıyır. Hətta ortaqlıqdan çıxmış iştirakçı ortaqlığm onun çıxdığı anadək

əmələ gəlmiş öhdəlikləri üzrə ortaqlığm onun çıxdığı il üçün fəaliyyəti

barəsində hesabatın təsdiq edildiyi gündən iki il ərzində qalan iştirakçılarla

bərabər məsuliyyət daşıyır.

Tam ortaqlığm ləğvinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Tam

ortaqlıq, adından da bəlli olduğu kimi, bir neçə ortağın birgə fəaliyyətini

təcəssüm etdirən təşkilati-hüquqi formadır. Odur ki, bu tip hüquqi şəxslərin

tərkibində birgə fəaliyyət göstərmək üçün ortaq qalmamışdırsa, o halda

ortaqlıq ləğv olunmalıdır. Bununla əlaqədar AR MM-in 81.1-ci maddəsində

qeyd olunur ki, tam ortaqlıq hüquqi şəxsin ləğvinin ümumi əsaslan ilə

yanaşı, habelə ortaqlıqda yeganə bir iştirakçının qaldığı halda ləğv edilir.

Həmin iştirakçının ixtiyarı var ki, ortaqlıqda yeganə iştirakçı kimi qaldığı

andan altı ay ərzində ortaqlığı Mülki Məcəllədə müəyyənləşdirilmiş

qaydada təsərrüfat cəmiyyətinə çevirsin.

Tam ortaqlıq təşkilati-hüquqi formasının yuxanda qeyd olunan

əlamətləri onun adında da büruzə verir. Belə ki, tam ortaqlığm firma adına

onun bütün iştirakçılarının adları və «tam ortaqlıq» sözləri daxil edilməli və

ya «və ortaqları» və «tam ortaqlıq» sözləri əlavə edilməklə bir və ya bir neçə

iştirakçının adı daxil edilməlidir (bax: AR MM, maddə 69.3). Məsələn,

birinci variantda - “Asif, Vasif və Ağasif tam ortaqlığı (və ya ortaqları)”;

ikinci variantda - “Asif və ortaqları tam ortaqlığı” şəklində ola bilər.

Kommandit ortaqlığı. AR MM-in 82.1-ci maddəsində verilən anlayışa

görə, kommandit ortaqlığı elə bir ortaqlıqdır ki, ortaqlığm adm-

141

Mülki Hüquq

dan sahibkarlıq foaliyyatini həyata keçirən və ortaqlığm öhdəlikləri ü/rə öz

əmlakı ilə məsuliyyət daşıyan iştirakçıları (tam ortaqlar) ilə yanaşı,

ortaqlığm fəaliyyəti ilə bağlı zərər üçün qoyduqları mayaların məbləği

həddində risk daşıyan və ortaqlığm sahibkarlıq fəaliyyətində iştirak etməyən

bir və ya bir neçə iştirakçısı - maya qoyanı (kom- manditçi) vardır.

Kommandit ortaqlığı tam ortaqlığm sanki modifikasiya edilmiş və

əlamətlərinə görə təsərrüfat cəmiyyətlərinə uyğunlaşdırılmış formasıdır.

Kommandit ortaqlığmda istənilən şəxs maya qoyan qismində iştirakçı kimi

çıxış edə bilər. Bunun üçün kommanditçinin (maya qoyanın) fərdi sahibkar

və yaxud hüquqi şəxs statusuna malik olması zəruri deyildir. Kommandit

ortaqlığm maya qoyam kimi, fiziki və hüquqi şəxslər ola bilər.

Qanunverici eyni bir şəxsin ayrı-ayrı ortaqlıqlarda iştirak edə bilməsi ilə

əlaqədar xüsusi qayda müəyyən etmişdir. Belə ki, şəxs yalnız bir kommandit

ortaqlığmda tam ortaq ola bilər. Tam ortaqlı- ğm iştirakçısı kommandit

ortaqlığmda tam ortaq ola bilməz. Kommandit ortaqlığmdakı tam ortaq tam

ortaqlığm iştirakçısı ola bilməz (bax; AR MM, maddə 82.3). Yəni istənilən

halda tam ortaqlığm ortağı başqa bir ortaqlıqda tam ortaq ola bilməz. AR

MM-in 69.2- ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, şəxs yalnız bir tam

ortaqlığm iştirakçısı ola bilər. Göstərilən qaydalar bir şəxsin (fərdi sahibkar

və ya kommersiya təşkilatının) bir ortaqlıqda tam ortaq, başqa bir

kommandit ortaqlıqda isə kommanditçi (maya qoyan) kimi çıxış etməsinə

heç bir məhdudiyyət qoymur. Həmçinin, hər hansı bir şəxs “n” sayda

kommandit ortaqlıqda kommanditçi ola bilər.

Maya qoyan ortaqlığm işində iştirak ctməməklə aşağıdakı hüquqlara

malikdir;

1) illik hesabatla tanış olmaq;

2) ortaqlığm mənfəətinin bir hissəsini almaq;

3) maliyyə ili qurtardıqda ortaqlıqdan çıxmaq; 142


4) komraandit ortaqlığı ləğv edildikdo, kreditorların tolobləri

ödənildikdən sonra qalan əmlakdan mayalan almaqda tam ortaqlar

qarşısında üstünlük hüququ;

5) şərikli kapitaldakı payını və ya onun bir hissəsini digər maya qoyana

və ya üçüncü şəxsə vermək.

Kommandit ortaqlığma maya qoyan şərikli kapitala maya qoymağa

borcludur. Mayanın qoyulması maya qoyana ortaqlıq tərəfindən verilən

iştirak şəhadətnaməsi ilə təsdiqlənir (bax: AR MM, maddə 85.1).

Kommandit ortaqlığın ləğvi hüquqi şəxsin ləğvinin ümumi qaydaları

(təsisçilərin və ya vəkil edilmiş orqanın qərarı, qeydiyyatın məhkəmə

tərəfindən etibarsız sayılması, lisenziyanın olmaması) ilə yanaşı,

özünəməxsus qaydalar əsasında həyata keçirilir. AR MM-in 86.1-ci

maddəsində qeyd olunur ki, kommandit ortaqlığma maya qoyanların hamısı

ortaqlıqdan çıxdıqda, o, ləğv edilir. Məsələ ondadır ki, maya qoyanların

ortaqlıqdan çıxması müxtəlif vaxtlarda və ya eyni anda baş verə bilər. Bu

barədə qərar qəbul etməkdə hər bir maya qoyan sərbəstdir. Qeyd olunan

halda təsisçilərin ümumi qərarına ehtiyac qalmır. Lakin tam ortaqlar

kommandit ortaqhğmı ləğv etmək əvəzinə onu tam ortaqlığa çevirə bilərlər.

Belə ki, maya qoyanlar kommandit ortaqlığı tərk etdikdən sonra ortaqlığın

statusu dəyişmiş olacaqdır. Çünki ortada kommanditçi (maya qoyan)

qalmadığı üçün həmin hüquqi şəxsə kommandit ortaqlıq demək olmaz.

Kommandit ortaqlığı tam ortaqlığın ləğv edilməsi əsaslan üzrə də ləğv

edilir. Yəni əgər yalnız bir tam ortaq qalmışdırsa, ortaqlıq ya ləğv olunur, ya

da altı ay ərzində təsərrüfat cəmiyyətinə çevrilməlidir. Lakin əgər

kommandit ortaqlığmda azı bir tam ortaq və bir maya qoyan qalırsa, ortaqlıq

saxlanılır.

Təsərrüfat cəmiyyətləri. Əgər təsərrüfat ortaqlıqları şəxslər

birliyidirsə, təsərrüfat cəmiyyətləri kapitalın birliyidir. Odur ki, təsərrüfat

ortaqlıqlarmdan fərqli olaraq (haradakı iştirakçı qismində yalnız fərdi

sahibkarlar və kommersiya təşkilatları çıxış edə bilər),

143

Mülki Hüquq

mülki dövriyyonin istənilən iştirakçısı, yəni fiziki və hüquqi şəxslər

təsərrüfat cəmiyyətlərində iştirakçı ola bilərlər.

Təsərrüfat ortaqlıqlarmdan fərqli olaraq, təsərrüfat cəmiyyətlərinin

iştirakçıları cəmiyyətin öhdəliklərinə görə öz əmlakları ilə heç bir

məsuliyyət daşımırlar, yalnız cəmiyyətdə iştirak etdikləri pay həcmində itki

riski daşıyırlar (əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlərdən başqa).

Təsərrüfat ortaqlıqlarmda iştirakçılar (tam ortaqlar) hüquqi şəxsin

adından hüquq və vəzifələr əldə etdikləri halda təsərrüfat cəmiyyətlərində

təsərrüfat cəmiyyətinin adından onun orqanları (səhmdarların ümumi

yığıncağı, müşahidə şurası, idarə heyəti) hüquq və vəzifələr əldə edir.

Təsərrüfat eəmiyyətləri məhdud məsuliyyətli cəmiyyət, əlavə məsuliyyətli

cəmiyyət və ya səhmdar cəmiyyət formasında yaradıla bilər.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət. Bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən təsis

edilən, nizamnamə kapitalı ilə müəyyənləşdirilmiş miqdarda paylara

bölünən cəmiyyət məhdud məsuliyyətli cəmiyyət sayılır (bax: AR MM,

maddə 87). Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin iştirakçıları cəmiyyətin

öhdəlikləri üzrə məsuliyyət daşımır və cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərər

üçün qoyduqları mayaların dəyəri həddində itki riski daşıyırlar.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət aşağıdakı iki üsulla yaradıla bilər:

- yeni cəmiyyətin yaradılması. Bu zaman təsis yığıncağı keçirilir.

Yığıncaq müqavilənin bağlanmasını (cəmiyyəti bir neçə təsisçi yaradırsa)

və ya cəmiyyətin yaradılması haqqında qərarın qəbul edilməsini (cəmiyyət

bir şəxs tərəfindən yaradıldıqda), həmçinin, nizamnamə kapitalının

ödənilməsini və nizamnamənin hazırlanmasını əhatə edir. Nəzərə almaq

lazımdır ki, AR MM-in 87.4-cü maddəsinə əsasən, cəmiyyətin yaradılması

zamanı təsis yığıncağı cəmiyyətin nizamnamə kapitalı təsisçilər tərəfindən

tamamilə forma- laşdırıldıqdan sonra keçirilir. Təsis yığıncağı bütün

təsisçilər və ya onların nümayəndələri iştirak etdikdə səlahiyyətlidir

(yetərsay var).

144


Yetərsay olmadıqda, yığıncaq təkrarən keçirilir. Təkrarən keçirilən təsis

yığıncağında da yetərsay olmadıqda, cəmiyyətin yaradılması, iclasda iştirak

edən təsisçilər və ya onların nümayəndələri tərəfindən baş tutmamış hesab

edilir və bu qərar bütün təsisçilərin nəzərinə yeddi gün müddətində

çatdırılır.

- fəaliyyət göstərən hüquqi şəxsin yenidən təşkili yolu ilə. Bu zaman

mövcud hüquqi şəxsin təsisçiləri hüquqi şəxsin yenidən təşkilinin

formalarının (birləşmə, qoşulma, bölünmə, ayrılma və çevrilmə) hər hansı

birinin seçilməsi barədə qərar qəbul edir. Məsələn ASC-nin MMC-yə

çevrilməsi, iki MMC-nin birləşməsi və s.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərin idarə olunmasının özünəməxsus

xüsusiyyətləri vardır. Burada ümumi yığıncaq, direktorlar şurası, icra

orqanı, təftiş komissiyası kimi idarəedici və nəzarət funksiyasını həyata

keçirən orqanlar mövcuddur. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin ali orqanı

onun iştirakçılarının ümumi yığıncağıdır. Cəmiyyətin nizamnaməsində

nəzərdə tutulduğu halda cəmiyyətin direktorlar şurası (və ya müşahidə

şurası) və təftiş komissiyası (müfəttiş) yaradıla bilər. Direktorlar şurası

(müşahidə şurası) cəmiyyətin ümumi yığıncaqlar arasındakı dövrdə onun

icra orqanının fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir. Əgər nizamnamədə təftiş

komissiyasının seçilməsi (müfəttişin təyin edilməsi) nəzərdə

tutulmamışdırsa. Mülki Məcəllənin 91-1.1-ci maddəsinə uyğun olaraq təftiş

komissiyasının (müfəttişin) səlahiyyətləri direktorlar şurasına (müşahidə

şurasına) verilə bilər. Cari rəhbərliyi həyata keçirmək məqsədi ilə

iştirakçıların ümumi yığıncağına hesabat verən icra orqanı (kollegial və ya

təkbaşçı) yaradılır. Cəmiyyətin icra orqanının fəaliyyəti və onun tərəfindən

qərarların qəbul edilməsi qaydası cəmiyyətin nizamnaməsi və daxili

sənədləri ilə müəyyən edilir. Cəmiyyətin kollegial icra orqanı yalnız fiziki

şəxslərdən ibarət ola bilər.

AR MM-in 88.1-ci maddəsinin tələbinə əsasən, məhdud məsuliyyətli

cəmiyyətin iştirakçılarının sayı qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş

145

Mülki Hüquq

həddi keçməməlidir. Əks halda o bir il ərzində səhmdar cəmiyyətinə

çevrilməli, bu müddət bitdikdən sonra isə, əgər onun iştirakçılarının sayı

azaldılıb qanunla müəyyənləşdirilmiş həddə endirilməzsə, məhkəmə

qaydasında ləğv edilməlidir. Lakin qanunvericilikdə bu say müəyyən

olunmamışdır. “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin qəbul

edilməsindən irəli gələn bəzi məsələlərin həll edilməsi haqqında”

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 224 saylı Qərarının 1-ci

bəndinə əsasən, qapalı səhmdar cəıniyyətinin iştirakçılarının say həddi 50

fiziki və ya hüquqi şəxsdən ibarət olmalıdır.'

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 107-2.1 və 107-5.1-ci

maddələrinin şərh edilməsinə dair 16 dekabr 2011-ci il tarixli Qərarında

qeyd olunur ki, bununla belə, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət və qapalı

səhmdar cəmiyyəti eyni iqtisadi funksiyaları (kiçik və orta kapitalların

birləşməsi) yerinə yetirdiyindən məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin

iştirakçılarının sayı qapalı səhmdar cəmiyyətinin iştirakçılarının sayından

çox olmamalıdır.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin nizamnamə kapitalı onun

iştirakçılarının mayalarının dəyərindən təşkil olunur. Cəmiyyətin

nizamnamə kapitalı onun kreditorlarının mənafelərinə təminat verən

əmlakının minimum miqdarını müəyyənləşdirir. Cəmiyyətin nizamnamə

kapitalının miqdarı onun kreditorlarının mənafelərinə təminat verən

məbləğdən az ola bilməz, (bax: AR MM, maddə 90.1).

İştirakçının şəxsi borcları üzrə tutmanın onun məhdud məsuliyyətli

cəmiyyətin əmlakındakı payına yönəldilməsinə yalnız onun başqa

əmlakının borclarını ödəməyə kifayət etmədiyi halda yol verilir. Həmin

iştirakçının kreditorları məhdud məsuliyyətli cəmiyyətdən tutmanın

yönəldilməsi məqsədilə cəmiyyətin əmlakının borclunun nizamnamə

' Müqayiso üçün - Rusiya qanunvcriciliyino göro, MMC-nin iştirakçılarının sayı 50-dən artıq ola

bilmoz.

146


kapitalındakı payına uyğun hissəsinin dəyərini ödəməyi və ya bu əmlak

hissəsini ayırmağı tələb edə bilərlər (AR MM, maddə 94.1).

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin firma adında cəmiyyətin adı, habelə

«məhdud məsuliyyətli cəmiyyət» sözləri göstərilməlidir (bax: AR MM,

maddə 87.8).

Əlavo məsuliyyətli cəmiyyətin anlayışı məhdud məsuliyyətli

cəmiyyətin anlayışı ilə oxşardır. Onlara tətbiq olunan qaydalar da eynidir.

AR MM-in 97.1-ci maddəsində verilən anlayışa görə, bir və ya bir neçə şəxs

tərəfindən təsis edilən, nizamnamə kapitalı nizamnamə ilə

müəyyənləşdirilmiş miqdarda paylara bölünən cəmiyyət əlavə məsuliyyətli

cəmiyyət sayılır. Belə cəmiyyətin iştirakçıları onun öhdəlikləri üzrə öz

mayalarının dəyərinin cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyənləşdirilən,

hamısı üçün eyni olan misli miqdarında özlərinin əmlakı ilə birgə subsidiar

məsuliyyət daşıyırlar. İştirakçılardan biri müflis olduqda cəmiyyətin

öhdəlikləri üzrə onun məsuliyyəti, əgər cəmiyyətin nizamnaməsində

məsuliyyətin bölünməsinin ayrı qaydası nəzərdə tutulmayıbsa, qalan

iştirakçılar arasında onların mayalarına mütənasib surətdə bölünür

Göründüyü kimi, onlar arasındakı əsas fərq əlavə məsuliyyətli cəmiyyətin

iştirakçılarının onun öhdəlikləri üzrə özlərinin əmlakı ilə birgə subsidiar

məsuliyyət daşımalarında ifadə olunur.

Əlavə məsuliyyətli cəmiyyətin firma adında cəmiyyətin adı, habelə

«məhdud məsuliyyətli cəmiyyət» sözləri göstərilməlidir (bax: AR MM,

maddə 97.2).

Səhmdar cəmiyyət. Nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə

bölünmüş cəmiyyət səhmdar cəmiyyət sayılır (bax: AR MM, maddə 98.1).

Təsərrüfat cəmiyyətlərinə aid olan ümumi əlamət kimi səhmdar cəmiyyətin

iştirakçılarıda (səhmdarlar) onun öhdəlikləri üçün cavabdeh deyildir və

cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərər üçün onlara mənsub səhmlərin dəyəri

həddində risk daşıyırlar (bax: AR MM, maddə 98.4).

147

Mülki Hüquq

Səhmdar cəmiyyəti aşağıdakı iki üsulla yaradıla bilər:

- yeni cəmiyyətin yaradılması. AR MM-in 98.5-ci maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya görə, səhmdar cəmiyyəti bir şəxs (fiziki və ya hüquqi

şəxs) tərəfindən yaradıla bilər və ya cəmiyyətin bütün səhmlərini bir

səhmdarın əldə etdiyi halda bir şəxsdən (fiziki və ya hüquqi şəxsdən) ibarət

ola bilər. Bu barədə məlumat cəmiyyətin nizamnaməsində göstərilməli,

qeydə alınmalı və hamının tanış olması üçün dərc edilməlidir. Lakin

qanunverici bir məsələdə məhdudiyyət müəyyən eləmişdir, o da ondan

ibarətdir ki, səhmdar cəmiyyətinin yeganə iştirakçısı bir şəxsdən ibarət digər

təsərrüfat cəmiyyəti ola bilməz. Bu o deməkdir ki, misal üçün hər hansı bir

şəxs tək təsisçi kimi MMC-ni yaratmışdırsa, bu MMC hər hansı bir ASC-nin

təsisçisi ola bilməz. Lakin əgər MMC iki və daha artıq təsisçi tərəfindən

yaradılmışdırsa, bu zaman həmin MMC başqa bir ASC-nin təsisçisi ola

bilər. Bu tip qaydalar mülki dövriyyədə manipulyasiyanm və sui-istifadə

hallarının qarşısının alınması məqsədilə tətbiq olunur və sahibkarlıq

fəaliyyətinin eyni şəxs tərəfindən iki müxtəlif adlarla həyata keçirilməsinin

qarşısını alır. Mülki qanunverieilik dövriyyədə sui-istifadə hallarının

qarşısının alınması məqsədilə buna oxşar bir çox qaydalar müəyyən

etmişdir. Misal üçün, ikili (çoxqat) sığortanın etibarsız hesab edilməsi (bax:

AR MM, maddə 895) və s.

- fəaliyyət göstərən hüquqi şəxsin yenidən təşkili (birləşmə, bölünmə,

ayrılma, çevrilmə) yolu ilə yaradıla bilər. Bu zaman Mülki Məcəllədə

müəyyən edilmiş qaydalar və məhdudiyyətlər nəzərə alınmalıdır. Məsələn,

AR MM-in 98.3-eü maddəsində müəyyən olunan qaydadan görünür ki,

yenidən təşkilin qoşulma forması ASC-lərin yaradılması ilə əlaqədar istisna

edilir.

Səhmlər buraxmağa yalnız səhmdar cəmiyyətlərinin hüququ vardır.

Səhmdar cəmiyyətinin əmlakı onun səhmlərinin yerləşdirilməsi,

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti nətieəsində, habelə qanunla qadağan

edilməmiş digər mənbələr hesabına yaranır.

148


Sohm səhmdarların səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalındakı

payını təsdiq edir. Səhmdar cəmiyyət adi və imtiyazlı səhmlər buraxa bilər.

Adi səhmlərin sahibləri cəmiyyətin işində iştirak etmək hüququ əldə edir.

İmtiyazlı səhm sahibləri isə cəmiyyətin işində iştirak etmirlər. Lakin

divident almaqda üstünlük hüquqları vardır (nominal dəyərinin sabit faizi

şəklində) (bax: AR MM, maddə 106.3).

Səhmdar cəmiyyətin ali orqanı səhmdarların ümumi yığıncağıdır.

Səhmdarların ümumi yığıncağının müstəsna səlahiyyətinə aşağıdakılar

aiddir (bax: AR MM, maddə 107.1):

- cəmiyyətin nizamnaməsini və nizamnamə kapitalının miqdarını

dəyişdirmək;

- cəmiyyətin direktorlar şurasının (müşahidə şurasının) və təftiş

komissiyasının üzvlərini (müfəttişi) seçmək və onların səlahiyyətlərinə

vaxtından əvvəl xitam vermək;

- cəmiyyətin icra orqanlarını yaratmaq və onların səlahiyyətlərinə

vaxtından əvvəl xitam vermək, bir şərtlə ki, cəmiyyətin nizamnaməsində bu

məsələlərin həlli direktorlar şurasının (müşahidə şurasının) səlahiyyətinə

aid edilməsin;

- cəmiyyətin illik hesabatlarını, mühasibat balanslarını, mənfəət və

zərər hesablarını təsdiq etmək, mənfəətini və zərərini bölüşdürmək;

- cəmiyyətin yenidən təşkili və ya ləğvi haqqında qərar qəbul etmək.

Mülki Məcəllə ilə səhmdarların ümumi yığıncağının müstəsna

səlahiyyətinə aid edilmiş məsələlər həll edilmək üçün onun tərəfindən

cəmiyyətin icra orqanlarına verilə bilməz. AR MM-in 107-3.5-ci maddəsinə

əsasən, səhmdarların ümumi yığıncağında səsvermə «bir səsli səhm - bir

səsdir» prinsipi əsasında həyata keçirilir.

Səhmdarların sayı 50-dən çox olan cəmiyyətlərdə direktorlar şurası

yaradılır. Səhmdarlarının sayı 50-dən az olan cəmiyyətlərdə də direktorlar

şurası yaradıla bilər, lakin səhmdarlarının sayı 50-dən çox olan cəmiyyət

üçün bu mütləqdir. AR MM-in 107-7-ci maddəsində

149

Mülki Hüquq

qeyd olunur ki, cəmiyyətin direktorlar şurası (müşahidə şurası) öz

səlahiyyətləri hüdudlarında ümumi rəhbərliyi və cəmiyyətin fəaliyyəti

üzərində nəzarəti həyata keçirir. Cəmiyyətin direktorlar şurasının (müşahidə

şurasının) üzvlərinin sayı və onlara olan tələblər cəmiyyətin nizamnaməsi

ilə müəyyən edilir. Belə ki, cəmiyyətin direktorlar şurasının (müşahidə

şurasının) üzvləri ümumi yığıncaqda üç ildən artıq olmayan müddətə Mülki

Məcəllə və cəmiyyətin nizamnaməsi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada seçilirlər.

Səhmdar cəmiyyətinin fəaliyyətinə cari rəhbərliyi icra orqanı

(kollegial və ya təkbaşına) həyata keçirir. O, direktorlar şurasına (müşahidə

şurasına) və səhmdarların ümumi yığıncağına hesabat verir. Cəmiyyətin

digər idarəetmə orqanlarının müstəsna səlahiyyətinə aid edilməmiş bütün

məsələlərin həlli cəmiyyətin icra orqanının səlahiyyətinə aiddir (bax: AR

MM, maddə 107.4). Səhmdar cəmiyyətin icra orqanında üzv kimi iştirak

etməklə əlaqədar qanunverici bir sıra məhdudiyyətlər müəyyən etmişdir.

Bunun üçün konkret tələblər göstərilir. Belə ki:

birincisi, cəmiyyətin icra orqanına direktorlar şurasının (müşahidə

şurasının) üzvləri seçilə bilməz (bax: AR MM, maddə 107-10.1);

ikincisi, cəmiyyətin səhmlərinin iyirmi faizinə malik olan səhmdar

cəmiyyətin icra orqanının üzvü seçilə bilməz (bax: AR MM, maddə

107-10.7);

üçüncüsü, cəmiyyətin icra orqanının üzvlərinin eyni zamanda digər

təşkilatda vəzifə tutmasına, qanunvericiliyə zidd olmadıqda, cəmiyyətin

ümumi yığıncağının və ya direktorlar şurasının (müşahidə şurasının) razılığı

ilə yol verilir (bax: AR MM, maddə 107-10.4). Burada qanunvericiliyə zidd

olmadıqda dedikdə, mülki və əmək qanunvericiliyi nəzərdə tutulur.

Səhmdarlarının sayı yüzdən çox olan cəmiyyətlərin ümumi

yığıncaqlarında səsvermənin nəticələrinin müəyyən edilməsi üçün sayı üç

150


nofordon az olmayan hesablama komissiyası yaradılmalıdır (bax: AR MM,

maddo 107-4.1).

Sohmdarlarm sayı ollidon çox olan comiyyotlordo maliyyo-tosor- rüfal

foaliyyotino nozarotin hoyata keçirilməsi üçün ümumi yığıncaqda toftiş

komissiyası (müfəttiş) seçilir (təyin edilir). Cəmiyyətin nizamnaməsində

nəzərdə tutulduğu halda səhmdarların sayı əllidən çox olmayan

cəmiyyətlərdə də təftiş komissiyası (müfəttiş) seçilə (təyin edilə) bilər (bax:

AR MM, maddə 107-11.1).

Səhmdar cəmiyyətlər açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətlər formasında

yaradıla bilərlər.

Açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri arasındakı fərq aşağıdakılardır.

1) Açıq səhmdar cəmiyyəti buraxdığı səhmlərə açıq abunə yazılışını

və onların sərbəst satışını həyata keçirə bildiyi halda, qapalı səhmdar

cəmiyyət səhmlərin açıq emissiyasını həyata keçirə bilməz.

2) Açıq səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin qapalı yerləşdiril-

məsinə (açıq səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılması və yenidən təşkili

zamanı, habelə səhmlərin konvertasiyası halları istisna olmaqla), qapalı

səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin isə kütləvi təklif üsulu ilə

yerləşdirilməsinə yol verilmir (AR MM, maddə 1078-15.3).

3) Açıq səhmdar cəmiyyətinin iştirakçıları onlara mənsub səhmləri

digər səhmdarların razılığı olmadan özgəninkiləşdirə bildiyi halda, qapalı

səhmdar cəmiyyətin bir iştirakçısı çıxdıqda digər iştirakçıların səhmləri əldə

etməkdə üstünlük hüquqları vardır.

4) Açıq səhmdar cəmiyyəti illik hesabatını və mühasibat balansını

hamının tanış olması üçün dərc etməyə borclu olduğu halda, qapalı səhmdar

cəmiyyətləri üçün belə bir vəzifə müəyyən olunmamışdır.

Qapalı səhmdar cəmiyyətinin iştirakçılarının say həddi 50 fiziki və ya

hüquqi şəxslərdən ibarət müəyyən edilmişdir (“Dövlət əmlakının

özəlləşdirilməsi haqqında” AR Qanununa uyğun olaraq özəlləşdirmə

qaydasında yaradılan səhmdar cəmiyyətlər istisna olmaqla). Açıq

151

Mülki Hüquq

səhmdar cəmiyyotlorinin iştirakçılarının say hoddi müəyyən olunmamışdır.

Odur ki, AR MM-in 100.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, qapalı səhmdar cəmiyyətinin iştirakçılarının sayı müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş həddi keçməməlidir

(bax: AR Nazirlər Kabinetinin 23 dekabr 2000-ci il tarixli “Mülki

Məcəllənin qəbul edilməsindən irəli gələn bəzi məsələlərin həll edilməsi

haqqında” 224 saylı qərarı, bənd 1), əks halda o, bir il ərzində açıq səhmdar

cəmiyyətinə çevrilməli, bu müddət bitdikdən sonra isə, əgər onların sayı

azaldılıb müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş

həddə endirilməzsə, məhkəmə qaydasında ləğv edilməlidir.

Qanunverici açıq səhmdar cəmiyyəti təşkilati-hüquqi formasının

seçilməsini bəzi hüquqi şəxslərin yaradılması üçün əsas şərtlərdən biri

olaraq müəyyən etmişdir. Məsələn, “Banklar haqqında” 30 mart 2004-cü il

tarixli AR Qanununun 19.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, bank ən azı üç

hüquqi və/və ya fiziki şəxs tərəfindən açıq səhmdar cəmiyyəti formasında

yaradılır.

Hər bir səhmdar cəmiyyət səhmdarlarının reyestrini həyata

keçirməlidir. Belə ki, AR MM-in 106-2.1-ci maddəsinə əsasən, səhmdar

cəmiyyəti dövlət qeydiyyatına alındığı tarixdən otuz təqvim günündən gec

olmayaraq səhmdarlarının reyestrinin aparılmasını təmin etməlidir.

Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalı. Səhmdar cəmiyyətinin

nizamnamə kapitalı cəmiyyətin səhmdarları tərəfindən əldə edilmiş

səhmlərin nominal dəyərindən təşkil olunur (bax: AR MM, maddə 103.1).

Məsələn, səhmlərinin nominal dəyəri 2 (iki) manat olan 10 000 (on min)

səhm emissiya etmiş bir ASC-nin nizamnamə kapitalı 20 000 (iyirmi min)

manat hesab ediləcəkdir və yaxud səhmlərinin nominal dəyəri 10 (on)

manat, sayı isə 10 000 (on min) olan ASC-nin nizamnamə kapitalı 100 000

(yüz min) manat hesab olunacaqdır.

Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalına qoyuluşlar müxtəlif

formalarda ola bilər. Qoyuluşlar pul vəsaitləri, tam ödənilmiş qiymətli

152


kağızlar, digor omlak, o cümiodon omlak hüquqları vo pul doyori olan digər

hüquqlarda ifadə oluna bilər.

Pul olmayan əmlakın qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar AR MM- in

103.1-ci maddəsində xüsusi qayda müəyyən olunmuşdur. Belə ki, səhmdar

cəmiyyətinin yaradılması zamanı pul olmayan əmlakın dəyəri təsis

yığıncağının qərarı ilə, səhmdar cəmiyyəti yaradıldıqdan sonra isə -

səhmdar cəmiyyətinin səhmdarlarının ümumi yığıncağının qərarı ilə

müəyyən edilir.

Cəmiyyətin nizamnamə kapitalı cəmiyyətin kreditorlarının

mənafelərinə təminat verən əmlakının minimum miqdarını

müəyyənləşdirir. O, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən

müəyyənləşdirilmiş miqdardan az ola bilməz. Bununla əlaqədar AR

Nazirlər Kabinetinin 23 dekabr 2000-ci il tarixli “Mülki Məcəllənin qəbul

edilməsindən irəli gələn bəzi məsələlərin həll edilməsi haqqında” 224 saylı

qərarında qeyd olunur ki, səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalının

minimum həddi - qapalı səhmdar cəmiyyəti ucun 2000 (iki min) manat, acıq

səhmdar cəmiyyəti ucun isə 4000 (dörd min) manat məbləğində müəyyən

edilsin.

Kooperativ. AR MM-in 109.1-ci maddəsində verilmiş anlayışa görə,

“kooperativ fiziki və (və ya) hüquqi şəxslərin birgə fəaliyyət göstərmək

üçün üzvlüyə əsaslanan könüllü birliyi olub iştirakçıların maddi və başqa

tələbatının onun üzvlərinin əmlak pay haqlarının birləşdirilməsi yolu ilə

ödənilməsi məqsədilə yaradılır”. Kooperativin nizamnaməsini qəbul edən

və nizamnamə ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada və həcmdə üzvlük haqqı və

əmlak pay haqqı ödəyən 16 yaşma çatmış fiziki şəxslər və ya hüquqi şəxslər

kooperativin üzvü ola bilərlər.

Qanunverici kooperativlərin üzvlərinin iki kateqoriyasını fərqləndirir.

Bunlardan birincisi, kooperativin fəaliyyətində iştirak edən və səs hüququ

olan fiziki vo hüquqi şəxslərdir. Bu kateqoriya üzvlər Mülki Məcəllənin

tələblərinə cavab verən və kooperativin nizamnaməsində

153

Mülki Hüquq

müoyyonbşdiribn qaydada vo hocmdo üzvlük haqqı, mütbq və olavo pay

haqqı ödəmiş və kooperativə qəbul edilmiş şəxslərdir. İkincisi, isə

kooperativin ortaq (assosiativ) üzvləridir. Bu kateqoriyaya aid üzvlər Mülki

Məcəllənin tələblərinə cavab verən və kooperativin nizamnaməsində

müəyyənləşdirilən qaydada və həcmdə üzvlük haqqı və yalnız mütbq pay

haqqı ödəmiş və kooperativə qəbul edilmiş, onun fəaliyyətində iştirak etmək

və Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, səs hüququna

malik olmayan fiziki və (və ya) hüquqi şəxslərdir.

Bu əlamətinə görə kooperativ kommandit ortaqlığa oxşayır. Belə ki,

kommandit ortaqlıqda da ortaqlığm fəaliyyətində yaxından iştirak edən tam

ortaqlarla yanaşı, onun fəaliyyətində ancaq mayaları ilə iştirak edən

kommanditçibr vardır. Qeyd olunanlarla yanaşı, ortaqlıq və kooperativ

arasında digər oxşar əlamətlər də vardır. Yuxarıda göstərildiyi kimi, tamı

ortaqlar ortaqlığm fəaliyyəti ilə bağlı zərər üçün özlərinin əmlakı ilə

məsuliyyət daşıyırlar. Bunu kooperativlərə də aid etmək olar. Belə ki, AR

MM-in 110.4 və 110- 3.4-cü maddələrində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, kooperativin üzvləri əmələ gəlmiş zərəri illik balansın təsdiqindən

sonra iki ay ərzində əlavə haqlar vermək yolu ilə ödəməyə borcludurlar. Bu

vəzifə yerinə yetirilmədikdə kreditorların tələbi ilə kooperativ məhkəmə

qaydasında ləğv edilə bilər. Kooperativin üzvləri onun öhdəlikləri üçün

kooperativin hər bir üzvünün əlavə haqqının verilməmiş hissəsi həddində

birgə subsidiar məsuliyyət daşıyırlar.

Həmçinin, tam ortaqlıqda olduğu kimi. Kooperativ yaradıldıqdan sonra

ona üzv olan şəxs üzv olmasından əvvəl kooperativin götürdüyü öhdəliklərə

görə məsuliyyət daşıyır, bir şərtlə ki, nizamnamədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmasın. Kooperativə üzv olmaq istəyən şəxsə bu barədə bütün zəruri

məlumatlar verilməlidir (bax: AR MM, maddələr 75.2; 110-3.3).

154

MÜMAZİRƏLƏR TOPLUSU

OıTaqlıq, əlavo vo məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə olduğu kimi,

kooperativdə də üzvün kooperativdən çıxmaq hüququ vardır. Bu halda ona

payının dəyəri ödənilməli və ya payına uyğun əmlak verilməli, habelə

kooperativin nizamnaməsində nəzərdə tutulan digər ödənişlər həyata

keçirilməlidir. Kooperativin çıxan üzvünə payın dəyərinin ödənilməsi və ya

başqa əmlakın verilməsi, əgər kooperativin nizamnaməsində ayrı qayda

nəzərdə tutulmayıbsa, maliyyə ili qurtardıqdan və kooperativin mühasibat

balansı təsdiq edildikdən sonra həyata keçirilir (bax: AR MM, maddə

112.1).

Kooperativ üzvünün əmlak pay haqqı nizamnamə ilə müəyyənləşdirilən

qaydada və həcmdə üzvlər tərəfindən ödənilən daşınan və (və ya) daşınmaz

əmlakdan, habelə pulla qiymətləndirilən əmlak hüquqlarından ibarət olan

pay haqqıdır. Əmlak pay haqqı mütləq və əlavə ola bilər. Mütləq əmlak pay

haqqı üzv tərəfindən mütləq qaydada ödənilən, kooperativin fəaliyyətində

iştirak etmək, səs vermək və əsas kooperativ ödənişlərini almaq hüququ

verən əmlak payıdır. Əlavə əmlak pay haqqı üzv tərəfindən Mülki

Məcəllənin 109.5-ci maddəsində göstərilən pay haqqından əlavə, öz arzusu

ilə ödənilən və kooperativ ödənişlərindən (əsas kooperativ ödənişlərindən)

başqa, həmçinin divident (əlavə kooperativ ödənişləri) almaq hüququ verən

paydır. Əmlak pay haqqından başqa bir də üzvlük haqqı vardır ki, bu da

iştirakçının kooperativ üzvlüyünə daxil olması zamanı bununla bağlı

xərclərin ödənilməsi üçün verilən pul məbləğidir.

Kooperativ üzvünün kooperativ ödənişləri (əsas kooperativ ödənişləri)

və divident (əlavə kooperativ ödənişləri) almaq hüququ vardır. Kooperativ

ödənişləri (əsas kooperativ ödənişləri) üzvlərin mütləq əmlak pay haqqına,

kooperativdə şəxsi əməyinə və digər növ fəaliyyətinə mütənasib surətdə

onlara ödənilən kooperativ mənfəətinin bir hissəsidir. Divident (əlavə

kooperativ ödənişləri) yalnız səs hüququna malik olan üzvlərə onların əlavə

əmlak pay haqlarına və kooperativin ortaq (assosiativ) üzvlərinin mütləq

əmlak pay haqları

155

Mülki Hüquq

na mütonasib surotdo ödonilon kooperativ mənfəətinin bir hissəsidir (bax:

AR MM, maddə 109.9).

AR MM-in 109.11-ci maddəsində qeyd olunur ki, kooperativ qanunla

qadağan olmayan istənilən sahədə qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş

qaydada sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirə bilər. Fəaliyyət xarakterinə

görə kooperativlər istehsal, istehlak, qarışıq (istehsal-istehlak) və digər

növlərdə ola bilər.

Kooperativ öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün muzdla işçilər tutmaq

hüququna malikdir. Kooperativin belə işçilərlə əmək münasibətləri

Azərbaycan Respublikasının əmək qanunvericiliyi ilə tənzimlənir.

Kooperativin, şəxsi əməyini tətbiq etməklə onun fəaliyyətində iştirak edən

üzvləri ilə əmək münasibətləri Azərbaycan Respublikasının əmək

qanunvericiliyi, Mülki Məcəllə və kooperativin nizamnaməsi ilə

tənzimlənir. (AR MM, maddələr 109.15; 109.16). Kooperativin adında onun

fəaliyyətinin əsas məqsədi, habelə “kooperativ” sözü olmalıdır.

Kooperativ beşdən az olmayan fiziki və (və ya) hüquqi şəxslər

tərəfindən yaradılır. Bu məqsədlə həmin şəxslər tərəfindən təşəbbüs qrupu

yaradırlar. Təşəbbüs qrupunun vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir (bax: AR

MM, maddə 109-1.2):

a) pay haqqı fondunun həcmi və onun yaranma mənbələri göstərilməklə

kooperativin nəzərdə tutulan fəaliyyətinin əsaslandırılması;

b) kooperativin nizamnamə layihəsinin hazırlanması;

c) kooperativin üzvlüyünə daxil olmaq barədə fiziki və (və ya) hüquqi

şəxslərdən ərizələrin qəbul edilməsi;

ç) kooperativin təsis yığıncağının hazırlanması və keçirilməsi.

Kooperativin təsis yığıncağı isə, öz növbəsində, kooperativin

yaradılması və onun üzvlüyünə daxilolma barədə qərar qəbul edir,

kooperativin nizamnaməsini təsdiq edir və kooperativin idarəetmə

orqanlarını formalaşdırır. Bundan sonra kooperativin üzvləri öz aralarında

onun yaradılması üzrə birgə fəaliyyət qaydasını, özlərinin

156


əmlakının ona verilməsi və onun fəaliyyətində iştirak edilməsi şərtlərini

müəyyənləşdirmək məqsədilə təsis müqaviləsi bağlayırlar.

Kooperativin mülkiyyətində olan əmlak kooperativin nizamnaməsinə

müvafiq surətdə onun üzvlərinin paylarına bölünür. Kooperativin əmlakı

(vəsaitləri) onun əsas fondlarından, dövriyyə vəsaitindən və balansında

göstərilən digər maddi dəyərlərdən ibarətdir. Kooperativin əmlakının

formalaşdırılması mənbələri onun öz vəsaiti və cəlb edilmiş vəsait ola bilər.

(AR MM, maddə 110.1).

Kooperativin ali idarəetmə orqanı onun üzvlərinin ümumi yığıncağıdır.

Üzvlərinin sayı əllidən çox olan kooperativdə onun icra orqanlarının

fəaliyyətinə nəzarət edən müşahidə şurası yaradıla bilər. Müşahidə şurası

üzvlərinin kooperativ adından fəaliyyət göstərmək ixtiyarı yoxdur.

Kooperativin icra orqanları idarə heyəti və (və ya) onun sədridir. Onlar

kooperativin fəaliyyətinə cari rəhbərliyi həyata keçirir, müşahidə şurasına

və kooperativ üzvlərinin ümumi yığıncağına hesabat verirlər. Kooperativin

müşahidə şurasının və idarə heyətinin üzvləri, habelə kooperativin sədri

yalnız kooperativin üzvlərindən ola bilər. Müşahidə şurasının və ya icra

orqanının üzvü oxşar kooperativin üzvü ola bilməz. Kooperativin üzvü eyni

zamanda müşahidə şurasının üzvü və idarə heyətinin və ya kooperativin

sədri ola bilməz (AR MM, maddə 111.1).

5.8. Qeyri-kommersiya təşkilatları

Mülki qanunvericilikdə qeyri kommersiya təşkilatlarının üç növü

göstərilmişdir ki, bunlardan da birincisi ictimai birliklərdir. İctimai birlik

təsisçilərinin (iştirakçılarının) ictimai birliyə verdikləri əmlak hesabına

formalaşan təsisatdır. Bu əmlak birliyin mülkiyyəti sayılır. İctimai birlik bu

əmlakdan onun nizamnaməsində müəyyənləşdirilmiş məqsədlər üçün

istifadə edir. Bu cür təşkilatlar, əsasən, ictimai fay

157

Mülki Hüquq

dalı moqsodlor üçün yaradılır. Bunlara misal həmkarlar iüifaqları- nı,

müxtəlif peşə və sənət adamlarının (məsələn, tələbə və gənclər birlikləri,

jurnalist ictimai birlikləri, Qarabağ və yaxud Əfqan döyüşçüləri ictimai

birlikləri və s.) birliklərini göstərmək olar. Bu tip təsisatların yaradılmasında

əsas məqsəd üzvlərinin cəmiyyətdə layiqincə təmsil olunması və

hüquqlarının müdafiəsindən ibarətdir.

İctimai birliklərin iştirakçıları həmin birliklərin mülkiyyətinə verdikləri

əmlaka, o cümlədən üzvlük haqlarına hüquqlarını saxlamırlar. Onlar ictimai

birliklərin öhdəlikləri üçün, ictimai birliklər isə öz iştirakçılarının

öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşımırlar. İctimai birlik ləğv edildikdə, onun

əmlakı ictimai birliyin nizamnaməsində göstərilmiş məqsədlərə, bu

mümkün olmadıqda isə dövlət büdcəsinə yönəldilir.

İctimai birliklərin ayrı-ayrı növlərinin xüsusiyyətləri və hüquqi

vəziyyəti Mülki Məcəllə ilə yanaşı, digər qanunvericilik aktları ilə də

müəyyənləşdirilir. Buna misal olaraq “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai

birliklər və fondlar) haqqında” 13 iyun 2000-ci il tarixli AR Qanununu

göstərmək olar. Bu Qanun ictimai birliklərin və fondların yaradılması və

fəaliyyət göstərilməsi ilə bağlı münasibətləri tənzimləyir. Qeyri-hökumət

təşkilatı anlayışına ictimai birliklər və fondlar daxildir. Qeyri-hökumət

təşkilatı onun təsis edilməsi nəticəsində, habelə mövcud olan qeyri-hökumət

təşkilatının yenidən təşkili nəticəsində yaradıla bilər.

Adı çəkilən Qanunun 2.1-ci maddəsində verilən anlayışa əsasən,

İctimai birlik - təsis sənədlərində müəyyən olunmuş məqsədlərlə ümumi

maraqlar əsasında birləşmiş bir neçə fiziki və (və ya) hüquqi şəxsin

təşəbbüsü ilə yaradılmış könüllü, özünüidarəedən, öz fəaliyyətinin əsas

məqsədi kimi gəlir əldə etməyi nəzərdə tutmayan və əldə edilən gəliri öz

üzvləri arasında bölməyən qeyri-hökumət təşkilatdır.

İctimai birliyin ali idarəetmə orqanı ildə bir dəfədən az olmayaraq

çağırılan ümumi yığıncaqdır. Ümumi yığıncaq ictimai birli

158


yin İcra orqanının, tosisçibrdon birinin vo ya üzvlərinin üçdə bir hissəsinin

təşəbbüsü ilə çağırılır. Ümumi yığıncağın əsas funksiyası onun marağı

naminə yarandığı məqsədlərə riayət etməkdir. İctimai birliyin icra orqanı

kollegial və (və ya) təkbaşına ola bilər. O, ictimai birliyin fəaliyyətinə cari

rəhbərliyi həyata keçirir və ictimai birliyin ali idarəetmə orqanına hesabat

verir (bax: Qeyri-hökumət təşkilatlan (ictimai birliklər və fondlar) haqqında

AR Qanunu, maddələr 25; 26).

Fondlar. AR MM-in 115.1-ci maddəsində verilmiş anlayışa görə, fond

üzvlüyü olmayan, fiziki vo (vo ya) hüquqi şəxslərin könüllü əmlak haqları

əsasında təsis etdikləri, sosial, xeyriyyə, mədəni, təhsil və ya digər ictimai

faydalı məqsədlər güdən təşkilatdır. “Qeyri- hökumət təşkilatları (ictimai

birliklər və fondlar) haqqında” AR Qanununun 2.2-ci maddəsində bu

anlayış bir qədər do dəqiqləşdirilərək fonda bir vo ya bir neçə fiziki və (və

ya) hüquqi şəxslər tərəfindən yaradılan təşkilat kimi qəbul olunur.

Digər qeyri-kommersiya hüquqi şəxslərində olduğu kimi, fondun

təsisçilərinin (təsisçisinin) verdiyi əmlak fondun mülkiyyəti hesab olunur.

Fond həmin əmlakdan onun nizamnaməsində müəyyənləşdirilmiş

məqsədlər üçün istifadə edir. Lakin ictimai birliklərdən fərqli olaraq fond öz

əmlakından istifadə haqqında hesabatları hər il dərc etməyə borcludur (AR

MM, maddə 115.3).

Təsisçilər yaratdıqları fondun öhdəlikləri üçün, fond isə öz təsisçilərinin

öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşımır. Fondun idarə edilməsi və onun

orqanlarının formalaşdırılması qaydası fondun təsisçilər tərəfindən təsdiq

edilən nizamnaməsi ilə müəyyənləşdirilir. Fondun fəaliyyətinə nəzarəti

himayəçilik şurası həyata keçirir. Bu şuranın yaradılması eyni zamanda

fondun məqsədləri, orqanları, o cümlədən fondun vəzifəli şəxslərinin təyin

edilməsi və azad edilməsi qaydası haqqında, fondun ləğvi zamanı onun

əmlakı barəsində sərəncam verilməsi qaydası haqqında məlumatlar fondun

nizamnaməsində göstərilməlidir.

159

Mülki Hüquq

Fondun idarəsini fondun prezidenti və ya idarə heyəti həyata keçirir.

Fondun Himayəçilik Şurası fondun nəzarət orqanıdır və fondun fəaliyyətinə,

fondun başqa orqanları tərəfindən qərarların qəbul edilməsinə və onların

yerinə yetirilməsinin təmin edilməsinə, fond vəsaitinin istifadə edilməsinə,

fondun fəaliyyətinə nəzarəti və nizamnaməyə dəyişikliklər edilməsini,

ləğvetmə və ya yenidən təşkil- etmə haqqında qərarın qəbulunu həyata

keçirir. Fondun Himayəçilik Şurası öz fəaliyyətini ictimai əsaslarla həyata

keçirir (bax: “Qeyri- hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar)

haqqında” AR Qanunu, maddələr 25; 26).

“Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” AR

Qanununun 12.l-l-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, fond

yaradılarkən onun nizamnamə kapitalı on min manatdan az olmamalıdır.

Əgər fondun əmlakı onun məqsədlərinin həyata keçirilməsinə kifayət

etmirsə və lazımi əmlakın əldə edilməsi ehtimalı real deyilsə, bununla

yanaşı, fondun məqsədlərinə çatmaq mümkün olmadıqda, bu məqsədlər isə

lazımi şəkildə dəyişdirilə bilmədikdə və ya öz fəaliyyətində fond

nizamnamədə nəzərdə tutulan məqsədlərdən yayındıqda maraqlı şəxslərin

(məsələn, fondun nizamnaməsi ilə onun fəaliyyətinə nəzarət etməyə vəkil

edilmiş orqanın və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanının) ərizəsinə əsasən

yalnız məhkəmə qərarı əsasında ləğv edilə bilər (bax: AR MM, maddə

116.2).

Qeyri-hökumət təşkilatı (ictimai birlik və fondlar) əldə edilmiş gəliri

təsisçiləri (üzvləri) arasında bölüşdürməyərək, yalnız təşkilatın yaradılması

məqsədlərinə nail olmağa yönəldilmiş sahibkarlıq fəaliyyətini həyata

keçirilə bilər. Belə fəaliyyət kimi qeyri-hökumət təşkilatının yaranma

məqsədlərinə cavab verən, mənfəət gətirən mal və xidmət istehsalı və satışı,

habelə qiymətli kağızların, əmlak və qeyri-əmlak hüquqlarının əldə

edilməsi, əmanətçi kimi təsərrüfat cəmiyyətlərində,

160


ortaqlıqlarda iştirakı qəbul edilir (bax: “Qeyri-hökumət təşkilatlan (ictimai

birliklər və fondlar) haqqında” AR Qanunu, maddə 22.2).

“Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” AR

Qanununun 24-cü maddəsində qeyri-hökumət təşkilatının əmlakının pul və

digər şəkildə formalaşdırılma mənbələri göstərilir. Bunlar aşağıdakılardır:

- təsisçilərin və ya ictimai birliklərin üzvlərinin müntəzəm və ya

birdəfəlik üzvlük haqları;

- əmlak haqları və könüllü ianələri;

- malların satışından, xidmətlər göstərilməsindən, işlər görülməsindən

daxilolmalar;

- səhmlər, istiqrazlar, başqa qiymətli kağız və əmanətlərdən alman

dividcntlər, gəlirlər;

- öz əmlakından istifadə və onun satılması nəticəsində əldə edilən

gəlirlər;

- qrantlar;

- qanunvericiliklə qadağan olunmayan başqa gəlirlər.

Qeyri-hökumət təşkilatının təşkilati-hüquqi formasını və fəaliyyətinin

xarakterini göstərən adı olmalıdır. Qeyri-hökumət təşkilatlarının adında

Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının adlarından, habelə

Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin adlarından (onların yaxın

qohumlarının və ya vərəsələrinin icazəsi olmadan) istifadə edilə bilməz

(bax: “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında”

AR Qanunu, maddə 3.1).

Hüquqi şəxslərin ittifaqları. Qeyri-kommersiya qurumlarının digər

növü kimi hüquqi şəxslərin ittifaqlarını göstərmək olar. Kommersiya

təşkilatları özlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, habelə

ümumi mənafelərin (əmlak mənafeləri daxil olmaqla) təmsil və müdafiə

edilməsi (o cümlədən dövlət və digər orqanlarda, beynəlxalq təşkilatlarda)

məqsədi ilə ittifaqlar yarada bilərlər (bax: AR MM, maddə 117.1).

Qanunverici digər qeyri-kommersiya təşkilatlarında ol

161

Mülki Hüquq

duğu kimi, hüquqi şoxsbrin ittifaqlarının müəyyən şərtlər daxilində

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilmək imkanlarını tanıyır. Lakin bu

zaman onların təşkilati-hüquqi forması müəyyən dəyişikliyə məruz qalır.

Belə ki, AR MM-in 117.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, əgər iştirakçıların qərarı ilə ittifaqa sahibkarlıq fəaliyyətini həyata

keçirmək həvalə edilirsə, belə ittifaq Mülki Məeəllə ilə nəzərdə tutulan

qaydada təsərrüfat ortaqlığma və ya eəmiyyətə çevrilir və ya sahibkarlıq

fəaliyyətini həyata keçirmək üçün təsərrüfat cəmiyyəti yarada bilər və ya bu

cür cəmiyyətdə iştirak edə bilər.

Hüquqi şəxslərin ittifaqlarının digər fərqləndirici xüsusiyyəti ondan

ibarətdir ki, ittifaq öz iştirakçılarının öhdəlikləri üçün məsuliyyət

daşımadığı halda ittifaqın iştirakçıları onun öhdəlikləri üçün nizamnamədə

nəzərdə tutulan miqdarda və qaydada subsidiar məsuliyyət daşıyırlar. Belə

ki, ittifaqın iştirakçısı maliyyə ili qurtardıqda ittifaqdan çıxa bilər. Bu halda

o, əgər ittifaqın nizamnaməsində ayrı müddət nəzərdə tutulmayıbsa, çıxdığı

gündən bir il ərzində ittifaqın öhdəlikləri üçün öz haqqına mütənasib

subsidiar məsuliyyət daşıyır (bax: AR MM, maddələr 117.5; 119.2).

İttifaqın iştirakçıları özlərinin müstəqilliyini və hüquqi şəxs hüquqlarını

saxlayırlar. Eyni zamanda, digər qeyri-kommersiya qurumları kimi, ittifaq

da təsisçilərinin (iştirakçılarının) ona verdikləri əmlakın mülkiyyətçisidir.

Bu əmlakdan ittifaq onun nizamnaməsində müəyyənləşdirilmiş məqsədlər

üçün istifadə edir. İttifaq ləğv edildikdə isə onun əmlakı ittifaqın

nizamnaməsində göstərilmiş məqsədlərə, bu mümkün olmadıqda isə dövlət

büdcəsinə yönəldilir.

İttifaqın adında onun iştirakçılarının fəaliyyətinin əsas predmeti, habelə

«ittifaq» sözü göstərilməlidir (bax; AR MM, maddə 117.6).

Mülki dövriyyədə bir çox hallarda adında “holdinq” sözü olan

təşkilati-hüquqi formaya malik hüquqi şəxslərə də rast gəlmək olur. Mülki

Məcəllədə bilavasitə bu cür təşkilati-hüquqi forma nəzərdə tutulmamışdır.

Öz əlamətlərinə görə, müəyyən fərqli cəhətlər nəzərə

162


alınmaqla, holdinqbr hüquqi şoxslərin ittifaqlarına yaxındır. Holdinq

terminindən “Banklar haqqında” 30 mart 2004-cü il tarixli AR Qanununda

istifadə olunur. Həmin qanunun 1-ci maddəsində bank holdinq şirkətinə

anlayış verilərək qeyd olunur ki, Bank holdinq şirkəti - bank lisenziyasına

malik bir və ya bir neçə törəmə bankı olan, fəaliyyəti baş ofisinin yerləşdiyi

ölkənin bank tənzimləməsi orqanları tərəfindən tənzimlənən və nəzarət

olunan şirkətdir.

163

Mülki Hüquq

VI FƏSİL MÜLKİ HÜQUQUN OBYEKTLƏRİ

6.1. Mülki hüququn obyektlorinin anlayışı

Hor hansı hüquq sahəsinin obyektinin müoyyən olunması həmin hüquq

sahəsi ilə əlaqədar bir çox sualların (münasibətlərin məzmunu və

iştirakçıların kimliyi və qarşılıqlı əlaqələrinin xüsusiyyətlərinə aid)

cavablandırılmasında yardımçı olur. Bildiyimiz kimi, obyektsiz hüquq

münasibəti yoxdur, obyekt hər bir hüquq münasibətinin mühüm elementi

olmaqla, əsasən, müstəqil kateqoriya kimi çıxış edir.

Mülki hüquq ədəbiyyatlarında mülki hüququn obyektləri anlayışı mülki

hüququn subyektləri anlayışları ilə paralel olaraq öyrənilir. AR MM-də

mülki hüququn obyektləri adlı ayrıca bir bölmə olmasa da, məcəllənin 4-cü

maddəsində mülki hüquq münasibətlərinin obyektlərinə anlayış verilir,

135-ci maddədə isə mülki hüququn obyektlərinin əsas növü olan əşyaların

təsnifatı aparılır.'

Nəzəri baxımdan mülki hüququn obyekti dedikdə, mülki hüquq və

vəzifələrin yaranmasının əsasını və istiqamətini müəyyən edən əmlak və ya

qeyri-əmlak dəyəri olan, qanunvericiliklə mülki dövriyyədən çıxarılmayan

maddi və qeyri-maddi nemətlər başa düşülür. Mülki hüququn tənzim etdiyi

ictimai münasibətlər əmlak və qeyri-əmlak (əmlakla əlaqədar olan və

əmlakla əlaqədar olmayan) xarakterli olmaqla iki əsas qrupa bölündüyü

üçün, mülki hüququn obyektləri də müvafiq olaraq maddi nemətlər və

qeyri-maddi nemətlər olmaqla iki hissəyə bölünür. ' Mülki hüququn obyektlori vo ya mülki hüquq münasibotbrinin obyektləri anlayışları eyni

mənalı anlayışlar kimi qəbul olunur. Lakin bu anlayışlarla mülki hüquq elminin obyektləri

anlayışlarını biri-birindən fərqləndinnək lazımdır. Əvvəlki mövzularda mülki hüquq elminin

obyektləri barədə məlumat verilmişdir.

164


Birinci qrupa torpaq sahobri, modonlor, ıneşolor, qurğular, monzilbr,

avtomobillor, moişot oşyaları, pal-paltar, qida mohsulları, dərman

ləvazimatları və s. əşyalar aiddir. Başqa sözlə, bütün bu sadalanan əşyalar,

əsasən, subyektlərin maddi xarakterli tələblərini təmin etməyə yönəlmişdir.

Qeyri-maddi xarakterli nemətlərin dairəsi öz xarakterinə görə maddi

nemətlərdən ciddi surətdə fərqlənir. Qeyri-maddi nemətlərə - yaradıcılıq

fəaliyyətinin nəticələri, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları aiddir. Bu obyektlər

əsasən iştirakçıların müxtəlif xarakterli əmlak və qeyri əmlak xarakterli

tələblərinin təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Beləliklə, deyə bilərik ki, mülki hüququn obyektlərinin sosial təyinatı

mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının əmlak və qeyri- əmlak xarakterli

maraqlarının təmin edilməsindən ibarətdir.

6.2. Mülki hüququn obyektlərinin növləri

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, AR MM-nin 4-cü maddəsində mülki

hüquq münasibətlərinin obyektinə anlayış verilərək göstərilir ki, əmlak və

qeyri-əmlak dəyəri olan, qanunvericiliklə mülki dövriyyədən çıxarılmayan

maddi və qeyri maddi nemətlər mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri ola

bilərlər. Mülki hüququn obyektləri mülki hüquqla tənzimlənən ictimai

münasibətlərin dairəsi qədər geniş və müxtəlifdir. Mülki Məcəllədə mülki

hüququn obyektlərinin növləri konkret olaraq sadalanmamışdır.

Qanunverici bu yol ilə mülki hüququn obyektlərinin dairəsini

məhdudlaşdırmaq və mülki hüquq münasibətlərinin inkişafına mane olmaq

təhlükəsindən uzaqlaşmışdır.' Lakin mülki hüququn

' Müqayiso üçün Rusiya Federasiyası Mülki Məcolbsinin 128-ei maddosindo mülki hüququn

obyektlori kimi, oşyalar, pullar va qiymatli kağızlarda daxil olmaqla; digar amiak; iş və

xidmətlər; infonnasiya; intellektual fəaliyyətin nəticələri və onlara olan müstəsna hüquqlar;

qeyri-maddi əmlak nemətləri göstərilmişdir. Bax: Гражданское право: Учебник / Под. ред.

А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. Том 1. М,: Проспект, 2003, с.254.

165

Mülki Hüquq

obyektlərini nəzəri olaraq aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: əşyalar

(pullar və qiymətli kağızlar da daxil olmaqla) və digər əmlaklar; iş və

xidmətlər; informasiya; intellektual fəaliyyətin nəticələri və onlara olan

müstəsna hüquqlar; qeyri-maddi əmlak nemətləri.

Əmlak və əşya anlayışlarının istifadə olunma sahələrini fərqləndirmək

lazımdır. Belə ki, əmlak anlayışı geniş mənalı və əhatəlidir. O özündə həm

əşyaları, həm də mülki hüququn digər obyektlərini birləşdirir. AR MM-in

135.2-ci maddəsində verilən anlayışa əsasən, mülki hüquqda əmlak

dedikdə, istənilən əşyaların və qeyri-maddi əmlak nemətlərinin toplusu başa

düşülür. Qeyri-maddi əmlak nemətləri dedikdə, başqa şəxslərə verilə bilən

və ya sahibinə maddi fayda və ya başqa şəxslərdən nəyisə tələb etmək

hüququ vermək üçün nəzərdə tutulan tələblər və hüquqlar başa düşülür

(bax: AR MM, maddə 135.5).

Tələblər və hüquqlar da, əşyalar kimi, mülki dövriyyədə iştirak edir və

mülkiyyət hüququnun obyekti ola bilərlər. Belə ki. Mülki Məcəllənin

193-cü maddəsində göstərildiyi kimi, güzəşt edilməsi və ya girov qoyulması

mümkün olan tələbi və ya hüququ onun sahibi başqa şəxsin mülkiyyətinə

verə bilər.

6.3. Əşyalar mülki hüququn obyekti kimi

Mülki hüququn obyektləri arasında əşyaların xüsusi yeri vardır. Əşya

dedikdə, ətraf aləmin maddi predmeti başa düşülür. Bu predmetlər üzərində

sahiblik, istifadə və sərəncamla əlaqədar mülki dövriyyə iştirakçıları

arasında mülki hüquq münasibətləri yaranır, dəyişir və xitam olunur.

Lakin maddi aləmin bütün deyil, yalnız müəyyən əlamətlərə malik

olan predmetləri əşya olaraq qəbul olunur. Birincisi, hər bir əşya ətraf

aləmin maddi predmeti olmaqla, müəyyən fərqliliyə və daya-

166


nıqhhğa malikdir. Dayanıqlılıq dedikdə, o nəzərdə tutulur ki, istehsal

zamanı nəticələr keçici olaraq əldə edilməmiş olsun, o cümlədən kimyəvi

reaksiyalarda yaranan və çox qısa zaman çərçivəsində mövcud olan

nəticələri əşya kateqoriyasına aid etmək olmaz. Əşyaların bu

xüsusiyyətlərini onlarla əlaqədar yaranan mülki hüquq münasibətlərini

xarakterizə edərkən nəzərə almaq lazındır.

İkincisi, hüquqi mənada əşya dedikdə, müəyyən həcmə və kütləyə

malik olan predmctlər başa düşülür. Bunlar yalnız bərk predmetlər deyil,

həmçinin qaz və ya maye halında olan qablaşdırılmış və yaxud rczcrvuara

yerləşdirilmiş predmetlər də ola bilər. Nəhayət əşyaların ən mühüm

xüsusiyyəti odur ki, onlar həm insan əməyinin nəticəsi olaraq yarana bilər,

həm də təbiətdən əldə oluna bilər. Lakin bilməliyik ki, təbiət predmetlərinin

heç də hamısı insanlar tərəfindən tam olaraq əldə olunmamışdır və onların

idarəsində deyildir. Ona görə də mülki hüququn obyekti kimi əşyaya tərif

verərkən yuxarıda qeyd olunmuş anlayışı bir az da dəqiqləşdirərək qeyd edə

bilərik ki, hüquqi mənada əşya dedikdə - insanlar tərəfindən əldə olunmuş

və onların idarəsində olan və onların maraqlarının təmin edilməsinə yönələn

ətraf aləmin maddi predmetləri başa düşülür və onlarla əlaqədar hüquq və

vəzifələr yaranır, dəyişir və xitam olunur.'

Qüvvədə olan AR MM-də əşyalarla əlaqədar mülki hüquq münasibəti

iştirakçılarının davranışını müəyyən edən qaydalar əksini tapmışdır ki, bu

da əşyaların hüquqi rejimi adlanır. Hüquqi rejim dedikdə, mülki hüququn

obyekti kimi əşyalara sahiblik, istifadə və sərəncamla əlaqədar qanunla

müəyyən olunmuş qaydalar sistemi başa düşülür. Fərdi xüsusiyyətlərini,

məqsədli təyinatını və hüquqi rejimləri arasında olan fərqləri nəzərə

almaqla qanunvericilikdə əşyaların təsnifatı müxtəlif əsaslarla aparılır.

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало.

В.А.Плетнева М., 1998, с. 145

167

Mülki Hüquq

Qeyd etmək lazımdır ki, eansız əşyalarla yanaşı, əşya olmayan bitkilər

və heyvanlar da mülki hüququn obyekti kimi çıxış edir. AR MM-in

135.3-eü maddəsində göstərilir ki, “Bitki və heyvanların hüquqi vəziyyəti

xüsusi qanunlarla müəyyənləşdirilir. Əgər qanunvericilikdə ayrı qayda

müəyyənləşdirilməyibsə, əşyaların hüquqi vəziyyəti bitkilərə və heyvanlara

da şamil edilir.”

Bu cür obyektlərlə əlaqədar bağlanılan əqdlər öz xüsusiyyətlərinə görə

digər əqdlərdən fərqlənirlər. Heyvanların, quşların və balıqların alqı-satqısı

qaydalarını tənzimləyən AR MM-in 29-cu fəslinin 2-ci paraqrafınm 608-ci

maddəsində qeyd olunur ki, əgər bu paraqra- fın aşağıdakı müddəalarından

ayrı qayda irəli gəlmirsə, heyvanların, quşların və balıqların alqı-satqısma

əşyaların alqı-satqısı haqqında ümumi müddəalar tətbiq edilir. Mülki

qanunvericilikdə obyekti bitki və heyvan olan münasibətləri tənzimləyən bir

çox digər normalar da vardır ki, bunlar haqqında növbəti mövzularda

məlumat veriləcəkdir, (bax: AR MM, maddələr 189; 192 və s.)

Dövriyyə qabiliyyətindən asılı olaraq əşyaları aşağıdakı

kateqoriyalara bölmək olar: mülki dövriyyəsi sərbəst olan, mülki

dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış və mülki dövriyyədən çıxarılmış əşyalar.

Əşyalar mülki hüququn digər obyektləri kimi sərbəst olaraq mülki-hüquqi

əqdlər, inzibati aktlar vasitəsilə və yaxud universal hüquqi varislik

qaydasında bir şəxsdən digər şəxsə keçə bilər. Lakin bu qaydalardan bəzi

istisnalar da vardır. Belə ki, bir qrup əşyalar vardır ki, onların mülki

dövriyyəsi məhdudlaşdırılmışdır. Bu qrup əşyalar ya mülki hüquq

münasibətlərinin müəyyən iştirakçılarına mənsub ola bilər, yaxud da xüsusi

icazə əsasında mülki dövriyyədə iştirak edə bilərlər. Onların dövriyyəsi

yalnız qanunla məhdudlaşdırılır və burada əsas məqsəd dövlət

təhlükəsizliyinin, ictimai qaydanın, vətəndaşların sağlamlığının və ətraf

mühitin mühafizəsinin təmin edilməsindən ibarətdir.

Mülki dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış əşyaların dəqiq siyahısı “Mülki

dövriyyənin müəyyən iştirakçılarına mənsub ola bilən və

168


dövriyyodo olmasına xüsusi icazə əsasında yol verilən əşyaların siyahısı

haqqında” Azərbaycan Respublikasının 23 dekabr 2003-cü il Qanunu ilə

müəyyən olunur. Həmin qanuna görə, hərbi silah və sursat istehsal etmək

üçün avadanlıq; döyüş təyinatlı hərbi texnikanı istehsal etmək üçün

avadanlıq; xidməti və mülki silah, kosmik-peyk rabitə vasitələri, xüsusi

məxfi rabitə vasitələri və şifrləri, bu vasitələrin və şifrlərin istehsalı üçün

nəzərdə tutulan avadanlıq; qızılın, qiymətli daşların hasilatı, qızılın və digər

qiymətli metalların, neftin, neft məhsullarının və təbii qazın hasilatı və

emalı, neft və neft məhsulları tullantılarının emalı vasitələri; ionlaşdırıcı şüa

mənbələri, o cümlədən radioaktiv maddələr, belə mənbələrin və maddələrin

istehsalı üçün nəzərdə tutulan avadanlıq, təsərrüfat-məişət və tibbi

əhəmiyyətli aparatlar istisna olmaqla, şüa verən aparatlar; qiymətli

kağızların çap edilməsi üçün avadanlıq və belə avadanlığın istehsalı üçün

avadanlıq və s. əşyalar qeyd olunan siyahıya aiddir.

İkinci qrup əşyalar mülki dövriyyədən çıxarılmış əşyalardır. Bu cür

əşyaların mülki dövriyyədə hər hansı şəkildə iştirakı mövcud

qanunvericiliklə qadağan edilmişdir. Mülki dövriyyədən çıxarılmış

əşyaların dəqiq siyahısı “Mülki dövriyyədə olmasına yol verilməyən

əşyaların siyahısı haqqında” Azərbaycan Respublikasının 23 dekabr

2003-cü il tarixli Qanunu ilə müəyyən olunmuşdur. Bunların sırasında

döyüş təyinatlı hərbi texnika; qanunla dövriyyəsi qadağan edilən silahlar və

döyüş sursatı; dövlət hakimiyyəti orqanlarının rabitə şəbəkəsi, müdafiə,

təhlükəsizlik və asayişi mühafizə ehtiyacları üçün nəzərdə tutulan rabitə

şəbəkələri; dövriyyəsi qadağan edilən narkotik vasitələr, psixotrop maddələr

və prekursorlar; insan orqanı və (və ya) toxumaları; rəsmi sənədlər,

şəxsiyyəti təsdiq edən sənədlər, Azərbaycan Respublikasının dövlət

təltifləri; dövlət arxiv fondunun sənədləri və s. aiddir. Əşyaların dövriyyə

qabiliyyətinə görə təsnifləşdirilməsinin əsasında onların spesifik

xüsusiyyətlərini əks etdirən hüquqi rejimlərin müəyyən olunması şərti

durur.

169

Mülki Hüquq

Əşyalar daşmar və daşınmaz ola bilor. Daşınmaz əşya termini bizə

hob Roma hüququndan molumdur. AR MM-nin 135.4-cü maddəsinə

əsasən, daşınmaz əşyalara torpaq sahələri, yerin təki sahələri, ayrıca su

obyektləri, meşələr, çoxillik əkmələr, binalar, qurğular və torpaqla möhkəm

bağlı olan digər əşyalar, yəni təyinatına tənasübsüz zərər vurulmadan

yerinin dəyişdirilməsi mümkün olmayan obyektlər aiddir.' Qanunda bu

haqqda deyilməsə də, ümumi qaydaya əsasən, daşınmaz əşyalar yüksək

qiymətə malik olurlar. Yerüstü tikililərlə yanaşı, daşınmaz əşya

kateqoriyasına eyni zamanda yeraltı tikililər (yeraltı ticarət mərkəzləri,

metro stansiyaları, tunellər, şaxtalar, keçidlər) do aiddir. Meşədəki ağaclar,

çoxillik əkmələr, faydalı qazıntılar və digər oxşar əşyalar, nə qədər ki,

torpaqdadırlar onlar daşınmaz əşya hesab olunurlar və mülki dövriyyənin

müstəqil obyekti kimi çıxış edə bilməzlər. Lakin torpaqdan ayrıldıqları

halda daşmmazlıq əlamətini itirirlər və müstəqil obyektə çevrilirlər. Belə

desək, bağ sahəsinin alqı-satqısı daşınmaz əşyaların alqı-satqısı hesab

olunur, lakin həmin bağ sahəsinin gələcəkdə gətirəcəyi meyvələrlə əlaqədar

alqı-satqı müqaviləsi daşınar əşyaların alqı-satqısı hesab olunacaqdır.

Daşınmaz əşyaların xüsusi növü kimi əmlak kompleksləri olan

mürəkkəb əşyalar çıxış edir. AR MM-nin 139.5-ci maddəsində qeyd edildiyi

kimi, “Əgər müxtəlif növlü əşyalar ümumi təyinat üzrə istifadə edilməsini

nəzərdə tutan vahid tam yaradırlarsa, bir əmlak (mürəkkəb əmlak)

sayılırlar.” Bu cür əşyalara misal kimi dövlət müəssisələrini göstərmək olar.

Belə ki, müəssisənin tərkibinə onun fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulan bütün

əmlak növləri - torpaq sahələri, binalar, qurğular, inventar, xammal və

əmtəələri, o cümlədən müəssisənin tələb və borcları, əmtəə və xidmət

nişanları, digər müstəsna hüquqları da-

' Bir sıra xarici ölka qanunvcricilikbrindo, o cümladon Rusiya Mülki Mocəlləsində daşınmaz

oşyaiar sırasına rosıni reyestrdə qeydiyyata alınmalı olan dəniz və hava gəmilərini, o cümlədən

kosmik qurğuları da əlavə edirlər.

170


xildir. Əmlak kompleksi kimi, müossisolor mülki dövriyyodo dövlot

əmlakının özəlləşdirilməsi, icarəyə verilməsi zamanı iştirak edirlər. Mülki

qanunvericilik bu cür əşyalarla əlaqədar həm ümumilikdə, həm də onun

ayrı-ayrı hissələri barədə əqd bağlamağa imkan verir. Lakin bilməliyik ki,

mürəkkəb əmlak barəsində bağlanmış əqdin qüvvəsi, əgər müqavilədə ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onun bütün tərkib hissələrinə şamil edilir.

Daşmar əşyalara daşınmaz əşyalara aid edilməyən bütün əşyalar aiddir.

Buraya digər əşyalarla yanaşı, pul və qiymətli kağızlar da daxildir.

Əşyaların daşmar və daşınmaz əşyalara bölgüsünün praktiki əhəmiyyəti,

eyni zamanda, həmin əşyalarla əlaqədar mülkiyyət hüququnun yaranması,

dəyişməsi və xitamının fərqli qaydalar əsasında həyata keçirilməsində

özünü göstərir. Belə ki, daşınmaz əşyalara mülkiyyət hüququnun yaranması

üçün xüsusi prosedur qaydalarına riayət etmək lazımdır, yəni bu barədə əqd

yazılı formada olmaqla notariat qaydada təsdiq edilməli və dövlət

reyestrindən qeydiyyatdan keçməlidir.

Bundan fərqli olaraq, daşınar əşyalarla əlaqədar əqdlər yalnız qanunda

nəzərdə tutulan xüsusi hallarda müvafiq reyestrdə qeydiyyatdan keçməlidir.

Bu tip xüsusi halların müəyyən olunması məqsədilə Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 11 aprel 2007-ci 1 tarixli fərmanı ilə «Daşınar

əmlakın rəsmi reyestrləri, onların tərtib edilməsi və aparılması Qaydaları»

təsdiq olunmuşdur. Həmin Qaydalar Azərbaycan Respublikasının

ərazisində mülkiyyət formasından asılı olmayaraq daşınar əmlakın rəsmi

reyestrlərinin (bundan sonra - reyestrlər) tərkibini, onların tərtib edilməsi və

aparılmasının ümumi qaydalarını müəyyən edir.' ' Daşınar əmlakın rə.smi reyestrlərində qeydiyyata alınan əmlak növlərinin və onların

qeydiyyatını aparan icra hakimiyyəti orqanlarının siyahısı göstərilən Qaydalara Əlavə 2-də

verilmişdir. Bunlar əsasən müxtəlif tipli, markalı və növlü nəqliyyat vasitələri; qiymətli kağızlarla

rəsmiləşdirilən daşınar əşyalar; Azərbaycan Respublikasının bayrağı altında üzən gəmilər;

dəmiryol nəqliyyatı vasitələri; mülki aviasiya hava gəmiləri; Azərbaycan 171

Mülki Hüquq

Əksor mülki-hüquqi müqavilolorin (alqı-satqı, lizinq, kirayə, renta və

s.) predmeti kimi həm daşmar, həm də daşınmaz əşyalar çıxış edə bilər.

Lakin bəzi müqavilələrin predmeti kimi yalnız daşmar əşyalar çıxış edə

bilərlər. Məsələn, saxlama, daşıma, borc və s.

Əşyaların daşmar və daşınmaz əşyalara bölgüsü tarixən əşya hüquqi

təminat üsullarının iki fərqli növünün formalaşması üçün əsas rolunu

oynamışdır. Belə ki, əşya təminat üsulları olan girov və ipoteka hüquqları

məhz predmeüərinə görə biri-birindən fərqlənirlər. Girovun predmeti kimi

yalnız daşmar əşyalar, ipotekanın predmeti kimi isə daşınmaz əşyalar və

rəsmi reyestrdə qeydə alınmalı olan daşmar əşyalar çıxış edə bilərlər.

Əşyalar bölünər və bölünməz ola bilər. Ümumiyyətlə, bölünərlik

maddənin əsas xüsusiyyətidir. Odur ki, bütün əşyalar obyektiv reallığın

predmeti olmaqla bölünə biləndirlər. Fiziki mənada həm mineral su

mənbəyini, həm də memarlıq abidəsini bölmək olar. Lakin ikinci halda bu

həmin əşyanın məhv olmasına gətirib çıxarır. Deyilənlər əşyaların təbii və

hüquqi bölünməzlik anlayışının mövcudluğu ilə izah oluna bilər.' Əşyanın

təbii bölünməzliyi o halda olur ki, həm təbiətdə olan, həm də insan əməyi

nəticəsində yaradılan əşyanın bölünməsi istisna olunur. Məsələn, bar gətirən

ağacın, avtomobilin, cib telefonunun və yaxud noutbuk kompyuterinin fiziki

olaraq bölünməsi onların funksional təyinatı üzrə istifadəsini mümkünsüz

edəcəkdir. Lakin, məsələn, qida məhsullarının, buğdanın, unun, çörəyin,

suyun və yaxud sənaye məhsullarının, neftin, benzinin, sürtkü yağının,

gipsin, kömürün və s. digər əşyaların bölgüsü onların təyinatını dəyişmir.

Belə ki, hər bir hissə

Respublikasının orazisindo kütləvi nümayiş (kinozal, videozal, video yayımı montoqoləri, efir və

kabel televiziyası) üçün nəzərdə tutulmuş bütün filmlər; kitabxanalarda olan nadir və qiymətli

nəşrlər, xüsusi kolleksiyalar; mülkiyyət formasından və mühafizə yerindən asılı olmayaraq, milli

arxiv fondunun sənədləri; daşmar tarix və mədəniyyət abidələri; geodeziya, topoqrafiya və

kartoqrafıya materialları və məmulatlarıdır.

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М., 1998, с.149-150

172


ayn-aynlıqda qabaqcadan müəyyən olunmuş məqsəd üçün istifadə oluna

bilər. Bir vaqon buğdam bölməklə yarısından çörək bişirilməsində, digər

yarısından isə spirtin alınmasında istifadə oluna bilər ki, bu da bölünən

əşyaların fərqli məqsədlərlə istifadəsini mümkün edir.

Əşyanın hüquqi cəhətdən bölünməzliyi isə qanunla müəyyən olunur və

əşyanın təbii xüsusiyyətlərindən asılı olmaya bilər. Beləliklə, hüquqi

cəhətdən bölünməz əşya bölünərkən öz təsərrüfat təyinatını, istehlak

keyfiyyətini ya tam olaraq itirir, ya da bölünənə qədər olan funksiyalarının

hamısını əvvəlki kimi həyata keçirə bilmir. Məsələn, hər hansı bir avtomobil

müxtəlif hissələrdən ibarətdir: motor, təkərlər, oturacaqlar, güzgülər, təmir

ləvazimatları və s. Lakin deyilənlərdən o nəticəyə gəlmək olmaz ki,

avtomobili bölünən əşyalar kateqoriyasına aid etmək lazımdır. Qeyd olunan

əşyalardan hər hansı birinin (güzgünün, təmir ləvazimatlarının, ehtiyat

təkərin, oturacaqların) götürülməsi ola bilsin ki, həmin avtomobilin

istifadəsinə ciddi olaraq mane olmayacaqdır, lakin onun istismar

keyfiyyətini və texniki imkanlarını aşağı salacaqdır.

Əşyaların bölünər və bölünməz olmaqla fərqləndirilməsinin praktiki

əhəmiyyəti çox böyükdür. Belə ki, bu əsasdan çıxış edərək mülki

qanunvericilik əşyaya ümumi mülkiyyət hüququnun (paylı və birgə)

yaranması qaydasını müəyyən edir. AR MM-in 213.4.-CÜ maddəsində qeyd

olunduğu kimi, “Ümumi mülkiyyət təyinatı dəyişdirilmədən bölünə

bilməyən əşyanın (bölünməz əşya) və ya bu Məcəlləyə görə bölünməli

olmayan əşyanın iki və ya bir neçə şəxsin mülkiyyətinə daxil olması zamanı

yaranır. Bölünən əşyaya ümumi mülkiyyət bu Məcəllədə və ya müqavilədə

nəzərdə tutulmuş hallarda yaranır.”

Əşyaların bölünər və ya bölünməz olması, həmçinin, öhdəlik hüququ

yarımsahəsində birgə kreditorların və birgə səlahiyyətlərin müəyyən

olunması zamanı da gərəkli olur. Belə ki, AR MM-in 493.2.- ci maddəsində

qeyd olunur ki, “Birgə səlahiyyətlər müqaviləyə, qanuna və ya öhdəlik

predmetinin bölünməzliyinə əsasən əmələ gəlir.”

173

Mülki Hüquq

Əsas oşya va bvazimat. Əsas əşya dcdikdo, mülki dövriyyədə digər

əşyalardan asılı olmayaraq iştirak edən obyektlər başa düşülür. Ləvazimat

isə, AR MM-nin 135.11-ci maddəsinə əsasən, əsas əşyanın istifadəsi və ya

saxlanması üçün nəzərdə tutulan və ona uyğunlaşdırılan daşmar əşyalar

hesab olunur. Əsas əşya və ləvazimat ümumi təyinat üzrə istifadə

olunmasına baxmayaraq, ayrı-ayrılıqda mövcuddurlar və onların dəyərinin

nisbəti elə bir əhəmiyyət kəsb etmir. Ləvazimatın hüquqi və faktiki

vəziyyəti əsas əşyanın hüquqi vəziyyətindən asılıdır. Belə ki, əgər əşya

ləvazimatdırsa, onun bu keyfiyyəti əsas əşyadan müvəqqəti ayrıldığı halda

da saxlanılır. Əgər ayrı razılaşma yoxdursa, əşyaya sahiblik onun

ləvazimatına da şamil edilir.

Ləvazimatın təyinatı - əsas əşyaya xidmət etməklə onun formasının,

texniki vəziyyətinin qorunması, əsas əşyada olan konstruktiv

çatışmazlıqların aradan qaldırılması və yaxud tənzimlənməsi, əşyadan

istifadə zamanı yüksək komfortlu şəraitin yaradılmasından ibarətdir.

Məsələn, cib telefonunun və ya elektrik taraş maşınının futlyarı (qabı),

noutbukun çantası, gəmidə olan xilas etmə dairələri, avtomobil maqnitafonu

və ya naviqasiya aparatı və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu bölgünün

əsasında ləvazimatın əsas əşyaya mənsub olması ideyası durur. Əsas əşya və

ləvazimat ayrı-ayrılıqda mövcud ola bildikləri üçün, onlar ayrı-ayrılıqda

özgəninkiləşdirilə bilər, lakin bir şərtlə ki, tərəflər bu barədə şərti

müqaviləyə daxil etmiş olsunlar. Əks halda alqı-satqı müqaviləsi üzrə

ləvazimatın dəyəri əsas əşyanın qiyməti ilə əhatə olunacaqdır, belə ki, əsas

əşyaya olan hüquq onun ləvazimatlarına da şamil edilir.

Ləvazimatı əşyanın tamamlayıcı (komplekt) və ehtiyyat hissələrindən

fərqləndirmək lazımdır. Tamamlayıcı hissələr olan ayrı-ayrı detallar,

aqreqatlar, qurğular əsas əşya ilə konstruktiv olaraq bağlıdırlar və onun

texniki bütövlüyünü, müstəqil statusunu formalaşdırırlar. Məsələn,

avtomobilin təkərləri, motoru, əyləc silindiri onun

174


ləvazimatı deyil, məhz tərkib hissəsidir. Ehtiyyat hissələri isə əsas əşyanın

sıradan çıxan detallarının və aqreqatlarının əvəz olunması üçün istifadə

olunur.

Fərdən (species) və cinsən və yaxud növən (generä) müəyyən edilən

əşyalar. Əşyaların fərdən və einsən müəyyən olunan bölgüsünün əhəmiyyəti

ondan ibarətdir ki, bu bölgüdən asılı olaraq subyektlərin davranışı müəyyən

olunur.

Fəlsəfi mənada hər bir real predmet təkdir. Bununla yanaşı, təbiətdə

tamamilə eyni predmetlərin praktiki olaraq mövcud olmamasını nəzərə

alsaq, bu o demək olacaq ki, lap digər predmetlərə çox oxşar olsa belə, hər

bir predmet özü-özlüyündə, fərdidir, təkrar olunmazdır.' Başqa əşyalardan

yalnız özünəməxsus əlamətinə görə ayrılan əşyalar fərdən müəyyən edilən

əşyalardır (əvəz olunmayan əşyalar).

Mülki-hüquqi doktrinada fərdən müəyyən olunan əşyaların dairəsinin

müəyyən olunması üçün sıralama aparılır:

1) unikal əşyalar (öz növündə yeganə olan əşyalar);

2) oxşar əşyalardan özünə məxsus əlamətləri ilə fərqlənən əşyalar;

3) eyni növlü əşyaların kütləsindən ayrılmış əşyalar;

4) daşınmaz əşyalar.

Unikal əşyalar hal-hazırkı zaman daxilində öz növündə yeganə olan

əşyalardır. Unikallıq aşağıda göstərilən müxtəlif səbəblərdən yarana bilər;^

a) Təbiətdən. Məsələn, qiymətli daşların ayrı-ayrı nümunələri, unikal

geoloji quruluşlar - dağ massivləri, mağaralar və s.

b) İnsan fəaliyyətinin nəticəsi olaraq fərqləndirilə bilər, məsələn,

məşhur tarixə və dini irs olan Misir piramidaları, arxitektura və

texniki-mühəndis qurğuları; Nardaran qalası, Qız qalası, Mömünə-

' Хаскельберг Б.Л., Ровный В.В. Индивидуальное и родовое в гражданском праве. М.:

Статут, 2004, с. 20

^ Гражданское право / Под.ред. Е.А. Суханова. Т. 1. Гл.9, с. 308

175

Mülki Hüquq

xatun türbəsi, Bakı metropoliteni, H.Əliyev adına Bakı-Ceyhan neft boru

komori vo s.

c) İnsanın xüsusi (bədii-odobi, tosviri-ineosonot) foaliyyətinin

nətieosi olaraq yaranan və ya tanınmış insan faktoru ilə əlaqədar əşyalar,

məsələn. Səməd Vurğunun Azərbaycan şerinin öz qeydləri ilə olan

əlyazması, tarixi şəxsiyyətlərə məxsus olan və muzeylərdə saxlanılan

əşyalar və s.

Mülki dövriyyədə fərdən müəyyən edilən əşyalar kimi unikal əşyalarla

yanaşı, xüsusi əlamətlər həkk olunmaqla bütün digər əşyalardan

fərqləndirilən əşyalar da iştirak edirlər. Məsələn, istehsalçı artıq istehsal

prosesində əşyanın fərdiləşdirilməsini həyata keçirə bilər, belə ki, eyni

müəssisədə istehsal olunan avtomobillərin detalları oxşar olsa da, sonradan

bu detallara müəyyən nömrələr (motor, gövdə, şassi və s.) vurulmaqla bir

əşya digər eyninövlü əşyalardan fərqləndirilir.

Fərdiləşdirmə, həmçinin, hər hansı cinsən müəyyən olunan əşyanın

oxşar eyninövlü əşyalar sırasından mümkün üsullarla ayrılması üsulu ilə

həyata keçirilə bilər. Məsələn, suyun qablaşdırılması, unun kisələrə

doldurulması və s. Fərdiləşdirmə, eyni zamanda, əşyanın olduğu yerə görə

də aparıla bilər. Məsələn, Sabirabad qarpızı. Badamlı suyu və s.

Hər hansı bir əşya şəraitdən asılı olaraq gah fərdən müəyyən olunan, gah

da cinsən müəyyən olunan əşya kimi çıxış edə bilər. Məsələ ondadır ki, hər

hansı bir əşyanın mülki dövriyyədə istifadəsi xüsusiyyəti və beləliklə də

onun fərdən müəyyən olunan və yaxud cinsən müəyyən olunan statusunun

müəyyən olunması həm həmin əşyanın təbii xüsusiyyətlərindən, həm də

mülki dövriyyə iştirakçılarının əşyanı digər eyninövlü əşyalar sırasından

fərqləndirilməsinə yönələn faktiki hərəkətlərindən irəli gəlir.'

' Хаскельберг Б.Л., Ровный В.В. Индивидуальное и родовое в гражданеком праве. М.:

Статут, 2004, с. 49

176


Növ alamotlərinə görə fərqlənən, dövriyyədə adətən say, ölçü və ya çəki

ilə müəyyənləşdirilən daşınar əşyalar cinsən müəyyən olunan əşya hesab

olunur. Hüquq ədəbiyyatlarında bu tip əşyalara əvəz olunan əşyalar da

deyilir.

Predmeti kimi cinsən müəyyən olunan əşyanın çıxış etdiyi

müqavilələrin mühüm şərtlərini razılaşdırarkən mövcud olan eyni- növlü

əşyalar içərisindən hansılarının digər tərəfə veriləcəyi məsələsi tərəflər üçün

əhəmiyyət kəsb etmir. Tərəflər üçün əhəmiyyət kəsb edən faktor kimi məhz

veriləcək əşyanın miqdarı çıxış edir.' Bu cür əşyaların itirilməsi,

oğurlanması və yaxud məhv olması kreditorun həmin əşyalara hüququnun

itirilməsinə səbəb olmayacaqdır. Belə ki, hələ Roma hüququndan bizə

molum olan tezisə görə, gens non périt - növ ölmür. Yəni nə qədər ki,

eyninövlü əşyalar sırasında sonuncusu mövcuddur, o zamana qədər məhv

olan əşyanı başqası ilə əvəz etmək mümkündür. Bununla əlaqədar, AR

MM-in 438-ci rhaddəsində göstərilir ki, əgər müqavilənin predmeti əvəz

edilə bilən əşyadırsa (növlü əşya), borclu öhdəliyi həmişə icra etməyə

borcludur.

Müvafiq olaraq kreditor da icranın məhz həmin əşyanın verilməsi ilə

həyata keçirilməsini tələb edə bilməz və yalnız cynicinsli əşyaların

şərtləşdirilmiş miqdarda verilməsini tələb edə bilər.

Əşyaların fərdən və ya cinsən müəyyən olunan əşyalar kateqoriyasına

bölgüsü əşyalara mülkiyyət hüququnun keçməsi anının müəyyən olunması

zamanı praktiki əhəmiyyəti kəsb edir. Belə ki, cinsən müəyyən olunan

əşyalara mülkiyyət hüququ həmin əşyaların verilməsi ilə, fərdən müəyyən

olunan əşyalara mülkiyyət hüququ isə bir sıra hallarda mürəkkəb

prosedurlarla (notarial qayda, rəsmi reyestrdə qeydiyyat) müşahidə olunur.

Əşyaların qeyd olunan bölgüsü mülki-hüquqi müqavilələr arasında

sərhədin müəyyən olunması baxımından da əhəmiyyət kəsb edir.

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В,А.Плетнева, М., 1998, с. 152

177

Mülki Hüquq

Belo ki, bir qrup müqavilələrin (kirayə, icarə, lizinq, ipoteka, əvəzsiz

istifadə və s.) predmeti kimi anacaq fərdən müəyyən olunan əşyalar, digər

qrup müqavilələrin (borc, kredit) predmeti kimi isə yalnız cinsən müəyyən

olunan əşyalar çıxış edə bilərlər.

Göstərilən bölgü öhdəliklərin icrası zamanı kreditorların və borcluların

maraqlarının müdafiəsinin təmin olunması ilə əlaqədar yaranan

mülki-hüquqi mübahisələrin həlli zamanı müəyyənedici faktor kimi çıxış

edir. Belə ki, AR MM-in 437-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, əgər müqavilənin predmeti fərdi-müəyyən əşyadırsa, kreditor başqa

əşyanı, onun dəyəri daha yüksək olsa da, qəbul etməyə borclu deyildir.

Mülki Məcəllənin digər normasında bu fikrin təsdiqi olaraq qeyd olunur ki,

fərdi-müəyyən əşyanı kreditorun mülkiyyətinə və ya əvəzli istifadəsinə

vermək öhdəliyi icra edilmədikdə, kreditor həmin əmlakın borclunun

əlindən alınmasını və öhdəlikdə nəzərdə tutulan şərtlərlə ona verilməsini

tələb edə bilər (bax: AR MM, maddə 452.1).

Predmetini fərdən müəyyən edən əşyalar təşkil edən öhdəliklər üzrə

borcluların maraqlarının müdafiəsi baxımından AR MM-in 437.2-ci

maddəsində qeyd olunur ki, əgər borclu fərdi-müəyyən əşyanı verməyə

borcludursa, o, orta tipli və keyfiyyətli eyni əşyanı verməlidir. Əgər borclu

həmin əşyanın verilməsi üçün zəruri olan özündən asılı hər şeyi etmişdirsə,

borc öhdəliyi bu əşya ilə məhdudlaşır. Və yaxud digər bir normada göstərilir

ki, əgər öhdəliyin predmeti fərdi- müəyyən əşyadırsa və kreditorun icranı

gecikdirməsinin səbəbi təklif edilmiş eyninövlü əşyadan imtinadırsa,

borclunun icra vəzifəsi təklif edilmiş əşya ilə məhdudlaşır, onun məhv

olması və ya təsadüfən zədələnməsi riski isə kreditora keçir (bax: AR MM,

maddə 446.9).

İstehsal vasitələri və istehlak predmetləri. Bu cür fərqləndirmənin

əsasında iqtisadi kriteriyalar durur. İstehsal vasitələri istehsal prosesində öz

dəyərinin bir hissəsini yeni yaranmış əşyaya verməklə köhnəlirlər. Mövcud

qaydalara əsasən bu cür əşyaların dəyəri və

178


müəyyən şəxslərə (vergi ödəyicilərinə) mənsubiyyəti mühasibatda qeydə

alınmalıdır. İstehlak predmetləri isə istehsal məqsədləri üçün deyil, məhz

şəxsi məqsədlər üçün istifadəsi nəzərdə tutulan əşyalardır.

Əşyaların bu cür fərqləndirilməsinin praktiki əhəmiyyəti

kooperativlərin növlərinin fəaliyyət istiqamətlərində də özünü göstərir. Belə

ki, AR MM-nin 109.11-ci maddəsində qeyd olunur ki, “Kooperativ qanunla

qadağan olmayan istənilən sahədə qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş

qaydada sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirə bilər. Fəaliyyət xarakterinə

görə kooperativlər istehsal, istehlak, qarışıq (istehsal-istehlak) və digər

növlərdə ola bilərlər.”

İstehlak olunan və istehlak olunmayan əşyalar. Bu fərqləndirmənin

əsas cəhəti odur ki, birincisi, bu şərti xarakter daşıyır. Demək olar ki, bütün

əşyalar nə vaxtsa tükənib sıradan çıxır, ikincisi, bu fərqləndirmə ancaq

daşmar əşyalara aiddir. Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əşyalar ya

təbiətdə mövcud olur, ya da insan fəaliyyəti nəticəsində əldə olunur.

Göstərilən halda əşyaların konkret xarakterinin müəyyən olunması üçün

belə bir suala cavab vermək lazımdır ki, hər hansı bir əşya müəyyən iqtisadi

məqsəd üçün dəfələrlə istifadə olunduqda o öz əvvəlki vəziyyətini saxlayır,

ya yox? Bu suala cavab olaraq bildiririk, istehlak olunan əşyalara o əşyalar

aiddir ki, onlar təyinatı üzrə istifadə olunduqda ya tam olaraq tükənir, ya

dəyişir, ya da başqa bir əşyaya çevrilir. Misal üçün, yancaq materialları,

benzin, un, çörək, gübrə və s. “n” sayda digər əşyaları göstərmək olar.

İstehlak olunmayan əşyalar isə əksinə, təyinatı üzrə istifadə olunduqda uzun

müddət öz dəyərini və qiymətini saxlamaqla tədricən məhv olur. Misal

üçün, avtomobil, geyim əşyaları, məişət ləvazimatları və s. hətta bu cür

əşyaların içərisində istifadə olunduqca, zaman keçdikcə dəyər əldə edən

tükənməyən əşyalar da vardır ki, bunlara misal olaraq antik əşyaları

göstərmək olar.

Qeyd olunan fərqləndirmənin praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,

ayrı-ayrı hüquqi hərəkətlər konkret olaraq ya istehlak olunan

179

Mülki Hüquq

əşyalara, ya da istehlak olunmayan əşyalara münasibətdə həyata keçirilə

bilər. Məsələn, borc müqaviləsinin prcdmeti kimi, ancaq istehlak olunan

əşyalar çıxış edə bilər. Kirayə, icarə və ya əvəzsiz istifadə kimi

müqavilələrin predmcti kimi isə ancaq istehlak olunmayan əşyalar çıxış edə

bilər. Belə ki, müqaviləyə xitam verildikdə məhz həmin əşyalar geri

qaytarılmalıdır. Elə müqavilələr (alqı-satqı) var ki, hər iki əşya həmin

müqavilənin predmeti ola bilər.

Mülki hüququn obyekti kimi gəlir, artım və bəhəri də göstərmək olar.

Bir çox əşyalar istismar prosesində və mülki dövriyyədə iştirak edərkən

əlavə gəlir, artım və bəhər verə bilər. Bəhər dedikdə, əşyaların təbii, orqanik

inkişafının nəticəsi başa düşülür. Onlar bu cür bəhər verən əşyalardan yeni

əşya şəklində ayrılırlar və əvvəlki əşyalarda mahiyyət etibarı ilə heç bir

dəyişiklik yaratmırlar. Bu cür əşyalara misal olaraq heyvandan alınmış

südü, toyuğun yumurtasını, balıqdan alınmış kürünü, ağaclardan və

kollardan dərilmiş meyvələri və s. göstərmək olar. Bu cür əşyalar mülki

dövriyyədə həm müstəqil, həm də ayrıldıqları əşyalarla birgə çıxış edə

bilərlər.

Artım dedikdə, əsasən, təsərrüfatın həyata keçirilməsi prosesində hər

hansı əşyadan eynicinsli əşyaların ayrılması başa düşülür. Məsələn,

yetişdirmə məntəqələrində dənizə buraxılması məqsədilə kürüdən balıqların

alınması və artırılması. Nəhayət, gəlir dedikdə, əşyaların mülki dövriyyədə

iştirakı zamanı pul və yaxud hər hansı oxşar formada əldə olunan

daxilolmalar başa düşülür. Gəlirlərə misal olaraq kirayə müqaviləsindən

əldə olunan kirayə haqqını, əmanətlərin banklara depozit qoyulması zamanı

əldə olunan faizləri göstərmək olar. Qanunverici bəhər anlayışının geniş

mənada başa düşülməsini istəyir. AR MM-nin 135.12-ci maddəsində

deyildiyi kimi, “Əşyanın verdiyi gəlir, artım və (və ya) üstünlük əşyanın

bəhəridir.”

Ümumi qaydaya əsasən, əşyaların istismarı zamanı əldə olunan gəlir,

bəhər və üstünlüklər əşyanın mülkiyyətçisinə mənsubdur. Lakin tərəflər

arasında razılaşmada və qanunda ayrı qayda nəzərdə tutula 180


bilor. Belə ki, AR MM-nin 284.1-cü maddəsində qeyd olunur ki, “əgər

müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov qoyan girov

predmetindən onun təyinatına uyğun istifadə edə bilər, o cümlədən ondan

bəhər və gəlir götürə bilər.” Normanın məzmunundan da görünür ki, əşya

girov saxlayanın sahibliyində olsa belə bəhər və gəlir götürmək hüququ

mülkiyyətçi olan girov qoyan üçün tanınır. Müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutula bilməsi məsələsi isə, həmin maddənin üçüncü bəndində öz əksini

tapır. Belə ki, müqaviləyə əsasən girov saxlayanın üzərinə əsas öhdəliyin

ödənilməsi məqsədilə və ya girov qoyanın mənafeləri üçün girov

predmetindən bəhər və gəlir götürmək vəzifəsi qoyula bilər.

6.4. Pul VD qiymətli kağızlar mülki hüququn obyekti kimi

Pullar mülki hüququn obyekti kimi. Pul sisteminin hüquqi

tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 19-cu maddəsi,

“Azərbaycan Respublikasının “Mərkəzi Bank haqqında” 22 dekabr 2004-cü

il tarixli Qanunu və bir sıra digər normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir.

Mülki hüququn obyekti qismində pulun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir

ki, o, ümumi ekvivalent rolunu oynamaqla əvəzli xarakterli əmlak

münasibətlərinin demək olar ki, istənilən digər obyektini əvəz edə bilər.

Başqa sözlə, pulun vasitəsilə əgər qanunla qadağan qoyulma- yıbsa və

kreditor etiraz etmirsə, istənilən borcu (zərəri) ödəmək olar.

Öz təbiətinə görə pul cinsən müəyyən olunan, əvəz olunan və bölünən

əşyalar sırasına aiddir. Lakin göstərilən kateqoriyaya aid olan digər

əşyalardan fərqli olaraq, pulun qeyd olunan xüsusiyyətləri onun təbii

əlamətləri (kağız parçası və ya qəpik) və pul əsginaslarmm miqdarı ilə deyil,

pulda ifadə olunan məbləğlə müəyyən olunur. Əlbəttə, istənilən anda

konkret pul əsginası onun nömrəsinin qeyd olunması

181

Mülki Hüquq

yolu ib digor pul kütlosindən fordibşdirilmoklo ayrıla bilor. Bu zaman

homin pulun hüquqi rejimi fordon müəyyən olunan əşyaların rejiminə

bərabər olur.'

Ümumi ekvivalent rolunu oynamaqla bərabər pullar mülki hüquq

münasibətlərinin müstəqil subyekti kimi də çıxış edə bilərlər. Məsələn,

kredit müqaviləsinin predmeti kimi yalnız pul vəsaitləri çıxış edir.

Respublikamızın pul vahidi manatdır. Pul nişanlarının tədavülə

buraxılması və tədavüldən çıxarılması hüququ yalnız Mərkəzi Banka

mənsubdur. Azərbaycan Respublikasının ərazisində manatdan başqa pul

vahidlərinin ödəniş vasitəsi kimi işlədilməsi qadağandır. Bu o deməkdir ki,

müvafiq ərazidə pul öhdəliklərini icra edərkən borclu ödənişi manatla

həyata keçirməli, kreditor isə manatla qəbul etməlidir. Kreditorun manatla

icranı qəbul etməməsi və yaxud hər hansı digər vəsait hesabına həyata

keçirilməsini tələb etməsi qadağandır və kreditor tərəfindən icranın

geçikdirilməsi kimi qəbul olunur.

Qiymətli kağızlar mülki hüququn obyekti kimi. Qiymətli kağız

müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən

elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər,

nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun

təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir (bax: AR MM, maddə 987.1).

Yuxanda qeyd etdik ki, qiymətli kağızlar (sənədsiz qiymətli kağızlar

istisna olmaqla) mülki hüququn obyekti kimi əşyaların xüsusi qrupunu

təşkil edir. Sənədsiz qiymətli kağızlar mülki hüququn ənənəvi

obyektlərindən fərqlənir. Onlar qeyri-maddi xarakterlidir. Demək olar ki,

qanunverici və beynəlxalq təcrübə sənədli qiymətli kağızların dövriyyəsinin

güclənməsi tempinə adekvat cavab vermək məqsədilə sənədli obyektlərin

sənədsizləşdirilməsi üsuluna müraciət etmişdir.

' Гражданское право: Учебник. T.I 6-е изд./Под ред. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Пропект, 2003, с.263, 264.

182


Sənədsiz qiymətli kağızların anlayışı AR MM-in 996.1-cı maddəsində

aşağıdakı kimi verilmişdir; “Sənədsiz qiymətli kağız sahibini depozitarda

depo hesabında olan yazı əsasında müəyyən etmək imkanı verən qiymətli

kağız formasıdır.” Bu tip qiymətli kağızların tədavülü qanunverieilikdə

nəzərdə tutulan xüsusi qaydalar əsasında həyata keçirilir. Sənədsiz qiymətli

kağızların qeyri-maddi xarakterli olmasını nəzərə alsaq o halda onlara

mülkiyyət hüququnun keçməsinin sahibliyin verilməsi üsulu ilə mümkün

olmadığı aydın olacaqdır. Sənədsiz qiymətli kağızlara hüquqların keçməsi

ilə əlaqədar AR MM-in 1078-21.4-ci maddəsində göstərilir ki, adlı sənədsiz

qiymətli kağızlar üzrə hüquqlar qiymətli kağızların sahibinin «depo»

hesabından yeni sahibin «depo» hesabına köçürülməsi yolu ilə ötürülür.

Qiymətli kağızdan irəli gələn hüquqların subyektinin səlahiyyətinə görə

qiymətli kağızlar təqdimedici, adlı və orderli olurlar.

1) Təqdimedici (adsız) qiymətli kağız o halda adsız sayılır ki, ona

əsasən borclu öhdəliyi bu qiymətli kağızı təqdim edən istənilən şəxsə icra

etməyi öz üzərinə götürür (bax: AR MM, maddə 990.1). Bu tip qiymətli

kağız üzrə hüquqlar qiymətli kağızın sadəcə verilməsi yolu ilə digər şəxsə

keçir;

2) Adlı qiymətli kağız müəyyən şəxsin adma verilir. Bu qiymətli kağız

üzrə təsdiqlənmiş hüququn sahibi qiymətli kağızın üzərində göstərilən şəxs

çıxış edir. AR MM-in 989.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, adlı qiymətli kağız üzrə borclu icranı yalnız sənədin sahibi olan və

özünün adına sənəd verilmiş şəxs kimi və ya şəxsin hüququ varisi kimi

təsdiq edilən şəxsə həyata keçirilməlidir. Əgər borclu icram bu cür təsdiq

olmadan həyata keçirsə, o öz ixtiyarını sübut edəcək üçüncü şəxs qarşısında

öhdəliyindən azad edilmir.

3) Orderli qiymətli kağız. Bu tip qiymətli kağızlar adsız və adlı

qiymətli kağızlarla müqayisədə aralıq mövqedədirlər. Belə ki, əgər qiymətli

kağız üzrə ixtiyarlı şəxs öz sərəncamı ilə öz əvəzinə başqa

183

Mülki Hüquq

ixtiyarh şoxsi təyin edə bilərsə, qiymətli kağız orderli kağız sayılır. Bu

qiymətli kağız üzrə hüquqlar başqa şəxsə üzərində ötürücü qeydin

(indossament) edilməsi ilə verilir. İndossant aksept və ödəniş üçün

məsuliyyət daşıyır.

Qiymətli kağızların aşağıdakı əlamətlərini qeyd etmək olar:

birincisi, qiymətli kağızla onun təsdiqlədiyi hüquq arasında sıx əlaqə

vardır. Belə ki, qiymətli kağız (əgər sənədlidirsə) əşyadır və ona

münasibətdə mülkiyyət və ya hər hansı digər əşya hüququ (girov, ipoteka)

mövcud ola bilər. Odur ki, əşya hüquqlarının ən mühüm əlaməti olan izləmə

hüququ bu münasibətlərə də tətbiq olunur. Qiymətli kağızla təsdiqlənmiş

hüquq qiymətli kağızı izləyir, yəni hər kim ki, qiymətli kağıza mülkiyyət

hüququ əsasında malikdir, həmin şəxs də ondan irəli gələn hüquqların

mülkiyyətçisi hesab olunur;

İkincisi, qiymətli kağızlar literaldır. Bu əlamətə görə qiymətli kağız

təsdiqlədiyi hüquqlara aid məlumatları yalnız yazılı şəkildə ehtiva etməlidir,

yəni istər sənədli, istərsə də sənədsiz qiymətli kağız yazılı formada tərtib

olunmalıdır. Sənədsiz qiymətli kağızların yazılı qeydləri müvafiq depo

hesablarda əksini tapan məlumatlarda ifadə olunur. Yalnız belə olan

təqdirdə o, (qiymətli kağız) hər hansı hüququ təsdiq edə bilər;

üçüncüsü, qiymətli kağız ciddi olaraq müəyyənləşdirilmiş formaya

malikdir. Belə ki, qiymətli kağız müəyyən rekvizitlərə riayət olunmaqla

tərtib olunur. Bu qiymətli kağızla təsdiqlənmiş hüquqların ümumi

etibarlılığı əlamətindən irəli gəlir. Bu əlamətin mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

müəyyən formaya və zəruri rekvizitlərə riayət edilməklə tərtib olunmuş

qiymətli kağızın borclusu hər hansı digər əsasa görə onu ödəməkdən imtina

edə bilməz. Rekvizitlər qanunla hər qiymətli kağızın növünə münasibətdə

müəyyən olunur.

Qiymətli kağızın məcburi rekvizitlərinin olmaması və ya qiymətli

kağızın onun üçün müəyyənləşdirilmiş formaya uyğun gəlməməsi onun

əhəmiyyətsizliyinə səbəb olur (AR MM, maddə 987.3); 184


dördüncüsü, qiymətli kağız üzrə səlahiyyətli (ixtiyarlı) və borclu şəxs

müəyyən olunmalıdır. Qiymətli kağız üzrə səlahiyyətli və borclu şəxsin

müəyyən olunmaması həmin qiymətli kağızın etibarsızlığına səbəb

olacaqdır;

beşincisi, qiymətli kağız üzrə təsdiqlənmiş subyektiv hüquqların həyata

keçirilməsi üçün o, həmin qiymətli kağız üzrə borclu şəxsə təqdim

edilməlidir. Qiymətli kağızın itirilməsi həmin qiymətli kağız üzrə

hüquqların həyata keçirilməsi imkanını aradan qaldırır. Məsələ ondadır ki,

qanunverici itirilmiş qiymətli kağızı tapan şəxsi və ya bu şəxsdən həmin

qiymətli kağızı alan şəxsi vicdansız əldə edən şəxs kateqoriyasına (bu

barədə bu kitabın əşya hüquqları fəslində izah veriləcəkdir) daxil etmir.

Odur ki, əgər qiymətli kağız mülkiyyətçisi onu itirmişsə, o ondan

oğurlanmışsa və ya iradəsinin ziddinə olaraq başqa şəkildə onun

sahibliyindən çıxmışsa, yaxud əldə edən onu əvəzsiz almışsa, həmin əşyam

əldə edən vicdansız hesab olunmayacaqdır. Bununla əlaqədar, AR MM-in

182.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, daşınar əşyanın mülkiyyətçisi bu

əşyanı itirmişsə, əşya ondan oğurlanmışsa və ya iradəsinin ziddinə olaraq

başqa şəkildə onun sahibliyindən çıxmışsa, yaxud əldə edən onu əvəzsiz

almışsa, həmin əşyanı əldə edən vicdanlı ola bilməz. Bu məhdudiyyətlər

auksionda özgəninkiləşdirilmiş pula, qiymətli kağızlara və əşyalara tətbiq

olunmur.

Bununla belə, qiymətli kağızı itirmiş (sahibliyindən iradəsinə zidd

olaraq hər hansı formada çıxmış) şəxs məhkəməyə müraciət etməklə

itirilmiş qiymətli kağızın etibarsız sayılmasını tələb edə bilər. Bununla

əlaqədar, AR MM-in 995.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, əgər qiymətli

kağız itirilmişdirsə, ixtiyarlı şəxsin vəsatəti ilə məhkəmə borelu fiziki şəxsin

yaşayış yeri üzrə və ya borclu hüquqi şəxsin olduğu yer üzrə bu qiymətli

kağızı etibarsız elan edə bilər;

altıncısı, qiymətli kağızlar mücərrəd xarakterlidir. Yəni qiymətli

kağızdan irəli gələn hüquq, bu hüququn yaranması səbəblərindən asılı

185

Mülki Hüquq

deyil. Ona görə do qiymətli kağızın verilməsi ilə əlaqədar əqdin etibarsızlığı

qiymətli kağız üzrə təsdiqlənmiş hüquqların etibarsızlığına səbəb olmur.

Belə ki, AR MM-nin 988.1-ei maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

qiymətli kağızla qarantiya verilmiş tələbin etibarlığı bu tələbi əmələ gətirən

əqdin mövcudluğundan və ya eti- barlığından asılı deyildir və yaxud AR

MM-in 988.4-cü maddəsində qeyd olunur ki, qiymətli kağızla təsdiqlənmiş

öhdəliyin icrasından onun əsasının olmamasına və ya onun etibarsızlığına

istinadla imtina edilməsinə yol verilmir;

yeddincisi, qiymətli kağız üzrə təsdiqlənmiş hüquq müstəqildir. Belə ki,

bu hüquq əvvəlki sahibin hüququndan asılı deyil və yeni sahibə qiymətli

kağız üzrə müəyyən olunmuş həcmdə keçir. AR MM-in 988.2-ci

maddəsində müəyyən olunur ki, borclu qiymətli kağızla təsdiqlənən

kreditora icranı hansı həcmdə həyata keçirmişdirsə, öz öhdəliyindən də

həmin həcmdə azad edilir. Qiymətli kağızın yeni sahibinə qarşı qiymətli

kağızla əlaqədar köhnə sahiblə münasibətlərə görə tələb irəli sürmək olmaz;

sokkizincisi, qiymətli kağızın mühüm əlamətlərindən biri onun

başqasına verilə bilməsidir. Qiymətli kağızın növündən asılı olaraq onun

verilməsi qaydası müxtəlif (sadədən tutmuş mürəkkəbə qədər) ola bilər.

Ümumi qaydaya görə, qiymətli kağıza mülkiyyət hüququ qiymətli kağıza

sahiblik hüququnun verilməsi yolu ilə verilir (bax: AR MM, maddələr 183;

993.1). Lakin bu qaydadan istisnalar da vardır. Belə ki, adlı kağızlar

veriləndə tələbin güzəşti haqqında yazılı ərizə zəruridir. Orderli qiymətli

kağızlar verilərkən qiymətli kağızın arxa tərəfində tələbin güzəşti haqqında

qeyd (indossament) etmək zəruridir (bax: AR MM, maddələr 993.2; 993.3).

Qiymətli kağız üzrə hüququ başqasına verən şəxs müvafiq tələbin

etibarsızlığına görə məsuliyyət daşıyır, lakin onun icra edilməməsi üçün

məsuliyyət daşımır. Lakin orderli qiymətli kağızlara münasibətdə vəziyyət

bir qədər fərqlidir. Belə ki, orderli qiymətli kağız üzrə hü

186


ququ verən şəxs (indossant) təkcə hüququn mövcudluğuna görə deyil, həm

də onun həyata keçirilməsinə görə məsuliyyət daşıyır (bax; AR MM, maddə

993.3).

Qiymətli kağızların növləri. Qiymətli kağızlara orderlər, veksellər,

çeklər, istiqrazlar, səhmlər, əmtəə kağızları, depozit sertifikatı, ipoteka

kağızı, opsion, fyuçers, girov kağızı, mənzil sertifikatı və Mülki Məcəllə ilə

qiymətli kağızlar sırasına daxil edilmiş digər sənədlər aiddir (bax: AR MM,

maddə 997.1).

1) Səhm - səhm qiymətli kağız olub, səhmdar cəmiyyətində üzvlüyü və

sahibinin (səhmdarın) səhmdar cəmiyyəti mənfəətinin bir hissəsini

dividentlər şəklində almaq, səhmdar cəmiyyəti işlərinin idarə olunmasında

iştirak etmək hüququnu və cəmiyyətin ləğvindən sonra qalan əmlakın bir

hissəsinə hüququnu təsdiqləyir. Səhm buraxmaq hüququ yalnız səhmdar

cəmiyyətə məxsusdur;

2) Order elə bir sənəddir ki, onun əsasında bir şəxs (çıxarıcı) başqa

şəxsə (ödəyiciyə) çıxarıcının hesabına remitentə pul, qiymətli kağızlar və ya

digər əvəz olunan əşyalar verməyi tapşırır. Başqa sözlə, order sahibinin

orderi buraxan şəxsdən orderdə nəzərdə tutulmuş müddətdə orderin nominal

dəyərini və ya onun əmlak ekvivalentinin və yaxud nominal dəyər üzrə

hesablanmış faizləri və digər əmlak hüququnu tələb etmək hüququnu

təsdiqləyən qiymətli kağızdır;

3) Veksellər orderli qiymətli kağızlardır, veksel verən onların vasitəsilə

müəyyən şəxsə müəyyən məbləğ ödəmək barəsində başqa şəxsə (ödəyiciyə)

göstəriş verir (köçürmə vekseli) və ya hər hansı müəyyən şəxsə və ya bu

şəxsin sərəncamına müəyyən məbləğ ödəməyi öhdəsinə götürür (sadə

veksel).

Tərifdən də göründüyü kimi, veksel sadə və köçürmə vekseli növündə

ola bilər. Sadə veksel - veksel verənin özünün heç nə ilə şərtləndirilməyən

öhdəliyidir. Köçürmə vekselində - ödəyici kimi veksel verən deyil, üçüncü

şəxs çıxış edir. Bu zaman ödəyici veksel verənin göstərişi ilə hərəkət edir;

187

Mülki Hüquq

4) Çek - orderli qiymətli kağız olub, ifadə etdiyi pul məbləğinin çek

sahibinə ödənilməsi barədə çek verənin banka verdiyi və heç nə ilə

şərtləndirilməyən yazılı sərəncamından ibarətdir.

İstiqrazlar və səhmlər investisiya qiymətli kağızlarıdır. İnvestisiya

qiymətli kağızlar buraxılışlarla yerləşdirilir və qiymətli kağızların əldə

edilməsi vaxtından asılı olmayaraq bir buraxılış daxilində hüquqların həyata

keçirilməsinin həcmi və müddəti eyni olan qiymətli kağızlardır. Qiymətli

kağızların buraxılışı emitentin qiymətli kağızların bir növünə aid olan və

eyni dövlət qeydiyyat nömrəsi olan qiymətli kağızlarının toplusudur.

Orderlər, çeklər və veksellər ödəniş qiymətli kağızlarıdır. Ticarət kağızları

titul qiymətli kağızlardır. Op- sion və fyuçerslər törəmə qiymətli kağızlardır.

Törəmə qiymətli kağızlar hər hansı aktivi (qiymətli kağız, valyuta, əmtəə,

birja indeksi və s.) almaq və ya satmaq hüququnu təsbit edən qiymətli

kağızlardır (bax: AR MM, maddələr 997.2-997.5).

6.5. Mülki hüququn digər obyektləri

İntellektual (yaradıcılıq) fəaliyyətin nəticələri. Yaradıcılıq fəaliyyəti

dedikdə, yeni əsərin hazırlanması ilə əlaqədar öz təkrar olunmazlığı,

yeniliyi, ilkinliyi və xüsusiliyi ilə fərqlənən insan fəaliyyətinin nəticəsi başa

düşülür. Yaradıcılıq fəaliyyətinin subyekti kimi yalnız insan çıxış edə bilər.

Təbiətdə digər canlıların fəlaiyyəti yaradıcı fəaliyyət kimi deyil,

təbii-inkişaf prosesi kimi qiymətləndirilir.

Yaradıcılıq fəaliyyətinin obyekti kimi müəlliflərin intellektual əməyinin

(fəaliyyətinin) qeyri-maddi nəticələri olan ideyalar, məsələlərin həlli

qaydaları, elmi nəticələr (əlyazmalar, çertyojlar, şəkillər və s. formasında)

və s. çıxış edir. İntellektual fəaliyyətin obyektlərinə - elm, ədəbiyyat,

incəsənət əsərləri; sənaye mülkiyyətinin obyektləri olan ixtira, faydalı

model və sənaye nümunəsi; hüqu

188


qi şəxsin istehsal etdiyi əmtəəni, həyata keçirdiyi iş və xidmətləri

fərdiləşdirən - firma adı, əmtəə və xidmət nişanı, coğrafi göstəricilər və s.

aiddir.

Sadalanan obyektlərin bir qismi (elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərləri)

yarandıqları andan artıq hüquqla müdafiə olunurlar. Digər qismi isə (ixtira,

faydalı model, sənaye nümunəsi, firma adı və s.) müvafiq orqanlar

tərəfindən təsdiq olunduqları (qeydiyyata alındıqları) təqdirdə hüquqla

müdafiə olunurlar.

İntellektual mülkiyyət hüququ subyektləri öz fəaliyyətlərinin

nəticələrinə münasibətdə müstəsna hüquqlara malikdirlər. Məhz ona görə də

üçüncü şəxslərin yaradıcılıq fəaliyyəti obyektlərindən istifadəsi yalnız

hüquq sahibinin razılığı ilə və yaxud qanunda nəzərdə tutulan xüsusi

hallarda ola bilər. Yaradıcılıq fəaliyyəti obyektlərinin maddi daşıyıcılarına

(kitab, sənaye nümunəsi və s.) gəldikdə isə onlar bir əşya olmaqla mülki

dövriyyəyə məhdudiyyətsiz şəkildə daxil olurlar.

İnformasiya dedikdə, yaranma tarixindən, təqdimat formasından və

təsnifatından asılı olmayaraq istənilən fəaliyyət nəticəsində yaradılan,

yaxud əldə olunan faktlar, rəylər, bilgilər, xəbərlər və ya digər xarakterli

məlumatlar başa düşülür.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 50-ci maddəsində əsas

insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqlarının arasında mühüm hüquqlardan

biri kimi, hər kəsin istədiyi məlumatı qanuni yolla axtarmaq, əldə etmək,

ötürmək, hazırlamaq və yaymaq hüquqları təsbit olunmuşdur.

Mülki hüquqla tənzimlənən bir sıra münasibətlərdə məlumat, bilgi,

informasiya bu münasibətlərin obyekti kimi subyektlərə öz fəaliyyətlərini

nizamlamaq, subyektlərin hüquq və vəzifələrini lazımınca icra etməsi, eyni

zamanda informasiyanın mülki dövriyyədə müstəqil obyekt kimi çıxış

etməsi baxımından çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, AR MM-in

388-ci maddəsində qeyd olunduğu kimi “öhdəlikdən bu və ya başqa

məlumatı almaq hüququ

189

Mülki Hüquq

İrəli gələ bilər... Məlumatı alan onun verilməsi xərclərinin əvəzini

mükəlləfiyyətli şəxsə ödəməlidir.” Yaxud həmin məcəllənin 617.1- ci

maddəsində göstərilir ki, satıcı satışa təklif edilən mal haqqında alıcıya

qanunvericilikdə müəyyənləşdirilmiş və pərakəndə ticarətdə adətən irəli

sürülən tələblərə uyğun olan zəruri və düzgün informasiya verməyə

borcludur. Qeyd olunan normalarda informasiya mülki hüququn müstəqil

obyekti kimi çıxış etmir, lakin, informasiyanın ötürülməsi ilə əlaqədar

hüquq və vəzifələri tənzimləyir.

İnformasiyanın mülki dövriyyənin müstəqil obyekti kimi çıxış etməsi

ilə əlaqədar münasibətlər əsasən “İnformasiya əldə etmək haqqında”

Azərbaycan Respublikasının 30 sentyabr 2005-ci il, tarixli Qanunu və

“İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın” mühafizəsi

haqqında” Azərbaycan Respublikasının 3 aprel 1998-ci il tarixli Qanunu ilə

tənzimlənir. Göstərilən ikinci qanunda konfidensial informasiyaya verilən

anlayış xüsusilə maraqlıdır. Kon- fidensial informasiya - vətəndaşların,

mülkiyyət növündən asılı olmayaraq yaradılmış idarə, müəssisə və

təşkilatların, digər hüquqi şəxslərin qanuni maraqlarının qorunması məqsədi

ilə əldə olunmasına məhdudiyyət qoyulan peşə (həkim, vəkil, notariat),

kommersiya, istintaq və məhkəmə sirləri, habelə fərdi məlumatlar hesab

olunur.

Xidməti və ya kommersiya sirri təşkil edən informasiyanın mühafizəsi

qanunvericilikdə nəzərdə tutulan üsullarla həyata keçirilir. Burada əsas

məqsəd vurulmuş ziyanın ödənilməsindən ibarətdir. Zərəri ödəmək öhdəliyi

bu cür məxfi informasiyanı qeyri-qanuni üsullarla əldə eləyən şəxslərin

üzərinə qoyulur.

İş və xidmətlər mülki hüququn obyekti kimi. Adətən mülki hüquq və

vəzifələr insanların müəyyən hərəkətlərinin nəticəsində yaranır ki, bura iş və

xidmətləri aid etmək olar. Predmetini iş və xidmətlər təşkil edən öhdəlik

xarakterli münasibətlər mülki dövriyyədə geniş yayılmışdır. Məsələn,

podrat müqaviləsinin predmetini maddiləşmiş nəticədə ifadə olunan iş təşkil

edir. AR MM-in 752-ci maddəsində

190


qeyd olunur ki, “Podrat müqavilosino göro podratçı müqavibdo nəzərdə

tutulan işi icra etməyi, sifarişçi isə podratçıya razılaşdırılmış muzd ödəməyi

öhdəsinə götürür.” Bu normanı təhlil etsək görərik ki, podrat müqaviləsinin

bağlanması zamanı obyekt faktiki olaraq mövcud deyildir. Qeyd olunan

obyekt podrat müqaviləsi üzrə nəzərdə tutulan işlərin yerinə yetirilməsinin

nəticəsi olaraq yaranır. Bu zaman münasibətin maddiləşmiş nəticəsi ilə bu

nəticənin əldə olunmasına yönələn hərəkətlər (işlər) biri-birindən ayrılmış

olsalar da biri-biri ilə sıx əlaqədədirlər.

Hərəkətlər başqa bir öhdəlik münasibətlərinin də müstəqil obyekti kimi

çıxış edir. Məsələn, AR MM-nin 777.1-ci maddəsində qeyd olunur ki,

“Tapşırıq müqaviləsinə görə, tapşırığı həyata keçirməyi öhdəsinə götürən

şəxs (vəkalət alan) başqa şəxsin (vəkalət verənin) ona tapşırdığı əqdləri,

işləri və ya digər xidmətləri konkret nəticə əldə olunmasına təminat

vermədən icra etməyi öhdəsinə götürür.” Qeyd olunan bu müqavilə

çərçivəsində artıq mülki hüququn obyekti kimi işlər maddiləşmiş nəticələrlə

əlaqədar deyildir. Odur ki, bu cür fəaliyyət xidmət adlandırılır.

Xidmət dedikdə, maddiləşmiş nəticə və yaxud hər hansı əşyanın

hazırlanması ilə bağlı olmayan insan fəaliyyəti başa düşülür. Mülki hüquq

subyektlərinin həyata keçirdikləri xidmətləri məzmununa görə üç qrupa

bölmək olar: a) faktiki xarakterli xidmətlər - daşıma, saxlama; b) hüquqi

xarakterli xidmətlər; c) kompleks xarakterli xidmətlər - onlar həm hüquqi

xarakterli, həm də faktiki xarakterli hərəkətləri özündə birləşdirir - nəqliyyat

ekspedisiya, ticarət nümayəndəsi (agent) müqaviləsi və s.

Qeyri-maddi nemətlər və yaxud əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi

qeyri-əmlak hüquqları. Qeyri-maddi nemətlər mülki hüququn

obyektlərinin xüsusi qrupunu təşkil edir. Qeyri maddi nemət dedikdə,

iqtisadi məzmundan məhrum və onun daşıyıcısı olan insanın şəxsiyyətindən

ayrılmaz olan hüquq və azadlıqlar başa düşülür. Bun-

191

Mülki Hüquq

larin sırasına hoyat və sağlamlıq, ad, şərəf və ləyaqət, işgüzar nüfuz, şəxsi

toxunulmazlıq, şəxsi və ailə həyat sirri və s. digər nemətlər aiddir.

Göstərilən hüquqların daşıyıcıları kimi, yaşından və fəaliyyət

qabiliyyətindən asılı olmayaraq bütün fiziki şəxslər çıxış edirlər.

Qeyri-maddi nemətlər şəxsiyyətdən ayrılmaz olduqları üçün

özgəninkiləşdirilə bilməzlər. Odur ki, AR MM-in 135.5-ci maddəsində

qeyri-maddi əmlak nemətlərinə verilən anlayışda işlədilən “başqa şəxslərə

verilə bilən” ifadəsinin korrektə olunmasının vacibliyini düşünürük.

192


VII FƏSIL MÜLKİ HÜQUQLARIN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ

VƏ MÜLKİ-HÜQUQİ VƏZİFƏLƏRİN İCRASI. MÜLKİ HÜQUQLARIN MÜDAFİƏSİ ÜSULLARI.

7.1. Subyektiv mülki hüquqların həyata keçirilməsinin və

subyektiv vəzifələrin icrasının anlayışı və üsulları

Mülki hüquqların həyata keçirilməsi dedikdə, səlahiyyətli şəxs

tərəfindən qanunla və ya müqavilə ilə müəyyən olunan səlahiyyətlərin

məzmununa daxil olan subyektiv hüquqların həyata keçirilməsi başa

düşülür. Subyektiv mülki hüquqlar özünəməxsus hüquq institutu olmaqla

mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının maraq və tələbatlarının həyata

keçirilməsi məqsədini izləyir. Burada hər hansı subyektin bu və ya digər

nəticənin əldə olunması üçün mümkün davranış hədlərinin müxtəlif

variantları konkret olaraq öz əksini tapır. Hər hansı marağı təmin etmək

üçün yalnız subyektiv hüququn əldə edilməsi kifayət deyil. Eyni zamanda,

bu hüququn həyata keçirilməsi də zəruridir.

Mülki hüquqların həyata keçirilməsi dedikdə, subyekt tərəfindən

konkret variantın seçilməsində azad seçim imkanları başa düşülür. Əvvəlki

mövzularda da qeyd etdiyimiz kimi, subyektiv hüquq mümkün davranış

həddi kimi aşağıdakı səlahiyyətləri ehtiva edir:

1) müəyyən hərəkətlər etmək;

2) borclu şəxsdən lazımi vəzifələrin icrasını tələb etmək;

3) öhdəliyin icra edilməməsi və ya lazımi qaydada icra edilməməsi

nəticəsində dəyən zərərin borclu şəxs tərəfindən könüllü olaraq

ödənilməsini tələb etmək;

4) pozulmuş hüquqların müdafiəsini və vurulmuş ziyanın ödənilməsini

məcburi qaydada təmin etmək üçün məhkəməyə müraciət etmək.

193

Mülki Hüquq

Sadalanan hüquqlar səlahiyyotli şəxs tərəfindən müxtəlif üsullardan

istifadə edilməklə həyata keçirilir. Bu üsulları iki böyük qrupa bölmək olar:

1) mülki hüquqların həyata keçirilməsinin faktiki üsulları;

2) mülki hüquqların həyata keçirilməsinin hüquqi üsulları .

Faktiki üsullar o üsullardır ki, onlar əqd və yaxud hər hansı hüquqi

əhəmiyyətli hərəkət əlamətinə malik deyildirlər. Məsələn, mülkiyyətçinin

özünə məxsus əmlakdan istifadə hüququ (faydalı xassələrini hasil etmək:

evində yaşayır, maşınını sürür və s.) və yaxud şəxs tərəfindən qanuni yolla

əldə edilmiş əmtəə və xidmət nişanından öz əmtəələrində və xidmətlərində

istifadə etmək hüququ - faktiki üsullar sırasına aiddir.

Hüquqi üsullar o üsullardır ki, onlar müəyyən əqd və digər hüquqi

əhəmiyyətli hərəkət əlamətlərinə malikdirlər. Misal üçün birtərəfli, ikitərəfli

və çoxtərəfli əqdlər, müsabiqənin elan olunması, etibarnamənin və ya

vəsiyyətnamənin verilməsi, pretenziya təqdim olunması, iddia verilməsi və

sair hərəkətləri hüquqi üsullara aid etmək olar.

Subyektiv hüquqlar əşya və öhdəlik xarakterli ola bilərlər. Əşya

xarakterli subyektiv hüquqlar səlahiyyətli şəxsin bilavasitə öz hərəkətləri

vasitəsi ilə, yəni əşya üzərinə birbaşa təsir etməklə həyata keçirilir. Bütün

digər şəxslər bu hüquqların həyata keçirilməsinə mane olmamalıdırlar.

Bunun əksi olaraq öhdəlik xarakterli subyektiv hüquqlar səlahiyyətli şəxsin

maraqlarının təmin edilməsi məqsədi ilə borelu şəxsdən lazımi hərəkətlərin

yerinə yetirilməsini tələb etmək imkanında öz əksini tapır.

Subyektiv hüquqlar sadə və mürəkkəb xarakterli ola bilər. Sadə

xarakterli subyektiv hüquqlar səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinin məhdud

imkanlarını nəzərdə tutur. Məsələn, səlahiyyətli şəxsin borc müqaviləsi üzrə

borcun ödənilməsini tələb etmək və yaxud öhdəliyin predmeti

fərdi-müəyyən əşya olduqda, məhz həmin əşyanın 194


verilməsini tələb etmək kimi hüquqları (bax: AR MM, maddə 437) sadə

xarakterli subyektiv hüquqlar sırasına aiddir.

Mürəkkəb xarakterli subyektiv hüquqlar iştirakçıya səlahiyyətlərin

həyata keçirilməsində geniş imkanlar verir. Misal üçün mülkiyyətçinin

mülkiyyət obyekti üzərində hüquqlarım həyata keçirərkən sahiblik, istifadə

və sərəncam kimi səlahiyyətlərindən yararlana bilməsi hüququ, alqı-satqı

müqaviləsi üzrə satılan əşyanın miqdarı, çeşidi, komplekti haqqında şərtin

pozulmasının nəticəsi olaraq alıcının əldə etdiyi müxtəlif xarakterli

hüquqları mürəkkəb hüquqlar kateqoriyasına aid etmək olar (bax: AR MM,

maddələr 587, 592).

Subyektiv hüquqlar əmlak və şəxsi qeyri-əmlak xarakterli ola bilərlər.

Subyektiv hüquqlar, həmçinin, mühafizəedici və tənzimləyici xarakterli

ola bilərlər. Mühafizə xarakterli subyektiv hüquqlar bu hüquqların

pozulduğu təqdirdə normalarda nəzərdə tutulan müdafiə xarakterli üsul və

vasitələrin tətbiqini nəzərdə tutur. Tənzimləyici xarakterli subyektiv

hüquqlar isə mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının normal dövriyyə

çərçivəsində həyata keçirə bildikləri hüquqları ehtiva edir. Subyektiv

hüquqlar, əsasən, səlahiyyətli şəxsin öz hərəkətləri vasitəsilə həyata

keçirilir.

Qanunvericilikdə hüquqların həyata keçirilməsinin digər üsulları da

nəzərdə tutulmuşdur. Bu zaman subyektiv hüquqlar bilavasitə ya

səlahiyyətli şəxsin özü tərəfindən, ya da nümayəndəsi vasitəsilə həyata

keçirilə bilər. Bunlara misal təmsilçilik münasibətlərini, komissiya və ticarət

nümayəndəsi kimi müqavilələrdən irəli gələn münasibətləri göstərmək olar.

Qeyd olunan münasibətlər üzrə səlahiyyətli şəxslər subyektiv hüquqlarını

başqa şəxslərə etibar etməklə onların vasitəsilə həyata keçirirlər. Oxşar

münasibətlər qəyyumluq və himayəçilikdə də yaranır. Belə ki, fəaliyyət

qabiliyyəti olmayan və yaxud məhdud olan şəxslərin hüquqlarım onların

valideynləri, himayəçisi və qanuni nümayəndələri həyata keçirirlər.

195

Mülki Hüquq

Lakin qanunverici müəyyən hallarda nümayəndə vasitəsilə hüquqların

həyata keçirilməsini qadağan edir. Bu hallara etibarnamənin verilməsini,

vəsiyyətnamənin tərtibini, həyata və sağlamlığa vurulmuş zərərin əvəzinin

ödənilməsini tələb etmək hüququ aiddir. Sadalanan hallarda şəxs subyektiv

hüquqlarını yalnız özü həyata keçirməlidir. Məsələn, AR MM-in 1168-ci

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, vəsiyyətnaməni şəxsən

vəsiyyət edən tərtib etməlidir. Vəsiyyətnamənin nümayəndə vasitəsilə

tərtibinə yol verilmir.

Hər hansı hüquq yalnız o halda əhəmiyyət kəsb edir ki, ona qarşı hər

hansı vəzifə durmuş olsun. Subyektiv vəzifə borclu şəxsin lazımi davranış

həddində ifadə olunur. Bu hədlər:

a) qanunda və ya müqavilədə nəzərdə tutulan müəyyən hərəkətləri

yerinə yetirmək və ya müəyyən hərəkətlərdən çəkinməkdə; b) öhdəliyin

lazımi icrası ilə əlaqədar səlahiyyətli şəxsin qanuni tələblərini icra etməkdə;

c) öhdəliyin icra edilməməsi və yaxud lazımi qaydada icra edilməməsi ilə

əlaqədar qarşı tərəfə dəyən zərərin əvəzini ödəməkdə; ç) öhdəliyin icra

edilməməsi və lazımınca icra edilməməsi nəticəsində vurulmuş zərərin

əvəzinin könüllü olaraq ödənilməməsi ilə əlaqədar məhkəmə tərəfindən

qoyulmuş mülki-hüquqi məsuliyyət tədbiri kimi yüklülüklərə əməl etməkdə

və s. kimi hərəkətlərdə ifadə olunur.

Vəzifələrin həyata keçirilməsi üsulları hüquqların həyata keçirilməsi

üsulları ilə eynidirlər. Vəzifələrin həyata keçirilməsinin faktiki üsullarına

qanunla və ya müqavilə ilə borclu şəxslərin üzərinə qoyulmuş qadağanlara

riayət etmək vəzifəsini aid etmək olar. Məsələn, şərəf və ləyaqəti

ləkələyəcək hərəkətlərdən çəkinmək, başqasının mülkiyyət hüququnun

həyata keçirilməsinə mane olmamaq və s. Subyektiv vəzifələrin icrasının

hüquqi üsullarına borclu şəxsin bu və ya digər hüquqi nəticənin yaranması

ilə müşahidə olunan aktiv hərəkətlərini aid etmək olar. Qeyd olunan faktlar

qarşı tərəfdə ya müvafiq hərəkətlərin yerinə yetirilməsi vəzifəsini doğurur,

ya da kontra- gentin subyektiv hüquqlarına xitam verir. Bununla da konkret

hüquq

196


münasibətlərinə xitam verilmiş olur. Misal üçün, podrat müqaviləsi üzrə

podratçının üzərinə düşən vəzifəni icra etməsi bir hüquqi faktdır. Bunun

nəticəsi olaraq podratçı qarşı tərəfə münasibətdə gördüyü işlərin haqqını

tələb etmək hüququ əldə edir.

Müqavilədə nəzərdə tutulmuş müddətdə kredit məbləğinin müəyyən

hissəsinin və ona hesablanmış faizlərin qaytarılması da hüquqi fakt olaraq

kreditorun tutmanın girov predmetinə yönəldilməsi kimi, subyektiv

hüquqlarına xitam verəcəkdir. Çünki bu halda kreditor yalnız yerdə qalan

məbləği tələb edə bilər.

Satıcı tərəfindən dəyəri ödənilmiş əşyanın alıcıya verilməsi, daşıma

müqaviləsi üzrə əşyanın sifarişçiyə və ya onun göstərdiyi şəxsə çatdırılması

kimi hərəkətlər bir hüquqi fakt olmaqla tərəflər arasında hüquq

münasibətlərinin xitamına səbəb olacaqdır.

Aktiv hərəkətlərdə ifadə olunan subyektiv vəzifələr ya könüllü, ya da

məcburi olaraq icra olunur. Vəzifənin məcburi icrası borclu şəxsin

iradəsindən kənar olaraq həyata keçirilir. Hətta bir çox hallarda borclu

şəxsin iştirakı olmadan həyata keçirilir. Bu yalnız məhkəmə və digər dövlət

orqanları tərəfindən hüquq tətbiqedici xarakterli aktların qəbul olunması

halında mümkün ola bilər. Məsələn, pul öhdəliyini icra etməyən hüquqi

şəxsə müəyyən cərimə tətbiq edilməsi haqqında məhkəmə qərarı icraya

yönəldikdən sonra hüquqi şəxsin bank hesablarından həmin vəsait məcburi

tutulur.

7.2. Hüquqların həyata keçirilməsi prinsipləri

Mülki dövriyyənin subyektləri onlara məxsus hüquqları öz baxışlarına

və istəklərinə uyğun olaraq həyata keçirirlər. Lakin bu istəklər hüdudsuz

olsa da onların həyata keçirilməsinin bir həddi vardır. Hüquqların həyata

keçirilməsi hədləri bu istiqamətdə əsas qaydaların, yəni prinsiplərin

formalaşdırılmasmı zəruri edir. Bunlar o

197

Mülki Hüquq

prinsiplərdir ki, mülki hüquq münasibəti iştirakçıları subyektiv hüquq və

vəzifələrin həyata keçirilməsi prosesində məhz bu prinsiplərdən (əsas ideya

və rəhbər başlanğıelar) çıxış edərək hərəkət edirlər. İştirakçıların

hərəkətlərini tənzimləyən prinsiplər sisteminə aşağıdakılar aiddir;

Qanunçuluq, ağlabatanlıq və viedanlılıq, işgüzar əməkdaşlıq və

solidarlıq, mülki hüquq və vəzifələrin onların sosial təyinatına uyğun olaraq

həyata keçirilməsi və hüquqdan sui-istifadənin qadağan olunması

prinsipləri.

Qanunçuluq prinsipi - mülki hüquq münasibətləri iştirakçılarının

hərəkətlərinin qanunun və digər normativ xarakterli aktların tələblərinə

uyğun olaraq həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu ümumi prinsipi

ayrı-ayrı mülki hüquq münasibətlərinin misalında konkretləşdirmək olar.

Misal üçün, tam ortaqlıq müqaviləsinə görə ortaqlığın hər bir iştirakçısı

ortaqlığm işlərini aparmağa vəkil edilib edilməməsindən asılı olmayaraq

işlərin aparılmasına dair bütün sənədlərlə tanış ola bilər. Bu hüquqdan

imtina və ya onun məhdudlaşdırılması, o eümlədən or- taqlıq iştirakçılarının

razılaşması üzrə imtina və ya məhdudlaşdırma əhəmiyyətsizdir (bax: AR

MM, maddə 71.3). Göstərilən normaya əsasən, tam ortaqların oz aralarında

qanunvericiliyin qeyd olunan tələblərini pozan hər hansı bir razılaşması

əhəmiyyətsizdir. Odur ki, mülki hüququn digər subyektləri kimi onlarda öz

hərəkətlərini normativ aktların tələblərinə uyğun olaraq qurmalıdırlar.

Digər bir misal AR Torpaq Məcəlləsinin 49-cu maddəsinin 4-cü

bəndində nəzərdə tutulmuşdur; xarici hüquqi və fiziki şəxslərə torpaq

sahələrinin vərəsəlik, bağışlama və ipoteka əqdləri nəticəsində keçən

mülkiyyət hüququ 1 il müddətində Azərbaycan Respublikası

qanunvericiliyinə uyğun olaraq özgəninkiləşdirilir. Əks halda müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə torpaq sahəsini bu məcəllə ilə nəzərdə

tutulmuş qaydada məcburi satın alır. “Torpaq bazarı haqqında” Azərbaycan

Respublikasının 7 may 1999-cu il tarixli 198


qanununun 12-ci maddəsi girov qoyulmuş torpaqların bazara çıxarılması

xüsusiyyətlərini tənzimləyir və bu maddədə nəzərdə tutulmuşdur ki, girov

saxlayan xarici hüquqi və ya fiziki şəxs olduqda ipoteka müqaviləsində

girovla təmin edilmiş öhdəlik icra edilmədikdə, girov qoyulmuş torpaq

sahəsinin ən gcci 1 il ərzində məcburi satılacağı barədə müddəa əks

etdirilməlidir. Əks halda bu cür əqdlər həmin qanunun 21-ci maddəsinə

əsasən etibarsız sayılacaqdır.

Bu cür misalların sayını artırmaq olar. Sadalanan normalardan bir daha

görmək olar ki, qanunverici mülki hüquq münasibəti iştirakçılarına

subyektiv hüquqlarını ictimai mənafelər naminə qanunvericiliyin

tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirmələri üçün qaydalar müəyyən edir.

Məhz bu səbəbdən deyə bilərik ki, qanunçuluq mülki hüquqların həyata

keçirilməsinin mühüm prinsipi kimi çıxış edir və onsuz mülki dövriyyə

münasibətlərinin stabilliyini təmin etmək olmaz.

Ağlabatanlıq və vicdanlılıq prinsipi mülki hüquq münasibəti

subyektlərinin hərəkətlərində əksini tapmalıdır. İştirakçılar bu prinsiplə

müəyyən olunan əsas qaydalara riayət etmədikləri təqdirdə qanunvericiliklə

müəyyən olunmuş sanksiyaların tətbiq olunması tələb edilir. Subyektiv

hüquqların ağlabatan və vicdanlı tərzdə həyata keçirilməsi tələbi mülki

qanunvericiliyin bir çox normalarında əks olunur. Məsələn, AR MM-in

425.1 maddəsində qeyd edilir ki, öz hüquqlarını həyata keçirərkən və

vəzifələrini icra edərkən tərəflərdən hər biri vicdanlılığın tələb etdiyi tərzdə,

yəni şərtləşdirilmiş vaxtda və yerdə lazımi şəkildə öhdəliyin şərtlərinə və bu

məcəllənin tələblərinə müvafiq surətdə belə şərtlər və tələblər olmadıqda isə

işgüzar adətlərə və ya adətən, irəli sürülən digər tələblərə müvafiq surətdə

hərəkət etməlidirlər.

Yaxud həmin məcəllənin 427.4-cü maddəsində qeyd olunur ki,

ağlabatan müddətdə icra edilməmiş öhdəliyi, eləcə də icra müddətini tələb

etmə anı ilə müəyyənləşdirilmiş öhdəliyi borclu kreditorun icra tələbini irəli

sürdüyü gündən 7 gün müddətində icra etməyə borclu

199

Mülki Hüquq

dur. AR MM-in bir çox maddələrindo bu prinsip ilə müəyyən olunan

tələblərə rast gəlmək olur. Belə ki, AR MM-in 825-ci maddəsində də qeyd

olunur ki, saxlayıcı şərtləşdirilmiş saxlama növünü dəyişdirmək hüququna o

halda malikdir ki, tapşıranın vəziyyəti bildikdən sonra buna razı olacağını

şəraiti nəzərə almaqla ehtimal edə bilsin.

İşgüzar əməkdaşlıq və solidarlıq prinsipinə görə subyekt hüquq və

vəzifələrini həyata keçirərkən digər subyektin hüquq və qanunla qorunan

maraqlarına zərər gətirəcək hərəkətlərə yol verməməlidir. Ümumi

maraqlara çatmaqda birgə hərəkət etməlidirlər. Bununla əlaqədar, AR

MM-in 16-cı maddəsində də qeyd olunur ki, fiziki və hüquqi şəxslər yalnız

və yalnız başqa şəxsə ziyan vurmaq niyyəti ilə həyata keçirdikləri

hərəkətlərə, habelə hüquqdan digər formalarda sui-istifadə edilməsinə yol

verilmir. Məsələn, mülki qanunvericilik mülkiyyətçiyə mülkiyyətində olan

əmlak üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam kimi geniş səlahiyyətlər

müəyyən edir. Lakin mülkiyyətçi bu səlahiyyətlərini həyata keçirərkən

digər şəxsin hüququna və yaxud qanunla qorunan marağına zərər

vurmamalıdır. AR MM-nin 170.2-ci maddəsində göstərilir ki, qonşu torpaq

sahələrinin və digər daşınmaz əmlakın mülkiyyətçiləri qanunla nəzərdə

tutulmuş hüquq və vəzifələrindən əlavə bir-birinə qarşılıqlı hörmət

bəsləməlidirlər. Öz mülkiyyət hüququnu həyata keçirən hər kəs qonşunun

mülkiyyətinə cürbəcür hədsiz təsirdən çəkinməlidir və yaxud AR MM-in

170.3-cü maddəsində qeyd edildiyi kimi, heç kəsə icazə verilmir ki, suyun

təbii axınını qonşunun ziyanına dəyişdirsin.

Hüquq və qanunla qorunan maraqlar həm xüsusi, həm də ümumi

xarakterli ola bilər. Ümumi maraqlar birgə yaşayış qaydalarında, ümumi

şəhərsalma və tikinti qaydalarında və s. ifadə olunur. Misal üçün, AR

MM-nin 240.1-ci maddəsində göstərilmiş qaydaya əsasən, torpaq sahəsinin

mülkiyyətçisi şəhərsalma və tikinti normalarını və qaydalarını, habelə

torpaq sahəsinin təyinatı ilə bağlı tələbləri gözləmək şərti ilə sahədə binalar

və qurğular ucalda bilər, onları

200


yenidən qura vo ya uçura bilor, öz sahəsində başqa şəxslərin tikinti

aparmasına icazə verə bilər.

Öhdəlik xarakterli münasibətlərdə iştirakçıların üzərinə sözü gedən

prinsipdən irəli gələn qaydalara riayət etmək tələbi qoyulur. Misal üçün, AR

MM-nin 425.2-ci maddəsində göstərildiyi kimi, öhdəlikləri icra edərkən

tərəflər müqavilənin yerinə yetirilməsinə zəmin yaratmaq üçün birgə

hərəkət etməli və müqavilənin məqsədinə çatmağa maneəçilik törədə

biləcək və ya öhdəliklərin icrasını təhlükəyə məruz qoya biləcək hər cür

hərəkətlərdən çəkinməlidirlər.

Hüquq və vəzifələrin onların sosial təyinatına uyğun olaraq

həyata keçirilməsi prinsipinə görə mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının

davranışları üçün müəyyən bir hədd təsbit olunmalıdır. Eyni zamanda, bu

həddən kənar çıxmanın nəticələri göstərilməlidir. Subyektiv hüquqların

həyata keçirilməsi hədləri qanunla müəyyən olunur. Bu məhdudiyyətlərə

subyekt, zaman, iqtisadi və sosial məhdudiyyətləri aid etmək olar.

Subyekt məhdudiyyətləri, əvvəlki mövzularda qeyd etdiyimiz kimi,

hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Zaman məhdudiyyətləri

müddətlərlə əlaqədar olan məhdudiyyətlərdir. Belə ki, mülki hüquq

münasibəti iştirakçıları subyektiv hüquq və vəzifələrini qanunla və ya

müqavilə ilə müəyyən olunmuş müddətdə həyata keçirməlidirlər. Əks halda

hüququn müdafiəsi imkanını itirə bilərlər.

İqtisadi məhdudiyyətlər subyektlərin təsərrüfat fəaliyyətini həyata

keçirməkləri ilə əlaqədar müəyyən olunan məhdudiyyətlərdir. Məsələn, AR

MM-in 430.2-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, öhdəliyin tərəflərinin

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olması ilə bağlı öhdəliyin icrasından

birtərəfli imtinaya və ya belə öhdəliyin şərtlərinin birtərəfli

dəyişdirilməsinə, əgər bu məcəllədən və ya öhdəliyin mahiyyətindən ayrı

qayda irəli gəlmirsə, müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda yol verilir. Bu

prinsipdən irəli gələn tələblər AR MM ilə yanaşı, “Anti- inhisar fəaliyyəti

haqqında”, “Valyuta tənzimi haqqında”, “Reklam

201

Mülki Hüquq

haqqında”, “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında” AR qanunlarında öz əksini

tapır.

Sosial məhdudiyyətlər-hüquqdan sui-istifadənin qadağan

olunmasında ifadə olunur. Hüquqdan sui-istifadə dedikdə, mülki hüquq

münasibəti subyektlərinin onlara verilmiş hüquqlar çərçivəsindən kənara

çıxan hərəkətləri başa düşülür. Mülki hüquqlar hüquqa uyğun həyata

keçirilməlidir. Hüquqdan yalnız başqalarına ziyan vurmaq məqsədi ilə

istifadə edilməsi yol verilməzdir (bax:AR MM, maddə 560). Burada əsas

məsələ ondan ibarətdir ki, ziyan vuran şəxsin hərəkətləri formal olaraq ona

məxsus hüquqa əsaslanır. Lakin bu hüququn konkret olaraq həyata

keçirilməsi zamanı bu hərəkətlərin nəticəsi olaraq digər şəxsin hüquq və

qanunla qorunan maraqları pozulmuş olur.

Hüquqdan sui-istifadə halları aşağıdakılardır: 1) qeyri-qanuni və ya

müqavilənin ziddinə əldə edilmiş hüquqların həyata keçirilməsi;

2) şəxsin öz vəzifələrini kobudcasına pozmasına baxmayaraq hüquqlarını

həyata keçirməsi; 3) müdafiə edilməli olan şəxsi mənafeyin əsaslarını təşkil

etməyən hüququn həyata keçirilməsi; 4) digər tərəfin güvəndiyi və

güvənmiş olduğu əvvəlki rəftara zidd hüququn həyata keçirilməsi; 5) bir və

ya daha çox kommersiya hüquqi şəxslərinin bazarda və ya istehsal

sektorunda özünün əlverişli vəziyyətindən sui- istifadə etməsi, əgər bu, mal

dövriyyəsi və ya istehsal xidmətləri üçün bazar şəraitinin xeyli pozulması ilə

nəticələnə bilərsə (bax: AR MM, maddə 560).

Birinci ilə əlaqədar belə bir misal göstərmək olar: mülki qanunvericilik

girov qoyulmuş və ya ipoteka ilə yüklü edilmiş əşyanın mənimsənilməsinə

yol verməməklə AR MM-in 273-cü maddəsində göstərir ki, girov saxlayana

və ya ipoteka saxlayana girov qoyulmuş və ya ipoteka ilə yüklü edilmiş

əşyanı mənimsəmək hüququ verən hər cür razılaşma etibarsızdır. Bununla

yanaşı, AR MM-in 297-ci maddəsində qeyd edilir ki, girov qoyulmuş əşya

ixtisaslaşdırılmış 202


təşkilatlar tərəfindən yalnız açıq hərracda satış yolu ilə realizə edilir. Bu 0

deməkdir ki, girovla təmin edilmiş öhdəlik üzrə borelu üzərinə düşən

vəzifələri iera etmədiyi təqdirdə girov saxlayan heç bir halda müqavilənin

ziddinə olaraq girov predmetini qanunla müəyyən olunan üsullardan kənar

olaraq mənimsəyə və ya öz sahibliyinə daxil edə bilməz.

İkinci bəndlə əlaqədar AR MM-in 420.3.7-ci maddəsində müəyyən

olunmuş qaydanı misal göstərmək olar. Orada qeyd olunur ki, müqavilənin

bağlanmasını təklif etmiş tərəfin əsas öhdəliyi pozduğu halda müqavilənin

digər tərəfinin müqavilədən imtina etmək hüququnu məhdudlaşdıran və ya

onu bu hüquqdan məhrum edən və ya müqavilənin digər tərəfini icra

etməmə nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək

hüququndan məhrum edən.... müddəalar etibarsızdır. Qeyd olunan misalın

məzmunundan da görünür ki, qanunverici müqavilə iştirakçılarından birinin

müqavilə şərtlərini kobudcasına pozduğu halda özü üçün üstün mövqelər

əldə etməsini qadağan edir.

7.3. iMülki hüquqların müdafiəsi

Mülki hüquqların müdafiəsi dedikdə, səlahiyyətli şəxsin qanunda

nəzərdə tutulan üsullarla pozulmuş və yaxud mübahisəlondirilən subyektiv

hüququnun bərpasına yönələn, hüquqi cəhətdən təmin edilmiş imkan başa

düşülür .

Müdafiə hüququ tərəfin şəxsi hərəkətləri ilə yanaşı, səlahiyyətli dövlət

orqanlarının müvafiq hərəkətlərini də əhatə edir. Müdafiə obyekti kimi

yalnız subyektiv hüquqlar deyil, qanuni maraqlar da çıxış edir. Qanuni

maraqlar subyektiv hüquqlarla şərtlənmir və belə desək, müstəqil olaraq

mövcuddur. Məsələn, mülkiyyət toxunulmazlığı, şərəf

203

Mülki Hüquq

VƏ ləyaqətin toxunulmazlığı, mənzil toxunulmazlığı, şəxsi həyat sirri və s.

maraqları qeyd etmək olar.

Mülki hüquqların müdafiəsi forması dedikdə, mülki hüquq münasibəti

iştirakçısı tərəfindən subyektiv hüquq və qanunla qorunan maraqlarının

mühafizəsi ilə əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərin xariei təzahür forması

başa düşülür. Mülki-hüquqi müdafiənin, əsasən, iki forması fərqləndirilir ki,

bunlar da hüquqi və qeyri-hüquqi formalardır.

Bildiyimiz kimi, mülki-hüquqi tənzimləmə metodunun iki funksiyası

vardır ki, bunlar da tənzimləyici və mühafizəedici xarakterli funksiyalardır.

Tənzimləyici funksiya normal münasibətlər çərçivəsində iştirakçıların

qarşılıqlı maraqlarının təmin edilməsinə yönəlmişdir. Mühafizə funksiyası

isə maraqların toqquşması zamanı tətbiq edilən normalarda ifadə olunur.

Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, mühafizə funksiyası mürəkkəb struktura

malikdir və özündə müxtəlif istiqamətlərə yönələn təsir imkanlarını nəzərdə

tutur. Misal üçün, ikitərəfli restitusiyanm tətbiqini nəzərdə tutan normalarla

əmlakın müsadirəsini nəzərdə tutan normalar fərqli məqsədlər daşımaqla

yanaşı, subyektlərə də fərqli təsir imkanlarına malikdir.

Beləliklə, pozulmuş hüquqların mülki-hüquqi müdafiəsi dedikdə, mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulan mühafizəedici xarakterli normalarda

əksini tapan təsir üsullarının tətbiqi başa düşülür. Bu normalarda əks olunan

təsir üsulları, əsasən, üç məqsədə xidmət edir: birincisi, hüququn bərpası;

ikincisi, pozulmuş marağın kompensasiyası; üçüncüsü, hüququ pozan

hərəkətlərin qarşısının alınması. Göstərilən təsir üsulları əsas təsir üsulları

olmaqla hüquq pozana qarşı daha ciddi mülki-hüquqi məsuliyyət

tədbirlərinin tətbiqini nəzərdə tutmur.

Qeyd olunanlarla yanaşı, mühafizə xarakterli təsir üsulları arasında elə

təsir üsulları vardır ki, mühafizə funksiyası ilə bərabər cəza xarakterli

metodları da nəzərdə tutur. Bu təsir üsullarının əsas məqsədi hüquqpozana

qarşı müəyyən cəza tədbirlərinin, sonunda isə mülki-hüquqi məsuliyyətin

tətbiqindən ibarətdir. 204


Mülki-hüquqi məsuliyyət dedikdə, qanunla müəyyən olunan dövlət

məcburetmə tədbirləri başa düşülür. Bu tədbirlər hüquqpozana qarşı əlavə

əmlak yüklülüklərinin və ya məhdudiyyətlərinin tətbiq olunmasında ifadə

olunur. Mülki məsuliyyət funksiyaları zərərin ödənilməsi, cərimə və peniya

ilə yanaşı, hüquqdan məhrumetmə, hüququn tanınmasından və

müdafiəsindən imtina kimi təsir üsullarını da əhatə edir.

7.4. Mülki-hüquqi müdafiə tədbirlərinin növləri

Ümumi qaydaya əsasən, mülki hüquqların müdafiəsi qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmuş qaydada və qanuna, ictimai qaydaya və əxlaqa zidd

olmayan üsullarla həyata keçirilir (bax: AR MM, maddə 18). Mülki-hüquqi

müdafiə tədbirlərini aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

1) məhkəmələr tərəfindən tətbiq olunan müdafiə tədbirləri;

2) dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanları tərəfindən tətbiq

olunan müdafiə tədbirləri;

3) hüququ pozulmuş səlahiyyətli şəxs tərəfindən tətbiq olunan müdafiə

tədbirləri.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müdafiə tədbirlərini hüquqi və

qeyri-hüquqi formada olmaqla iki qrupa bölmək olar. Hüquqi müdafiə

forması dedikdə, səlahiyyətli dövlət orqanlarının pozulmuş və ya

mübahisələndirilən subyektiv hüquqların müdafiəsi ilə əlaqədar fəaliyyəti

başa düşülür.'

Hüquqi müdafiə formalarının əlamətləri aşağıdakılardır:

a) bu tədbirlər yalnız səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən tətbiq

olunur;

' Гражданское право: Учебник. Т 1. б-е изд / Под рсд. А.П.Сергеева и Ю.К.Толстого. М.:

Проспект, 2003, с. 337

205

Mülki Hüquq

b) konkret todbirbrin mozmunu, şortlori vo qaydası bilavasitə qanunla

müəyyən olunur;

e) səlahiyyətli dövlət orqanlarının hərəkətləri hər zaman hüquqi

nəticənin yaranmasına yönəlir.

Hüquqi müdafiə formaları arasında ümumi, xüsusi və qarışıq qaydalar

fərqləndirilir. lİmumi qayda mülki hüquqların və qanunla qorunan

maraqların məhkəmə müdafiəsini nəzərdə tutur. Mülki-hüquqi

mübahisələrin əsas kütləsi birinci instansiya (şəhər, rayon) və inzibat-

iqtisad məhkəmələri tərəfindən baxılır. Tərəflərin razılaşmasına görə

mübahisə arbitraj məhkəməsinin baxışına verilə bilər.

Mülki hüquqların məhkəmə müdafiəsi vasitəsi kimi iddialar çıxış edir.

Ayrı-ayrı hallarda mülki hüquqların məhkəmə müdafiəsi vasitəsi kimi ərizə

və şikayətlər də çıxış edir.

Məhkəmə müdafiə üsullarının aşağıdakı növləri vardır:

1) hüququn tanınması. Buraya məhkəmə qərarına əsasən mülkiyyət

hüququnun tanınmasını aid etmək olar;

2) hüququ pozan hərəkətlərin qarşısının alınması və hüquq pozulana

qədər mövcud olan vəziyyətin bərpası;

3) mübahisələndirilən əqdin etibarsız hesab edilməsi. Etibarsız vo

əhəmiyyətsiz oqdlər üzrə əqdin etibarsızlığı nəticələrinin tətbiqi. Bu cür

iddiaların verilməsi əsası kimi əqdin etibarsız sayılmasına əsas verən

şərtlərdən birinin mövcud olmasıdır;

4) dövlət və ya yerli özünüidarəetmə orqanının aktının etibarsız hesab

edilməsi. Bu müdafiə üsulunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

subyektiv hüququ pozan akt dövlət və ya bələdiyyə orqanının

səlahiyyətlərindən kənara çıxmayaraq qəbul olunmuşdur. Bu akt müəyyən

şəxsə və ya şəxslər qrupuna yönəlib və normativ xarakterli deyildir.

Qanunverici vo ya icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən qəbul olunmuş

normativ aktlara gəldikdə isə onlar yalnız qanunda nəzərdə tutulan hallarda

Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edilməklə on-

206


larin konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması qaydasında müba-

hisobndirib bibr. Beb bir qaydanın olması zoruridir, oks halda hüququn

müdafiosi ovozino normativ aktlar vasitosib mülki hüquqların pozulması

halı ib rastlaşmış olarıq.

Mülki hüquqları pozan qeyri-normativ aktların mübahisəbndirilməsi

qaydası AR MM-in 19-cu maddəsində müəyyən olunmuşdur. Həmin

normaya əsasən, “Dövlət hakimiyyəti orqanının və ya yerli özünüidarəetmə

orqanının mülki qanunvericiliyə uyğun gəlməyən, fiziki və ya hüquqi şəxsin

mülki hüquqlarını və qanunla qorunan mənafelərini pozan qeyri-normativ

xarakterli aktı məhkəmə tərəfindən etibarsız sayıla bibr”;

5) öhdəliyin naturada icrasına məcbur etmək. Bu üsulla öhdəlik

münasibətlərində borclu üzərinə düşən vəzifələri icra etmədiyi təqdirdə

kreditorun maraqları müdafiə olunur. Məcburetmə müəyyən əşyanın və

pulun verilməsində, müqavilə ib şərtbşdirilmiş işlərin görülməsində,

xidmətlərin göstərilməsində ifadə oluna bibr;

6) zərərin ödənilməsi. Zərərin ödənilməsi həm öhdəlik hüququ, həm də

əşya hüququ münasibətləri çərçivəsində yalnız zərərin mövcud olduğu

təqdirdə tətbiq olunur;

7) dəbbə pulunun tutulması müdafiə üsulu kimi yalnız o halda tətbiq

edilir ki, borclu tərəfin öhdəliyinin icrasının təminatı kimi qanunda və ya

müqavilədə dəbbə pulunun tutulması nəzərdə tutulmuş olsun;

8) mənəvi zərərin kompensasiyası. Əgər fiziki şəxsə fiziki və mənəvi

iztirablarda ifadə olunan mənəvi zərər vurulubsa, məhkəmə hüquqpozan

şəxsin üzərinə pul kompensasiyasının verilməsi vəzifəsini qoya bibr.

Kompensasiyanın həcmini müəyyən edərkən məhkəmə hüquqpozamn

təqsirinin dərəcəsini və digər diqqətə layiq cəhətləri nəzərə almalıdır.

Məhkəmə həmçinin zərər vurulmuş şəxsin fərdi xüsusiyyətləri ib əlaqədar

fiziki və mənəvi iztirabların dərəcəsini də nəzərə almalıdır;

207

Mülki Hüquq

9) hüquq münasibotbrinin doyişdirilmosi vo ya xitam verilməsi. Buraya

müqavilələrin dəyişdirilməsi və xitamım, ailə hüquq münasibətlərinə xitam

verildiyi təqdirdə mülkiyyətçinin (keçmiş ərin və yaxud arvadın)

mənzilindən istifadə hüququna müvafiq kompensasiya verilməsi yolu ilə

xitam verilməsi hallarını aid etmək olar.'

Mülki hüquqların xüsusi qaydada müdafiəsinə inzibati qaydada həyata

keçirilən müdafiəni aid etmək olar. Bu müdafiə üsulundan, ümumi

qaydadan istisna olaraq, yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda

istifadə olunur. Azərbaycan Respublikasının 24 iyun 2005-ci il tarixli “AR

Mülki Məcəlləsinə dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə” Qanunu ilə AR

MM-nin 17.3-cü maddəsi qüvvədən düşmüşdür. Həmin maddədə bilavasitə

mülki hüquqların inzibati qaydada müdafiəsi qaydaları əksini tapırdı, lakin

AR MM-nin 17.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş ümumi qaydaya görə;

bütün dövlət hakimiyyət orqanları, yerli özünüidarə orqanları, siyasi

partiyalar, ictimai birliklər, həmkarlar ittifaqı təşkilatları, fiziki və hüquqi

şəxslərin mülki hüquqlarına hörmət bəsləməyə və onların müdafiəsinə

köməklik göstərməyə borcludurlar. İnzibati qaydada müdafiə üsullarına

pozulmuş mülki hüquqların müdafiəsi ilə əlaqədar məhkəmə qərarlarının

icrası məqsədilə dövlət hakimiyyəti orqanları (hüquq- mühafizə, məhkəmə

qərarlarının icrası orqanları və s.) tərəfindən həyata keçirilən hərəkətləri aid

etmək olar.

İnzibati müdafiə üsullarının tətbiqi ilə əlaqədar AR MM-in 997.9- cu

maddəsində nəzərdə tutulan qaydanı misal göstərmək olar. Həmin normaya

görə, qiymətli kağızlar bazarında dövlət nəzarətini həyata keçirən müvafiq

icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları

barəsində inzibati tənbeh, müvafiq lisenziyanın dayandırılması, ləğv

edilməsi, qiymətli kağızlarla əməliyyatların məhdudlaşdırılması,

dayandırılması və qanunvericiliklə onun səlahiy-

' Гражданское право: Учебник. Часть

В.А.Плетнева. М., 1998, с. 56

/ Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало..

208


yətlərinə aid edilmiş digər tədbirlərin tətbiq edilməsindən inzibati qaydada

və (və ya) məhkəmə qaydasında şikayət verilə bilər. Belə şikayətin verilməsi

məhkəmənin qərarının çıxarılmasına qədər tətbiq olunmuş tədbirin

qüvvəsini dayandırmır. Bu norma müvafiq icra hakimiyyət orqanı

tərəfindən tətbiq oluna biləcək inzibati müdafiə tədbirlərinin dairəsini

müəyyən etməklə, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə maraqlarına

toxunulan şəxslərin şikayət vermə hüquqlarını təsbit edir.

Bir məsələni dəqiq bilməliyik ki, mülki hüquqların həyata

keçirilməsinin təmin edilməsi, güc və ya məcburetmə tədbirlərinin tətbiq

olunması dövlətin inhisarmdadır. Bu məqsədlə dövlət mülki-prosessual və

məhkəmə qərarlarının icrasına dair qanunvericiliklə tənzimlənən metodlar

tətbiq edir (AR MM, maddə 561).

Bəzi hallarda qanuna uyğun olaraq qarışıq müdafiə üsullarından

(inzibati- məhkəmə) istifadə olunur. Bu halda zərərçəkən iddia ərizəsi ilə

məhkəməyə müraciət etməmişdən qabaq şikayət ərizəsi ilə müvafiq dövlət

orqanına müraciət etməli olur. Buna misal olaraq şərəf, ləyaqət və ya işgüzar

nüfuzun müdafiəsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri göstərmək olar. AR

MM-in 23.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, əgər fiziki şəxsin şərəfini,

ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu ləkələyən və ya şəxsi və ailə həyatının sirrinə

qəsd edən məlumatlar kütləvi informasiya vasitələrində yayılmışdırsa,

həmin kütləvi informasiya vasitələrində də təkzib edilməlidir. Əgər

göstərilən məlumatlar rəsmi sənədə daxil edilmişdirsə, həmin sənəd

dəyişdirilməli və bu barədə marağı olan şəxslərə məlumat verilməlidir.

Digər hallarda təkzib qaydasını məhkəmə müəyyənləşdirir. Normanın

mənasından da görürük ki, bu cür pozuntu olduğu təqdirdə təkzib verilməsi

üçün, ilk növbədə, rəsmi sənədi verən müvafiq orqana və ya kütləvi

informasiya vasitəsinə müraciət edilməlidir. Bu müraciətdən bir nəticə hasil

olunmadığı halda məhkəməyə müraciət olunur və bu zaman həmin

məlumatların təkzibi ilə yanaşı, onların yayılması nəticəsində vurulmuş

zərərin əvəzinin ödənilməsi tələbi də irəli sürülə bilər.

209

Mülki Hüquq

7.5. Qeyri-yurisdiksion müdalio formaları

Qeyri-yurisdiksion müdafio formaları dcdikdo, mülki dövriyyə

iştirakçılarının subyektiv mülki hüquqlarının müdafiəsi ilə əlaqədar dövlət

və digər səlahiyyətli orqanlara müraciət etmədən müstəqil olaraq həyata

keçirdikləri hərəkətlər başa düşülür. Bu cür hərəkətlərə özünümüdafiə və

əməli təsir tədbirləri aiddir.

Özünümüdafiə tədbirləri dedikdə, mülki hüquqların müdafiəsi ilə

əlaqədar qanunda və ümumi qəbul olunmuş qaydalarda əksini tapan faktiki

xarakterli hərəkətlər başa düşülür. Mülki qanunvericilikdə əksini tapan

özünümüdafiə tədbirlərinə, ilk növbədə, zəruri müdafiə və son zərurət

vəziyyətində edilən hərəkətlər aiddir. Qanunda əksini tapmayan ümumi

qəbul olunmuş hərəkətlərə misal olaraq əmlakın (avtomobilin və ya

mənzilin) qorunması məqsədi ilə müxtəlif mühafizə vasitələri olan qıfıl və

ya siqnalizasiyalardan istifadəni göstərmək olar. Qeyd olunan mülki-hüquqi

müdafiə vasitələrinin tədbiqi müəyyən sərhədlər daxilində həyata

keçirilməlidir. Bu sərhədlər subyektiv mülki hüquqların həyata

keçirilməsinin ümumi qaydaları və prinsipləri ilə müəyyən olunur.

Mülki hüquqların müdafiəsi zamanı həyat və sağlamlığa eləcə də

mənəviyyata təhlükə törədə biləcək və ciddi ziyan vuracaq üsullardan (tələ

və partlayıcı) istifadə yolverilməzdir. Əgər özünümüdafiə tədbirləri qanunla

müəyyən olunmuş sərhədləri aşaraq həyata keçirilərsə və bu zaman digər

şəxslərə zərər dəyərsə, o zaman hüquq pozuntusu nəticəsində yaranan

zərərin ödənilməsi ilə əlaqədar öhdəlik münasibəti yaranacaqdır.

Zəruri müdafiə. Zəruri müdafiə ilə əlaqədar qaydalar AR MM- in

563-cü maddəsində öz əksini tapmışdır. Zəruri müdafiə elə şəkildə

özünümüdafiədir ki, bu zaman hər hansı şəxs tərəfindən, onun özünə və ya

digər şəxslərə qarşı yönələn hüquqa zidd real həmlənin dəf edilməsi üçün

həyata keçirtdiyi tədbirlər nəzərdə tutur.

210


Həmlənin real olması o deməkdir ki, həmlə artıq başlamışdır və ya

başlamaq üzrədir. Mövcud qanunvericiliyə görə, əgər təhlükəyə məruz

qalan şəxsin həyatıdırsa, o zaman onun müdafiəsi üçün bütün mümkün

üsullardan istifadə yol veriləndir. Yox, əgər bu cür təhlükə mövcud deyilsə,

hərəkətin zəruri müdafiə vəziyyətində edilmiş hərəkət kimi

qiymətləndirilməsi üçün subyekt zəruri müdafiə həddini təqsirli olaraq

aşmamalıdır. Zəruri müdafiə vəziyyətində edilən hərəkət hüquqa uyğundur,

yəni hüquqa zidd deyildir və bu zaman vurulan ziyanın əvəzi ödənilmir.

Son zərurət. Son zərurət elə vəziyyətdir ki, həmin vəziyyətdə başqa

vasitələrlə qarşısı alına bilməyən real təhlükənin qarşısını almaq üçün

qarşısı alınmış təhlükəyə nisbətən daha az ziyan vurulur (bax: AR MM,

maddə 564.2).

Zəruri müdafiədən fərqli olaraq son zərurət vəziyyətində hüquq və

qanuni maraqlara qarşı yönələn təhlükə insanların davranışından deyil,

ayrı-ayrı mexanizmlərin, heyvanların, bədbəxt hadisələrin, ruhi və ya psixi

xəstə şəxslərin hərəkətlərinin nəticəsi olaraq yaranır. Bu zaman müdafiə

məqsədi ilə edilən hərəkətlər hüquqa uyğundur, yəni hüquqa zidd deyildir

və bu hərəkətlərin nəticəsi olaraq vurulan ziyanın əvəzi ödənilmir. Lakin

burada mühüm şərt ondan ibarətdir ki, ziyan son zərurət vəziyyətinin baş

verməsinə səbəb olmuş təhlükəni yaradan şəxsə və ya əşyaya vurulmuş

olsun. Əks halda hərəkətlər qanunla müəyyən olunmuş həddi aşmış hesab

olunacaqdır.

Son zərurət vəziyyətində ziyanın vurulduğu faktik halları nəzərə

almaqla onun əvəzinin ödənilməsi ziyanı vurmuş şəxs kimin mənafeyi üçün

hərəkət etmişsə, həmin üçüncü şəxsin üzərinə qoyula bilər (AR MM, maddə

564.3). Yox əgər ziyan qarşısı alınmış ziyandan çoxdur- sa, həmin ziyanı

vurmuş şəxs onun əvəzini ödəməlidir.

Əməli təsir tədbirləri dedikdə, hüquqi xarakterli olmaqla, bilavasitə

səlahiyyətli şəxs tərəfindən hüququ pozana qarşı tətbiq olunan hərəkətlər

başa düşülür. Bu zaman səlahiyyətli dövlət orqan-

211

Mülki Hüquq

larınm kömoyindon istifadə olunmur. Qeyd etdiyimiz kimi, əməli təsir

tədbirləri hüquqi xarakterlidir və onların tətbiqi halları mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulub. Məsələn, AR MM-in 441.2-ci

maddəsində qeyd olunur ki, mükəlləfiyyətli tərəf müqavilədə şərt-

ləşdirilmiş öhdəliyin icrasını həyata keçirmədikdə və ya həmin icranın

müəyyənləşdirilmiş müddətdə həyata keçirilməyəcəyini aşkar edən hallar

olduqda qarşılıqlı icra öhdəsinə düşən tərəf öz öhdəliyinin icrasını dayandıra

bilər və ya öhdəliyin icrasından imtina edib zərərin əvəzinin ödənilməsini

tələb edə bilər.

Ləngitmə hüququ əməli təsir tədbirlərinə aiddir. AR MM-nin 562.1-ci

maddəsində göstərilir ki, əgər məcəlləyə və ya müqaviləyə görə borclunun

kreditor barəsində hüququ və ya bununla əlaqədar ödəniş müddəti çatmış

tələbi varsa, borclu onun barəsində öhdəlik icra edilənədək öz öhdəliyinin

icrasından imtina edə bilər (ləngitmə hüququ).

Əməli təsir tədbirlərinə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan aşağıdakı

halları da aid etmək olar:

1) borcluya və ya borclunun göstərdiyi şəxsə verilməli əmlak

kreditorda olduqda, əgər borclu həmin əmlakı ödəmək və ya kreditora

bununla bağlı xərclərin və digər zərərin əvəzini ödəmək öhdəliyini vaxtında

icra etməzsə, kreditorun həmin əmlakı müvafiq öhdəlik icra edilənədək

saxlamaq ixtiyarı vardır (bax: AR MM, maddə 468.1);

2) kirayə verənin girov hüququ. AR MM-in 698.1-ci maddəsinə görə,

hər hansı torpaq sahəsini və ya hər hansı otaqları kirayəyə verən kirayə

hüquq münasibətlərindən irəli gələn tələbləri üzrə kirayəçinin həmin torpaq

sahəsində və ya həmin otaqlarda olan əşyaları girov qoyma hüququ vardır.

AR MM-in 698.3-ci maddəsinə görə isə, kirayəyə verən onun girov

hüququnun şamil edildiyi əşyaların aparılmasına məhkəməyə müraciət

etmədən də mane ola bilər və əgər kirayəçi torpaq sahəsini və ya otağı

boşaldırsa, həmin əşyalara sahibliyə başlaya bilər;

212


3) podrat müqaviləsi üzro əlavə icra üçün müəyyənləşdirilmiş müddət

nəticəsiz qurtararsa, sifarişçi qüsuru özü aradan qaldırıb çəkdiyi xərclərin

əvəzini ödəməyi tələb edə bilər (bax: AR MM, maddə 764);

4) daşıma müqaviləsi üzrə daşıyıcı ona çatası daşınma haqqına və

xərclərin kompensasiyasına əsasən, yükə girov hüququna malikdir (bax; AR

MM, maddə 860.1);

5) malların göndərilməsi müqaviləsi üzrə alıcı mal göndərən (satıcı)

tərəfindən malların qüsurları aradan qaldırılanadək və komplekti

tamamlananadək və ya mallar dəyişdirilənədək alıcı (mal alan) lazımi

keyfiyyətli olmayan və komplektsiz malları ödəməkdən imtina edə bilər,

malları ödəmiş olduqda isə ödədiyi məbləğlərin qaytarılmasını tələb edə

bilər (bax: AR MM, maddə 641.3);

6) alqı-satqı müqaviləsinə uyğun olaraq satıcının alıcıya təkcə onun

ödədiyi əşyaları deyil, digər əşyaları da verməyə borclu olduğu hallarda

satıcının ixtiyarı var ki, əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa,

əvvəl verilmiş əşyaların hamısı tam ödənilənədək həmin əşyaların

verilməsini dayandırsın (bax: AR MM, maddə 598.5).

Əməli təsir tədbirlərinin tətbiq olunması üçün iki mühüm şərt olmalıdır

ki, bunlardan birincisi, bu tədbirlər yalnız subyektiv hüquq real olaraq

pozulanda tətbiq edilir, ikincisi, əməli təsir tədbirləri əgər qanunda nəzərdə

tutulubsa, tətbiq edilə bilər.

Qeyri-yurisdiksiyon formalara özünəyardım tədbirləri də aiddir.

Özünəyardım tədbirlərinin anlayışı AR MM-in 565.1-ci maddəsində

verilmişdir. Həmin normaya əsasən, səlahiyyətli dövlət orqanlarının köməyi

vaxtında yetişmədikdə və təcili müdaxilə edilmədən hüququn həyata

keçirilməsinin qeyri-mümkün olacağı və ya xeyli çətinləşəcəyi təhlükəsi

olduqda özünəyardım məqsədi ilə əşyam alan, məhv edən və ya zədələyən,

yaxud gizlənə biləcək mükəlləfiyyətli şəxsi tutan və ya özünün yerinə

yetirməli olduğu hərəkətlər barəsində mükəlləfiyyətli

213

Mülki Hüquq

şəxsin müqavimətinin qarşısını alan şəxsin hərəkətləri hüquqa zidd

sayılmır.

Özünəyardım təhlükənin qarşısını almaq və ya onu dəf etmək üçün

zəruri olan hədləri aşa bilməz. Kiminsə əlindən əşya alındıqda bu barədə

dərhal bəyanat verilməlidir. Mükəlləfiyyətli şəxs tutulduqda, o, dərhal

müvafiq dövlət orqanlarına təhvil verilməlidir.

Özünəyardım tədbirləri həyata keçirildikdən bilavasitə sonra təsdiq

olunmaq üçün səlahiyyətli dövlət orqanına bəyan edilmədikdə və ya həmin

orqan belə bəyanatı yolverilməz və ya əsassız bəyanat kimi rədd etdikdə,

özünəyardım tədbirləri lap əvvəlindən qeyri-hüquqi sayılır. Özünəyardım

tədbirləri hüquqa zidd halın qarşısını almaq üçün zəruri olan ilkin şəraitin

mövcudluğu barədə yanlış mülahizə ilə həyata keçirildikdə, hərəkəti etmiş

şəxs, yanılmanm ehtiyatsızlıqdan irəli gəlmədiyi halda belə, ziyanın əvəzini

digər tərəfə ödəməlidir (bax: AR MM, maddə 565.5).

214


VIII FƏSIL MÜLKİ-HÜQUQİ ƏQDLƏR

VƏ ONLARIN NÖVLƏRİ

8.1. Əqdlorin anlayışı vo osas əlamotbri

Əqd hüquq münasibollorinin yaranmasını, doyişmosini vo xitamını

doğuran hüquqi faktlar sırasına aiddir. Lakin digor hüquqi faktlardan fərqli

olaraq, oqd horokotlori ohato cloyir. Əqd zamanı hoyata keçirilən

hərəkətlər müəyyən hüquqi nəticə ilə əlaqədardır. Bu əlamət əqdi digər

hüquqi faktlardan, yəni hadisələrdən və hüquqi əməllərdən fərqləndirir.

Hüquqi nəticənin əldə olunmasına yönələn hərəkətlər hüquqi məqsədi

formalaşdırır. Bəzən hüquqi nəticə ilə hüquqi məqsəd üst- üstə düşməyə

bilər. Belə ki, əmlakın onu özgoninkiləşdirmo hüququ olmayan şəxsdən

alınması həmin əmlaka mülkiyyət hüququ yaratmayacaqdır.

Hüquqi məqsədlə motivi biri-birindən fərqləndirmək lazımdır. Motiv

hər hansı əqdi bağlamağı sövq etdirən istəkdir. O maddi və mənəvi

istəklərin dərk edilməsi olmaqla insanı bu istəklərinin həyata keçirilməsinə

yönləndirir. Motiv hüquqi nəticə doğurmamaqla əqdin etibarlılığına da təsir

etmir. AR MM-nin 347.3-cü maddəsində qeyd edildiyi kimi, “Əqdin

motivləri barəsində yanılma, onun razılaşma predmeti olduğu hallar istisna

edilməklə, vacib əhəmiyyətə malik deyildir.” Məsələn, vətəndaş ehtimal

edirdi ki, onu ad gününə dəvət edəcəklər və bu niyyətlə hədiyyə alır. Lakin

dəvət etmirlər. Burada motivin yalnışlı- ğı alqı-satqı müqaviləsinin

etibarsızlığına əsas olmayacaqdır.'

' Гражданское право: Учебник. Часть 1 / Под ред Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М., 1998, с. 197

215

Mülki Hüquq

Qeyd etmək lazımdır ki, əqdin toroflori istədikləri halda əqdin özündə

motivə hüquqi əhəmiyyət verə bilərlər. Bu əsasən şərtli əq- dlərdə olur. Bu

zaman şərt əqdin mahiyyətini əks etdirməklə hüquqi qüvvə əldə edir.'

Əqdlərin əlamətləri aşağıdakılardır:

1) əqd hüquqi faktdır;

2) əqd iradəvi aktdır;

3) əqd hüquqauyğun hərəkətdir;

4) əqd müəyyən nəticənin əldə olunmasına yönəlir.

Alman alimlərindən prof. H.J.Musielak qeyd edir ki, “İradə ifadəsini biz

əqdin əmələ gəldiyi bazis elementi, məhək daşı kimi dərk etməliyik...”.^

Əqd iradəvi akt olduğu üçün onu həyata keçirən şəxsdə öz hərəkətlərini

idarə etmək və onlara görə cavabdehlik daşıması üçün müəyyən şüur

səviyyəsinin olması tələb olunur. Məhz buna görə qanunverici əqdlərin

iştirakçılarına münasibətdə konkret tələblər müəyyən etməklə onları hüquq

subyektliliyi ilə təmin edir.

İradə - daxilən dərk edilmiş istək olmaqla özü-özlüyündə subyek-

tiv-psixoloji haldır. İradə olmadıqda əqd də ola bilməz. Yəni, məsələn,

vətəndaşa psixi, fiziki təsir etməklə pul verməyə məcbur etmə onun iradəsi

olmadan həyata keçirildiyi üçün əqd hesab olunmayacaqdır.

Hər hansı bir əqdə fərqli sayda iradə ifadəsi ola bilər. İradə ifadəsi

obyektiv və subyektiv tərkib elementlərindən ibarət olmaqla özündə:

a) müəyyən hərəkəti və bu hərəkətin yönəldiyi nəticəni; b) xaricə (kənara)

yönələn iradə ifadəsini, yəni bəyan etməni nəzərdə tutur. Bəyan etmə

özündə daxili iradənin əsas şərtlərini əks etdirməlidir. Qeyd olunanlardan

çıxış edərək deyə bilərik ki, iradə ifadəsi iradənin kənara bildirilməsi

(bəyanı) olmaqla, müəyyən hüquqi nəticənin əldə olunmasına yönəlir. Bu

zaman iradənin daxili cəhətini müəyyən

' Иоффе О. Советское гражданское право. М., 1967, с. 254-256 ^ Жалинский А.,

Рёрихт Л.. Введение в немецкое право. М.: Спарк, 2001, с. 316

216


edən elementlərlə xarici təzahür formasını müəyyən edən elementlər

fərqləndirilməlidir. Əgər iradə şəxsin “nə istəyirəm” sualının cavabı- dırsa,

o zaman iradə ifadəsi “bu istəyim üçün mən nə edirəm” sualının cavabı

olacaqdır. Məsələn, susuzlamışam, bunun üçün satıcıdan su alıram və s.

Əqdin daxili tərkib elementləri dedikdə, daxilən dərk olunmuş istək

başa düşülür ki, bu da müəyyən hərəkət etmək, bəyan etmək, nəyi isə

vermək, almaq və s. kimi hərəkətlərdə ifadə olunur. Bu istəklər mütləq

hüquqi xarakterli olmalıdir, çünki hüquqi xarakter daşımayan hərəkətləri,

məsələn, dostlar arasında kinoya getmək haqqında razılaşmanı

mülki-hüquqi əqd kimi qəbul etmək olmaz. Qeyd olunanlardan bu nəticəyə

gəlmək olar ki:

a) danışan, yazan, əlini qaldıran subyekt reflektor olaraq deyil, məhz öz

iradəsinə uyğun olaraq hərəkət etməlidir;

b) subyekt dərk edir ki, o hüquqi məna daşıyan və yaxud daşıya bilən

hərəkət ifadə edir;

c) subyekt müəyyən hüquqi nəticənin əldə olunmasını istəyir. Bu mühüm

məqamlardan biridir, belə ki, subyektin hərəkətlərinin müəyyən hüquqi

nəticə əldə olunmasına yönəlməməsi gələcəkdə əqdin

mübahisələndirilməsi üçün əsasdır.

Əqdin xarici təzahür formasını müəyyən edən elementlər dedikdə isə

müəyyən hüquqi nəticənin əldə olunması üçün kənara yönləndirilən hərəkət,

bəzi halda isə hərəkətsizlikdə ifadə olunan davranış başa düşülür. Kənara

yönələn hərəkətlərə misal olaraq nitqi (çıxışı), susmanı, hərəkətləri, jestləri

göstərmək olar. İradə ifadəsi forması dedikdə isə konkiyudent hərəkətlər,

şifahi və yazılı forma başa düşülür.

Qeyd olunan şərtlərin praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əqdlərin

etibarlılığı ilə əlaqədar məhkəmə mübahisələrinin həlli zamanı həqiqi iradə

ifadəsinin müəyyənləşdirilməsi xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

217

Mülki Hüquq

Əqd iradovi, hüquqi horokot olduğu üçün xüsusi məqsəd daşıması ilə

xarakterizə olunur. Əqd hər zaman müəyyən nəticənin əldə olunmasına

yönəlir. Bu əlamətlərinə görə o, hüquqi nəticənin iradə ifadəsindən asılı

olmadığı hüquqi əməllərdən (elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərinin

yaradılması) və digər hərəkətlərdən fərqlənir. Əqdin müəyyən hüquqi

nəticənin əldə olunmasına yönəlməsindən danışanda qeyd etməliyik ki, əqd

bağlayarkən şəxslər əqdin həyata keçirilməsi nəticəsində əmələ gələcək

bütün hüquqi nəticələri deyil, məhz bu hüquqi nəticələrin əsaslarını təsəvvür

edirlər. Məsələn, alqı-satqı müqaviləsini bağlayarkən alıcı hesab edir ki, o,

əşyanın mülkiyyətçisi olacaq və yaxud kirayə müqaviləsi bağlayarkən də,

kirayəçi hesab edir ki, o, əşyanın müvəqqəti istifadəçisi olacaqdır. Lakin bu

nəticələrlə yanaşı, digər nəticələr də vardır ki, onlara misal olaraq əmlakın

təsadüfən məhv olması və itirilməsi riskinin qarşı tərəfə keçməsi, qarşı

tərəfin əvəz olaraq verilmiş əşya (pul və s.) üzərində mülkiyyət hüququnun

yaranması və s. göstərmək olar. Deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir

nəticəyə gəlmək olar ki, bu və ya digər əqd növü üçün xarakterik olan

hüquqi məqsəd əqdin əsası və yaxud kauzası (cauza - lat. dilində səbəb)

adlanır.

8.2. Əqdlorin növləri

Əqddə iştirak edən tərəflərin sayma görə əqdlər birtərəfli, ikitərəfli və

çoxtərəfli olurlar.

Birtərəfli əqd dedikdə, AR MM-in 324.3-cü maddəsinə görə. Mülki

Məcəlləyə və ya tərəflərin razılaşmasına uyğun olaraq bağlanması üçün bir

tərəfin iradə ifadəsinin zəruri və yetərli olduğu əqd başa düşülür. Birtərəfli

əqdlər sırasına vəsiyyətnaməni, miras əmlakın qəbulu və qəbulundan

imtinanı, etibarnamənin verilməsini aid etmək olar. Birtərəfli əqdlər üzrə bir

tərəfin iradə ifadəsi əsasında digər şəxslərdə

218


hüquq və vəzifələr yaranır. Məsələn, şəxs öz əmlakını istədiyi şəxsə və ya

şəxslərə vəsiyyət etmək üçün vəsiyyətnamə tərtib edir. Bu zaman o yalnız

öz iradəsinə əsaslanır, vəsiyyətnamənin məzmununu müəyyən edərkən tam

sərbəstdir və vəsiyyətnamənin məzmununu vərəsələrlə razılaşdırmır. O,

öldükdən sonra isə vərəsələr yenə də öz- gür iradələri əsasında ya miras

əmlakı qəbul edir və yaxud ondan imtina edirlər. Vərəsə mirası qəbul

edərsə, mirasla əlaqədar öhdəlikləri və vəzifələri də qəbul etmiş sayılır.

Etibarnamə verərkən şəxs vəsiyyətnamədə olduğu kimi, yalnız öz

iradəsinə əsaslanır və etibarnamə vasitəsilə malik olduğu hüquq və

vəzifələrin həyata keçirilməsini digər şəxsə tapşırır. Etibarnamə verilmiş

şəxs tapşırığı qəbul edə və ya etməyə bilər. Bu etibarnamənin birtərəfli

xarakterinə xələl gətirmir. Belə ki, tapşırığın məzmununu (hansı hüquq və

vəzifələrin həyata keçirilməsi səlahiyyətinin verilməsi) müəyyən etməkdə

etibarnamə verən şəxs tam müstəqildir. Əgər etibarnamə verilən şəxs

tapşırığı qəbul edərsə, o halda etibarnamə verən şəxsin adından və onun

hesabına müəyyən hüquq və vəzifələrin daşıyıcısı olacaqdır. Əksinə, əgər o,

tapşırığı qəbul etməzsə, belə halda etibarnaməyə xitam verilmiş olacaqdır.

Mülki-hüquqi əqdlərin əksər hissəsi ikitərəfli və yaxud çoxtərəfli

əqdlərdir. Bu cür əqdlərə müqavilə deyirlər. AR MM-in 324.4-cü

maddəsində göstərildiyi kimi, müqavilənin bağlanması üçün iki tərəfin

razılaşdırılmış iradə ifadəsi (ikitərəfli əqd) və ya üç və ya daha çox tərəfin

razılaşdırılmış iradə ifadəsi (çoxtərəfli əqd) zəruridir.

İkitərəfli əqdlərüzrə iştirakçıların iradəsi istiqamətcə biri-birinə əks,

məzmunca isə biri-birinə qarşı yönəlir. Məsələn, kirayə müqaviləsinin

bağlanması üçün lazımdır ki, bir tərəf əşyasının kirayəyə verilməsini istəsin,

digər tərəf isə bu əşyam kirayəyə qəbul etməkdə maraqlı olsun. Məhz bu

zaman iştirakçıların iradəsi istiqamətcə bir-birinin əksinə durur. Belə ki,

əgər hər iki tərəf əşyanın kirayəyə verilməsini istəsəydi, o zaman onların

arasında müqavilə bağlanmazdı. İradə

219

Mülki Hüquq

ifadosinin mozmunca biri-birino qarşı yönəlməsini onunla izah etmək olar

ki, hər iki tərəf razılaşdırılmış şərtlər əsasında müqavilənin bağlanmasını

istəyir, bu məqsədlə məzmuna aid şərtləri uzlaşdırır və əgər tərəflər arasında

müqavilənin mühüm şərtləri barədə razılaşma əldə olunmasa, müqavilə

bağlanmış hesab edilməyəcəkdir.

Çoxtərəfli əqdlər isə üç və daha çox tərəfin iradə ifadəsi ilə bağlanır.

Çoxtərəfli əqdlərin siyahısı məhduddur. Belə ki, bu cür əqdlər əsasən

hüquqi şəxslərin təsis edilməsi ilə əlaqədar bağlanılır. Təsərrüfat

ortaqlıqlarmm və cəmiyyətlərinin yaradılması zamanı üç və daha artıq

təsisçinin bağladıqları müqavilə çoxtərəfli əqdlər sırasına aiddir. Bu cür

əqdlərdə iradə ifadəsi ümumi məqsədin əldə olunması naminə birgə

fəaliyyətin göstərilməsi üçün eyni istiqamətə yönəlmişdir.

Əqd ilə onun əsası arasında əlaqənin xarakterinə görə əqdlər kazual və

abstrakt əqdlərə bölünür.

Kazual əqdin əsasının qeyri-qanuniliyi və əsassızlığı onun

etibarsızlığına səbəb olur. Abstrakt əqdlər isə öz əsasından ayrılmışdır

məsələn, borcun qaytarılması, qarantiya müqaviləsi, veksel üzrə ödənişlər.

Alman alimlərindən prof E.Klünzingerin fikrinə görə, abstraktlıq

prinsipi Roma hüququndan irəli gəlsə də müasir Avropa sistemlərinin

çoxunda tətbiq olunur, bu prinsipin köməkliyi ilə qanunverici əmlak

dövriyyəsinin hüquqi cəhətdən təhlükəsizliyini təmin etmək istəyir. Alman

hüququ ədəbiyyatlarında abstrakt əqdlərə misal olaraq daha geniş yayılmış -

daşınar əşyaların alqı-satqı müqaviləsini göstərirlər. Bu müqavilə

çərçivəsində əşya hüquqları bir şəxsdən digərinə əşyanın verilməsi ilə keçir.

Bu zaman digər şəxs alqı-satqı müqaviləsi qanunsuz sayılsa belə həmin

əşyaya əşya hüquqlarını saxlayır. Maraqlı şəxslərin hüquqlarının bərpasına

isə öhdəlik hüquq normaları deyil, əsassız varlanma haqqında qaydalar

tətbiq olunur.'

Жалинский A., РёрихтЛ.. Введение в немецкое право. М.: Спарк, 2001, с. 322

220


Əqdlor bir torofin müəyyən hərəkətlər etməsinin digər tərəfdən

qarşılıqlı hərəkətlərin edilməsi (əşyanın verilməsi, xidmətin göstərilməsi)

zəruriliyinə görə əvəzli və əvəzsiz əqdlərə bölünür. Əvəzli əqdlərdə bir

tərəfin razılaşdırılmış əşyanı verməsi qarşılığında digər tərəf başqa bir

əşyanı verir. Məsələn, alman əşyanın qiymətinə görə pulun verilməsi. Əvəzli

əqdlərin heç də hamısı ekvivalent xarakterli deyildir. Mülkiyyətçi öz

əşyasını dəyərindən aşağı qiymətə sata bilər, sığorta müqaviləsi isə ancaq

qeyri-ekvivalent müqavilə kimi xarakterizə oluna bilər. Əvəzsiz əqdlərin

siyahısı o qədər də çox deyildir. Buraya, əsasən, bağışlama və əvəzsiz

istifadə müqavilələrini, etibarnaməni, vəsiyyətnaməni aid etmək olar.

Əqdin bağlanmış hesab edilməsi anma görə əqdlər real və konsensual

ola bilər. Əgər əqdin bağlanmış hesab edilməsi üçün tərəflərin razılığa

gəlməsi kifayətdirsə, belə əqdlər konsensual (lat. dil. Consen- sus -

razılaşma) əqdlər adlanır. Bu cür əqdlər üzrə tərəflərin hüquq və vəzifələri

onların razılığa gəlməsi və bu razılığın qanuni formaya salınması ilə əmələ

gəlir. Konsensual əqdlərə alqı-satqı, mal göndərmə, əmlak kirayəsi, tapşırıq,

kredit və s. müqavilələr aiddir. Əqdin bağlanmış hesab edilməsi üçün yalnız

tərəflərin razılığı deyil, həmçinin, əmlakın verilməsi də zəruridirsə

(məsələn, saxlama, daşıma, əvəzsiz istifadə müqaviləsi və s.) o zaman belə

əqdlər real (lat.dil. res - əşya) əqdlər adlanır. Qeyd etməliyik ki, qanunda

nəzərdə tutulan xüsusi hallarda bəzi əqdlər həm real, həm də konsensual

olaraq qəbul olunur.

Adətən, əqdlərdə tərəflərin hüquq və vəzifələrinin əmələ gəlməsi və

xitamı müəyyən şərtlə əlaqələndirilir. Belə əqdlərə şərti əqdlər deyilir. Şərti

əqdlərdən fərqli olaraq adi əqdlər üzrə tərəflərin hüquq və vəzifələri qanunda

və ya tərəflər arasında müqavilədə nəzərdə tutulan qaydada və müddətdə

yaranır və ya xitam olunur.

Hüquqi fakt olaraq şərt ya hərəkət, ya da hadisə formasında ola bilər.

Lakin əsas odur ki, bu fakt gələcəyə aid olmalıdır. Yəni bu halın baş

verib-verməməsi naməlum olmalıdır və təbii ki, baş vermiş, lakin

221

Mülki Hüquq

lərofbro molum olmayan hal şort kimi qobul oluna bilmoz. Şort hom hüquqi,

hom do faktiki cohotdon qcyri-rcal olmamalıdır. Əqdlordo şort kimi,

mosolon, ogor daimi mühərrik koşf ctsom vo yaxud vergidən yayına bilsom

kimi şərtlərin və yaxud əxlaq vo mənəviyyata zidd olan şərtlərin nəzərdə

tutulması yolverilməzdir. Şərt həmçinin qaçılmaz olmamalıdır, belə ki, bu

halda şərtin namolumluq əlaməti itirilmiş olacaqdır. Qaçılmazlıq şərtin nə

olur olsun baş verəcəyi anlamını ifadə edir. Məsələn, sabah açılsa, yay gəlsə

və s. Qaçılmaz şort baş verə bilən və ya vero bilməyən olmalıdır. Məsələn,

yarışda birinci yer qazansan, imtahanları uğurla versən və s. Qaçılmaz şərtlə

bağlanmış əqd artıq şərti əqd deyil, adi əqd hesab olunacaqdır.

Şərti əqdlər pozitiv və neqativ şərtlə bağlana bilor. Pozitiv şort dedikdə,

AR MM-in 328.4-cü maddəsində göstərildiyi kimi, hansısa hadisənin

müəyyən müddətdə baş verəcəyi şərti ilə bağlanmış əqd başa düşülür.

Məsələn, dayı bacı oğluna deyir: “əgər instituta girsən bu maşını sənə

verəcəm.” Göründüyü kimi, maşının bağışlanması üzrə əqdin baş tutması

pozitiv şərtdən asılı edilib. Digər bir misal; tərəflər arasında bağlanmış

müqavilənin şərtlərindən biri belə səslənir; mövsüm ərzində məhsul bol

olduğu təqdirdə qiymət keçən ilki qiymətin yarısı qədər olacaq. Ogor həmin

müddətlər bitmiş (qeyd olunan misallarda qəbul imtahanları və mövsümün

sonu) və hadisə baş verməmişsə, şərt qüvvədən düşmüş sayılır. Əgər müddət

müəyyənləşdirilməyibsə, şərt istənilən vaxt yerinə yetirilə bilər. Hadisənin

baş verməsinin mümkünsüzlüyü aydın olduqda şort qüvvədən düşmüş sayıla

bilər.

Neqativ şərt dedikdə isə AR MM-in 328.5-ci maddəsində göstərildiyi

kimi, hansısa hadisənin müəyyən müddətdə baş verməyəcəyi şərti ilə

bağlanmış əqd başa düşülür. Misal; bankla müştəri arasında bağlanmış

kredit xətti müqaviləsinin şərtlərindən biri belə səslənir: borcalan birinci

tranş üzrə üzərinə düşən öhdəlikləri iki ay müddətində yerinə yetirmədiyi

təqdirdə növbəti kredit məbləği ayrılmayacaqdır. Əgər

222


homin müddət bitənədək hadisə baş verməzsə və ya həmin hadisənin baş

verməsinin mümkünsüzlüyü müddət bitənədək aydın olarsa, şərt yerinə

yetirilmiş sayılır. Əgər müddət müəyyənləşdirilməyibsə, şərt yalnız

hadisənin baş verməyəcəyinin aydın olduğu vaxt yerinə yetirilmiş sayılır.

Əqdlər təxirəsalıcı və ləğvcdici şərtlə bağlanıla bilər. Əqddə nəzərdə

tutulan hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi gələcəkdə gözlənilən və ya

naməlum hadisədən və ya artıq baş versə də, hələlik tərəflərə bəlli olmayan

hadisədən asılı olduqda əqd təxirəsalıcı şərtlə bağlanmış sayılır (bax; AR

MM, maddə 328.6). Məsələn, tərəflər arasında bağlanmış kirayə

müqaviləsinin şərtlərindən biri belə səslənir: oğlum iyul ayında yay tətilini

bağda keçirmək istəyir, əgər o, fikrini dəyişsə, o zaman sizinlə bağladığım

bağ evinin kirayə müqaviləsi iyul ayından qüvvəyə minəcək. AR MM-in

693.3-cü maddəsində qeyd olunmuşdur ki, yaşayış otağının kirayəsi

haqqında təxirəsalıcı şərtlə bağlanmış müqavilə üzrə hüquq

münasibətlərində hesab edilir ki, həmin şərt baş verdikdə hüquq

münasibətləri qeyri-müəyyən müddətə uzadılır.

O əqd ləğvcdici şərtlə bağlanmış sayılır ki, həmin şərtin baş verməsi

əqdin xitamına səbəb olur və əqd bağlananadək mövcud olmuş vəziyyəti

bərpa edir. Yenə də kirayə müqaviləsinin misalında şərtlərdən biri belə

səslənir: aramızda bağlanmış kirayə müqaviləsi mənzili satdığım ana qədər

qüvvədədir. Göründüyü kimi, hər iki şərtin baş verməsi gələcəkdə mümkün

ola bilən və naməlumdur. Odur ki, birinci halda şərtin baş verməsi tərəflərdə

hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsinə, ikinci halda isə şərtin baş verməsi

hüquq və vəzifələrin xitamına səbəb olacaqdır.

8.3. Əqdlərin etibarlılığı şərtləri

Əqdin etibarlılığı dedikdə, onun qanunun tələblərinə uyğun olaraq tərtib

edilməsi və bağlanması başa düşülür ki, yalnız bu halda 223

Mülki Müquq

0, nıüoyyon hüquqi nolico doğura bilor. Oqdo toroflorin hərəkətləri

müəyyən hüquqi nəticənin əldə olunmasına yönəlir. Odur ki, əqd etibarsız

sayıldığı halda hüquqi nəticənin əldə olunması qeyri-mümkündür.

Oqdin etibarlılığı şərtləri dörd qrupa bölünür;

1) əqdin subyekt tərkibinin qanuniliyi;

2) əqdin (qanuniliyi) məzmununun qanuniliyi.

3) iradə və iradə ifadəsinin uyğunluğu;

4) əqdin formasının qanuniliyi;

Əqdin subyekt tərkibinin qanuniliyi. Ümumi qaydaya görə, əqdlər

hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinə malik olan şəxslər tərəfindən bağlanıla

bilər. Hüquqi şəxslərin, dövlət və bələdiyyə orqanlarının iştirak etdikləri

əqdlər üzrə hüquq qabiliyyəti məsələsi daha önəmli xarakter daşıyır.

Əvvəlki mövzularda qeyd etdiyimiz kimi, bu tip hüquqi şəxslərin hüquq

qabiliyyəti qanunla, eyni zamanda, təsis sənədləri ilə məhdudlaşdırıla bilər.

Bununla yanaşı, elə fəaliyyət növləri vardır ki, bunlarla əlaqədar əqdlərin

bağlanması üçün hüquqi şəxslərin müvafiq lisenziya alması zəruridir.

Fiziki şəxslərnən əlaqədar onu deyə bilərik ki, ümumi qaydaya görə,

yalnız tam fəaliyyət qabiliyyətinə malik olan şəxslər əqd bağlaya bilərlər.

Fəaliyyət qabiliyyətinin həcmindən asılı olaraq ayrı-ayrı kateqoriyalı

şəxslərin mülki dövriyyədə iştirakı qaydaları qanunla təsbit olunmuşdur. Bu

qaydalardan kənara çıxılması oqdin etibarsızlığına səbəb ola bilor. Belə ki,

məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər yalnız bir qisim oqdlori müstəqil

olaraq bağlaya bilərlər, yerdə qalan digər əqdlər isə başqa şəxslərin (qəyyum

və himayoçilərin) razılığı və ya bilavasitə iştirakı ilə bağlanılır.

Əqdin məzmunu dedikdə, əqdə əksini tapan şərtlərin məcmusu başa

düşülür. Bu şərtlər qanunvericiliklə müəyyən olunmuş tələblərə cavab

verməlidir. Əqdin şərtləri qanunçuluq qaydalarına və əxlaq tələblərinə

uyğun olmalıdır.

224


Əqdin məzmunu ilə əlaqədar tələblər, əsasən, əqdin etibarlılığı üçün, ilk

növbədə, bu cür əqdin qanunla və digər normativ hüquqi aktlarla qadağan

olunmamasını, ikincisi müvafiq şəxsin bu cür əqdi bağlamaq səlahiyyətinin

olmasını nəzərdə tutur. Sonuncu tələblə əlaqədar belə bir qayda mövcuddur

ki, “heç kəs ona məxsus olmayan hüquqlar üzərində sərəncam verə bilməz”.'

Məsələn, ümumi paylı mülkiyyətdə olan əşya üzərində mülkiyyətçilərdən

birinin digərlərinin razılığı olmadan sərəncam verməsini əks etdirən əqd

etibarsız hesab olunacaqdır (bax:AR MM, maddə 215.5). Digər misal,

lombarda girov müqaviləsinin qanunvericiliklə müəyyən olunan

məzmununa görə, fiziki şəxslər yalnız daşmar əşyanı girov qoya bilərlər.

Buna görə də lombarda girov kimi hər hansı daşınmaz əşyanın girov

qoyulması onun məzmun şərtlərinin pozulması hesab olunacaqdır (bax:AR

MM, maddə 302).

Əqdin məzmunu ilə əlaqədar vacib olan bir məsələni də qeyd etməliyik

ki, əqdin şərtləri bağlandığı an üçün real olaraq icra oluna bilən olmalıdır.

Üçüncü qrup tələblər əqddə iradə və iradə ifadəsinin vahidliyi, yəni

üst-üstə düşməsi zəruriliyi ilə əlaqədardır. İradə və iradə ifadəsinin vahidliyi

olmadığı halda, əqd mübahisə ediləndirsə, məhkəmə qərarı əsasında, yox

əgər əhəmiyyətsizdirsə, o zaman belə qərar olmadan belə etibarsız sayıla

bilər. İradə qüsurluğu o zaman olur ki, birincisi, ortada iradə ifadəsi var,

lakin onu formalaşdıran daxili iradə yoxdur (hədə-qorxu, zorakılıq, öz

hərəkətlərinin mənasını başa düşməyən və onlara rəhbərlik edə bilməyən

şəxsin bağladığı əqd); ikincisi, iradə ifadəsi daxili iradəni düzgün olaraq əks

etdirir, lakin bu ifadə əsl istəyin formalaşmasına mane olan faktorların təsiri

altındadır (aldatma, şəxsin ağır vəziyyətə düşməsi və digər tərəfin bundan

istifadə etməsi nəticəsində həmin şəxsin özü üçün son dərəcə

' Гражданское право: Учебник. Часть

В.А.Плетнева. М., 1998, с.204

/ Под рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

225

Mülki Hüquq

əlverişsiz şərtlərlə bağlamağa məcbur olduğu əqd, vacib əhəmiyyətli

yanılmamn təsiri altında bağlanmış əqd); üçüncüsü, iradə ifadəsi daxili

iradəni düzgün olaraq əks etdirmir (bir tərəfin nümayəndəsinin digər tərəflə

pis niyyətlə razılığa gəlməsi).

Dördüncü qrup tələblər əqdin forması ilə əlaqədardır. Əqdlər şifahi və

ya yazılı formada bağlanır. Yazılı əqdlər üçün isə sadə yazılı və notariat

qaydalar müəyyən olunmuşdur. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda

müəyyən əqdlər dövlət qeydiyyatına alınmalıdır.

Yazılı əqdlər üçün tərəflərin razılaşmasında əlavə tədbirlər nəzərdə

tutula bilər. Məsələn, müəyyən formalı blankda tərtib etmə, möhürlə təsdiq

etmə.

Elə əqdlər var ki, onların yazılı forması qanunla müəyyən olunur.

Məsələn, girov müqaviləsi (bax: AR MM, maddə 280.1), etibarnamə, bank

əmanət müqaviləsi (bax: AR MM, maddə 946.1) bank hesab müqaviləsi

(bax: AR MM, maddə 955.1), və s.

Bəzi əqdlər üzrə hüquqi nəticələrin yaranması üçün isə onların yazılı

forması ilə yanaşı, notariat qaydasında təsdiqi və dövlət reyestrində qeydə

alınması zəruridir. Məsələn, daşınmaz əmlaka sahiblik və istifadə hüququ

bu cür əqdin notariat qaydasında təsdiq edildiyi, daşınmaz əmlak haqqında

sərəncam hüququ isə həmin əqd üzrə əmlaka olan hüququn dövlət

reyestrində qeydiyyatı tarixindən əmələ gəlir.

Əgər qanunla başqa hal müəyyən edilməmişdirsə, qanunla və ya

tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müəyyən edilmiş forma tələblərinə riayət

etməməklə bağlanılmış əqd etibarsızdır (AR MM, maddə 329.1).

8.4. Etibarsız əqdlər və əqdlərin etibarsızlığının

hüquqi nəticələri

Qeyd etdik ki, hər hansı əqd tərəflərin arzu etdiyi hüquqi nəticəni

doğurması üçün, qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada tərtib

edilməlidir. Bu tələblər əqdin subyekt tərkibinə, məzmununa, forma

226

MÜHLAZİRƏLƏR TOPLUSU

sına və iradə ifadəsinin uyğunluğuna görə müəyyən edilir. Qanunvericiliyin

tələblərini pozmaqla bağlanmış əqd etibarsızdır. Etibarsız oqdlər isə

tərəflərin arzu etdiyi hüquqi nəticələri doğurmayacaqdır və əksinə, qanunda

nəzərdə tutulan neqativ nəticələrə səbəb olacaqdır. Məsələn, fəaliyyət

qabiliyyəti olmayan şəxsin hədiyyə verən kimi iştirakçısı olduğu bağışlama

müqaviləsi üzrə hədiyyə alanda verilən əşyaya mülkiyyət hüququ

yaranmayacaqdır. Şifahi formada bağlanmış girov, bankda əmanətə pul

qoyulması haqqında razılaşma əhəmiyyətsiz və qanunla qorunmayan bir əqd

olacaqdır.

Bu cur oqdlər üzrə tərəflərindən hər biri aldıqlarının hamısını digər

tərəfə eyni ilə qaytarmalı, alınanları eyni ilə qaytarmaq mümkün olmadıqda

isə onun dəyəri pulla ödənilməlidir. Əgər fəaliyyət qabiliyyətli tərəf digər

tərəfin fəaliyyət qabiliyyətli olmadığını bilirdisə və ya bilməli idisə, ona

dəymiş real zərərin əvəzini də ödəməlidir (bax: AR MM, maddə 342.1).

Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, normanın pozulması heç də həmişə

əqdin etibarsızlığına səbəb olmur. Bununla əlaqədar, mülki

qanunvericilikdə müxtəlif qaydalar nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, ümumi

qaydaya görə, əşya üzərində sərəncam vermək (satmaq, təyinatını dəyişmək

və s.) hüququ, əşyanın taleyini həll etmək səlahiyyəti onun mülkiyyətçisinə

və ya mülkiyyətçi tərəfindən səlahiyyət verilmiş şəxsə məxsusdur. Belə bir

nəticə çıxır ki, mülkiyyətçi olmayan şəxs tərəfindən əşyaya sərəncam

verilməsi ilə əlaqədar əqdlor subyekt pozuntusu ilə bağlanmış əqd hesab

olunaraq sonradan etibarsız sayılmalıdır. Lakin alıcı tərəfin vicdanlı olması

məsələnin mahiyyətini dəyişir. Belə ki, AR MM-in 182.1-ci maddəsinə

əsasən, əşyanı özgəninkiloşdirənin onun mülkiyyətçisi olmadığı, lakin bu

fakt barədə vicdanlı əldə edən olduğu hallarda da əldə edən əşyanın

mülkiyyətçisi olur. Əgər əldə edən özgəninkiloşdirənin mülkiyyətçi

olmadığını bilirmişsə və ya bilməli idisə, vicdanlı əldə edən sayılmır.

Vicdanlılıq faktı əşya verilənə qədər mövcud olmalıdır.

227

Mülki Hüquq

Oxşar qayda homçinin hüquqi şəxslərlə əlaqədar nəzərdə tutulmuşdur.

AR MM-in 349-cu maddəsində qeyd olunur ki, hüquqi şəxsin öz

nizamnaməsində müəyyənləşdirilmiş fəaliyyət məqsədlərinə zidd olaraq

bağladığı əqd, əgər əqddə iştirak edən digər tərəfin onun qanunsuz olduğunu

bildiyi və ya bilməli olduğu sübuta yetirilərsə, həmin hüquqi şəxs və ya

onun təsisçisi tərəfindən mübahisələndirilə bilər. Bu normadan belə nəticə

hasil olunur ki, hüquqi şəxsin nizamnaməsində göstərilmiş fəaliyyət

məqsədlərindən kənara çıxaraq bağlanmış əqd, əgər digər tərəf bu əqdin

qeyri-qanuni olduğunu bilmirdi və bilə do bilməzdirsə, etibarsız sayıla

bilməz.

Mülki hüququn tənzimləmənin yolverilənlik, yəni subyektlərə öz hüquq

və vəzifələrini müəyyənləşdirməkdə sərbəst seçim imkanlarının təmin

olunması funksiyasını əsas götürərək qanunverici bir çox hallarda tərəflərə

şərait yaradır ki, bağladıqları və sonradan mübahisolondirilorok etibarsız

sayılmış oqdi qanunda nəzərdə tutulan üsullarla sanasiya (bərpa) etdirsinlər.

Misal üçün, AR MM-in 353-cü maddəsində nəzərdə tutulur ki. Tərəflər

əqdin etibarsızlığını bildikdən sonra etibarlı olmasını arzuladıqda, əgər

etibarsız əqd başqa əqd üçün nəzərdə tutulan tolobloro uyğun gəlirsə, onda

həmin əqdin qaydaları tətbiq edilir.

Etibarsız oqdi bağlanmamış əqddən fərqləndirmək lazımdır.

Bağlanmamış əqd ümumiyyətlə hüquqi fakt hesab olunmur və heç bir

hüquqi nəticə də doğurmur.

Etibarsız oqdlor mütləq etibarsız, yəni əhəmiyyətsiz' və nisbi etibarsız,

yəni mübahisə edilən əqdloro bölünürlər.

Əhəmiyyətsiz əqd məhkəmə tərəfindən etibarsız sayılıb-sayılmama-

sından asılı olmayaraq, özlüyündə etibarsız olan oqddir. Əhəmiyyətsiz əqd

artıq bağlandığı andan etibarsızdır və tərəflərdə heç bir hüquq və vəzifələr

doğurmur. Bu zaman məhkəməyə iddia hər bir maraq-

' Bu cür cqdləri hüquq odəbiyyatlarında bozon puç aqdbr do adlandırırlar.

228


İl ŞƏXS tərəfindən verilə bilər. İddianın predmetini əqdin məhkəmə tərəfindən

etibarsız hesab edilməsi deyil, əhəmiyyətsiz əqdlərin qanunla müəyyən

olunan etibarsızlığı nətieələrinin tətbiqi tələbləri təşkil edəcəkdir. Məhkəmə

əhəmiyyətsiz əqdlər üzrə nəticələri öz təşəbbüsü ilə tətbiq edə bilər.

Əhəmiyyətsiz əqdlərdən fərqli olaraq, mübahisə edilən əqdlərdə əqd

bağlandığı andan tərəflərdə hüquq və vəzifələr yaranır (etibarlı əqdlər kimi).

Lakin bu cür əqd, mübahisə etmək hüququ olan maraqlı şəxsin tələbi ilə

məhkəmə tərəfindən etibarsız hesab edilir.

Mübahisə edilən və əhəmiyyətsiz əqdlərin digər fərqi ondan ibarətdir

ki, mübahisə edilən əqd üzrə maraqlı şəxs tərəfindən məhkəməyə verilən

iddianın predmeti, ilk növbədə, bağlanmış əqdin etibarsız hesab

edilməsindən ibarət olacaqdır və yalnız bundan sonra əqdin etibarsızlığı

nəticələrinin tətbiq olunması ilə əlaqədar məhkəməyə tələb irəli sürülə bilər.

Etibarsız əqdləri onların etibarsızlığına səbəb olan qüsurlara görə

növbəti qaydada təsnifləşdirmək olar. Əqdlərin etibarlılığı əsası kimi

subyekt tərkibinin, əqdin məzmunun və formasının qanuna uyğunluğu,

həmçinin daxili iradə ilə onun kənara ifadəsinin üst-üstə düşməsi tələbləri

çıxış etdiyi üçün, əqdlərin etibarsızlığı şərtləri kimi, məhz bu tələblərin

pozulması çıxış edəcəkdir. Bu şərtlər əqdlərin etibarsızlığının xüsusi

şərtləridir. Əqdlərin etibarsızlığının xüsusi əsasları dedikdə, əqdlərin etibarlı

hesab olunması üçün zəruri olan tələblərin pozulması və yaxud etibarlılığı

şərtlərinin qüsuru ilə müəyyən olunan hallar başa düşülür. Odur ki, bütün

etibarsız əqdlər dörd qrupa bölünür. Bunlar aşağıdakılardır:

1) subyekt qüsurluluğu ilə bağlanmış əqdlər;

2) iradə qüsurluluğu müəyyən olunan əqdlər;

3) forma qüsurluluğu ilə bağlanan əqdlər;

4) Məzmun qüsurluluğu ilə bağlanan əqdlər.

229

Mülki Hüquq

Həm ohomiyyotsiz, hom do mübahisə edilon etibarsız oqdlər bağlandığı

andan etibarsız hesab olunur. AR MM-in 337.5-ci maddəsinə əsasən, əgər

qanunda oqdin etibarsızlığının ayrı nəticələri nəzərdə tutulmayıbsa,

tərəflərdən hər biri əqd üzrə aldıqlarının hamısını digər tərəfə qaytarmalı,

əgər alınanları eyni ilə qaytarmaq mümkün olma- dıqda isə (o cümlədən

almanlar əmlakdan istifadədə, görülmüş işdə və ya göstərilmiş xidmətdə

ifadə olunduqda) onun dəyərini pulla ödəməlidir.

Etibarsız əqdlər üzrə xüsusi iddia müddətləri tətbiq olunur. Belə ki,

əhəmiyyətsiz əqdin etibarsızlığı nəticələrinin tətbiqi haqqında iddia onun

icrasına başlandığı andan bir il ərzində irəli sürülə bilər. Mübahisə edilən

əqdin etibarsız sayılması və onun etibarsızlığı nəticələrinin tətbiqi haqqında

iddia əqdin bağlanmasına təsir etmiş zorakılığa və hədəyə son qoyulduğu

gündən və ya iddiaçının əqdin etibarsız sayılmasına əsas verən halları

bildiyi və bilməli olduğu gündən bir il ərzində irəli sürülə bilər. Vacib

əhəmiyyətli yanılmanm təsiri altında bağlanmış əqd mübahisəyə əsasın

məlum olduğu andan bir ay ərzində mübahisə edilə bilər (AR MM, maddə

354).

Əhəmiyyətsiz əqdlər sırasında xüsusi yeri yalan və uydurma əqdlər

tutur (AR MM, maddə 340). Uydurma əqd ona uyğun hüquqi nəticələr

yaratmaq niyyəti olmadan yalnız görünüş üçün bağlanmış oqddir. Bu cür

oqdlorə misal olaraq cinayət yolu ilə əldə olunmuş əmlakın müsadirəsindən

və yaxud borca görə tutmanın əmlaka yönəldilməsindən yayınmaq

məqsədilə bu əmlakın uydurma alqı-satqı müqaviləsi vasitəsilə digər şəxsə

özgəninkiləşdirilməsini göstərmək olar. Bu zaman əmlak məsuliyyətindən

yayınmaq istəyən və onu əldə edən şəxslərin iradəsi həmin əşya üzərində

ikincinin mülkiyyət hüququnun yaranması deyil, sadəcə müəyyən dövr

üçün həmin əmlakı müsadirə kütləsindən çıxartmaqdan ibarətdir. Bu

xarakterli oqdləro təcrübədə tez-tez rast gəlmək olur. Lakin burada əsas

məsələ məhkəmədə alıcı ilə satıcının əlbir olmasını sübut etməkdən

230

MÜ'İAZİRƏLƏR TOPLUSU

İbarətdir. Bu zaman sübut ctmo yükü oqdin etibarsız sayılmasında maraqlı

olan tərəfin üzərinə düşəcəkdir.

Yalan əqd başqa əqdi pərdələmək məqsədi ilə bağlanan əqddir. Bu cür

əqdlərə misal olaraq əmlakın icarəsi zamanı icarəyə verənin və icarəçinin

vergidən yayınmaq məqsədilə öz aralarında icarə müqaviləsini deyil,

əvəzsiz istifadə müqaviləsini bağlamasını göstərmək olar. Əslində

istifadəyə verilmiş əşyaya görə ola bilsin ki, icarə verən müəyyən bir

məbləğdə icarə haqqı alır, lakin bu məbləğin vergi orqanlarından

gizlədilməsi üçün tərəflər bir müqavilənin əvəzinə başqa bir müqavilə

bağlayırlar. Lakin məsələ ondadır ki, bu cür əqdlər üzrə əsl niyyəti müəyyən

etmək və sübut etmək də çətindir. Belə ki, mülki dövriyyə iştirakçıları öz

əmlaklarına sərəncam vermək üzrə əqdləri, həmçinin, qanunvericiliyin

tələblərinə zidd olmayan istənilən əqdləri bağlamaqda sərbəstdirlər. Bu

hüquq konstitusion hüquq olduğu üçün, heç kim mülkiyyətçinin və digər

şəxslərin bu istiqamətdə olan hüquqlarını məhdudlaşdıra bilməz. Uydurma

və yalan əqd əhəmiyyətsizdir.

Subyekt tərkibinin qüsurluluğu ilə bağlanmış əgər sırasına

aşağıdakılar aiddir;

1) fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və fəaliyyət qabiliyyəti məhdud-

laşdırılmış fiziki şəxsin bağladığı əqdin etibarsızlığı (bax: AR

MM, maddələr 342; 343);

14 yaşı tamam olmamış yetkinlik yaşma çatmayanın (azyaşlının)

bağladığı oqdin etibarsızlığı (bax: AR MM, maddə 344);

14-18 yaşmadək olan yetkinlik yaşma çatmayanın bağladığı oqdin

etibarsızlığı (bax: AR MM, maddə 345).

İradə qüsurluluğu ilə bağlanan əqdlərə aşağıdakıları misal

göstərmək olar:

1) vacib əhəmiyyətli yanılma təsiri altında bağlanmış əqdin etibar-

sızlığı (bax: AR MM, maddə 347);

2)

3)

231

Mülki Hüquq

2) aldatma, zorakılıq, hədə təsiri altında, bir tərəfin nümayəndəsinin digər

tərəflə pis niyyətlə razılığa gəlməsi və ya şəxsin ağır vəziyyətə

düşməsi;

3) öz hərəkətinin mənasını başa düşməyən və ya onlara rəhbərlik edə

bilməyən fiziki şəxsin bağladığı əqdin etibarsızlığı (bax: AR MM,

maddə 346).

Əqdin etibarsız hesab olunduğu an. AR MM-in 337.2-ci və 337.4-cü

maddələrində göstərilmiş əsaslara görə həm əhəmiyyətsiz əqdlər, həm də

mübahisə edilən əqdlər bağlandıqları andan etibarsızdırlar. Əhəmiyyətsiz

əqdlər üzrə qeyd olunan qaydanı tətbiq etməkdə heç bir çətinlik yoxdur.

Belə ki, bu cür əqdlər bağlandıqları andan etibarsızdır, tərəflərdə heç bir

hüquq və vəzifələr yaratmır və etibarsızlığı ilə bağlı nəticələr istisna

olmaqla, heç bir digər hüquqi nəticələrə səbəb olmur.

Mübahisə edilən əqdlər isə əksinə bağlandıqları zaman tərəflərdə hüquq

və vəzifələr yaradır. Əqd mübahisələndirildikdə və əqdi etibarsız elan edən

məhkəmə qərarı qəbul edildikdə həmin qərarın geriyə qüvvəsi tətbiq edilir,

sanki bu qərar əqd bağlanan an qəbul edilmişdir. Lakin elə həyati hallar olur

ki, mübahisələndirilən əqdi bağlandığı andan etibarsız elan etmək mümkün

olmur. Məsələn, on dörd yaşından on səkkiz yaşmadək olan yetkinlik yaşma

çatmayan şəxs tutaq ki, hər hansı satıcıdan dəyəri yüksək olan, lakin istifadə

olunduğu zaman tükənən bir əşyanı nisyə olaraq almışdır, sonra həmin

əşyanı tükətmişdir, lakin satıcı qarşısında olan öhdəliyini tam olaraq icra

etməmişdir. Mülki Məcəllənin tələblərinə görə bu cür şəxslərin

valideynlərindən, övladlığa götürənlərdən və ya himayəçidən razılıq

alınmasının tələb edildiyi hallarda onlardan razılıq almadan bağladığı əqd

etibarsızdır.

AR MM-in 337.5-ci maddəsinin tələblərinə əsasən, əqd etibarsız elan

olunduqda tərəflərdən hər biri əqd üzrə aldıqlarının hamısını digər tərəfə

qaytarmalıdır. Göstərilən misalda əqd üzrə alınanları 232


geri qaytarmaq mümkün olmadığı üçün mohkomo oqdi etibarsız elan

etmoklo, onun qüvvosino xitam verir vo torofbrin hüquq vo maraqlarının

müdafiosi üçün başqa bir üsula ol atmaqla Mülki Mocollonin yuxanda qeyd

olunan maddosindo oks olunan qaydadan (alınanları eyni ilo qaytarmaq

mümkün olmadıqda iso onun doyorini pulla ödoyir) istifado edo bibr. Bu

halda oqdin etibarsız elan edilməsi ib əlaqodar nəticələrin tətbiqi əqd üzrə

icra olunmuşların, yəni tərənərin qarşılıqlı olaraq biri-birinə verdikləri

əşyaların geri qaytarılması ib mümkün olmadığı üçün, deyə bilərik ki,

məhkəmənin qərarı gələcəyə yönəlməklə yeni icra üsullarının tətbiqini

nəzərdə tutmuş olur.

Əqdin bir hissəsinin etibarsızlığı. Əqdin etibarsızlığı şərtləri

bütövlükdə əqdə deyil, onun ayrı-ayrı hissələrinə də aid ola bibr. Bu halda

oqdin taleyi haqqında sual ortaya çıxır. Mülki dövriyyənin sabitliyini təmin

etmək üçün AR MM-in 352-ci maddəsində belə bir qayda nəzərdə tutulur ki,

əqdin bir hissəsinin etibarsızlığı onun qalan hissələrinin etibarsızlığına o

halda səbəb olmur ki, əqd onun etibarsız hissəsi daxil edilmədən də bağlana

bilərdi. Məsələn, hüquqi şəxsin bağladığı əqd üzrə şərtlərdən biri

nizamnaməsində müəyyənləşdirilmiş fəaliyyət məqsədlərinə ziddir, belə

olan halda əgər həmin hissə daxil edilmədən əqdi bağlamaq mümkün

olardısa, təkcə həmin hissə etibarsız elan oluna bibr. Bu oqdin qalan

hissəsinin etibarlılığına təsir etməyəcəkdir. Əqdin bir hissəsinin etibarsız

elan olunması üçün aşağıdakı şərtlərə riayət olunması vacibdir:

Birincisi, pozuntu əqdin subyekt tərkibinə və formasına aid

olmamalıdır, belə ki, bu cür pozuntular əqdin, ümumiyyətlə, etibarsızlığına

gətirib çıxarır. Əqdin müəyyən hissəsinin etibarsızlığı əsasən, əqdin

məzmununa aid şərtlərin pozulması ib əlaqədar olur. Məsələn, əqddə əksini

tapan şərtlərdən biri və yaxud bir neçəsi aldatma, yanılma, bir tərəfin

nümayəndəsinin digər tərəflə pis niyyətlə razılığa gəlməsi və s. nəticəsi

olaraq bağlandıqda;

233

Mülki Hüquq

ikincisi, oqdin bir hissəsi etibarsız elan olunduğu təqdirdə digər hissəsi

müstəqil olaraq mövcud olma qabiliyyətinə malik olmalıdır;

üçüncüsü, oqdin etibarsız elan olunan hissəsi çıxarıldıqdan sonra qalan

hissəsi əqdin tərəflərinin maraqlarını təmin etməli və əqd bağlanarkən

tərəflərin qarşılarına qoyduqları məqsədə çatmaq qabiliyyətinə malik

olmalıdır. Qanunverici məhz bu tələbi AR MM-in 352-ci maddəsinin

məzmununa daxil edir.

Bəzi hallarda mülki qanunvericiliyin özündə əqdin ayrı-ayrı hissələrinin

etibarsızlığı haqqında tələb nəzərdə tutula bilər. Məsələn, AR MM-in

284.3-cü maddəsində göstərilir ki, “Əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, girov qoyan yalnız girov saxlayanın razılığı ilə girov

predmetini özgəninkiləşdirə bilər, başqa şəxsin icarəsinə və ya əvəzsiz

istifadəsinə verə bilər və ya ona dair digər sərəncamlar verə bilər. Girov

qoyanın girov qoyulmuş əmlakı vəsiyyət etmək hüququnu məhdudlaşdıran

razılaşma əhəmiyyətsizdir.” Bu o deməkdir ki, əgər girov müqaviləsində

girov qoyanın girov predmetini yalnız girov saxlayanın razılığı ilə vəsiyyət

edə bilməsi şərti nəzərdə tutularsa, o zaman girov müqaviləsi həmin hissədə

etibarsız hesab olunaeaqdır.

AR MM-in 420-ci maddəsində etibarsız hesab edilən şərtlərin siyahısı

sadalanmışdır:

1) təklif etmiş tərəfin təklifi qəbul etmək, yaxud ondan imtina etmək və

ya bu və ya digər işi icra etmək üçün tənasübsüz surətdə uzun və ya aşkar

şəkildə qısa müddət (təklifin qəbul və icra edilməsi müddətləri)

müəyyənləşdirdiyini ifadə edən müddəalar;

2) təklif etmiş tərəfin öz öhdəliklərinin icrası üçün əvvəlcədən

müəyyənləşdirilmiş normalardan fərqlənən, tənasübsüz surətdə uzun və ya

kifayət qədər aydın olmayan müddətlər (öhdəliklərin pozulması zamanı

müddətlər) müəyyənləşdirdiyini ifadə edən müddəalar;

3) təklif etmiş tərəfə əsassız olaraq və müqavilədə göstərilmiş əsaslar

olmadan öz öhdəliyinin icrasından imtina etmək hüququ (müqavilədən

imtina şərti) verən müddəalar; 234


4) toklif etmiş torofə vod olunmuş işi doyişdirmok vo ya ondan imtina

etmək hüququ verən müddəalar, bir şərtlə ki, bu barədə razılaşma

müqavilənin digər tərəfi üçün qeyri-məqbul olsun (dəyişiklik edilməsi

şərti);

5) təklif etmiş tərəfə müqavilənin digər tərəfindən çəkilmiş xərclər üçün

tənasübsüz surətdə yüksək əvəz (çəkilmiş xərclərin tənasübsüz surətdə

yüksək əvəzi) tələb etmək hüququ verən müddəalar.

Bu şərtlər əqdə daxil edilmiş olsa da, etimad vo vicdanlılıq prinsiplərinə

zidd olaraq müqavilənin digər tərəfi üçün zorərlidirsə, etibarsızdır. Bu

zaman həmin şərtlərin müqaviləyə daxil edildiyi şərait, tərəflərin qarşılıqlı

maraqları vo sair nəzərə alınmalıdır.

Etibarsız əqdbrdə tətbiq olunan əsas və əlavə əmlak nəticələri. Elə

hallar ola bilər ki, etibarsız əqd bağlanmaqla yanaşı, müəyyən hissədə icra

oluna da bilər. Bu zaman icra olunmuşların hüquqi nəticələrini və yaxud

belə desək, taleyini müəyyən etmək zərurəti yaranır. Bu vo ya digər əmlak

nəticələrinin tətbiqi əqdin etibarsızlığı noticolorindon asılıdır.

Əqdin etibarsızlığı ilə əlaqədar əmlak nəticələrini əsas vo əlavə olmaqla

iki yerə bölmək olar. Əsas əmlak noticolorino ikitərəfli və birtərəfli

rcstitusiya və dövlət nəfinə müsadirə aiddir.

İkitərəfli rcstitusiya dedikdə, etibarsız oqdlori bağlamış vo icra etmiş

şəxslərin ilkin vəziyyətinin bərpa olunması başa düşülür. Bu zaman

tərəflərdən hər biri əqd üzrə aldıqlarının hamısını digər tərəfə tam olaraq

qaytarmalıdır. Oqd üzrə alınmış əşyaları eyni ilə yəni naturada (əgər əşya

itirilmişdirsə və yaxud təyinatı üzrə istifadə olunmuşdursa) qaytarmaq

mümkün olmadıqda isə onun dəyəri pul ilə kompensasiya olunmalıdır.

Qanunla başqa nəticələr nəzərdə tutulmadığı hallarda ikitərəfli res-

titusiya ümumi qayda olmaqla, hər zaman tətbiq olunur. İkitərəfli rcstitusiya

forma və subyekt qüsurluluğu ilə bağlanmış əqdlərin, həmçinin öz

hərəkətlərinin mənasını başa düşməyən və ya onlara rəhbərlik edə

235

Mülki Hüquq

bilməyən fiziki şəxsin bağladığı əqdlərin, vacib əhəmiyyətli yanılma və əqd

bağlamaq səlahiyyətlərinin aşılması nəticəsində bağlanmış əqdlərin

etibarsızlığı zamanı tətbiq olunur.

Birtərəfli rcstitusiya isə qanunda birbaşa göstərildiyi halda tətbiq olunur

və mənası ondan ibarətdir ki, tərəflərdən yalnız birinin əqd üzrə verdikləri

geri qaytarılmaqla ilkin vəziyyəti bərpa olunur. Digər tərəfə münasibətdə isə

məhrumediei əmlak sanksiyası tətbiq olunmaqla əqd üzrə verdikləri dövlət

nəfinə müsadirə olunur. Birtərəfli restitusiya, hakimiyyətdən sui-istifadə,

aldatma, zorakılıq, hədə təsiri, bir tərəfin nümayəndəsinin digər tərəflə pis

niyyətlə razılığa gəlməsi və şəxsin ağır vəziyyətə düşməsi digər tərəfin isə

bundan istifadə etməsi nəticəsində bağlanmış əqdlərin etibarsızlığı zamanı

tətbiq edilir. Sadalananlardan görmək olur ki, birtərəfli restitusiya əsasən,

əqd üzrə tərəflərdən birinin qanunun göstərişlərini qəsdən pozduğu hallarda

tətbiq olunur. Bu zaman yalnız hüquqpozmaya yol verən şəxsə münasibətdə

məhrumediei sanksiya tətbiq olunur. Təqsiri olmayan digər tərəf isə əqd

bağlanana qədər olan ilkin vəziyyətə qaytarılır.

Dövlət nəfinə müsadirə, yəni rcstitusiyanın yolverilməzliyi isə

tərəflərdən hər iksinin qəsdən hüquq və mənəviyyat qaydaları əleyhinə

olaraq bağladıqları əqdlərin etibarsızlığının nətieələri olaraq tətbiq edilir. Bu

halda əqd bağlanana qədər olan ilkin vəziyyət bərpa olunmur və hər iki

tərəfin əqd üzrə verdikləri və aldıqları dövlət nəfinə keçirilir.

Etibarsız əqdlər üzrə əlavə əmlak nəticələri dedikdə isə bu cür əqdlərin

bağlanması zamanı yol verilən hüquq pozuntuları ilə əlaqədar tətbiq olunan

cərimə və peniyalar başa düşülür. Əlavə əmlak nəticələri yalnız qanunda

birbaşa göstərildiyi halda tətbiq edilir. Misal olaraq, iradə qüsurluluğu ilə

bağlanmış əqdləri (hüquqdan sui istifadə etməklə bağlanmış əqdlər istisna

olmaqla) və subyekt qüsurluluğu ilə bağlanmış əqdləri (hüquqi şəxsin hüquq

qabiliyyətindən kənara çıxan əqdin etibarsızlığı istisna olmaqla) göstərmək

olar. Zərərin

236

MÜMAZİRƏI.ƏR TOPLUSU

ödənilməsinin mülki-hüquqi məsuliyyətin forması olaraq tətbiq olunduğunu

nəzərə alsaq, o zaman deyə bilərik ki, bu məsuliyyət, hüququ təqsirli olaraq

pozan şəxsin üzərinə qoyulur.

Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan, fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılmış

və məhdud fəaliyyət qabiliyyətli fiziki şəxslərin bağladıqları əqdlər üzrə

zərərin ödənilməsi müstəsna olaraq fəaliyyət qabiliyyətli şəxsin üzərinə

qoyulur, bir şərtlə ki, bu şəxs digər tərəfin əqd bağlamaq üçün kifayət qədər

fəaliyyət qabiliyyətinə malik olmadığını bilirdi və yaxud bilməli idi.

Hakimiyyətdən sui-istifadə nəticəsində, aldatma, zorakılıq, hədə təsiri

altında, bir tərəfin nümayəndəsinin digər tərəflə pis niyyətlə razılığa gəlməsi

nəticəsində bağlanmış əqdlər zamanı digər tərəfə vurulan zərər bu zərərin

əmələ gəlməsində təqsirli olan şəxs tərəfindən ödənilir. Yalnız vacib

əhəmiyyətli yanılmanm təsiri altında bağlanmış əqdlərdə qanunverici

ümumi prinsip olan təqsirə görə məsuliyyət prinsipindən kənara çıxır.

Yanılmanm tərəflərdən asılı olmayan səbəblərə görə də yarana bilməsini

nəzərə alsaq, onda zərərin ödənilməsi, yanılmanm təsiri altında bağlanmış

əqdi mübahisələndirmiş tərəfin yanılmanm digər tərəfin təqsiri üzündən

əmələ gəldiyini sübuta yetirməsə, vacib əhəmiyyətli yanılmanm təsiri

altında bağlanmış əqdi mübahisələndirmiş tərəf digər tərəfin tələbi ilə ona

dəymiş real zərərin əvəzini ödəməyə, hətta yanılmanm yanılan tərəfdən asılı

olmayan səbəblərdən əmələ gəldiyi hallarda da borcludur, (bax: AR MM,

maddə 347.7). Etibarsız əqdlərin bağlanması və icrası ilə əlaqədar zərərin

ödənilməsi vəzifəsi real ziyanla məhdudlaşır.

8.5. Əqdlərdə təmsilçilik və etibarnamə

Təmsilçiliyin anlayışı AR MM-in 359.1-ci maddəsində verilmişdir.

Belə ki, bir şəxsin etibarnaməyə, qanunun göstərişinə və ya buna vəkil

edilmiş dövlət və bələdiyyə orqanının aktına əsaslanan səlahiyyətinə 237

Mülki Hüquq

göro başqa şəxs (tomsil edilən) adından bağladığı əqd təmsil edilənin mülki

hüquq və vəzifələrini bilavasitə yaradır, dəyişdirir və onlara xitam verir.

Təmsilçiliyin əlamətləri aşağıdakılardır:

1) təmsilçi öz adından deyil, təmsil edilənin adından çıxış edir;

2) təmsilçinin hərəkətləri təmsil edilənin hərəkətləri kimi qiymətləndirilir;

3) təmsilçi yalnız ona verilmiş səlahiyyətlər çərçivəsində fəaliyyət göstərə

bilər;

4) təmsilçi öz mənafeyi naminə heç bir hərəkət edə bilməz;

5) hər iki tərəfi eyni zamanda təmsil edə bilməz (kommersiya

təmsilçiliyindən başqa).

Təmsilçiliyin qanuni və könüllü nümayəndəlik olmaqla iki növü

fərqləndirilir.

Qanuni (məcburi) nümayəndəlik. Valideynlər yetkinlik yaşına

çatmayanların qanuni nümayəndələri sayılırlar. Müxtəlif səbəblərdən

yetkinlik yaşına çatmayanların valideynləri olmadığı təqdirdə, onların

üzərində qanuni əsaslarla qəyyumluq, himayəçilik təyin olunur. Qəyyum və

himayəçi yetkinlik yaşına çatmayanın qanuni nümayəndəsi hesab olunur.

Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılmış

şəxslərin qəyyumları və himayəçiləri onların qanuni təmsilçiləri sayılırlar.

Könüllü nümayəndəlik. Könüllü nümayəndəlik müqaviləyə

əsaslanır. Məsələn, təsərrüfat ortaqlıqlarmda ortaqlar, hüquqi şəxsin filial

rəhbərləri və yaxud tapşırıq müqaviləsi üzrə tapşıranı təmsil edən şəxs və ya

şəxslər müqavilə və bu müqavilədən irəli gələn etibarnamə əsasında

təmsilçilik funksiyalarını həyata keçirirlər.

Etibarnamə. Etibarnamə dedikdə, bir şəxsin üçüncü şəxslər qarşısında

təmsilçilik üçün başqa şəxsə verdiyi vəkalət başa düşülür (bax; AR MM,

maddə 362.1). Etibarnamə istənilən müddətə verilə bilər.'

' Bu qaydadan istisna vardır. Bcin ki, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000- ci il 11

sentyabr tarixli 167 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında

238


Əgər etibarnamədə müddət göstərilməyibsə, o bağlandığı gündən bir il

ərzində qüvvəsini saxlayır. Etibarnamədə mütləq verildiyi tarix

göstərilməlidir. Belə ki, bağlandığı tarix göstərilməyən etibarnamə

əhəmiyyətsizdir.

Etibarnamə müəyyən hərəkətlərin xaricdə yerinə yetirilməsi məqsədilə

də verilə bilər. Bu tip etibarnamələrdə onların qüvvədə olma müddəti həm

göstərilə, həm də göstərilməyə bilər. Xaricdə hərəkətlərin yerinə yetirilməsi

üçün nəzərdə tutulan və qüvvədə olma müddəti göstərilməyən etibarnamə

notarius tərəfindən təsdiqləndikdə etibarnaməni vermiş şəxs tərəfindən ləğv

edilənədək qüvvəsini saxlayır.

Etibarnamə verilmiş şəxs vəkil edildiyi hərəkətləri şəxsən özü etməlidir.

O, etibarnamə ilə buna vəkil edildikdə və ya etibarnaməni verənin

mənafelərinin qorunması üçün şəraitin buna məcbur etdiyi halda həmin

hərəkətlərin icrasını başqa şəxsə etibar edə bilər (AR MM, maddə 364.1).

Etibarnamə məzmununda əks olunan səlahiyyətlərin həcminə və

xarakterinə görə aşağıdakı növlərə bölünür:

1) birdəfəlik etibarnamə. Birdəfəlik etibarnamələr əsasən konkret

hüquqi hərəkətin yerinə yetirilməsi məqsədilə verilən etibarnamələrdir.

Məsələn, mülkiyyətçi xaricdə olduğu üçün evinin alqı-atqısı və yaxud

ipoteka qoyulması ilə əlaqədar təmsil olunması üçün hər hansı bir şəxsə

etibarnamə verir;

2) xüsusi etibarnamə. Bu növ etibarnamələrə misal olaraq

kommersiya təmsilçiliyi, tapşırıq müqaviləsi və sair oxşar müqavilə

münasibətlərinin gerçəkləşməsi zamanı verilən etibarnamələri aid etmək

olar;

notariat hsrokatlorinin aparılması qaydaları haqqında Tə)imat»da doyişiklikbr edilməsi barədə

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 6 iyul 2012-ci il tarixli 151 nömrəli qərarına əsasən,

nəqliyyat vasitəsinə dair sərəneam vermə hüququnu nəzərdə tutan etibarnamə bir ildən artıq

müddətə verilə bilməz.

239

Mülki Hüquq

3) baş etibarnamə. Hüquqi şəxsin rəhbərinin hüquqi şəxsin filial

müdirinə verdiyi etibarnaməni və yaxud özündə hüquqi hərəkətlərin həyata

keçirilməsi məqsədilə mülkiyyətçinin bütün səlahiyyətlərinin həyata

keçirilməsi imkanını nəzərdə tutan etibarnamələri buraya aid etmək olar.

Etibarnamənin qüvvəsinə aşağıdakı hallarda xitam verilir:

1) etibarnamənin müddətinin bitdikdə;

2) etibarnamədə nəzərdə tutulan hərəkətlər həyata keçirildikdə;

3) etibarnaməni vermiş şəxs tərəfindən o ləğv edildikdə;

4) etibarnamə verilmiş şəxs imtina etdikdə;

5) adından etibarnamə verilmiş hüquqi şəxs ləğv edildikdə;

6) adına etibarnamə verilmiş hüquqi şəxsə xitam veridikdə;

7) etibarnamə vermiş və ya etibarnamə verilmiş fiziki şəxsin ölməsi,

fəaliyyət qabiliyyəti olmayan, məhdud fəaliyyət qabiliyyətli və ya xəbərsiz

itkin düşmüş hesab edilməsi halında (bax: AR MM, maddə 365).

Etibarnamə vermiş şəxs istənilən vaxt etibarnaməni ləğv edə və ya

başqasına verə bilər, etibarnamə verilmiş şəxs isə istənilən vaxt ondan

imtina edə bilər. Bu hüquqlardan imtinaya dair razılaşma əhəmiyyətsizdir


240


IX FƏSIL MÜLKİ HÜQUQDA MÜDDƏTLƏR.

İDDİA MÜDDƏTİ

9.1. Mülki hüquqda müddətlərin anlayışı

Mülki hüquqda müddət anlayışı iki mənada başa düşülür: müəyyən vaxt

dövrü (zaman kəsiyi) və ya müəyyən zaman anı. Hər iki halda müddətin

yetişməsi müəyyən hüquqi nəticələrin yaranması ilə əlaqədardır.

Müddətlər mülki dövriyyəni nizamlayır, hüquqi əlaqələrdə müəyyənlik

və sabitlik yaradır, iştirakçıların fəaliyyətini tənzimləyir, mülki

müqavilələrin şərtlərinə vaxtında əməl edilməsinə, mülki hüquq münasibəti

iştirakçılarının hüquqlarının və qanuni maraqlarının müdafiəsinin vaxtında

həyata keçirilməsinə şərait yaradır.'

Hüquqi faktlar sistemində müddətlər hadisələr siyahısına aid edilir. Belə

ki, müəyyən vaxt dövrü və zaman anı insanların iradəsindən kənar olaraq

yaranır və həyata keçirilir.

Mülki hüquqda müddətləri müxtəlif əsaslara görə təsnifləşdirmək olar.

Kim tərəfindən müəyyən olunması xarakterinə görə mülki-hüquqi

müddətlərin üç növü fərqləndirilir.

1) Qanunla müəyyənləşdirilən müddətlər (imperativ müddətlər). Bu

müddət qanunla müəyyən olunur və tərəflərin razılığı ilə dəyişdirilə bilməz.

Məsələn, tam fəaliyyət qabiliyyəti (bax: AR MM, maddə 28.2), xəbərsiz

itkin düşmə və ölmüş elan edilmə (bax: AR MM, maddələr 40; 41), iddia

müddəti (bax: AR MM, maddə 373), daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnu

əldə etmə (bax: AR

' Гражданское право: Учебник. Часть I / Под общ. ред. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,

В.Л.Плетнева. М.: Норма, 1998, с. 252.

241

Mülki Hüquq

MM, maddolor 178; 179) vo s. İmpcrativ müddətbrdon müqavilə

münasibətlərinin tənzimlənməsində də geniş istifadə olunur. Məsələn, icarə

müqaviləsinin ləğvi ilə əlaqədar AR MM-in 704.1,-ci maddəsində qeyd

olunur ki, əgər hər hansı torpaq sahəsinin, hüququn və ya müəssisənin

icarəsi müqaviləsi bağlanarkən icarə müddəti müəyyənləşdirilməyibsə,

müqavilənin ləğvinə yalnız azı altı aylıq xəbərdarlıq müddətini gözləmək

şərti ilə ilin sonunda yol verilir.

Borc müqaviləsinin ləğv edilməsi ilə əlaqədar oxşar qayda müəyyən

olunmuşdur. Belə ki, AR MM-in 742.2-ci maddəsində qeyd olunur ki,

qanunla müəyyənləşdirilmiş şərti maliyyə vahidinin yüz mislindən çox

məbləğdə borclar üçün borc müqaviləsinin ləğv edilməsi haqqında

xəbərdarlıq müddəti üç ay, daha az məbləğdə borclar üçün bir ay təşkil edir.

2) Müqavilə ilə müəyyən olunan müddətlər (dispozitiv müddətlər).

Müqavilə müddətləri tərəflərin razılaşması ilə müəyyən olunur. Bəzi

müqavilələr üçün müddət haqqında razılaşma mühüm şərt hesab olunur

(mal göndərmə müqaviləsi, nisyə alqı-satqı müqaviləsi, girov müqaviləsi və

s.). Bəzi müqavilələr üçün isə müddət haqqında razılaşma müqavilənin

mühüm şərti hesab olunmur (pərakəndə alqı- satqı müqaviləsi, borc

müqaviləsi, kirayə müqaviləsi və s.). Bu tip müqavilələr bağlanarkən

müddət haqqında razılaşmanın müqaviləyə daxil edilməməsi müqavilənin

etibarlılığına təsir etmir. Müqavilədə müddət haqqında razılaşma olmadıqda

AR MM-in 427-ci maddəsinin tələblərinə uyğun hərəkət edilir. Həmin

normaya əsasən, əgər öhdəliyin icrası müddəti təyin edilməyibsə və ya

şəraitə görə onu təyin etmək mümkün deyildirsə, kreditor öhdəliyin dərhal

icrasını tələb edə bilər, borclu isə onu ağlabatan müddətdə icra etməyə

borcludur.

Qeyd olunan qaydanı müxtəlif müqavilələrin misalında təkrarlamaq

olar. Belə ki, AR MM-in 742.1-ci maddəsində göstərilir ki, əgər borcun

qaytarılması üçün müddət qoyulmayıbsa, o, borc verən və ya borc alan

tərəfindən borc müqaviləsi ləğv edilərkən qaytarıl

242


malıdır. AR MM-in 689.1-ci maddəsində isə qeyd olunur ki, əgər kirayə

müqaviləsində müddət müəyyənləşdirilməyibsə, kirayə hüquq

münasibətlərinin istənilən iştirakçısı Mülki Məcəllənin 690-cı maddəsinin

göstərişlərinə uyğun olaraq müqavilənin ləğvinə dair bildiriş verə bilər.

Qeyd olunmalıdır ki, qanunla müəyyənləşdirilən müddətlər, əsasən,

imperativ xarakterli olmaqla yanaşı, dispozitiv xarakterli də ola bilərlər.

Yəni bu müddətin aşağı və yuxarı həddinin müəyyən edilməsi tərəflərin

istəyi ilə müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn, AR MM-in 363.1-ci maddəsində

göstərilir ki, etibarnamə istənilən müddətə verilə bilər. Yəni etibarnamə

verən şəxs onun aşağı və yuxarı həddini müəyyən etməkdə müstəqildir.

Amma əgər bu müddət etibarnamədə göstərilməyibsə, etibarnamə bir il

müddətinə qüvvəsini saxlayır (imperativ).

3) Məhkəmə tərəfindən təyin edilən müddətlər məhkəmə

qərarlarında öz əksini tapır. Məhkəmə tərəfindən müəyyən edilən müddətlər

dedikdə, burada, əsasən, prosessual xarakterli müddətlər deyil, maddi

xarakterli müddətlər başa düşülməlidir. Belə ki, prosessual müddətlər mülki

prosessual qanunvericiliklə müəyyən olunur. Burada isə söhbət maddi

hüquq normalarında nəzərdə tutulan, lakin başlanması və bitməsi dövrü

məhkəmə tərəfindən müəyyən olunan müddətlərdən gedir. Bunların sırasına

iddia müddətinin bərpası, mirasın qəbul edilməsi vaxtının uzadılması,

mirasın qəbulundan imtina, ipoteka predmetinə tutmanın yönəldilməsinin

təxirə salınması müddətləri aiddir. Misal üçün, “İpoteka haqqında”

Qanunun 39.4-cü maddəsində göstərilir ki, tutma yönəldilən ipoteka

predmeti ipoteka qoyanın yeganə yaşayış yeri olduqda və digər yerdə

yaşamağa imkanı olmadıqda, məhkəmə ipoteka qoyanın vəsatəti əsasında

tutmanın yönəldilməsini ən geci bir ilədək təxirə sala bilər. Digər misal, AR

MM-in 1256-cı maddəsində qeyd olunur ki, vərəsə vərəsəliyə çağırıldığını

bildiyi və ya bilməli olduğu gündən üç ay ərzində mi-

243

Mülki Hüquq

rasm qəbulundan imtina edə bilər. Üzrlü səbəb olduqda məhkəmə bu

müddəti iki aydan çox olmayaraq uzada bilər. Hər iki misaldan görünür ki,

müddətin yuxan həddi maddi hüquq normasında qeyd olunur, bu hədd

daxilində hansı müddətin təyin olunması isə artıq məhkəmənin

səlahiyyətinə aid edilmişdir.

Təyinatına görə mülki-hüquqi müddətlərin aşağıdakı növləri vardır:

a) mülki hüquqları doğuran müddətlər. Bu halda nəzərdə tutulan

zaman anının yetişməsi ilə mülki dövriyyə iştirakçısının qanunla və ya

müqavilə ilə nəzərdə tutulan hüquqları yaranır. Bura fəaliyyət qabiliyyətinin

yaranması (bax: AR MM, maddələr 28.2; 28.4; 28.5), əmlaka mülkiyyət

hüququnun əldə edilməsi (bax: AR MM, maddələr 178.5; 178.6.); vərəsə

olmaq hüququnun yaranması (bax: AR MM, maddə 25.3) və s. müddətləri

aid etmək olar;

b) mülki hüquqların həyata keçirilməsi müddətləri. Göstərilən

müddət ərzində səlahiyyətli şəxs özü ona məxsus olan hüquqları həyata

keçirə bilər və ya borclu şəxslərdən müəyyən hərəkətlərin yerinə

yetirilməsini tələb edə bilər. Müddətin ötürülməsi isə səlahiyyətli subyektin

hüquqlarını həyata keçirə bilməsi imkanını məhdudlaşdırır. Buraya

subyektiv hüquqların mövcud olma müddətlərini aid etmək olar. Məsələn,

AR MM-in 1246-cı maddəsində göstərilir ki, miras onun açıldığı gündən 6

ay ərzində qəbul edilə bilər. Yəni göstərilən müddətin keçməsi vərəsənin

miras əmlakı qəbul etməklə əlaqədar subyektiv hüququnun itirilməsinə

səbəb olur.

Digər misal “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” AR

Qanununun 15-ci maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən, istehlakçı malın alınma

günü sayılmamaq şərti ilə, 14 gün ərzində həmin malı lazımi keyfiyyətli

mala dəyişdirmək hüququna malikdir. Pərakəndə satılan malın

dəyişdirilməsi üçün satıcı tərəfindən daha uzun müddət elan edilə bilər.

Mülki hüquqların həyata keçirilməsi müddətlərinə kəsici müddətlər də

deyilir. Kəsici müddətlər sırasına qarantiya (bax: AR MM, maddələr 244


582; 583) vo yararlılıq müddotbrini (AR MM, maddolər 584; 585) aid

etmək olar. Qarantiya və yararlılıq müddəti ərzində istehlakçı əldə etdiyi

malda, həyata keçirilmiş xidmətlərdə və görülmüş işlərdə qüsur aşkar etdiyi

halda satıcıdan və ya icraçıdan bu qüsurların aradan qaldırılmasını tələb edə

bilər (“İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, maddələr 7.3, 15.1).

Pretenziya müddətlərini kəsici müddətlər sırasına aid etmək olar.

Pretenziya müddəti səlahiyyətli şəxsin borclu şəxs ilə aralarında olan

anlaşılmazlığı aradan qaldırmaq üçün mübahisənin məhkəməyə qədər həlli

məqsədilə ilkin mərhələdə bilavasitə borclu şəxsin özünə tələb irəli sürməli

olduğu müddətdir. Bu qaydanın müəyyən olunmasında qanunvcricinin əsas

məqsədi mübahisənin elə də ciddi olmadığı, anlaşılmazlığın danışıqlar yolu

ilə həll oluna biləcəyi mümkün olan hallarda məhkəmə mübahisələrinin

sayının artmasının qarşısının alınması, prosessual xərclərin azaldılması,

pozulmuş mülki hüquqların bərpasının sürətləndirilməsindən ibarətdir.'

Pretenziya müddətlərinə misal AR MM-in 848-ci maddəsindəki qaydanı

göstərmək olar. Həmin normaya görə, daşıyıcıya qarşı pretenziya daşımanın

qurtarmasından ən geci 1 ay keçənədək verilməlidir. Digər misal. Ticarət

Gəmiçiliyi Məcəlləsinin 319-cu maddəsində göstərilir ki, dəniz daşımaları

zamanı pretenziya daşıma bitdikdən 2 ay ərzində verilməlidir.

Hal-hazırda pretenziyanm verilməsi, əsasən, daşıma öhdəlikləri ilə

əlaqədar yaranmış mübahisələrin məhkəməyə qədər həlli üçün məcburi

prosessual hərəkətlərdən biri hesab olunur. Pretenziya qaydasına riayət

olunmaması iddia ərizəsinin qaytarılması əsaslarından biri kimi çıxış edir.

Belə ki, AR Mülki Prosessual Məcəlləsinin 152.1.6- ci maddəsinə əsasən,

müqavilə ilə və ya həmin kateqoriya işlər üçün qanunla nəzərdə tutulmuşsa,

iddiaçı cavabdehlə mübahisənin məhkəməyə qədər (pretenziya) nizama

salınmasına riayət edilməsinə


M.: Проспект, 2003, с.353.

б-с изд./Под рсд. А.П.Сергеева. Ю.К.Толетого.

245

Mülki Hüquq

dair sənəd təqdim etmədikdə hakim iddia ərizəsini və ona əlavə edilmiş

sənədləri geri qaytarır.

Müddət bəzən mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının bir tərəfi üçün

mülki hüquqların həyata keçirilməsi bu münasibətlərin əks tərəfi üçün isə

mülki hüquqları doğuran amil kimi çıxış edə bilər. Misal üçün, AR MM-in

218.2-ei maddəsində qeyd olunur ki, payın iştirakçısı öz payını üçüneü

şəxsə satmaq niyyəti barəsində payın qiymətini və digər satış şərtlərini

göstərməklə paylı mülkiyyətin qalan mülkiyyətçilərinə yazılı bildiriş

verməlidir. Əgər paylı mülkiyyətin qalan mülkiyyətçiləri daşınmaz əmlaka

mülkiyyət hüququndakı satılan payı satın almaqdan imtina edərlərsə və ya

bildirişin verildiyi gündən 45 gün ərzində onu əldə etməzlərsə, daşınar

əmlaka mülkiyyət hüququndakı payı isə 15 gün ərzində əldə etməzlərsə, sa-

tıeı öz payını istədiyi şəxsə sata bilər. Gördüyümüz kimi, 45 (15) gün

müddəti ümumi mülkiyyətin digər iştirakçıları üçün hüququn həyata

keçirilməsi, payın mülkiyyətçisi üçün isə 45(15) günün bitməsi ona öz

payını istədiyi şəxsə satmaq büququnu doğuran müddət kimi çıxış edir.

Başqa misallar da göstərmək olar. Məsələn, məhdud məsuliyyətli

cəmiyyətin iştirakçıları bir ay ərzində öz üstünlük hüquqlarından istifadə

etməyiblərsə, payını satan iştirakçı onu üçüncü şəxslərə özgəninkiləşdirə

bilər (AR MM, maddə 93.3).

c) mülki öhdəliklərin icrası müddətləri tərəflərin razılığı əsasında

müqavilə ilə müəyyən edilir. Bu müddətlərə riayət edilməsini tərəflərin

maraqları tələb edir. Nəzərə alsaq ki, subyektin hüququ qarşısında kiminsə

konkret vəzifəsi durur, o halda bir tərəfin hüquqlarını həyata keçirməsi

müddəti digər tərəfin vəzifələrini icrası müddəti ilə qarşılıqlıdır. Müəyyən

hərəkətləri etmək və yaxud müəyyən hərəkətlərdən çəkinmək vəzifəsinin

həyata keçirilməsi vaxtını nəzərdə tutan öhdəliklərini icrası müddətləri

qanunla, inzibati aktla və müqavilə ilə müəyyən oluna bilər.' ' Гражданское право: Учебник Т. 1. - 6-о изд./Под рсд. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого.

М.:Проспскт, 2003, С.355.

246


Əgor müqavilodo öhdoliyin icrasının dəqiq müddəti müəyyən

olunmayıbsa, öhdəlik ağlabatan müddətdə, dərhal, kreditorun tələb etdiyi an

və yaxud texniki mümkün olan müddətdə icra olunmalıdır.

ç) mülki hüquqların müdafiəsi müddətləri. Bura iddia müddəti

aiddir.

9.2. Müddətlərin hesablanması qaydası

Müddətlərin hesablanması qaydası AR MM-in 367.2-ci maddəsində

göstərilmişdir. Belə ki, müddətlər: a) təqvim tarixi ilə (günü ilə); b) illərlə,

aylarla, həftələrlə, günlərlə və saatla hesablanan vaxt dövrü ilə və c) hökmən

baş verməli olan hadisənin göstərilməsi ilə müəyyənləşdirilir.

Müddətin axımının başlanğıcının müəyyən edilməsi mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Mülki qanunvericilikdə müddətin axımının

başlanması üçün ümumi qayda müəyyən edilmişdir. Belə ki, vaxt dövrü ilə

müəyyənləşdirilmiş müddətin axımı təqvim tarixindən və ya müddətin

başlanması üçün müəyyənləşdirilmiş hadisənin baş verməsindən sonrakı

gün hesab olunur. Məsələn: daşıyıcıya qarşı pretenziya daşımanın

qurtarmasından ən geci 1 ay keçənədək verilməlidirsə o halda pretenziya

müddətinin axımı daşımanın qurtarmasından sonrakı gündən

hesablanacaqdır.

Mal göndərmə müqaviləsi üzrə malların göndərilməsi biri iyundan

başlayaraq 10 gün müddətinə müəyyən olunmuşdursa, o halda müddətin

hesablanması biri iyundan sonrakı gün, yəni ikisi iyundan başlanacaqdır və

11 iyunda bitəcəqdir.

Bəzi müqavilələr üzrə müddətin axımının başlanması və bitməsi həmin

müqavilə münasibətlərini tənzimləyən normalara daxil edilən xüsusi

qaydalar əsasında tənzimlənir. Məsələn, bank əmanətinin məbləğinə faizlər

bu məbləğin banka daxil olduğu günün ertəsi günündən məbləğin

əmanətçiyə qaytarılmasından və ya başqa əsas

247

Mülki Hüquq

larla omanotçinin hesabından silinmosindən əvvəlki günədək hesablanır

(bax: AR MM, maddə 949.1). Bu normaya görə, əgər bank əmanəti

müqaviləsi bir may tarixində üç ay müddətinə bağlanarsa və həmin tarixdə

pul vəsaiti banka daxil olarsa, o halda faizlərin hesablanması ikisi may

tarixindən başlayacaqdır və müqavilənin sonuncu günündən əvvəlki

günədək davam edəcəkdir.

Müddətin qurtardığını bildirən vaxt AR MM-nin 369-cu maddəsi ilə

müəyyən edilmişdir. Həmin maddədə müəyyən olunmuş qaydalara əsasən,

illərlə hesablanan müddət müddətin sonuncu ilinin müvafiq ayında və

günündə qurtarır. Yarım illə müəyyənləşdirilmiş müddətə aylarla

hesablanan müddətlər üçün qaydalar tətbiq edilir. Həm də yarım il altı ay

bərabər sayılır, yarım il isə ilin əvvəlindən hesablanmağa başlanır.

Rüblərlə hesablanan müddətə aylarla hesablanan müddətlər üçün

qaydalar tətbiq edilir. Həm də rüb üç aya bərabər sayılır, rüblər isə ilin

əvvəlindən hesablanmağa başlanır.

Aylarla hesablanan müddət müddətin sonuncu ayının müvafiq günündə

qurtarır. Aylarla hesablanan müddətin qurtarması müvafiq günü olmayan

aya düşdükdə müddət həmin ayın sonuncu günü qurtarır.

Yarım ayla müəyyənləşdirilmiş müddət günlərlə hesablanan müddət

kimi qiymətləndirilir və on beş günə bərabər sayılır.

Həftə ilə hesablanan müddət yeddi günə bərabərdir və müddətin

sonuncu həftəsinin müvafiq günündə qurtarır. Günlərlə hesablanan müddət

müddətin sonuncu gününün başa çatması ilə bir vaxtda qurtarır.

Əgər müddət bir və ya bir neçə tam aydan və ayın yarısından

ibarətdirsə, on beş gün axırda hesablanmalıdır. Müddət uzadıldıqda yeni

müddət bitmiş müddətin sonundan hesablanır.

Əgər vaxt aylarla və ya illərlə, özü də elə tərzdə müəyyənləşdirilsə ki,

onların birgə qurtarmasına zərurət yoxdur, onda ay otuz günlə, il

248


İSƏ ÜÇ yüz altmış beş günlə hesablanır. Ayın birinci günü ayın başlanğıcı,

on beşinci günü ayın ortası, sonuncu günü isə ayın axırı sayılır.

İllərlə, rüblərlə, aylarla hesablanan müddətlər müddətin sonuncu

gününü saat 24-ə qədər yerinə yetirilir. Lakin əgər hərəkət təşkilatda yerinə

yetirilirsə, onda müddət müəyyənləşdirilmiş qaydalara görə həmin

təşkilatda müvafiq əməliyyatların dayandırıldığı saatda qurtarır (bax:AR

MM, maddə 371).

9.3. İddia müddətinin anlayışı, əhəmiyyəti və növləri

İddia müddəti - pozulmuş hüquqların məhkəmə müdafiəsinin həyata

keçirilməsi üçün qanunla müəyyən olunan müddətdir. AR MM-in 372.2

maddəsində göstərildiyi kimi hüququ pozulmuş şəxsin iddiası ilə hüququn

müdafiəsi üçün müddət iddia müddəti sayılır.

Pozulmuş hüquqlar inzibati qaydada da müdafiə oluna bilər, bu yalnız

qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu halda ola bilər. Bunu qeyd etmək

zəruridir ki, inzibati qaydada qəbul olunan qərardan məhkəməyə şikayət

verilə bilər.

Pozulmuş hüquqların məhkəmə müdafiəsi bilavasitə şəxsin özü,

qəyyum və himayəçiləri ilə yanaşı qanunvericiliklə müəyyən olunan

hallarda inzibati orqanlar tərəfindən də həyata keçirilə bilər. Məsələn,

Azərbaycan Respublikasının “Qiymətli kağızlar bazarında investorların

hüquqlarının müdafiəsi haqqında” 16 iyun 2000-ci il tarixli Qanununun

8.2-ci maddəsinə əsasən, Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

investorların hüquqlarının və qanuni maraqlarının müdafiəsi məqsədi ilə

məhkəmələrə iddialarla müraciət edə bilər.

Mülki hüquqda iddia müddəti dövriyyə iştirakçılarının fəaliyyətini

tənzimləmək, onlara məxsus hüquqların və vəzifələrin həyata keçirilməsinə

və icrasına stimul yaratmaq məqsədi ilə müəyyən olunur.

249

Mülki Hüquq

İddia müddoti institutunun zoruriliyi bir də onunla müəyyən olunur ki,

mülki işlərə baxılması həmişə obyektiv həqiqətin müəyyən olunması ilə

həyata keçirilir. Kifayət qədər uzun müddətin keçməsi isə, həqiqətin

müəyyən olunmasını çətinləşdirir bəzən isə mümkünsüz edir. Belə ki, bu

müddət ərzində sübutlar itirilə, onların etibarlılığı şübhə doğura bilər.

İddia müddəti impcrativ xarakterlidir və tərəflərin razılığı ilə

dəyişdirilə bilməz. Müddətin ötürülüb-ötürülməməsi haqqında yekun qərar

qəbul etməzdən əvvəl məhkəmə orqanları aşağıdakıları müəyyən

etməlidirlər:

1) bu mübahisəli hüquq münasibətinə iddia müddəti tətbiq olunur ya yox;

2) bu cür münasibətlərə hansı iddia müddəti tətbiq olunur: ümumi yoxsa

xüsusi;

3) iddia müddətinin axımı nə zaman başlayıb.

AR MM-in 375-ci maddəsində impcrativ qaydada müəyyən

olunmuşdur ki, hüququn müdafiəsi haqqında tələb iddia müddətinin

keçməsindən asılı olmayaraq, məhkəmə tərəfindən baxılmağa qəbul edilir.

Məhkəmə iddianı icraata qəbul edərkən işə mahiyyəti üzrə baxıb qərar

çıxarır. Bunun üçün məhkəmə birinci olaraq maddi hüququn mövcud

olub-olmamasını (müdafiəsini iddia verən şəxsin tələb etdiyi), bu hüququn

həmin şəxsə aid olmasını və bu hüququn pozulması faktını yoxlayır. Əgər

bu məsələlərdən hər hansı biri öz təsdiqini tapmazsa, məsələn, müəyyən

olunsa ki, mübahisəli hüquq başqa şəxsə məxsusdur, o zaman məhkəmə

iddianı daha müddətin keçməsinə görə deyil, məhz bu əsaslara görə rədd

edir.

AR MM-in 375.2-ci maddəsində isə göstərilir ki, məhkəmə tərəfindən

iddia müddəti yalnız mübahisə tərəfinin məhkəmə qərarı çıxarılanadək

verdiyi ərizə əsasında tətbiq edilir. Yəni borclu tərəfin iddia müddətinin

keçməsi ilə əlacpdar ərizə ilə müraciət etməsi məhkəmənin müddətin

keçməsi ilə bağlı iddiadan imtina barəsində 250


qərar (çıxarda bilər) çıxarması üçün əsasdır. Borclu tərəf bunu elmədiyi

halda məhkəmə öz təşəbbüsü ilə iddia müddətinin ötürülməsi ilə əlaqədar

qaydanı tətbiq edə bilməz.

İddia müddətinin növləri aşağıdakılardır:

1) Ümumi iddia müddəti. Mülki qanunvericiliklə ümumi iddia

müddəti 10 il müəyyən edilmişdir (bax: AR MM, maddə 373). Bu o

deməkdir ki, mülki xarakterli bütün iddialar 10 il müddətin keçməsi ilə öz

əhəmiyyətini itirir. Qanunverici yalnız bir halda pozulmuş hüququn bərpası

üçün şəxsin 30 ilə qədər müddət ərzində etiraz etmək hüquqlarını tanıyır.

Belə ki, AR MM-in 178.6-cı maddəsinə əsasən, əgər şəxs daşınmaz əmlakın

dövlət reyestrində qeydə alınmamış daşınmaz əmlaka faktik mülkiyyətçi

hüququ ilə 30 il ərzində fasiləsiz və etirazsız sahiblik etmişsə, o,

mülkiyyətçi kimi qeydə alınmasını tələb edə bilər, hiyni şərtlərlə bu hüquq

həmçinin o daşınmaz əmlakın sahibinə mənsubdur ki, onun mülkiyyətçisi

daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindən bəlli olmasın və ya 30 il əvvəl ölmüş

və ya mülkiyyətin sahiblik müddətinə görə əldə edilməsi müddətinin

əvvəlində xəbərsiz itkin düşmüş elan olunsun. Bu normadan belə nəticə

hasil olur ki, ölmüş və ya itkin düşmüş şəxsin vərəsəsi sonradan miras əmlak

kütləsinə daxil olan əşyaya başqa şəxs tərəfindən faktiki sahiblik edilməsi

haqqında məlumat əldə edərsə və 30 illik müddət bitməmişdirsə, o zaman

vərəsə məhkəmədə iddia qaldıraraq həmin əmlaka hüquqlarının tanınmasını

tələb edə bilər. Əgər bu müddət ötürülərsə və rəsmi elan olunmuş müddətdə

etiraz verilməzsə və ya rədd edilərsə, o halda qeydiyyat yalnız məhkəmənin

qərarı ilə faktiki sahiblik etmiş şəxsin xeyrinə aparılmalıdır.

2) Xüsusi İddia müddəti ümumi iddia müddətinə nisbətdə

qısaldılmış olur. Belə ki, müqavilə tələbləri üzrə iddia müddəti üç il,

daşınmaz əşyalarla bağlı müqavilə tələbləri üzrə iddia müddəti isə 6 ildir.

Vaxtaşırı iera edilməli öhdəliklərdən irəli gələn tələblər üzrə iddia müddəti

üç ildir. Qısaldılmış müddətlərə, həmçinin, satıl

251

Mülki Hüquq

mış əşyanın qüsurlarının aşkar edilməsi müddəti (bu müddət mülki

qanunvericilikdə iki il müəyyən olunmuşdur (bax: AR MM, maddə 589)),

podrat müqaviləsi üzrə sifarişçi icranın qüsuru barəsində tələb irəli sürə

bildiyi müddət (sifarişçi işin qəbul edildiyi gündən bir il ərzində, binaya aid

tələbi isə beş il ərzində irəli sürə bilər (bax: AR MM, maddə 776)), və yaxud

yüklərin daşınması zamanı daşıcıya qarşı iddia müddəti (bu müddət yükün

məhv olduğu, itirildiyi və ya gecikdirildiyi təqdirdə çatdırmanm həyata

keçirilməli olduğu gündən, yük zədələndikdə isə onun yük alana verildiyi

gündən bir ildən sonra qüvvəsini itirir (bax: AR MM, maddə 861)) və s.

aiddir.

İddia müddətinin axımının başlanması. Ümumi qaydaya görə

müddətin axımı təqvim tarixindən və ya müddətin başlanması üçün

müəyyənləşdirilmiş hadisənin baş verməsindən sonrakı gün başlanır. Lakin

qanunvericilikdə iddia müddətinin axımının başlanması ilə əlaqədar fərqli

qaydalar müəyyən olunmuşdur. AR MM-in 377-ci maddəsində

göstərilmişdir ki, iddia müddətinin axımı şəxsin öz hüququnun pozulduğu

bildiyi və ya bilməli olduğu gündən başlanır. Bu qaydadan istisna Mülki

Məcəllə ilə müəyyənləşdirilir.

İcra müddəti müəyyənləşdirilmiş öhdəliklər üzrə iddia müddətinin

axımı icra müddəti bitdikdə başlanır. İcra müddəti müəyyənləşdirilməmiş və

tələbetmə anı ilə müəyyənləşdirilmiş müddətlər üçün isə ayrı qayda

müəyyən edilmişdir. Belə ki, bu halda iddia müddətinin axımı kreditorun

öhdəliyi icra etmək tələbini irəli sürmək hüququnun əmələ gəldiyi andan

başlanır. Əgər borcluya tələbi icra etmək üçün güzəştli müddət verilmişdirsə

iddia, müddəti göstərilən müddət bitdikdən sonra hesablanmağa başlanır.

252


9.4. İddia müddətinin axımının dayandırılması, kəsilməsi və

bərpası

İddia müddətinin axımının dayandırılmasının mahiyyəti ondan ibarətdir

ki, obyektiv səbəblərdən şəxsin iddia irəli sürmək imkanının olmadığı vaxt

dövrü iddia müddətinə daxil edilmir. Göstərilən səbəblər aradan qalxdıqda

isə iddia müddətinin axımı davam edir, müddətin qalan hissəsi isə 6 aya

qədər uzadılır.

İddia müddətinin axımının dayandırılmasına səbəb olan hallar AR

MM-in 379-cu maddəsində göstərilmişdir. Bunlar aşağıdakılardır:

1) iddianın irəli sürülməsinə fövqəladə və həmin şəraitdə qarşısı alma

bilməyən hal mane olduqda;

2) iddiaçı və cavabdeh hərbi vəziyyətə keçirilmiş silahlı qüvvələrin

tərkibində olduqda;

3) müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən öhdəliklərin icrası üçün

möhlət müəyyənləşdirildikdə;

4) fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxsin qanuni təmsilçisi olma- dıqda;

5) müvafiq münasibəti tənzimləyən qanunun və ya digər

normativ-hüquqi aktın qüvvəsi dayandırıldıqda.

Göstərilən hallar müddətin axımını bir şərtlə dayandırır ki, bu hallar

iddia müddətinin son 6 ayında yaranmış olsun. Müddəti altı aya bərabər və

altı aydan az olduqda isə iddia müddəti ərzində əmələ gəlsin və mövcud

olmaqda davam etsin.

Mülki Məcəllə ilə yanaşı, digər qanunvericilik aktlarında da iddia

müddətinin axımının dayandırılması halları nəzərdə tutula bilər. Məsələn,

AR Ticarət Gəmiçiliyi Məcəlləsinin 317.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş

qaydaya əsasən, iddia müddətinin axımı dənizlə yük daşıması

müqaviləsindən yaranan pretenziyanm daşıyıcıya verildiyi gündən etibarən

pretenziyaya cavab almanadək və ya cavab üçün müəyyən edilmiş müddət

qurtaranadək dayandırılır.

253

Mülki Hüquq

İddia müddətinin axımının kəsilməsinin mahiyyəti ondan ibarətdir

ki, qanunda nəzərdə tutulmuş hallar mövcud olduqda iddia müddətinin

axımı kəsilir və göstərilən hallar aradan qalxdıqdan sonra müddətin axımı

təzədən başlayır. 13aşqa sözlə, müddətin axımının kəsilməsinə qədər keçən

müddət hesaba alınmır və yeni iddia müddəti yaranır. Məhz bu cəhətinə

görə iddia müddətinin axımının kəsilməsi müddətin axımının

dayandırılmasından fərqləndirilir. Bu səbəblər AR MM-in 380-cı

maddəsində göstərilmişdir:

1) müəyyənləşdirilmiş qaydada iddia irəli sürüldükdə;

2) borclu şəxs borcu etiraf etməsini göstərən hərəkətlər etdikdə.

İddia müddətinin bərpası dedikdə iddiaçı pozulmuş hüququnu

müdafiə etmək hüququnun olduğu halda iddia müddətini ötürmüşsə, yəni bu

imkanı əldən vermişsə, üzrlü sayıla bilən müstəsna hallarda məhkəmənin

pozulmuş hüququ müdafiə etməsi haqqında hərəkətləri başa düşülür. Bu

səbəblər ağır xəstəlik, köməksiz vəziyyət, savadsızlıq və s. ilə əlaqədar ola

bilər. Bu səbəblər iddia müddətinin son altı ayında, həmin müddət altı aya

bərabər və ya altı aydan az olduqda isə iddia müddəti ərzində baş verdikdə

üzrlü sayıla bilər (bax: AR MM, maddə 382).

İddia müddətinin şamil edilmədiyi tələblər. İddia müddətinin şamil

edilmədiyi tələblərin siyahısı AR MM-in 384-cü maddəsində göstərilmişdir.

Bunlar aşağıdakılardır:

1) şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və digər qeyri-maddi nemətlərin

müdafiəsi haqqında tələblər;

2) əmanətlərin verilməsi haqqında əmanətçilərin banka tələbləri;

3) fiziki şəxsin həyatına və ya sağlamlığına vurulmuş zərərin əvəzinin

ödənilməsi haqqında tələblər. Lakin bu cür zərərin əvəzinin ödənilməsi

hüququnun əmələ gəldiyi andan üç il bitdikdən sonra irəli sürülmüş tələblər

ən çoxu iddia irəli sürülməzdən əvvəlki üç il üçün ödənilir;

254


4) mülkiyyətçinin və ya digər sahibin onun hüququnun hər cür

pozuntularının aradan qaldırılması haqqında tələbləri, özü də bu pozuntular

sahiblikdən məhrum etmə ilə birləşdirilmiş olmasa belə;

5) dövlət və bələdiyyə orqanının və ya onların vəzifəli şəxslərinin

əmlaka sahiblik, ondan istifadə və ya ona dair sərəncam üzrə mülkiyyətçinin

hüquqlarım pozmuş aktının etibarsız sayılması haqqında mülkiyyətçinin

tələbləri;

6) Mülki Məcəllə ilə müəyyənləşdirilmiş digər tələblər.

255

Mülki Hüquq

X FƏSIL ƏŞYA HÜQUQLARI

10.1. Əşya hüquqları haqqında ümumi müddəalar

Əşya hüququ dedikdə, səlahiyyətli şəxsin təsərrüfatına daxil olan

əşyaya təsir yolu ilə öz qanuni maraqlarının təmin olunması imkanı başa

düşülür. Əşya hüquqlarının fərqləndirici cəhətləri aşağıdakılardır;

1) əşya hüquqlarının dairəsi öhdəlik hüquqlarından fərqli olaraq,

qanunla müəyyən edilir. Hər hansı bir şəxs öz baxışlarına görə əşya

hüquqlarının yeni növünü yarada bilməz. Lakin öhdəlik hüquq

münasibətlərinə görə şəxslər həm qanunda nəzərdə tutulan, həm də

tutulmasa da ona zidd olmayan müqavilələr bağlaya bilərlər;

2) əşya hüquqları öhdəlik hüquqlarından fərqli olaraq, mütləq

hüquqlardır. Mütləq xarakterli hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsə

qarşı borclu şəxslərin qeyri-müəyyən dairəsi durur. Əşya xarakterli hüquq

münasibətlərində səlahiyyətli şəxs qismində mülkiyyətçi və yaxud qanun

əsasında əşyaya malik olan digər şəxs çıxış edir. Yerdə qalan

qeyri-müəyyən sayda şəxslər isə səlahiyyətli şəxsin əşya ilə əlaqədar

hüquqlarını pozmamağa borclu olan şəxslərdir;

3) əşya hüquqları bu hüquq üzrə şəlahiyyətli şəxsi “izləmə” və “mütləq

müdafiə” hüququ ilə təmin edir. İzləmə və mütləq müdafiə hüquqları

biri-birini tamamlayır.

İzləmə hüququna görə əşya şəraitdən asılı olmayaraq, hər bir halda

mülkiyyətçinin və yaxud əşya üzrə səlahiyyətli şəxsin hüququ ilə müşahidə

olunur. Sanki əşya hüquqları üzrə səlahiyyətli şəxsin əşya ilə əlaqədar

hüquqları əşyanı bir şüa kimi izləyir. Qeyd olunan əsaslar qanunda öz əksini

tapır. Belə ki, AR MM-in 158.3-cü maddəsində 256


müəyyən olunmuş qaydaya görə, “Əmlaka mülkiyyət hüququnun başqa

şəxsə keçməsi həmin əmlaka olan digər əmlak hüquqlarının xitamına səbəb

olmur ...” Yaxud AR MM-in 289.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, “Girov

qoyulmuş əşyaya mülkiyyət hüququ həmin əşyanın əvəzli və ya əvəzsiz

özgəninkiləşdirilməsi nəticəsində və ya universal hüquq varisliyi

qaydasında girov qoyandan başqa şəxsə keçdikdə girov hüququ qüvvədə

qalır. Girov qoyanın hüquq varisi girov qoyanın yerini tutur və əgər girov

saxlayanla razılaşmada ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov qoyanın

bütün vəzifələrini daşıyır.” Qanunvericiliyin normalarına əsaslanaraq

demək olar ki, əşyanın hər hansı səbəbə görə yer dəyişməsindən asılı

olmayaraq əşya üzrə səlahiyyətli şəxsin hüquqları əşyanı izləyir.

Mütləq müdafiə hüququna görə, mülkiyyətçi özgəsinin qanunsuz

sahibliyindən öz əmlakını geri tələb etmək və yaxud mülkiyyətə qəsd edən

şəxsdən bu hərəkətlərə son qoymağı tələb etmək kimi mütləq hüquqları heç

bir əsasla məhdudlaşdırıla bilməz və bu hüquqların müdafiəsinə iddia

müddəti belə tətbiq olunmur;

4) əşya hüququnu digər mütləq hüquqlardan fərqləndirən əsas cəhət

onun obyekti ilə əlaqədardır. Belə ki, əşya hüququnun obyekti kimi fərdi

müəyyən əşya çıxış edir. Cinsən müəyyən olunan əşyalar və eyni zamanda

qeyri-maddi nemətlər əşya hüquqlarının obyekti kimi çıxış etmirlər. Bu əşya

hüquqlarına münasibətdə xüsusi müdafiə üsullarının tətbiqi ilə izah oluna

bilər. Belə ki, mülkiyyət hüququnun tanınması, vindikasion və neqator iddia

kimi əşya müdafiə üsulları yalnız fərdən müəyyən olunan əşyalarla əlaqədar

tətbiq oluna bilər;

5) əşya hüquqları müddətsiz xarakterlidir. Bu əlamət əşya

hüquqlarının mütləq xarakterindən irəli gəlir. Mülkiyyətçi özü istəməyənə

qədər, yaxud qanunda nəzərdə tutulan və mülkiyyət hüququna xitam verən

digər əsaslar olmadan o, mülkiyyətindən məhrum oluna bilməz. Bu

münasibət mülkiyyətçinin bütün həyatı boyu davam edə

257

Mülki Hüquq

bibr. O, Öldükdən sonra isə mülkiyyət hüququnun obyekti olan əşya varislik

qaydasında vərəsələrinə keçir.

Öhdəlik xarakterli hüquq münasibətlərində isə vəziyyət bir qədər

fərqlidir. Belə ki, öhdəlik hüquqları yarandığı andan ölümünün başlanğıcını

yaşayır. Müqavilə iştirakçıları öhdəlik üzrə şərtləri müəyyən edərkən hüquq

və vəzifələrin icrası müddətlərini müəyyən etməlidirlər. Tərəflər müddəti

müəyyən etmədikdə öhdəlik kreditorun ilk tələbi üzrə ağlabatan müddətdə

icra olunmalıdır.

6) Əşya hüquqları üzrə səlahiyyətli şəxslər öz maraqlarını əşya

üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam hüquqlarını bilavasitə özləri həyata

keçirməklə təmin edirlər. Öhdəlik xarakterli münasibətlərdə isə səlahiyyətli

şəxsin maraqları borclu şəxsin üzərinə düşən vəzifələri icra etməsi ilə təmin

olunur.

Əşya hüquqları yanmsahəsinin predmetinə aşağıdakı hüquq

münasibətləri aiddir:

a) mülkiyyət hüquq münasibətləri

b) məhdud əşya hüquq münasibətləri. Bura aiddir: girov və ipoteka

hüququ, əmlakdan istifadə hüququ, servitut, uzufrukt, tikintiyə vərəsəlik

hüququ.

e) sahiblik hüquq münasibətləri. Əşyaya faktiki sahibliyin əldə

edilməsi, verilməsi və xitam olunması qaydalarını nəzərdə tutur.

ç) mülkiyyət hüququ, digər əşya hüquqları və sahibliyin müdafiəsi ilə

bağlı olaraq yaranan münasibətlər.'

10.2. Mülkiyyət hüququnun anlayışı və mülkiyyətin növləri

İqtisadi mənada mülkiyyət hüququ dedikdə, insanlar arasında müəyyən

maddi nemətlərlə əlaqədar yaranan bu maddi nemətlərin

' Mommadov M., Əsgorov N., Göyüşov R. Mülki hüquq (ümumi hisso). Dors vosaiti. Bakı: Polis

Akademiyası, 2007, s. 131

258


konkret şəxslorə məxsusluğunu vo digor şoxslorin bu əmlakdan

kənarlaşdınimasmı nəzərdə tutur.

Mülkiyyətçi əşya üzərində tam hakimiyyətə malikdir və bu hüquqdan

öz istəyinə uyğun olaraq istifadə edir, bu əşyadan digər şəxslərin qanunsuz

istifadəsinin qarşısını alır və yaxud istifadənin xüsusi qaydasını müəyyən

edir.

Mülkiyyət hüququnu obyektiv və subyektiv olmaqla iki mənada başa

düşmək olar:

Obyektiv mənada mülkiyyət hüququ dedikdə, maddi nemətlərin

konkret şəxslərə məxsusluğu vəziyyətini, yəni əmlaka mülkiyyət

hüququnun yaranması, dəyişməsi və xitamı əsaslarını tənzimləyən və

müdafiə edən hüquq normalarının məemusu başa düşülür. Bu normalar

əsasən:

1) maddi nemətlərin müəyyən şəxslərə mənsubluğunu müəyyən edir;

2) mülkiyyətçinin ona məxsus əmlak üzərində səlahiyyətlərinin həcmini

müəyyən edir;

3) mülkiyyətçinin hüquqlarının müdafiəsini təmin edir.

Subyektiv mənada mülkiyyət hüququ dedikdə, mülkiyyətçinin ona

məxsus əmlak üzərində mümkün davranış həddi başa düşülür.

Mülkiyyətçinin hüquqları aşağıdakılardır:

1) sahiblik hüququ - əşyanı öz təsərrüfatında faktiki saxlamaq hüququ.

Əşyanın qanuni əsaslarla sahibi əşyanın titullu sahibi adlanır;

2) İstifadə hüququ - əşyadan təyinatına uyğun istifadə olunmaqla onun

faydalı xassələrinin hasil edilməsi;

3) Sərəncam hüququ - əşyanın hüququ təyinatını müəyyən etmək, yəni

onun üzərində sərəncam vermək, məsələn, satmaq, icarəyə vermək,

təyinatını dəyişmək, təmir etmək və s.

Subyekt tərkibinə görə mülkiyyət hüququnun aşağıdakı növləri vardır:

1) fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququ. Fiziki və hüquqi

şəxslərin mülkiyyətində ola bilməyən əmlak istisna olmaqla, istənilən

259

Mülki Hüquq

omlak fiziki vo hüquq şəxslərin mülkiyyətində ola bilər və belə əmlakın

miqdarı və dəyəri məhdudlaşdırılmır (bax: AR MM, maddə 154);

2) dövlət mülkiyyəti (bax: AR MM, maddə 155);

3) bələdiyyə mülkiyyəti (bax: AR MM, maddə 156).

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 29-cü maddəsinə

əsasən, mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o

cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur.

10.3. Mülkiyyət hüququnun yaranması əsasları

Mülkiyyət hüququnun yaranması hüquqi faktlarla əlaqədardır. Qanunda

nəzərdə tutulan hüquqi faktların baş verməsi konkret şəxsdə və ya şəxslərdə

mülkiyyət hüququnun yaranmasına səbəb olur.

Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin iki əsası vardır. Bunlar

ümumi-mülki və xüsusi əsaslardır. Ümumi-mülki əsaslar vasitəsilə mülki

dövriyyənin istənilən subyektinin əşya üzərində mülkiyyət hüququ yarana

bilər. Xüsusi əsaslar isə yalnız müəyyən subyektlər üçün mülkiyyət

hüququnun yaranması vasitəsi kimi çıxış edir. Məsələn, mülkiyyət hüququn

yaranması üçün əqdlərdən istənilən subyekt istifadə edir. Müsadirə və

rekvizisiya isə ancaq dövlətin mülkiyyət hüququnun yaranması üçün əsas

ola bilər.

Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi üsulları. Mülkiyyət hüququnun

əldə edilməsinin ilkin və törəmə üsulları vardır. İlkin üsullar o üsullardır ki,

bu zaman əmlaka mülkiyyət hüququ ilkin olaraq yaranır və əvvəlki,

mülkiyyətçinin iradəsindən asılı deyildir. İlkin üsullara aiddir: əldə etmə

müddəti, yeni əşyanın hazırlanması və ya yaradılması, sahibsiz daşınar

əşyaya mülkiyyət hüququn əldə edilməsi, mülkiyyətçinin imtina etdiyi

daşınar əşyaya mülkiyyət hüquqlarının əldə edilməsi, tapıntı, dəfinə, emal,

yığılması hamıya müyəssər olan

260


əmlakın mülkiyyətə götürülməsi və nəzarətsiz heyvanlara (altı aylıq

müddətin gözlənilməsi şərti ilə) mülkiyyət hüququnun yaranması.

Əldə etmə müddəti. Əldə etmə müddətinə görə əşyaya mülkiyyət

hüququnun əldə olunması hər zaman əvvəlki mülkiyyətçinin iradəsindən

asılı olmayaraq yaranır. Bu üsul ilə istənilən mülkiyyət formasında olan

əmlaka mülkiyyət hüququ əldə oluna bilər. Əldə etmə müddətinə görə

mülkiyyət hüququnun əldə olunması üzrə münasibətlərin subyekti kimi

mülki hüququn istənilən subyekti, yəni fiziki şəxs, hüquqi şəxs, dövlət və

bələdiyyə orqanları çıxış edə bilərlər. Qanunla əldə etmə müddəti üzrə

mülkiyyət hüququnun yaranması üçün aşağıdakı şərtlərin olması vacibdir.

Birincisi, əldə etmə müddəti əşyaların daşınar və daşınmaz olmasından

asılı olaraq fərqləndirilir. Belə ki, AR MM-in 181.4-cü maddəsi ilə

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, əgər şəxs beş il daşınar əşyaya sahiblik

etmişdirsə, o həmin əşyaya mülkiyyət hüququ əldə edir. Daşınmaz əşyalarla

əlaqədar vəziyyət bir az fərqlidir. Əgər şəxs daşınmaz əmlakın dövlət

reyestrində qeydə alınmamış daşınmaz əmlaka faktik mülkiyyətçi hüququ

ilə 30 il ərzində sahiblik etmişdirsə, o, mülkiyyətçi kimi qeydə alınmasını

tələb edə bilər (bax: AR MM, maddə 178.6).

“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 179-cu maddəsinin şərh

edilməsinə dair Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 28

yanvar 2002-ci il tarixli Qərarı” ilə AR MM- in daşınmaz əmlaka mülkiyyət

hüququnu əldə etmə müddətini müəyyənləşdirən 179-cu maddəsinin hüquqi

qüvvəsi 2000-ci il sentyabrın 1-dən sonra yaranan hüquq münasibətlərinə

tətbiq olunmalıdır. Əldə etmə müddəti üzrə mülkiyyət hüququnun əldə

olunması ilə əlaqədar müddətin axımının başlanması faktiki sahibin

sahibliyə başladığı gündən hesablanır.

Bəzi hüquq ədəbiyyatlarında qeyd olunan müddətin axımının əvvəlki

mülkiyyətçinin əşyanın geri qaytarılması üzrə iddia müd-

261

Mülki Hüquq

dotinin bitməsindon hesablanmalı olduğu göstorilir. Hesab edirik ki, bu

yanaşma düzgün deyildir. Çünki, AR MM-in 384.0.4-cü maddəsində

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, mülkiyyətçinin və ya digər sahibin onun

hüququnun hər eür pozuntularının aradan qaldırılması haqqında tələblərinə,

özü də bu pozuntular sahiblikdən məhrumetmə ilə birləşdirilmiş olmasa

belə, iddia müddəti tətbiq edilmir. Odur ki, əşyanın mülkiyyətçisi əldə etmə

müddəti ərzində öz tələblərini irəli sürə bilər. AR MM-in 178.6-cı

maddəsində qeyd olunduğu kimi, faktiki sahib etirazsız sahiblik etmişdirsə,

müddət başa çatdıqdan sonra mülkiyyətçi kimi tanınmağım tələb edə bilər.

Hər iki normanın müqayisəli təhlili bu nətieəyə gəlməyə əsas verir ki,

mülkiyyətçinin və ya digər sahibin onun hüququnun hər eür pozuntularının

aradan qaldırılması haqqında tələbləri, daşmar əşyalarla əlaqədar beş ilin,

daşınmaz əşyalarla əlaqədar isə otuz ilin tamamlanması və faktiki sahibin

həmin əşyalara mülkiyyət hüququnun tanınması ilə əlaqədar öz qüvvəsini

itirir.

Daşınmaz əşyaya hüquqlar rəsmi reyestrdə qeydə aimmalıdırsa, o

zaman iddia müddəti qeydə alındığı tarixdən hesablanır. Belə olduğu

təqdirdə qanunverici bir az fərqli qayda müəyyən edir. Belə ki, daşınmaz

əmlakın dövlət reyestrində əsassız qeydə alınmış mülkiyyətçi qeydə

almanın əsassız olduğunu bilməyərək, torpaq sahəsinə 10 il ərzində fasiləsiz

və etirazsız sahiblik etmişsə, həmin şəxs bu torpaq sahəsinin mülkiyyətçisi

sayılır.

İkincisi, faktiki sahib əşyaya öz mülkiyyəti kimi yanaşmalı, onu yaxşı

vəziyyətdə saxlamalı, onunla əlaqədar zəruri xərcləri çəkməlidir.

Üçüncüsü, qeyd olunan müddət ərzində sahiblik fasiləsiz və açıq- aşkar

olmalıdır. Belə ki, əgər əldə edən əşyaya açıq-aşkar deyil, gizli şəkildə

vicdansız sahiblik edirdisə və ya sonradan əşyanın ona məxsus olmamasını

bilmişdirsə, daşmar əşyanın əldə edilməsi yolverilməzdir (bax: AR MM,

maddə 181.4).

262


Qanunverici əldo etmo müddəti üzrə faktiki sahibin hüquqlarını

mülkiyyətçi olmayan üçüncü şəxslərin qəsdlərindən müdafiə edir. Deməli,

faktiki vicdanlı sahib əşya onun sahibliyindən çıxarsa və yaxud əşyadan

istifadəyə maneələr olarsa, vindikasion və neqator iddialar irəli sürə bilər.

Daşınmaz əmlaka sahiblik müddətinə əsaslanan şəxs hüquq varisi

olduğu şəxsin bu əmlaka sahiblik etdiyi bütün müddəti öz sahiblik

müddətinə birləşdirə bilər.

Yuxarıda qeyd olunan müddətlərin başa çatması ilə faktiki sahibin

əşyaya mülkiyyət hüququ yaranır. Daşınmaz əşyalarla əlaqədar mülkiyyət

hüququnun yaranması üçün qanunverici əlavə tələblər müəyyən etmişdir.

AR MM-in 179.4-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, “əldə

etmə müddəti ilə əlaqədar daşınmaz əmlakı əldə etmiş şəxsin həmin əmlaka

mülkiyyət hüququ bu hüququn daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə

alındığı andan əmələ gəlir.”

Yeni əşyanın hazırlanması və ya yaradılması. Şəxsin

qanunvericiliyin tələblərinə əməl etməklə özü üçün hazırladığı və ya

yaratdığı yeni əmlaka mülkiyyət hüququnu onun özü əldə edir (bax; AR

MM, maddə 181.3). Bu cür əşya kimi həm daşınar, həm də daşınmaz əşyalar

çıxış edir. Məsələn, hər hansı faydalı qazıntının (neftin, daş kömürün və s.)

əldə olunması, ev, qaraj və ya qurğunun tikilməsi, sənət əsərinin (rəsm,

heykəltəraşlıq) yaradılması və s. Əşyanın bilavasitə hazırlanması və ya

yaradılması ilə əlaqədar olmasa da əmlakdan istifadə nəticəsində götürülən

bəhərə, məhsula və gəlirə mülkiyyət hüququ bu əşyanın mülkiyyətçisinə

məxsusdur.

Sahibsiz daşınar əşyaya mülkiyyət hüququn əldə edilməsi. Ümumi

qaydaya görə, hər bir əşyanın yiyəsi vardır. Lakin elə hallar da olur ki, bu

əşyalar faktiki olaraq heç kimə məxsus olmaya bilər. AR MM-in 184.2-ci

maddəsində müəyyən olunmuşdur ki, “Əgər daşmar əşyanın mülkiyyətçisi

yoxdursa və ya məlum deyildirsə və ya keçmiş mülkiyyətçisi mülkiyyətdən

imtina edərək əşyaya sahibliyə

263

Mülki Hüquq

xitam verirsə, daşmar oşya sahibsiz sayılır.” Mahiyyət etibarı ilə sahibsiz

əşya anlayışı bir az geniş anlayışdır. Bu anlayış özündə həm mülkiyyətçinin

imtina etdiyi əşyanı (atılmış əşya), həm də itirilmiş əşyaları və nəzarətsiz

heyvanları əhatə edir. Qeyd olunan hər üç halda faktiki sahibin mülkiyyət

hüququ ilkin olaraq yaranır.

Daşınar və daşınmaz əşyalar məhkəmə vasitəsilə sahibsiz elan oluna

bilər. Faktiki sahibdə sahibsiz daşmar əşyalara (atılmış, itirilmiş, nəzarətsiz

heyvanlar, dəfinə) mülkiyyət hüquqları qanunda nəzərdə tutulan qaydalar

əsasında əmələ gəlir.

Daşınmaz əşyalarla əlaqədar məsələlər bir az fərqlidir. Belə ki, AR

MM-in 178.7-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə, sahibsiz

daşınmaz əşyalar, habelə ictimai sular və becərilməyən yararsız torpaqlar,

məsələn, qayalar, yüksək dağlar və onlardan çağlayan bulaqlar, habelə

faydalı qazıntılar dövlətə mənsubdur.

Mülkiyyətçinin imtina etdiyi daşınar əşyaya mülkiyyət

hüquqlarının əldə edilməsi. Mülkiyyət hüququndan imtina etmək məqsədi

ilə mülkiyyətçinin atdığı və ya digər şəkildə əl çəkdiyi daşmar əşyanı

(atılmış əmlakı) başqa şəxslər öz mülkiyyətinə yönəldə bilər (AR MM,

maddə 185.1). Prinsip etibarı ilə mülkiyyətçi öz əşyasını nə cür gəldi

atmamalıdır. Çünki bu əşya ətraf mühüt üçün təhlükəli ola bilər.

Ümumiyyətlə, dəyəri aşağı olan əşyalar tapıldığı zaman atılmış hesab

olunur. Bu cür əşyaların mülkiyyətə daxil edilməsi onların tapılma

şəraitindən asılıdır. Belə ki, mülkiyyətində, sahibliyində, istifadəsində

torpaq sahəsi sututar və ya başqa obyekt olan şəxs, əgər orada minimum

əmək haqqının əlli mislindən aşkar aşağı olan əmlak taparsa, onu öz

mülkiyyətinə yönəltmək hüququna malikdir. Əşyanın tapılma şəraiti

fərqlidirsə, yəni o hər hansı hüquq əsasında məxsus olan torpaq sahəsindən

deyil, başqa şəraitdə tapılmışdırsa və yaxud dəyəri, minimum əmək

haqqının əlli mislindən aşkar çoxdursa, o zaman, ilk növbədə, həmin əmlak

tapan şəxsin ərizəsi ilə məhkəmə tərəfində

264


sahibsiz hesab edilir vo bundan sonra ona sahibliyə başlamış səxsin

mülkiyyətinə daxil olur.

Tapıntı. Atılmış (mülkiyyətçinin imtina etdiyi) əşyalardan fərqli

olaraq, tapıntı itirilmiş əşyalara müddətin keçməsi ilə əlaqədar olaraq onu

tapan şəxsin mülkiyyət hüququnu müəyyən edir.

AR MM-in 186-cı maddəsinə müvafiq olaraq, itirilmiş əşyanı tapan

şəxs tapıntı barədə onu itirmiş şəxsə, onun mülkiyyətçisinə, səlahiyyətli

şəxsə və ya əgər mülkiyyətçi məlum deyilsə, polisə dərhal xəbər verməli və

həmin əşyanı verməlidir. Mülkiyyətçi və yaxud digər səlahiyyətli şəxs

tapılmış əşyanı qəbul edirsə, onu tapan şəxs tapılmış əşyanın dəyərinin beş

faizinədək miqdarda bəxşiş tələb edə bilər. Bundan başqa, əşyam tapan şəxs

səlahiyyətli şəxsdən həmin əşyanın saxlanması xərclərinin əvəzini ödəməyi

də tələb edə bilər. Yox, əgər görülən tədbirlər nəticəsiz qalarsa, tapılan

əşyanın mülkiyyətçisi məlum olmazsa, əşyam tapan şəxs bu barədə xəbər

verdiyi vaxtdan bir illik müddət keçdikdən sonra tapıntıya mülkiyyət

hüququ əldə edir. Əgər tapıntı heyvan və ya tez xarab olan əşyadırsa, yaxud

saxlanması böyük xərc tələb edən əşyadırsa, o zaman bir illik müddət tətbiq

olunmur və həmin əşya özgəninkiləşdirilir. Əldə olunmuş məbləğ

saxlanılmaqla qeyd olunan bir illik müddət gözlənilməklə, həmin pul

vəsaitinə mülkiyyət hüququ əldə oluna bilər. Mülkiyyətçi öz hüquqlarını

bildirdiyi təqdirdə həmin məbləğ mülkiyyətçiyə qaytarılmalıdır.

Dəfinə. Əgər itirilmiş əşya əvvəlki mülkiyyətçinin sahibliyindən onun

iradəsi xaricində çıxmışdırsa, dəfinə ilə əlaqədar bunu demək olmaz. Çünki,

dəfinə dedikdə, bilərəkdən torpağa basdırılmış vo ya başqa üsulla

gizlədilmiş pul və ya digər əşyalar başa düşülür. Bu əşyaların

mülkiyyətçisini müəyyənləşdirmək mümkün deyildir.

Mövcud qanunvericiliyə görə, dəfinə onun gizlədildiyi torpaq sahəsinin

və ya digər əmlakın mülkiyyətçisinin razılığı olmadan qazıntı aparan vo ya

sərvət axtaran şəxs tərəfindən aşkar edildikdə, həmin torpaq sahəsinin və ya

digər əmlakın mülkiyyətçisinə verilməlidir

265

Mülki Hüquq

(bax; AR MM, maddo 187.2). Əgor dofina torpaq sahəsinin və ya digər

əmlakın mülkiyyətçisinin razılığı ilə torpaq işləri görən və ya evi təmir edən

şəxs tərəfindən aşkar edildikdə, dəfinənin gizlədildiyi əmlakın (torpaq

sahəsinin, tikilinin və s.) mənsub olduğu şəxslə dəfinəni aşkar etmiş şəxsin

mülkiyyətinə, həm də əgər onların razılaşması ilə ayrı qayda

müəyyənləşdirilməyibsə, bərabər paylar şəklində daxil olur. Bu qaydalar

qazıntı və axtarış aparılması əmək və ya qulluq vəzifələrinə aid olan şəxslərə

tətbiq edilmir.

Aşkar edilən dəfinə tarix və ya mədəniyyət abidələrinə aid, elmi dəyərli

əmlaka aid olduğu təqdirdə xüsusi qaydalar tətbiq edilir. Belə ki, bu cür

əmlak, dövlət mülkiyyətinə verilməlidir.

Bu zaman dəfinənin gizlədildiyi torpaq sahəsinin və ya digər əmlakın

mülkiyyətçisi və dəfinəni aşkar etmiş şəxs birlikdə dəfinənin dəyərinin əlli

faizi miqdarında bəxşiş almaq hüququna malikdirlər. Bu şəxslərin

razılaşması ilə ayrı qayda müəyyənləşdirilməyibsə, bəxşiş onların arasında

bərabər bölünür (bax: AR MM, maddə 187.3).

Emal dedikdə, şəxsin özünə mənsub olmayan materialların emalı yolu

ilə yeni daşmar əşyanı hazırlaması başa düşülür. AR MM-in 188.1-ci

maddəsi ilə müəyyən olunur ki, əgər müqavilədə ayn qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, bu cür əmlaka mülkiyyət hüququnu materialların

mülkiyyətçisi əldə edir. Deməli, müqavilədə nəzərdə tutula bilər ki, əmlaka

mülkiyyət hüququnu əşyanı emal edən şəxs əldə edir. Lakin aşağıda qeyd

olunan şərtlər daxilində əşyanı emal edən və materialın mülkiyyətçisi

arasında müqavilə olmasa belə, əşyanı emal edən şəxsin həmin əşyaya

mülkiyyət hüququ yarana bilər:

1) emalın dəyəri materialların dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək

olduqda;

2) emal edən vicdanla hərəkət etmişdirsə;

3) emal edən şəxs materialları özü üçün emal etmişdir və heç bir

kommersiya məqsədi yoxdur.

266


Kimin mülkiyyətçi olmasından asılı olaraq, müvafiq ödənişlər və

vurulmuş zərərin əvəzi ödənilməlidir. Belə ki, özünün materiallarından

hazırlanmış əmlaka mülkiyyət hüququ əldə edən mülkiyyətçi emalın

dəyərini emal edən şəxsə ödəməlidir (bax: AR MM, maddə 188.2). Lakin

tərəflər arasındakı razılaşma ilə başqa qayda nəzərdə tutula bilər.

Əmlaka mülkiyyət hüququ emal edən şəxs tərəfindən əldə edildikdə isə,

o zaman AR MM-in 191-1.1-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyətini itirən və ya

hüquqları başqa qaydada pozulan şəxs mülkiyyətçi olmuş şəxsdən zərərin

əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər. Əvvəlki vəziyyətin bərpa olunması

tələbi yolverilməzdir. Lakin əgər materiallar mülkiyyətçisinin iradəsinə zidd

olaraq, yəni materialları emal edən şəxsin vicdansız hərəkətlərinin nəticəsi

olaraq mülkiyyətçinin sahibliyindən çıxmışdırsa, o halda qanunverici daha

sərt tədbirlər nəzərdə tutur. Belə olduğu təqdirdə emal edən nəinki yeni

əşyanı qaytarmalı, həmçinin törətdiyi, hərəkətlər nəticəsində vurulan zərərin

əvəzini ödəməlidir. Belə ki, AR MM-in 188.3-cü maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, materialları emal etmiş şəxsin vicdansız

hərəkətləri nəticəsində onları itirən materialların mülkiyyətçisi yeni əmlakın

öz mülkiyyətinə verilməsini və ona vurulan zərərin əvəzinin ödənilməsini


Yığılması hamıya müyəssər olan əmlakın mülkiyyətə götürülməsi

(bax: AR MM, maddə 189). Buraya meşələrdə, sututarlarda və ya başqa

ərazidə giləmeyvə yığılması, balıq tutulması, heyvan ovu və ya hamıya

müyəssər olan digər əmlakın yığılması aiddir. Sovet dövrünün mülki

qanunvericiliyində belə bir hüquq nəzərdə tutulmamışdı. Qanunda

göstərilən qayda ümumi xarakterlidir və hər hansı bir konkret şəxsə

ünvanlanmayıb, odur ki, müvafiq əşyalara mülkiyyət hüququnu onları yığan

və ya ovlayan şəxs əldə edir.

Nəzarətsiz heyvanlar. Nəzarətsiz heyvanların tutulması haqqında

qaydalar tapıntı və dəfinə haqqında ümumi qaydalara ya

267

Mülki Hüquq

xındır. Nəzarətsiz heyvan dedikdə, tutulduğu zaman başqa şəxsin

təsərrüfatında və yaxud sürüsündə olan və yaxud hər hansı digər formada

azmış heyvan başa düşülür. AR MM-in 192.1-ci maddəsinə əsasən,

nəzarətsiz heyvanı tutan şəxsin ilk vəzifəsi onları mülkiyyətçisinə

qaytarmaqdan ibarətdir. Əgər mülkiyyətçi məlum deyildirsə və olduğu yer

bilinmirsə, o zaman onları tutan şəxs ən geci üç gün müddətində polisə

xəbər verməlidir.

Heyvanları tutan şəxs mülkiyyətçinin axtarıldığı müddətdə onları ya

özündə saxlaya, ya da başqa şəxsə verə bilər. Həmin şəxslər heyvanları

lazımi qaydada saxlamalıdırlar. Əgər polisin axtarışları bir nəticə verməzsə,

xəbər verildiyi gündən altı ay ərzində mülkiyyətçi aşkar edilməzsə və ya

tapan şəxs onlara hüququnu bildirməzsə, heyvanları saxlayan və onlardan

istifadə edən şəxs onlara mülkiyyət hüququ əldə edir. Həmin şəxs saxladığı

heyvanları mülkiyyətə götürməkdən imtina etdikdə, onlar dövlət

mülkiyyətinə daxil olur.

Mülkiyyət hüququnun əldə olunmasının ilkin üsullarına birləşmə

nəticəsində yaranan əşyaya mülkiyyət hüququnun yaranması da aiddir (bax:

AR MM, maddə 191). Belə ki, əgər iki və daha çox daşınar əşyaların

bir-birinə bağlılığı nəticəsində onlar yeni vahid əşyanın tərkib hissələrinə

çevrildikdə və ya daşmar əşyalar birləşdikdə, onların əvvəlki sahibləri bu

yeni əşyanın mülkiyyətçiləri olurlar. Paylar həmin əşyaların birləşməzdən

əvvəlki dəyərinə uyğun müəyyənləşdirilir. Məsələn, kənd təsərrüfatı

sahəsində bir şəxsdə köhnə traktorundan gövdəsi, digər şəxsdə isə motoru

qalmışdır. Bunların hər ikisinin birləşməsi nəticəsi olaraq yaranan əşya yeni

əşya olmaqla, əvvəlki mülkiyyətçilərin birgə mülkiyyəti hesab olunacaqdır.

Birləşmə ilə əlaqədar əmlaka mülkiyyət hüququnun yaranmasına icarə

münasibətlərini tənzimləyən AR MM-in 701.2.3-cü maddəsində nəzərdə

tutulmuş qaydanı da misal göstərmək olar. Həmin normaya görə, icarəçi

ləvazimatı təsərrüfatın lazımınca aparılmasına uyğun gələn vəziyyətdə

saxlamalı və uyğun gələn həcmdə daim əvəz

268

MÜI^AZİRƏLƏR TOPLUSU

etməlidir. Onun əldə etdiyi obyektlər ləvazimata birləşdirildikdən sonra

iearəyə verənin mülkiyyəti olur.

Birləşmə nətieəsi olaraq birləşən əşyaya mülkiyyət hüququnun

yaranması daşınmaz əşyalarla əlaqədar da mümkündür. Belə ki, əgər daşqın,

torpağın səpələnməsi və ya yerdəyişməsi, çayın yatağının və ya səviyyəsinin

dəyişməsi nətieəsində, yaxud başqa şəkildə yeni ərazi meydana gəlmişsə, o,

bitişik torpaq sahəsində birləşdirilir (bax: AR MM, maddə 178.3).

Törəmə üsullar o üsullardır ki, bu zaman əmlaka mülkiyyət hüququ

əvvəlki mülkiyyətçinin iradəsindən asılı olaraq yaranır. Bu zaman yeni

mülkiyyətçinin səlahiyyətlərinin həemi əvvəlki mülkiyyətçinin

səlahiyyətlərinin həemindən asılıdır. Törəmə üsullara aiddir: alqı-sat- qı,

dəyişdirmə, bağışlama müqavilələri, vərəsəlik, hüquqi şəxslərin yenidən

təşkili, istehlak kooperativi üzvünün pay haqqını ödəməsi halında əmlaka

mülkiyyət hüququnun yaranması və s.

10.4. Mülkiyyət hüququnun xitamı əsasları

Mülkiyyət hüququnun itirilməsi əsasları AR MM-in 9-eu fəslinin

(mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi və itirilməsi) 4-eü paraqrafında

(mülkiyyət hüququnun itirilməsi) göstərilmişdir. Bu əsaslar aşağıdakılardır:

1) Könüllülük əsasında. Mülkiyyət hüququna könüllü olaraq xitam

vermə mülkiyyətçinin öz iradəsi və istəyi ilə mülkiyyət obyektini

özgəninkiləşdirməsi, dəyişdirməsi, bağışlaması və əşyadan imtina etməsi

kimi halları nəzərdə tutur. Əşyanın özgəninkiləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və

bağışlanması mülki-hüquqi müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Mülkiyyət

hüququndan imtina isə imtina olunan əşyanın daşınar və daşınmaz olması

səbəbinə görə fərqli qaydada həyata keçirilir. Belə ki, AR MM-in 204.1-ci

maddəsinə görə, da-

269

Mülki Hüquq

şmmaz omlaka mülkiyyol hüququndan vo ya digər hüquqdan imtina

edilməsi üçün ixliyarlı şəxsin bu hüquqdan imtina etdiyi barədə ərizəsi və

həmin ərizənin daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınması

zəruridir. Daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququndan və ya digər hüquqdan

imtina haqqında ərizə bu barədə daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeyd

yazıldıqdan sonra məcburi qüvvə alır.

Daşınar əşyalarla əlaqədar məsələ bir qədər sadədir. Belə ki, daşınar

əmlaka mülkiyyət hüququndan və ya digər hüquqdan imtina üçün

mülkiyyətçi bu barədə yazılı elan verməli və ya həmin əmlaka hər hansı

hüququnu saxlamaq niyyəti olmadan əmlaka sahiblik etməkdən, ondan

istifadə etməkdən və ona dair sərəncam verməkdən kənarlaşmasını aşkar

göstərən başqa hərəkətləri yerinə yetirməlidir (bax: AR MM, maddə 204.2).

Burada mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, əmlakın sonrakı mülkiyyətçisinin

kimliyi əvvəlki mülkiyyətçi üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir, çünki əks

halda bu adi bir bağışlama olardı.

2) Əşyanın məhv olması və sıradan çıxması. Qeyd olunan əsaslara

görə mülkiyyət hüququna xitam verilməsi əşyanın təbii təsirlər nəticəsində

məhv olması, əşyanın təyinatına görə istifadə olması nəticəsində sıradan

çıxması və s. oxşar səbəblərə görə baş verir.

3) Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan əsaslarla mülkiyyət hüququna

məcburi xitam verilməsi. Bura AR MM-in 203.3-cü maddəsində

göstərilən aşağıdakı hallar aiddir;

- Öhdəliklər üzrə tutmanın əmlaka yönəldilməsi. Borclu onun risk

dairəsinə daxil olan öhdəliklərin icra edilmədiyi bütün hallar üçün

cavabdehdir. Bu cavabdehlik həm şəxsi, həm də əmlak xarakterli ola bilər.

Yəni, məsələn, öhdəliyin icrasının təmini üçün hər hansı bir əşya girov

qoyulmuşdursa, öhdəlik icra edilmədiyi təqdirdə tutma məhz mülkiyyətçiyə

məxsus bu əmlaka yönəldiləcəkdir. Mülkiyyətçi onun mülkiyyət hüququna

xitam verilə bilməsi kimi mənfi halları qabaqcadan gördüyü üçün tutma ilə

əlaqədar səbəb yarandıqda ona öz etirazını bildirə bilmir.

270


- Qanuna görə həmin şəxsə mənsub ola bilməyən əmlakın

özgəninkiləşdirilməsi. Məsələn, torpaq qanunvericiliyinə əsasən, əcnəbi

vətəndaşlar bu və ya digər qaydada onların mülkiyyətinə keçmiş torpağa

mülkiyyət hüququnu bir il ərzində həmin əmlakı özgəninkiləşdirmək yolu

ilə son verməlidirlər. AR MM-in 206.1- ci maddəsinə görə, əgər qanunun

yol verdiyi əsaslara görə, şəxsin mülkiyyətinə qanunla ona məxsus ola

bilməyən əmlak düşmüşsə, həmin əmlakı mülkiyyətçi, qanunla ayrı müddət

müəyyənləşdirilməyibsə, əmlaka mülkiyyət hüququnun əmələ gəldiyi andan

bir il ərzində özgəninkiləşdirməlidir. Əgər bu hər hansı səbəblərdən baş

tutmadıqda və ya alıcı tapıla bilmədikdə, o zaman belə əmlak AR MM-in

206.2-ci maddəsinə əsasən, onun xarakterini və təyinatını nəzərə almaqla,

dövlət orqanının ərizəsi üzrə məhkəmənin çıxardığı qərara əsasən məcburi

satılaraq, satış pulu keçmiş mülkiyyətçiyə verilməli və ya dövlət

mülkiyyətinə verilərək dəyəri keçmiş mülkiyyətçiyə ödənilməlidir.

- Sahənin alınması ilə əlaqədar daşınmaz əmlakın

özgəninkiləşdirilməsi. Son dövrlərdə respublikamızda həyata keçirilən iri

miqyaslı yenidənqurma işləri yeni-yeni yolların, su kəmərlərinin çəkilməsi

digər böyük layihələrin həyata keçirilməsi ilə müşahidə olunur. Bu da bir

çox hallarda dövlət ehtiyacları üçün xüsusi mülkiyyətdə olan daşınmaz

əmlakın və onun yerləşdiyi torpaq sahələrinin alınması zərurətini ortaya

qoyur ki, bu cür satınalmaların qanuni əsasları AR MM-də müəyyən

edilmişdir. Belə ki, həmin məcəllənin 207.1-ci maddəsində göstərilir ki,

torpaq sahəsində olan binalara, qurğulara və ya digər daşınmaz əmlaka

mülkiyyət hüququna xitam verilmədən həmin sahənin dövlət ehtiyacları

üçün alınması mümkün olmadığı hallarda dövlət bu əmlakı satınalma yolu

ilə ala bilər. Dövlət ehtiyacları üçün torpaq sahəsi alınarkən yaşayış sahəsi

mülkiyyətçisinin mənzil hüquqlarının təmin edilməsi AR Mənzil

Məcəlləsinin 31-ci maddəsində müəyyən olunan qaydalar əsasında

tənzimlənir. Həmin qaydalara görə, yaşayış sahəsi onun altındakı torpaq

sahəsinin dövlət

271

Mülki Hüquq

ehtiyacları üçün alınması ilə əlaqədar mülkiyyətçidən satın alınma yolu ilə

alına bilər. Yaşayış sahəsinin bir hissəsi yalnız mülkiyyətçinin razılığı ilə

satın alına bilər. Yaşayış sahəsinin satın alınması barədə qərar müvafiq

torpaq sahəsinin dövlət ehtiyacları üçün geri alınması barədə qərarla birlikdə

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən qəbul edilir.

Həmin torpaq sahələrinin özünün alınması məsələlərinə gəldikdə isə bu,

AR MM-in 246-249-cu maddələri ilə tənzimlənir. Torpaq sahəsinin dövlət

ehtiyacları üçün alınması haqqında qərarı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı

qəbul edir. Bu qərar daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınmalıdır.

Qərarı qəbul etmiş icra hakimiyyəti orqanı (AR Nazirlər Kabineti) bu barədə

torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinə yazılı bildiriş göndərir. Mülkiyyətçi

bildiriş göndərildiyi gündən sonra 90 təqvim günündən tez və 180 təqvim

günündən gec olmayaraq alman torpaq sahəsini tərk etməlidir.

Dövlət ehtiyacları üçün alman torpaq sahələrinin satınalma qiyməti

müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada hesablanaraq

bildirişin göndərildiyi gündən sonra 80 təqvim günündən tez və 120 təqvim

günündən gec olmayaraq mülkiyyətçiyə ödənilir. Satınalma qiyməti

müəyyənləşdirilərkən daşınmaz əmlakın bazar dəyərinə torpaq sahəsinin

alınması ilə əlaqədar mülkiyyətçiyə dəyən zərər, əldən çıxmış fayda da daxil

olmaqla, onun üçüncü şəxslər qarşısında daşıdığı öhdəliklərə vaxtından

əvvəl xitam verilməsi ilə əlaqədar düşdüyü zərər daxil edilir. Mülkiyyətçi

müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə və ya satınalma qiyməti ilə razı

olmadıqda, bu barədə məhkəməyə müraciət edə bilər. Şikayət verildiyi

zaman yuxarıda qeyd edilən mülkiyyətçinin torpaq sahəsini azad etmə

müddətlərinin axımı dayandırılır.

~ Təsorrüfatsızcasma saxlanılan mədəni sərvətlərin satın alınması.

Mövcud iqtisadi inkişaf mədəni irsə hörmət və onun qorunmasının təmin

olunmasına yönələn tədbirlərlə şərtlənir. Bu istiqamətdə bir

272


ÇOX qanunlar da qəbul edilmişdir. AR MM-do müvafiq münasibətləri

tənzimləyən normalar öz əksini tapmışdır. Belə ki, həmin məcəllənin

208.1-ci maddəsində qeyd edilir ki, qanuna uyğun olaraq xüsusilə qiymətli

və dövlət tərəfindən qorunan sərvətlər sırasına daxil edilmiş mədəni

sərvətlərin mülkiyyətçisi həmin sərvətləri təsərrüfatsızcasma saxlayırsa və

bu onların öz əhəmiyyətini itirəcəyi qorxusunu törədirsə, belə sərvətlər

məhkəmənin qərarına əsasən, dövlət tərəfindən satınalma yolu ilə

mülkiyyətçidən alına bilər.

-Rekvizisiya. Mülkiyyətçiyə məxsus əmlakın dövlət tərəfindən satın

alınması əsaslarına rekvizisiyanı da aid etmək olar. Lakin yuxanda qeyd

etdiyimiz şərtlərdən fərqli olaraq, rekvizisiya, birincisi, mütləq hər hansı

fövqəladə hallarda (təbii fəlakətlər, texnoloji qəzalar, epidemiyalar) olur,

ikincisi, bu barədə qərarı məhkəmə deyil, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı

qəbul edir, üçüncüsü, baş verən fövqəladə halların xüsusiyyətinə görə əmlak

əvvəlcədən götürülüb dəyəri sonra da ödənilə bilər, dördüncüsü, burada bu

halı doğuran əsas şərt dövlət ehtiyacı deyil, cəmiyyətin mənafeyidir,

beşincisi, rekvizisiya üçün əsas götürülmüş halların təsiri qurtardıqdan sonra

əvvəlki mülkiyyətçi məhkəmə yolu ilə əmlakın qalanının qaytarılmasını


- Müsadirə. Yalnız bir halda mülkiyyətçidən əmlakın əvəzsiz olaraq

alma bilməsi halı nəzərdə tutulub ki, o da törədilmiş cinayətə görə sanksiya

kimi məhkəmənin hökmü ilə tətbiq oluna bilən müsadirədir.

4) Mülkiyyət hüququna qanun əsasında xitam verilməsi dedikdə,

artıq burada dövlət ehtiyacları üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanının və

ya məhkəmənin qərarı deyil, məhz Azərbaycan Respublikası Qanunun

qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq mülkiyyət hüququna xitam verilməsindən

söhbət gedir. AR MM-in 210-cu maddəsinə görə, mülkiyyət hüququna

xitam verən Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edildikdə, bu qanunun

qəbulu nəticəsində mülkiyyətçiyə dəyən zərərin əvəzi, 0 cümlədən əmlakın

dəyəri dövlət tərəfindən ödənilir. Zərərin əvəzinin ödənilməsinə dair

mübahisələri məhkəmə həll edir.

273

Mülki Hüquq

10.5. Hüquqlara və tələblərə mülkiyyət hüququnun

əldə edilməsi

Əmlak vo qeyri-omlak dəyəri olan, qanunvericilikdə mülki

dövriyyədən çıxarılmamış maddi və qeyri-maddi nemətlər mülki hüquq

münasibətlərinin obyektləri ola bilərlər. Qeyri-maddi əmlak nemətləri

dedikdə, başqa şəxslərə verilə bilən və ya sahibinə maddi fayda və ya başqa

şəxslərdən nəyi isə tələb etmək hüququ vermək üçün nəzərdə tutulan

tələblər və hüquqlar başa düşülür. Qeyri-maddi əmlak nemətləri (tələblər

və hüquqlar) ilə bağlı münasibətlər onların hər birinə aid olan xüsusi

qanunvericiliyin müddəalarına müvafiq olaraq tənzimlənir (bax: AR MM,

maddə 135.5). Belə olan təqdirdə deyə bilərik ki, daşınmaz və daşınar

əşyalara mülkiyyət hüququ ilə əlaqədar münasibətləri tənzimləyən

normalarla yanaşı, hüquqlara və tələblərə mülkiyyət hüququnun əldə

edilməsi ilə əlaqədar münasibətləri tənzimləyən normaların öyrənilməsi də

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hüquqlara və tələblərə mülkiyyət bir neçə yolla əldə edilə bilər;

birincisi, bu qeyri-maddi nemətlərin güzəşti; ikincisi, alqı-satqı müqaviləsi

vasitəsilə, üçüncüsü, vərəsəlik qaydasında; dördüncüsü, hüquqi şəxsin

yenidən təşkili; beşincisi, məhkəmə qaydasında bir şəxsdən digərinə keçə

bilər. Lakin hər bir halda bu cür əldə etmə AR MM-in 9-cu fəslinin 3-cü

paraqrafmda (maddələr: 193-202) müəyyən olunan qaydalara əsaslanır.

Orada qeyd edilir ki, güzəşt edilməsi və ya girov qoyulması mümkün olan

tələbi və ya hüququ onun sahibi başqa şəxsin mülkiyyətinə verə bilər.

Tələblər və hüquqlar yeni şəxsə köhnə sahibində olduğu vəziyyətdə keçir.

Hüquqların və tələblərin güzəşti ilə əlaqədar qanunverici aşağıdakı

qaydaları müəyyən edir.

1) Əvvəlki sahib tələblərə və hüquqlara aid öz sərəncamında olan bütün

sənədlori VƏ həmin tələblərdən və hüquqlardan istifadə üçün zəruri olan

bütün məlumatı yeni sahibə verməlidir.

274


2) Əvvəlki sahib tələb əsasında bu hüququn və tələbin güzəşti barədə

lazımınca təsdiqlənmiş sənədi əldə edənə verməlidir. Bu sənədin

təsdiqlənməsi üçün zəruri xərclər yeni sahibin üzərinə qoyulur.

3) Kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz bağlı olan tələblərin, o cümlədən

alimentlər haqqında və həyata və ya sağlamlığa vurulan zərərin əvəzinin

ödənilməsi haqqında tələblərin güzəşt edilməsinə yol verilmir.

4) Sadə yazılı və ya notarial formada bağlanmış əqdə əsaslanan tələbin

güzəşti müvafiq yazılı formada həyata keçirilməlidir.

5) Orderli qiymətli kağız üzrə tələbin güzəşti həmin qiymətli kağız üzrə

indossament yolu ilə həyata keçirilir.

6) Tələb sahibi borclunun razılığı olmadan tələbi üçüncü şəxsə güzəşt

edə bilər, bu şərtlə ki, həmin güzəşt öhdəliyin mahiyyətinə, onun borclu ilə

razılaşmasına və ya qanunvericiliyə zidd olmasın. Güzəştin yolverilməzliyi

barədə borclu ilə razılaşma yalnız borclunun üzrlü mənafeyi olduqda

mümkündür.

7) Tələbin güzəşti tələbin sahibi ilə üçüncü şəxs arasında bağlanan

müqavilə ilə həyata keçirilir. Belə hallarda ilk sahibin yerini üçüncü şəxs

tutur.

8) Əgər Mülki Məcəllədə və ya müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, ilkin kreditorun tələbi yeni kreditora hüququn keçdiyi

məqamda mövcud olmuş həcmdə və şərtlərlə keçir.

9) Borclu, yeni kreditora öhdəliyi tələbin həmin şəxsə keçdiyinə dair

sübutlar ona təqdim edilənədək icra etməyə bilər və s.

Tələblər və hüquqlar məhdud əşya hüquqlarının (girov və ipotekanın)

predmeti ola bilər. AR MM-in 300.0.3-cü maddəsinə görə, hüquqların

girovu girovun növlərindən biridir. Hüquq girov qoyularkən girov predmeti

özgəninkiləşdirilə bilən hüquq, o eümlədən torpaq sahəsinin, binanın,

qurğunun, yaşayış evinin (mənzilin) icarəsi hüququ, mülkiyyətdəki paya

hüquq, borc tələbidir. Lakin elə hüquqlar vardır ki, onlar girov qoyula

bilməz. Məsələn: servitut, üzufrukt kimi məhdud əşya hüquqları girov

qoyula bilməz.

275

Mülki Hüquq

Hüquqlara mülkiyyot hüququ mohkomo qoran əsasında məcburi

qaydada digər şəxsə keçirilə bilər. Misal üçün, AR MM-in 748- 8.2-ci

maddəsində nəzərdə tutulur ki, iddianın təmin edilməsi nəticəsində lizinq

verənin hüquqlarını əldə edənə lizinq verənin lizinq müqaviləsində

müəyyənləşdirilmiş həm hüquqları, həm do öhdəlikləri məcburi qaydada

keçir.

10.6. Mülkiyyot hüququnun xüsusi növləri

Mülkiyyət hüququnun xüsusi növü kimi ümumi mülkiyyət hüququ və

onun növləri olan ümumi birgə və ümumi paylı mülkiyyot hüquqları çıxış

edir. Mülki dövriyyədə tək subyektli mülkiyyot obyektləri ilə yanaşı,

əmlakın eyni zamanda bir neçə şəxsə məxsus olması ilə əlaqədar yaranan

mülkiyyot münasibətlərinə do tez-tez rast gəlmək olur. Bu halda əmlak

üzərində ümumi mülkiyyot hüquqları yaranır. AR MM-in 213.1-ci

maddəsinə görə, iki və ya bir neçə şəxsin mülkiyyətində olan əşya onlara

ümumi mülkiyyot hüququ əsasında mənsubdur.

Ümumi mülkiyyot təyinatı dəyişdirilmədən bölünə bilməyən əşyanın

və ya qanuna görə bölünməli olmayan əşyanın iki və ya bir neçə şəxsin

mülkiyyətinə daxil olması zamanı yaranır (bax: AR MM, maddə 213.4).

Məsələn, vərəsəlik qaydasında əmlakın vərəsələrə keçməsi, nikah dövründə

əldə olunan əmlak, ailə (kəndli) təsərrüfatının əmlakı, dövlət əmlakının

özəlləşdirilməsi nəticəsində əmək kollektivinin müəssisənin əmlakı

üzərində yaranan mülkiyyət hüququ və s. bura aiddir.

Bölünən əşyaya ümumi mülkiyyət qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş

hallarda yaranır. Məsələn, AR MM-in 1286-cı maddəsinə əsasən, miras

şəriklərinin razılaşması üzrə torpaq və orada yerləşən kəndli təsərrüfatı

onların ümumi mülkiyyətində qala bilər.

276


Bölünən əşyaya ümumi mülkiyyət, həmçinin, müqavilədə nəzərdə

tutulan hallarda da yarana bilər. Məsələn, iki və daha çox şəxs tərəfindən

kənd təsərrüfatı texnikası üçün yanacaq ehtiyatının toplanması məqsədilə

yanacağın dəyərinin birlikdə ödənilərək alınması və çənlərə yerləşdirilməsi.

Ümumi mülkiyyət hüququ üçün şəxslər çoxluğu xarakterikdir. Bu

şəxslər ümumi mülkiyyətin iştirakçıları və ya mülkiyyətçiləri adlanırlar.

Eyni bir obyekt üzərində mülkiyyət hüququnun çoxlu sayda şəxslərə

məxsus olması bu cür halların tənzimlənməsinə xüsusi yanaşma tələb edir.

Bu tənzimləmə ümumi mülkiyyətin iştirakçılarının iradəsinin

razılaşdırılması, həmçinin, iştirakçıların hər birinin və üçüncü şəxslərin

maraqlarının nəzərə alınması üçün zəruridir. Ümumi mülkiyyət hüququ bir

tərəfdən, obyektin bütün həmmülkiyyətçilərinin üçüncü şəxslərə qarşı

maraqlarının birləşməsi, digər tərəfdən isə həmmülkiyyətçilərin özlərinin

arasında olan münasibətlər ilə xarakterizə olunur.' Mülki hüququn bütün

subyektləri ümumi mülkiyyət hüququnun iştirakçıları ola bilərlər. Ümumi

mülkiyyət hüququnun aşağıdakı növləri vardır;

Paylı mülkiyyət mülkiyyətçilərdən hər birinin payı müəyyənləşdirilmiş

olan ümumi mülkiyyət hüququdur. Əgər paylı mülkiyyət mülkiyyətçilərinin

paylan müəyyən edilə bilmirsə, paylar bərabər sayılır. Ümumi paylı

mülkiyyətə sahiblik və istifadə hüququ bütün mülkiyyətçilərin razılaşması

əsasında həyata keçirilir. Eyni zamanda hər bir payçı öz payı üzərində

müstəqil sərəncam verə bilər bir şərtlə ki, digər iştirakçıların satın almaqda

üstünlük hüququna əməl etmiş olsun. Əks halda digər iştirakçıların hüququ

var ki, 3 ay ərzində məhkəmə qaydasında bu hüquqların onlara keçirilməsini

tələb etsinlər (AR MM, maddə 218).

■ Гражданское право; Учебник Т. 1. - б-с изд./Под ред. Л.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М.:

Проенект, 2003, е.522.

277 '

Mülki Hüquq

Ümumi mülkiyyətdo olan omlak bütün iştirakçıların razılığı ilə bölünə

bilər. Ümumi razılıq olmadıqda isə iştirakçılar öz paylarının ayrılmasını

məhkəmə qaydasında tələb edə bilərlər. Payın ayrılması, əsasən, naturada

həyata keçirilir. Lakin əgər naturada ayrılma mümkün deyilsə, bu zaman

onun əvəzi pul ilə ödənilir.

Birgə mülkiyyət mülkiyyətçilərin paylarının müəyyənləşdirilmədiyi

halda mövcud olan ümumi mülkiyyət hüququdur. Birgə mülkiyyət hüququ

yalnız qanun əsasında yaranır. Birgə mülkiyyət hüququ iştirakçıların

razılaşmasına və məhkəmə qərarına əsasən, iştirakçıların paylarına bölünə

bilər. Hər bir mülkiyyətçinin ümumi mülkiyyətdəki payı onun əmlakının

tərkibinə daxildir və deməli, bu paya ödəmə yönəldilə bilər. Birgə

mülkiyyət hüququnun yaranması əsasları aşağıdakılardır:

1) ər-arvadın mülkiyyət hüququ (bax; AR MM, maddə 225);

2) ailə (kəndli) təsərrüfatının əmlakı.

Yaşayış binasının tərkib hissəsinə mülkiyyət hüququ ümumi paylı

daşınmaz mülkiyyətə olan hüquqdur, yəni binanın müəyyən hissəsindən

müstəsna istifadə etmək və onların içərisində bəzən tamamlama işləri

aparmaq üçün mülkiyyətçinin xüsusi hüquq əldə etməsidir. Əgər birgə

mülkiyyətçilərin arasındakı razılaşmada ayrı qayda nəzərdə tutmayıblarsa,

onlar ümumi birgə əmlaka birgə sahiblik edir və birgə istifadə edirlər.

Sərəncam isə bütün mülkiyyətçilərin razılığı ilə həyata keçirilir.

Birgə mülkiyyətin hər bir iştirakçısı, əgər onlar arasındakı razılaşmada

ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, ümumi əşyaya sərəncam verilməsi ilə

əlaqədar əqd bağlaya bilirlər, bu zaman digər iştirakçıların razılığı ehtimal

edilir. Bu cür bağlanmış əqd qalan mülkiyyətçilərin tələbi ilə yalnız o halda

etibarsız sayla bilər ki, başqa tərəf əqdi bağlamış şəxsin lazımi

səlahiyyətlərinin olmamasını bildirdi və ya bilməli idi. (AR MM, maddə

222)

278

MÜMAZIRƏLƏR TOPLUSU

10.7. Məhdud əşya hüquqları

AR MM-in 158.2-ci maddəsində müəyyən olunan qaydaya əsasən,

“əmlak hüquqları həmin əmlakın mülkiyyətçisi olmayan şəxslərə də

mənsub ola bilər.” Bu hüquqlar mülkiyyətçinin səlahiyyətlərinin birini

(servitut, uzufrukt) və bəzi hallarda ikisini (saxlanc girovu bax: AR MM,

maddələr 288.2 və 301) əhatə edə bilər. Hüquq ədəbiyyatlarında

mülkiyyətçi olmayan şəxsin mülkiyyətçiyə məxsus əşya üzərində hüquqları

“məhdud əşya hüquqları” və yaxud “digər əşya hüquqları” kimi adlandırılır.

Bu ifadələr eyni mənalıdır.

Məhdud əşya hüquqları mülkiyyətçi olmayan şəxsin mülkiyyətçinin

əmlakından qanun əsasında öz mənafelərinə uyğun olaraq istifadəsini

nəzərdə tutur.

Məhdud əşya hüquqlarının əlamətləri aşağıdakılardır:

1) bu başqa şəxsin mülkiyyətindəki əşyaya olan hüquqdur;

2) mülkiyyət hüququ ilə müqayisədə məhduddur və törəmə xarakteri

daşıyır;

3) əmlak mülkiyyətçisi öz hüquqlarını saxlayır. Mülkiyyətçi hər zaman

ona məxsus əşyanın üzərində tam sahibliyə malikdir. Bununla yanaşı,

qanunverieilikdə məhdud əşya hüquqları üzrə səlahiyyətli şəxsin

mənafelərini mülkiyyətçinin hakimiyyətindən qoruyan normalar da nəzərdə

tutulmuşdur. Belə ki, AR MM-in 158.4-cü maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, mülkiyyətçi olmayan şəxsin əmlak hüquqları istənilən şəxs,

o cümlədən mülkiyyətçi tərəfindən pozulmaqdan müdafiə edilir;

4) məhdud əşya hüquqları mülkiyyətçinin hüquqlarının bir hissəsini

əhatə edə bilər. Bu o deməkdir ki, məhdud əşya hüququ üzrə səlahiyyətli

şəxs mülkiyyətçinin sahiblik, istifadə və sərəneam hüququ kimi

səlahiyyətlərindən ya birinə, ya da ikisinə eyni zamanda malik ola bilər.

Qeyd olunan hüquqların (sahiblik, istifadə və

279

Mülki Hüquq

sərəncam) üçünün də bir şəxsdə birləşməsi onu mülkiyyətçinin statusu ilə

bərabərləşdirərdi;

5) məhdud əşya hüquqları mülkiyyətçinin dəyişməsindən asılı

olmayaraq əşyanı izləyir. Bu əlamət əşya hüquqlarına məxsus ümumi

əlamətdir. Məsələn, AR MM-in 243.2-ci maddəsində müəyyən olunur ki,

“özgə torpaq sahəsində yerləşən daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququ başqa

şəxsə keçərkən, o, torpaq sahəsinin müvafiq hissəsindən istifadə hüququnu

daşınmaz əmlakın əvvəlki mülkiyyətçisi ilə eyni şərtlərlə və eyni həcmdə

əldə edir. Torpaq sahəsinə mülkiyyət hüququnun başqa şəxsə keçməsi

həmin torpaq sahəsində yerləşən daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisinin

sahədən istifadə hüququnun xitamı və ya dəyişdirilməsi üçün əsas deyildir.”

Digər bir misalı AR MM- in 255.7-ci maddəsinə əsaslanaraq söyləmək olar.

Belə ki, normada müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, servitutla yüklü

edilmiş daşınmaz əşyaya hüquqlar başqa şəxsə keçdikdə servitut saxlanılır;

6) məhdud əşya hüquqlarının siyahısı yalnız qanunla müəyyən olunur.

Mülki dövriyyə iştirakçıları qanundan kənar əsaslar üzrə mülkiyyətçiyə

məxsus əşya üzərində əşya hüquqlarına malik ola bilməzlər.

Lakin qanun əsasında əmələ gələn əşya hüquqlarından fərqli olaraq,

mülki dövriyyə iştirakçıları öz aralarında razılaşma vasitəsilə mülkiyyətçiyə

məxsus əşya üzərində öhdəlik xarakterli hüquqlar müəyyən edə bilərlər. Bir

şeyi bilməliyik ki, əşya hüquqi müdafiə üsulları daha güclü və daha

təsirlidir, çünki qanunla müəyyən olunur. Öhdəlik hüquqi müdafiə üsulları

isə qanunla yanaşı, tərəflərin razılaşması ilə müəyyən olunur. Öhdəlik

hüquqi müdafiə üsullarının tətbiqi öhdəlik iştirakçılarının istəyinə bağlıdır.

Məsələn, şəxs ona vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə də

bilər, etməyə də. Müəyyən bir müddət ərzində belə bir tələbin irəli

sürülməməsi sonradan onun irəli sürülməsi imkanlarını məhdudlaşdırır.

Belə ki,

280


cavabdehin tobbi ilo iddia müddoti totbiq oluna bilor. Əşya hüquqlarının

müdafiosi ib olaqodar isə iddia müddoti totbiq olunmur.

Mohdud oşya hüquqlarını 3 qrupa bölmok olar:

1) Başqalarına məxsus torpaq sahəsindən istifadə hüquqları. Bura

aiddir:

a) Tikintiyə vərəsəlik hüququ. Torpaq sahosi cb yüklü ola bilər ki,

onun üstündə vo ya altında binaya malik olmaq hüququ - özgəninkibşdiribn

vo vorosolik üzro keçən hüquq xeyrinə yükləmə aparılan şəxsə mənsub olar.

Tikintiyə vərəsəlik hüququ daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə

almır (bax: AR MM, maddə 250.1). Tikintiyə vərəsəlik hüququnun müddəti

tərəflərin razılaşması ib müəyyənləşdirilir, lakin doxsan doqquz ildən çox

ola bilməz. Bu məhdud əşya hüququ qədim tarixə malikdir. Belə ki, hələ

Roma hüququndan superfitsi adı ib bizə molumdur.

b) Daşınmaz əmlak mülkiyyətçisinin torpaq sahəsindən istifadə

hüququ. AR MM-in 243-cü maddəsində müəyyən olunur ki, “başqa şəxsə

mənsub torpaq sahəsində olan daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisi həmin

əmlakın yerləşdiyi torpaq sahosi hissəsindən istifadə hüququna malikdir.”

c) Servitut. Servitut daşınmaz əşyanın digər daşınmaz oşya

mülkiyyətçisinin xeyrinə elə yüklü edilməsidir ki, bu zaman ona (digər

daşınmaz əşyanın mülkiyyətçisinə) ayrı-ayrı hallarda əşyadan istifadə

etməyə ieazə verilir və ya daşınmaz əşyanın mülkiyyətçisinə müəyyən

hərəkətləri yerinə yetirməyə və ya mülkiyyət hüququndan irəli gələn digər

hüquqları həyata keçirməyə ieazə verilmir, (bax: AR MM, maddə 255.1).

Servitut torpaq sahəsindən piyada və avtomobillə keçidin, elektrik, rabitə

xətlərinin və boru kəmərlərinin çəkilişinin və istismarının, su təchizatının və

meliorasiyanın, habelə daşınmaz əmlak mülkiyyətçisinin servitut

qoyulmadan təmin edib bilinməyən digər ehtiyaclarının təmin edilməsi

üçün təyin oluna bilər, qanunvericilikdə servitutların aşağıdakı növləri

nəzərdə tutulmuşdur:

281

Mülki Hüquq

- torpaq servitutları;

- mcşo servitutları;

- şoxsi scrvitutlar.

Torpaq sahəsi üzərində scrvitutlar AR Torpaq Məcəlləsinin 54-cü

maddəsi ilə tənzimlənir. Həmin normada verilən anlayışa əsasən, scrvitut -

bir və ya bir neçə qonşu (özgə) torpaq sahələrindən məhdud istifadə

hüququdur. Torpaq servitutları torpaq mülkiyyətçiləri, istifadəçiləri və

icarəçiləri arasında razılaşma ilə, yaxud məhkəmənin qərarı ilə müəyyən

edilə bilər. Torpaq mülkiyyətçisinin, istifadəçisinin və icarəçisinin öz

sahəsinə xidmət göstərmək üçün qonşu torpaq mülkiyyətçilərinin,

istifadəçilərinin və icarəçilərinin torpaq sahələrinə servitut qoyulmasını

tələb etmək, 0 cümlədən məhkəmə qaydasında tələb etmək hüququ vardır.

Torpaq sahəsinə aşağıdakı scrvitutlar müəyyən edilə bilər:

- torpaq sahəsindən piyada və ya nəqliyyat vasitəsilə keçmək;

- torpaq sahəsindən fərdi, kommunal, mühəndis, elektrik və digər xətt

və şəbəkələrin çəkilməsi və təmiri üçün istifadə etmək;

- torpaq sahəsində drenaj işləri aparmaq;

- torpaq sahəsində su toplamaq və içməli su götürmək (mal-qaranı

suvarmaq);

- torpaq sahəsindən mal-qaranı keçirmək;

- yerli şəraitə və adətlərə uyğun olaraq, özgənin torpaq sahəsində ot

biçmək və mal-qara otarmaq;

- torpaq sahəsindən axtarış, tədqiqat və digər işlərin aparılması üçün

müvəqqəti istifadə etmək;

- qonşu sahədə dayağı olan və ya müəyyən hündürlükdə qonşu sahəsinə

keçən tikililər və qurğular ucaltmaq;

- qonşu sahədə müəyyən hündürlükdən artıq olan tikililərin və

qurğuların ucaldılmasmı qadağan etmək;

- torpaq sahəsində qoruyucu meşə əkinləri və zolaqları salmaq və digər

təbiətqoruyucu obyektlər yaratmaq;

282


- qanunvericiliyo zidd olmayan hallarda torpaq sahosi üzorindo digor

servitullar.

Servitutlar, onların müoyyon edildiyi torpaq sahosino mümkün qodor

az mohdudiyyotbr yaradan üsullarla həyata kcçirilmolidir. Qanunvericilikdə

başqa hallar nəzərdə tutulmamışdırsa, üzərində servitut müəyyən edilən

torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinin həmin scrvi- tutdan istifadə edən şəxsdən

müvafiq ödəniş tələb etmək hüququ vardır. Kənd əhalisinin və onların

birliklərinin xeyrinə müəyyən edilən kənd təsərrüfatı servitutlarına görə

ödəniş tutulmur.

Servitutlar müvəqqəti və daimi ola bilər. Torpaq sahəsi üzərində

hüququn formasından asılı olmayaraq, bütün torpaq sahosino servitut

müəyyən edilə bilər. Servitutlar qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada

dövlət qeydiyyatından keçirilməlidir.

Torpaq sahosi başqa şəxslərə keçdikdə, qanunvericiliklə müəyyən

edilmiş servitutlar saxlanılır. Müəyyən edilmiş servitutun əsasları sonradan

aradan götürülərsə, torpaq mülkiyyətçisinin tələbinə görə həmin servitut

dayandırıla bilər. Üzərində servitutun müəyyən edilməsi nəticəsində torpaq

sahəsindən məqsədli təyinatına görə istifadə edilməsi mümkün olmadığı

hallarda, həmin sahənin mülkiyyətçisinin bu servitutun məhkəmə

qaydasında dayandırılmasını tələb etmək hüququ vardır.

Meşə servitutlar! (meşə sahələrindən başqasının müəyyən dərəcədə

istifadə etmək hüququ) AR Meşə Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Həmin

məcəllənin 13-cü maddəsində meşə servitutlarmın iki növü müəyyən

olunmuşdur. Bunlar kütləvi meşə servitutları və xüsusi meşə servitutlarıdır.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə başqa hallar nəzərdə

tutulmamışdırsa, fiziki şəxslər sərbəst surətdə meşələrdə olmaq hüququna

malikdirlər (kütləvi meşə servitutu).

Meşə fondu sahələrindən və meşə fonduna daxil olmayan sahələrdən

fiziki və hüquqi şəxslərin istifadə hüquqları müqavilələr,

283

Mülki Hüquq

habelo mahkomo qorarları əsasında başqa maraqlı şəxslərin xeyrinə

məhdudlaşdırıla bilər (xüsusi meşə servitutu).

Servitut şəxsi xarakterli də ola bilər. AR MM-in 255.8-ci maddəsində

müəyyən olunur ki, “Daşınmaz əşya müəyyən şəxsin xeyrinə servilutla

yüklü edilə bilər. Bu cür yüklülük şəxsi servitut adlanaraq ondan ibarət olur

ki, mülkiyyətçidən başqa, həmin şəxs binadan və ya onun bir hissəsindən

özü və ya ailəsi üçün mənzil kimi istifadə edə bilir. Şəxsi servitut başqa

şəxslərə verilmir”

ç) Uzufrukt. Uzufrukt əşyanın və ya hüquqların elə yüklülüyüdür ki, bu

zaman xeyrinə yüklülük müəyyənləşdirilən şəxs (uzufruktu- ar) onlardan

istifadə etmək və fayda götürmək hüququna malikdir, lakin mülkiyyətçidən

fərqli olaraq, bu əşyanı və hüquqları girov qoymaq, özgəninkiləşdirmək və

ya vərəsəlik üzrə vermək hüququna malik deyildir. Uzufrukt ayrı-ayrı

faydaların istisna edilməsi ilə məhdudlaşdırıla bilər (bax: AR MM, maddə

263.1). Qanuna əsasən, uzufrukt pullu və pulsuz ola bilər. Uzufrukt

müvəqqəti və ya uzuf- ruktuarm bütün ömrü boyu mövcud ola bilər.

2) Başqasının yaşayış sahəsindən məhdud istifadə hüququ. Bura

aiddir:

a) yaşayış otağından ömürlük istifadə hüququ. Bu hüquq, əsasən,

vərəsəlik hüquq münasibətlərindən irəli gəlir. Hüquq ədəbiyyatlarında şəxsi

servitut kimi də qəbul olunur. Belə ki, AR MM-in 1207-ci maddəsində

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, “vəsiyyət edən yaşayış evinin, mənzilin

və ya digər yaşayış otağının keçdiyi vərəsənin üzərinə miras açılanadək bir

ildən az olmayan müddətdə miras qoyanla birlikdə yaşamış şəxsə otaqdan

və ya onun müəyyən hissəsindən ömürlük istifadə hüququ vermək vəzifəsini

qoya bilər. Yaşayış otağına mülkiyyət hüququ sonradan başqasına keçdikdə

ömürlük istifadə hüququ qüvvədə qalır.” Qeyd olunan məhdud əşya hüququ

özgəninkiləşdirilmir və vəsiyyət tapşırığını alanın vərəsələrinə keç

284


mir, eyni zamanda vosiyyot tapşırığım alanın ailn üzvlərinin həmin otaqda

yaşamasına əsas vermir;

b) yaşayış binasının tərkib hissəsi mülkiyyətçisinin ailə üzvlərinin

və digər şəxslərin istifadə hüququ. Bu hüququn əmələ gəlməsi, həyata

keçirilməsi şərtləri və xitamı mülkiyyətçi ilə bağlanan, notariat qaydasında

təsdiqlənən razılaşma əsasında müəyyənləşdirilir. Yaşayış binasının tərkib

hissəsindən istifadə hüququ olan şəxs, mülkiyyətçi də daxil olmaqla,

istənilən şəxsdən həmin yaşayış binasına olan hüququnun pozulmasım

aradan qaldırmağı tələb edə bilər.

3) əşya təminat hüquqları. Bura aiddir; girov və ipoteka hüququ.

Girov və ipoteka hüququ əşya təminat hüquqlarıdır. AR MM-in 269-cu

maddəsində müəyyən olunmuş əsaslara görə, girov və ipoteka hüququ girov

qoyanın əşyası barəsində girov saxlayanın əşya hüququdur və eyni zamanda

borclunun girov saxlayan qarşısında pul və ya başqa öhdəliyinin icrasının

təmin edilməsi üsuludur. Girov daşmar əşyalara (ipoteka obyekti olan

daşınar əşyalardan başqa) əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır. İpoteka

daşınmaz əşyalara, habelə rəsmi reyestrdə qeydə alınmalı olan daşınar

əşyalara əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır.

10.8. Sahiblik hüququ

Sahiblik institutu əşya hüquqları yarımsahəsinin mühüm

institutlarından biridir. Sahiblik hüququ haqqında ilk məlumatları biz sizinlə

Roma hüququ kursunda əldə etmişdik. Roma hüquqşünaslarının əsərlərində

səsləndirilən fikirlər müasir dövr qanunvericiliklərində öz əksini tapır.

Sahiblik (possesio) - əşyaya özünkü kimi davranmaq niyyəti ilə (başqa

şəxsin iradəsindən asılı olmayaraq müstəqil malik olmaq) əşyaya faktiki

malik olmağın birliyi kimi müəyyən edilə

285

Mülki Hüquq

bibr....' Bu monada Roma hüquqşünasları sahibliyi oralaka faktiki malik

olmanın digər formalarından fərqləndirirdilər, məsələn, saxlamadan.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək olar ki, tarixi mülkiyyət hüququ institutu sahiblik

münasibətlərinin inkişafının nəticəsi olaraq əmələ gəlmişdir.

Roma hüququnda torpaq üzərində mülkiyyət hüququnun yaranması

əsaslarından biri torpağa uzun müddət sahibliyin həyata keçirilməsi

olmuşdur. Mülkiyyət hüququ termini maddi nemətlərin mənimsənilməsinin

hüquqi məzmununu müəyyən edən kateqoriya- dırsa, sahiblik bu

mənimsəmənin faktiki məzmununu müəyyən edir. Bunu mülki

qanunvericiliyin ayrı-ayrı normalarının misalında da görmək olar. Misal

üçün, AR MM-in 178.6-cı maddəsində qeyd olunur ki, əgər şəxs daşınmaz

əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınmamış daşınmaz əmlaka faktiki

mülkiyyətçi hüququ ilə 30 il ərzində fasiləsiz və ctirazsız sahiblik etmişsə, o

mülkiyyətçi kimi qeydə alınmasını tələb edə bilər.

Bu normanın məzmunundan da görürük ki, şəxsə mülkiyyətçi kimi

hüququnun təsdiq edilməsi üçün, ilk növbədə, müəyyən müddət faktik

sahiblik etməsi gərəkdir. Bir məsələni də qeyd etməliyik ki, sahiblik hüququ

ilə mülkiyyətçinin səlahiyyətlərinin məzmununa daxil olan sahiblik hüququ

terminləri eyni səslənsə də, bir çox halda fərqli anlayışları ifadə edir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz misalda sahiblik hüququ mülkiyyət hüququndan

erkən yaranır. İkincisi sahiblik hüququnun müdafiəsi mülkiyyətçinin iştirakı

olmadan da həyata keçirilir. Məsələn, torpaq sahəsinin faktiki sahibi

sahiblikdən özbaşına məhrum edilmə və sahibliyin pozulması barədə iddia

verə bilər (bax: AR MM, maddə 166.3). Roma hüququnda da sahiblik və

mülkiyyət hüququnun müxtəlif kateqoriyalar olması qeyd edilir.^

' Римское частное право /Под рсд. И.Б.Новицкого и И.С.Перстерского. М.: Юрист, 2002, с,

86

’ Римское частное право /Под ред. И.Б.Новицкого и И.С.Перетерекого. М.: Юрист, 2002.

Стр. 85

286


Mülkiyyətçi hüququ ilə əşyaya sahib olan öz əşyasının sahibidir,

əşyanın hər hansı başqa sahibi özgə əşyasının sahibidir (AR MM-in 161-ci

maddəsi). Yəni əşyanın sahibi onun mülkiyyətçisi ola, olmaya da bilər. Bu

məsələ əşyanın daşmar və daşınmaz olması əsalarına görə fərqləndirilir.

Belə ki, AR MM-in 166.1-cı maddəsinə görə daşınar əşyanın sahibi

haqqında ehtimal edilir ki, o, əşyaya mülkiyyətçi hüququ ilə sahibdir.

Daşınmaz əşya olan torpaq sahəsinə yalnız o şəxsin mülkiyyət

hüququnun və sahiblik haqqında iddia hüququnun olduğu ehtimal edilir ki,

onun sahiblik hüququ torpaq sahəsinin daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində

qeydə alınmasından irəli gəlir. Bildiyimiz kimi, Roma hüququnda sahiblik

iki elementdən yaranırdı; birincisi “corpus possesiones” (hərfi mənada

əşyaya faktiki sahib olma) və “ani- mus possesiones” (niyyət, məqsəd,

sahiblik iradəsi).' Bu mənada biz onu öhdəlik münasibətlərindən irəli gələn

saxlamadan (deten- tio) fərqləndiririk. Belə ki, ikinci halda əşyanı saxlayan

həmin əşyanın üzərində başqasının hakimiyyətini tanıyır və belə demək olar

ki, mülkiyyətçinin adından çıxış edir və müdafiə hüququnu da mülkiyyətçi

vasitəsi ilə həyata keçirə bilər. Bu mənada AR MM-in 160-cı maddəsində

müəyyən olunmuş qaydanı qeyd etmək olar. Əgər sahib əşyanı məhdud əşya

və ya şəxsi sahiblik hüququnu həyata keçirmək üçün kiməsə vermişsə,

onların hər ikisi sahibdirlər. Onlardan birincisi vasitəli, ikincisi vasitəsiz

sahibdir.

Vasitəli sahibliyi törəmə sahiblik də adlandırmaq olar. Məsələn

mülkiyyətçi öz əşyasını girov qoyarkən onun həmin əşya ilə əlaqədar

hüquqları məhdudlaşır (bax: AR MM, maddə 269.3). Qanun girov saxlayanı

sahib kimi tanıyır. Mülkiyyətçi (girov qoyan) əşyasını girov saxlayana

verməsinə baxmayaraq, o, yenə də sahibdir. Lakin girov saxlayan vasitəsi ilə

sahibdir. Qanun girov saxlayanı vasitəsiz

' Римское частное право /Под ред. И.Б.Новицкого и И.С.Псрстсрского. М.: Юрист, 2002.

Стр.85

287

Mülki Hüquq

sahib kimi tanımasa idi, onun sahibliyi pozulduğu halda girov saxlayan

müdafiosiz qalardı. Bu zaman girov saxlayan müdafio üçün girov qoyana

(mülkiyyotçiyo) müraciət etməli olardı. Mülkiyyətçi isə bir çox halda

maraqlı olmadığı üçün lazımi köməkliyi göstərməyə bilər.

Sahiblik qanuni və qanunsuz olur. Qanunsuz sahibliyin özünün iki növü

vardır: 1) vicdanlı qanunsuz sahiblik; 2) vicdansız qanunsuz sahiblik.

Sahiblik hüququ olmadığını bilən və ya bilməli olan sahib vicdansız sahibdir


Bunlar arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, mülkiyyətçi özgəsinin

qanunsuz sahibliyindən əmlakını geri tələb edərkən vicdansız sahibdən

əmlakın onda olduğu bütün vaxt ərzində onun götürdüyü və ya götürməli

olduğu bütün gəlirlərin qaytarılmasını və ya əvəzinin ödənilməsini də tələb

edə bilər; vicdanlı sahibdən isə onun əmlaka sahibliyinin qanunsuz

olduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu vaxtdan və ya əmlakın qaytarılmasına

dair mülkiyyətçinin iddiası üzrə çağırış vərəqəsini aldığı vaxtdan götürdüyü

və ya götürülməli olan bütün gəlirlərin qaytarılmasını və ya əvəzinin

ödənilməsini tələb edə bilər. Bundan başqa, vicdansız sahib əmlakın

mülkiyyətçisinə əmlakın onda olması ilə bağlı bütün zərərin əvəzini

ödəməlidir. Vicdanlı sahib isə əvəzi ödənilərkən yoxa çıxan və ya

zərərçəkən əmlakın, o cümlədən əmlakdan gəlir götürdüyünə görə zərərin

əvəzini ödəməyə borclu deyildir (AR MM, maddə 157.5).

Qanuni sahibin hüquqları mülkiyyətçinin hüquqları ilə bərabər

müdafio olunur. Belə ki, AR MM-in 157.8-ci maddəsində nəzərdə tutulduğu

kimi, mülkiyyətçinin hüquqları mülkiyyətçi olmasa da bu Məcəllədə və ya

müqavilədə nəzərdə tutulan əsasla əmlaka sahiblik edən şəxsə də

mənsubdur.

288


10.9. Mülkiyyət hüquqlarının məhdudlaşdırılması

AR Konstitusiyası vo mülki qanunvericilik mülkiyyətin

toxunulmazlığı, dövlət tərəfindən müdafiə olunması vo qanunla qorunması,

heç bir mülkiyyətçinin mülkiyyətindəki obyektdən insan və vətəndaş hüquq

və azadlıqları, cəmiyyətin və dövlətin mənafeləri, şəxsiyyətin ləyaqəti

əleyhinə istifadə edə bilməməsi kimi mühüm prinsipləri nəzərdə tutur.

Əvvəlki mövzularda mülkiyyət hüququnun itirilməsinin qanunda nəzərdə

tutulmuş əsasları (müsadirə, rekvizisiya və s.) ilə tanış olmuşduq. Bu

paraqraf çərçivəsində isə mülkiyyət hüququnun qanunda nəzərdə tutulmuş

hallarda məhdudlaşdırıla bilməsi şərtlərini öyrənəcəyik.

Qeyd olunan hallara misal kimi, qonşuluq hüququnu, qonşu təsirinə

dözmək vəzifəsini, mülkiyyətçinin qazıntılar və tikinti işləri ilə vurduğu

ziyan, çıxıntılı binalar vo çıxıntılı bitkiləri aid etmək olar. Bildiyimiz kimi,

həyatı hallar müxtəlifdir. Bu təbiidir ki, hər bir mülkiyyətçi özünəməxsus

torpaq sahəsindən istifadə və sərəncam hüquqlarını həyata keçirərək

quyular qaza (suyun əldə olunması məqsədi ilə və s.) drenaj qurğusu yarada,

müxtəlif təyinatlı boru kəmərləri və elektrik xəttləri çəkdirə bilər. Bu zaman

onunla qonşuları arasında yaranan münasibətlərin tənzimlənməsinə ehtiyac

vardır. Yəni hər bir halda mülkiyyətçinin subyektiv hüquqlarının

(səlahiyyətlərinin) həyata keçirilməsini müəyyən çərçivəyə salmaq lazımdır

ki, bu gələcəkdə mülki-hüquqi mübahisələrə zəmin yaratmasın və onların

qarşısını ala bilsin. Təbii ki, bu çərçivənin həddləri qanunla müəyyən

olunmalıdır.

Bu mövzuda izah olunan mülkiyyət hüquqlarının məhdudlaşdırılması

kateqoriyası ilə məhdud əşya hüquqları kateqoriyası məzmun etibarı ilə

biri-birinə yaxın olsa da, tətbiqi baxımdan müəyyən fərqləri vardır, çünki

birinci kateqoriyaya aid olan münasibətlər müvəqqəti xarakterlidir.

Məsələn, bir torpaq sahəsində aparılan tikinti-quraşdır-

289

Mülki Hüquq

ma işləri və bunun nəticəsi olaraq havaya buraxılan qaz və tüstülər sonsuz

ola bilməz və qanunverici bu halda tərəflərə tövsiyə edir ki, öz mülkiyyət

hüququnu həyata keçirən hər kəs qonşusunun mülkiyyətinə cürbəcür hədsiz

təsirlərdən çəkinməlidir. Xüsusən işlənmiş qazların, tozun, ağır qoxuların,

səs-küyün və titrəyişlərin, bütün ziyanlı və torpaq sahələrinin mövqeyinə və

xarakteristikasına görə qanunsuz təsirləri qadağan edir (AR MM-in 170.1-ci

maddəsi ). Lakin bununla belə, qanunverici qeyd edir ki, torpaq sahəsinin və

ya digər daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisi, əgər öz sahəsindən istifadə

etməkdə ona maneçilik yaranmırsa və ya hüququ əhəmiyyətsiz dərəcədə

pozulursa, qonşu sahədən qazın, buxarın, qoxunun, hisin, tüstünün,

səs-küyün, istiliyin, titrəyişlərin və digər oxşar amillərin öz sahəsinə təsirini

qadağan edə bilməz. Göründüyü kimi, qanunverici bu tip münasibət

iştirakçılarının üzərinə konkret vəzifələr qoyur ki, onlardan da on əsası

biri-birinə qarşılıqlı hörmət bəsləmələridir.

Çıxıntılı binalarla bağlı məsələ belədir ki, başqa daşınmaz əmlaka

keçən, çıxıntıları olan binalar və digər qurğular yerləşdikləri daşınmaz

əmlakın tərkib hissəsi kimi qalırlar, bu şərtlə ki, həmin əmlakın (yerləşdiyi

torpaq sahəsinin) mülkiyyətçisi onlara əşya hüququna malik olsun. Qonşu

bu halda ya üst tikiliyə qarşı etirazını bildirə, yəni, məsələn, onun

sökülməsini tələb edə, ya da ağlabatan əvəz ödənilməsini tələb edə bilər. AR

MM-in 173.2-ci maddəsinə əsasən, üst tikiliyə hüquq daşınmaz əmlakın

dövlət reyestrində servitut kimi qeydə alma bilər.

Çıxıntılı bitkilərlə əlaqədar məsələlər təxminən iki min il öncə Roma

hüququnda müəyyən olunmuş qayda üzrə öz həllini tapır. Belə ki, AR

MM-in 174-cü maddəsində göstərilir ki, əgər çıxıntılı budaqlar və uzanan

köklər qonşunun mülkiyyətinə ziyan vurarsa və onun şikayəti ilə ağlabatan

müddətdə aradan qaldırılmazsa, o, həmin budaqları və kökləri kəsib özündə

saxlaya bilər. Yaxud ağac və ya kol meyvəsi qonşunun torpaq sahəsinə

düşdükdə həmin torpaq sahəsinin meyvəsi sayılır.

290


XI FƏSİL ƏŞYA TƏMİNAT HÜQUQLARI

(GİROV VƏ İPOTEKA)

11.1. Girov hüquq münasibətlərinin anlayışı

Girov və ipoteka münasibətləri, əsasən, Azərbaycan Respublikası

Mülki Məcəlləsinin ümumi hissəsi və «İpoteka haqqında» Azərbaycan

Respublikasının 15 aprel 2005-ci il tarixli Qanunu ilə tənzimlənir.

Azərbaycanın müasir mülki qanunvericiliyinə görə, girov və ipoteka

hüququ əşya təminatı hüququ kimi, öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi

üsullarıdır. Qüvvədə olan Azərbaycan qanunvericiliyi girov və ipotekanı iki

ayrı əşya təminat hüququ kimi qəbul edir. Girov haqqında normaların

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində struktur düzülüşü də bunu

təsdiqləyir: “Girov haqqında qaydalar” «Əmlak və əşya hüququ» adlı III

bölmənin «Əşya təminat hüququ. Girov və ipoteka hüququ» adlandırılan

12-ci fəslinin 1-ci və 2-ci paraqraflarmda yerləşdirilmişdir. «İpoteka»

haqqında qaydalar isə həmin fəslin 1-ci və 3-cü paraqraflarmda əks

etdirilmişdir. Öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi üsulu kimi «Öhdəlik

hüququnun ümumi hissəsi» adlı VI bölməsinin «Öhdəliklərin icrasının

təmin edilməsi» başlıqlı 24-cü fəslinin «Öhdəliklərin icrasının təmin

edilməsi haqqında ümumi müddəalar» adlı 1-ci paraqrafımn 460-cı

maddəsində göstərilir ki, «Öhdəliklərin icrası girov, dəbbə pulu, borclunun

əmlakının saxlanması, zaminlik, qarantiya, beh ilə və bu Məcəllədə və ya

müqavilədə nəzərdə tutulmuş digər üsullarla təmin edilə bilər».

Girov və ipoteka hüququnun anlayışı AR MM-in 269.1-ci maddəsində

müəyyən olunur. “Girov və ipoteka hüququ girov qoyanın əşyası barəsində

girov saxlayanın əşya hüququdur və eyni zaman

291

Mülki Hüquq

da borclunun girov saxlayan qarşısında pul vo ya başqa öhdəliyinin icrasının

təmin edilməsi üsuludur”. Girovun öhdəliklərin icrasının təminatı üsulu

kimi mahiyyəti isə AR MM-in 269.7-ci maddəsində açıqlanır: «Girovla vo

ipoteka ilə təmin edilmiş öhdəlik üzrə kreditorun (girov saxlayanın vo

ipoteka saxlayanın) hüququ var ki, borclunun həmin öhdəliyi icra etmədiyi

halda girov qoyulmuş və ya ipoteka ilə yüklü edilmiş əşyanın dəyərindən

həmin əşyanın mənsub olduğu şəxsin (girov qoyanın və ipoteka qoyanın)

digər kreditorlarına nisbətən üstün qaydada təminat alsın”».

Girov, daşmar əşyalara (ipoteka obyekti olan daşınar əşyalardan başqa)

əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır (bax:AR MM, maddə 269.1).

ipoteka daşınmaz əşyalara, habelə rəsmi reyestrdə qeydə alınmalı olan

daşmar əşyalara əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır (bax:AR MM,

maddə 269.4). “İpoteka haqqında” AR Qanunun 1.0.1- ci maddəsində qeyd

olunur ki, ipoteka - öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulu olaraq

daşınmaz əşyaların və rəsmi reyestrdə üzərində mülkiyyət hüquqları qeydə

alman daşmar əşyaların girovudur;

Girovun altı növü var: saxlanc girovu, əşyanın lombardda girovu,

hüquqların girovu, dövriyyədəki malların girovu, pul vəsaitinin girovu, sabit

girov. Ümumi qaydalara görə, girov girov predmetinin girov saxlayana,

yaxud bankın və ya notariusun depozitinə verilməsi ilə həyata keçirilir

(bax:AR MM, maddə 300).

İpotekanın isə iki növü vardır: ümumi ipoteka və mülkiyyətçinin

ipotekası. Ümumi ipoteka elə ipotekadır ki, onun predmeti bir neçə əşyadır

və ümumi tələbin ödənilməsi üçün əşyaların hər birindən istifadə edilir.

Kreditorun tələbi onun arzusu ilə istənilən əşya hesabına ödənilə bilər.

Mülkiyyətçinin ipotekası o deməkdir ki, təmin edilməsi üçün ipotekanın

mövcud olduğu tələb əmələ gəlmir, ona xitam verilir və ya həmin tələb

əşyanın mülkiyyətçisinə keçdikdə ipoteka da ona keçir. Bu halda digər

hüquqların növbəliliyi dəyişmir (bax:AR MM, maddə 308).

292


AR MM-do girovun (ipotekanın) ikili lobioti tanınır. Girov (ipoteka) iki

növ münasibot doğurur: oşyanı girov qoyanla girov saxlayan arasında, yəni

bir tərəfdən, girov kreditorla nisbi hüquqi əlaqənin müəyyən edilməsi yolu

ilə borclunun öhdəliyinin təmin edilməsi üsuludur, digər tərəfdən, əşya ilə

girov saxlayan arasında birbaşa hüquqi əlaqədir.

AR Mülki Məcəlləsinin mətninə daxil edilmiş, girovun (ipotekanın)

əşya-hüquqi xarakterini təsdiqləyən normalar aşağıdakılardır: Birincisi, AR

MM-in 269-cu maddəsində verilmiş girov və ipoteka hüququnun

anlayışında deyilir ki, girov və ipoteka hüququ girov qoyanın əşyası

barəsində girov saxlayanın əşya hüququdur və eyni zamanda borclunun

girov saxlayan qarşısında pul və ya başqa öhdəliyinin icrasının təmin

edilməsi üsuludur.

AR MM-in 269.2-ci maddəsində isə müəyyən olunur ki, «Girov və

ipoteka hüququ əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasından ibarətdir».

İkincisi, girov münasibətlərinin əşya-hüquqi xarakterini təsdiqləyən

normalar, əsasən, girov saxlayanın özünün girov predmeti üzərindəki

hüquqlarını müdafiə etməsi ilə bağlıdır, çünki «Girov qoyulmuş əşyaya

mülkiyyət hüququ həmin əşyanın əvəzli və ya əvəzsiz özgəninkiləşdirilməsi

nəticəsində və ya universal hüquq varisliyi qaydasında girov qoyandan

başqa şəxsə keçdikdə girov hüququ qüvvədə qalır. Girov qoyanın hüquq

varisi girov qoyanın yerini tutur və əgər girov saxlayanla razılaşmada ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov qoyanın bütün vəzifələrini daşıyır»

(bax:AR MM, maddə 289.1). Girov qoyanın girov predmeti olan əşyası

hüquq varisliyi qaydasında bir neçə şəxsə keçdikdə, hüquq varislərindən

(əmlakı əldə edənlərdən) hər biri girovla təmin edilmiş öhdəliyin icra

edilməməsinin girovdan irəli gələn nəticələrini həmin əmlakın ona keçmiş

hissəsinə mütənasib surətdə daşıyır. Lakin girov predmeti bölünməz

olduqda və ya başqa əsaslara görə hüquq varislərinin ümumi mülkiyyətində

qaldıqda onlar birgə girov qoyanlar olurlar (bax:AR MM, maddə 289.2). Bu

normalarda girov hüququnun əşya xarakteri daha aşkar surətdə təzahür

293

Mülki Hüquq

edir, çünki o, girov saxlayana onun sahibliyindən, yaxud girov qoyanın

sahibliyindən çıxmış girov prcdmetini tələb etmək hüququ verir. İlk

növbədə, girov saxlayanın girov hüquq münasibətinin digər tərəfinə - girov

qoyana münasibətdə hüququ olan girov hüququ eyni zamanda üçüncü

şəxslər tərəfindən də pozuntulardan müdafiə olunur və bu baxımdan

mülkiyyət hüququ ilə oxşardır.

AR Mülki Məcəlləsinin mətninə daxil edilmiş girov hüququnu

tənzimləyən qalan normalar girovun öhdəlik-hüquqi xarakterini təsdiqləyir.

Birincisi, girov və ipoteka hüququ həm mövcud, həm də gələcək tələb

üçün verilə bilər (bax:AR MM, maddə 269.11). Başqa sözlə, girov hüququ

barəsində hər hansı subyekt tərəfindən nə mülkiyyət hüququnun, nə də hər

hansı digər əşya hüququnun müəyyən edilə bilinməyəcəyi gələcək əşya

üçün müəyyən edilə bilər. Belə ki, əşyanı əldə edəndə mülkiyyət hüququ

verilmə anından etibarən yaranır (bax:AR MM, maddə 181.1), söhbət çox

vaxt investisiyaları təmin edən ipoteka predmeti qismində istifadə olunan

yeni yaradılan daşınmaz əmlakdan getdikdə isə ona mülkiyyət hüququ

daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alındığı andan əmələ gəlir

(bax;AR MM, maddə 178.2). İkincisi, AR MM-in 299.1-ci maddəsi və

315.1-ci maddəsində təsbit olunmuş qaydanı yalnız girovun (ipotekanın)

öhdəlik-hüquqi xarakteri mövqeyindən izah etmək olar. Həmin qaydaya

görə, kreditorun bu əmlaka tutmanı yönəltməsi nəticəsində borclunun

əmlakına olan hüququnu (icarə, girov hüququ və s.) itirmək təhlükəsi ilə

üzləşmiş üçüncü şəxs borclunun razılığı olmadan kreditorun tələbini öz

hesabına təmin edə bilər.

Üçüncüsü, girov predmeti məhv olduqda girov qoyan girov predmetini

eyni dəyərli başqa əmlakla əvəz etmək hüququna malikdir (bax:AR MM,

maddə 287). Əmlaka əşya hüququ ilə malik hər hansı digər subyektin həmin

əmlak barəsində analoji qaydam tətbiq etməsini təsəvvür etmək çətindir.

294


Dördüncüsü, girov saxlayan kreditorun hüquqlarının tələbin güzəşti

yolu ilə verilməsi qaydalarını gözləməklə, girov müqaviləsi üzrə öz

hüquqlarını başqa şəxsə verə bilər (bax:AR MM, maddə 291.1). Halbuki,

tələb hüququnun güzəşti sırf öhdəlik-hüquqi institutdur. Əşya hüquqları

sessiya qaydasında başqa şəxsə verilə bilməz.

Beşincisi, yalnız girov münasibətlərinin öhdəlik-hüquqi təbiəti

baxımından belə bir halı izah etmək olar ki, borclunun (hüquqi şəxs)

fəaliyyətinə xitam verildikdə, o cümlədən müflislik qaydasında ləğv

edildikdə girov predmeti qismində çıxış etmiş əmlak borclunun əmlakının

ümumi kütləsindən (müsabiqə kütləsindən) çıxarılmır, girov saxlayan

kreditorun təmin olunmuş tələbləri isə birinci növbədə borclunun hər hansı

əmlakının, o cümlədən girov qoyulmamış əmlakının hesabına ödənilir

(bax:AR MM, maddələr 61.2 və 62).

Nəhayət, altıncısı, girov (ipoteka) saxlayan-kreditorun tələbləri yalnız

girov qoyulmuş əmlakın açıq hərracdan satışı yolu ilə təmin edilə bilər

(bax:AR MM, maddə 297). Mülki qanunvericilik girov saxlayanın girov

predmelinə mülkiyyət hüququnu mənimsəməsi imkanını istisna edir (bax:

AR MM, maddə 273). Hərçənd bu qaydadan istisnalar da mövcuddur.

Girov (ipoteka) münasibətlərinin iştirakçıları girov (ipoteka) saxlayan

və girov (ipoteka) qoyandır. Girov (ipoteka) saxlayan əmlakın girov

verildiyi şəxsdir. Bu, əsas öhdəlik üzrə kreditordur.

Girov (ipoteka) qoyan qismində əmlakı girov qoymuş şəxs çıxış edir.

Bir qayda olaraq, əmlakı girov qoyan qismində girovla təmin edilmiş

öhdəlik üzrə borclu çıxış edir. Mülki Məcəllə öhdəliyin təmin edilməsi üçün

üçüncü şəxs tərəfindən do girovun müəyyən olunması imkanını istisna

etmir. Deməli, əmlakı girov qoyan həm borclunun özü, həm də üçüncü şəxs

ola bilər. Lakin kimin (borclunun özünün, yaxud üçüncü şəxsin) girov

qoyan olmasından asılı olmayaraq, girov qoyulan əşya mülkiyyət

hüququnda həmin şəxsə məxsus olmalıdır.

295

Mülki Hüquq

Girov qoyana (ipoteka) veribn ümumi tobb onun əşyanın özgə-

ninkiloşdirilməsi üçün zəruri olan fəaliyyət qabiliyyətliliyinə malik

olmasıdır.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, girov (ipoteka) qoyan qismində həm əsas

öhdəlik üzrə borclu, həm də üçüncü şəxs çıxış edə bilər. Əmlak girovu

prinsipcə onun satışının mümkünlüyünü nəzərdə tutduğundan, müvafiq

əmlaka dair sərəncam vermək hüququna malik şəxs əmlakı girov qoya bilər.

Girov (ipoteka) qoyan qismində yalnız mülkiyyətçi çıxış etdiyindən,

mülkiyyətçi olmayan şəxs əmlakı girov qoyduqda girov əqdi etibarsız hesab

olunmalıdır. Belə xoşagəlməz nəticədən qaçmaq üçün girov saxlayan girov

qoyanın girov qoyulan əmlak üzərində mülkiyyət hüququna malik olduğuna

əmin olmalıdır.

Əşyanın mülkiyyətçi olmayan şəxsdən girov götürülməsi halında

qüvvədə olan qanunvericilik girov (ipoteka) saxlayanı əşyanın

mülkiyyətçisinin tələblərindən müdafiə etmir. Beləliklə, vicdansız girov

qoyanın (ipoteka) mülkiyyət hüququna malik olmadığı əmlakı girov

qoyması halında vicdanlı girov saxlayan qüvvədə olan qanunvericiliklə

vicdansız girov qoyanın hərəkətlərindən müdafiə olunmamışdır. Bununla

əlaqədar, girov saxlayan həmişə lazımi ehtiyatlılıq və diqqətlilik

göstərməlidir və bütün hallarda girov(ipoteka) qoyanın girov qoyulması

nəzərdə tutulan əmlaka mülkiyyət hüququnu təsdiqləyən sənədlərin

mövcudluğunu yoxlamalıdır. Beləliklə, mülkiyyətçi olmayan şəxsdən

girovu qəbul etmiş vicdanlı girov saxlayanın mənafeləri vicdanlı əldə

edənin mənafelərinin müdafiəsi konstruksiyasının köməyi ilə müdafiə

oluna bilməz. İlk növbədə bilməliyik ki, girov (ipoteka) saxlayan əmlakı

əldə edən deyildir. Yəni o, əmlakı deyil, əmlakın dəyərindən təminat almaq

hüququnu əldə edir, bunlar isə bir-birindən tamamilə fərqlidir.

Girov saxlayan əmlaka sahiblik edə bilər, lakin bu halda onun

mənafeləri əmlakın mülkiyyətçisindən deyil, onu bu əmlaka sahib-

296


likdon qanunsuz məhrum edən şəxslərdən müdafiə olunmalıdır. Əgər

mülkiyyətçi öz əmlakını girov saxlayandan oğurlamaq niyyətinə düşsə belə

girov saxlayan girov əmlakı başqasının qanunsuz sahibliyindən geri tələb

etmək kimi xüsusi hüququndan istifadə edə bilər. Lakin girov saxlayanın

vicdanlılığı mülkiyyətçinin vindikasiya iddiasına qarşı müdafiə qismində

çıxış edə bilməz.

Girov saxlayan. Yalnız girovla təmin edilmiş (əsas) öhdəlik üzrə

kreditor girov saxlayan ola bilər. AR MM-in 272-ci maddəsi bunu birbaşa

göstərir. Girovla təmin olunmuş əsas öhdəlik üzrə kreditorun və girov

saxlayanın bir şəxsdə birləşməsi öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulu

kimi girovun konstruksiyasının özündən irəli gəlir.

AR MM bu prinsipi ardıcıl surətdə gözləyir. Bu baxımdan məcəllənin

291-ci «Girov müqaviləsi üzrə hüquqların güzəşt edilməsi» maddəsi böyük

maraq doğurur. AR MM-in 291.1-ci maddəsinə görə, girov saxlayan

kreditorun hüquqlarının tələbin güzəşti yolu ilə verilməsi qaydalarını

gözləməklə, girov müqaviləsi üzrə öz hüquqlarını başqa şəxsə verə bilər.

Bu norma AR MM-in 196-cı maddəsində kreditorun başqa şəxsə güzəşt

edilən tələblərinin həcmi müəyyən olunmuş belə bir ümumi qaydaya

əsaslanır ki, əgər qanunda və ya müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, ilkin kreditorun tələbi yeni kreditora hüququn keçdiyi

məqamda mövcud olmuş həcmdə və şərtlərlə keçir. Xüsusilə, öhdəliyin

icrasını təmin edən hüquqlar, yəni girov saxlayanın hüquqları yeni kreditora

bu qayda üzrə keçir.

Bu zaman hüquqların güzəşt edilməsi AR MM-in 193-202-ci maddələri

ilə nəzərdə tutulmuş tələblərin güzəşt edilməsi və kreditorun hüquqlarının

verilməsi qaydalarına riayət olunmaqla həyata keçirilməlidir. Qaydalar

aşağıdakıları nəzərdə tutur. Girov saxlayan- kreditor borclunun razılığını

soruşmadan özünün əsas öhdəlik üzrə hüquqlarını güzəşt etmək hüququna

malikdir. Bu qaydadan istisna qanunda, yaxud müqavilədə nəzərdə tutula

bilər. Bu zaman borc

297

Mülki Hüquq

lunu hüququn güzəşt edilməsi barədə xəbərdar etmək lazımdır, əks təqdirdə

yeni kreditor xəbərdar etməmədən irəli gələn əlverişsiz nəticələr riskini

daşıyır. Bu halda öhdəliyin ilkin kreditora icrası lazımi şəxsə icra etmə

hesab olunacaqdır. Tələbi güzəşt edən kreditor tələb hüququnu təsdiqləyən

sənədləri yeni kreditora verməyə borcludur. Borcluya tələb hüququnun

keçməsinə dair sübutlar təqdim olunmazsa, o, müvafiq sübutlar təqdim

edilənə qədər yeni kreditor qarşısında öhdəliyi icra etməmək hüququna

malikdir.

Tələbin güzəşt edilməsi formasına dair qaydalar da mövcuddur. Ümumi

prinsip bundan ibarətdir ki, tələbin güzəşt edilməsi üçün tələbin yarandığı

əqdin həyata keçirilmə formasına riayət olunmalıdır. Belə ki, AR MM-in

194.4-cü maddəsində göstərilir ki, sadə yazılı, yaxud notarial formada

həyata keçirilmiş əqdə əsaslanan tələbin güzəşt edilməsi müvafiq yazılı

formada həyata keçirilməlidir; dövlət qeydiyyatı tələb edən əqd üzrə tələbin

güzəşt edilməsi bu əqdin qeydiyyatı üçün müəyyən olunmuş qaydada

aparılmalıdır.

Biz artıq qeyd etdik ki, girov münasibətlərinin iştirakçıları girov qoyan

və girov saxlayandır. Girov qoyan qismində isə həm borclu özü, həm də

üçüncü şəxs çıxış edə bilər. Üçüncü şəxslə (girov qoyanla) öhdəliyin

(girovla təmin edilmiş) borclusu arasında girov qoyan qismində borclunun

özünün deyil, üçüncü şəxsin çıxış etməsi halında hansı münasibətlər

yaranır? Borclunun öhdəliyinin onun zamini və ya həmin öhdəlik üzrə

borclu olmayan girov qoyan tərəfindən icra edilməsi nəticəsində kreditorun

öhdəlik üzrə tələbləri qanun əsasında başqa şəxsə güzəşt edilir və qanunda

göstərilmiş hallar yaranır. Demək olar ki, üçüncü şəxs girov qoyan qismində

çıxış etdikdə girovla təmin edilmiş öhdəlikdə passiv şəxslər çoxluğu

meydana çıxır.

Bu vəzifəni, ilk növbədə, əsas girov predmetini bərpa, yaxud əvəz

etmək vəzifəsini öhdəlik üzrə borclu daşıyır. Belə nəticə çıxarmaq olar ki,

onlar (borclu ilə girov qoyan 3-cü şəxs) arasındakı münasibətlər ayrıca

müqavilə bağlamaq yolu ilə tənzimlənməlidir.

298


11.2, Girov (ipoteka) hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi və

xitamı əsasları

Girovun (ipotekanın) omob gəlməsinin əsası AR MM-in 270-ci

maddəsində nəzərdə tutulmuşdur.

Bu maddədə deyilir ki, girov və ipoteka müqavilə üzrə əmələ gəlir. AR

Mülki Məcəlləsində girov və ipotekanın digər əsaslara görə əmələ gəlməsi

də nəzərdə tutulur. Belə ki, AR MM-in 270.2-ci maddəsində göstərilir ki,

«Bu Məcəllənin müqaviləyə əsasən əmələ gələn girov və ipoteka haqqında

qaydaları müvafiq surətdə digər əsaslara görə əmələ gələn girova və

ipotekaya da tətbiq edilir».

Digər əsaslara görə girovun əmələ gəlməsinin anlayışı altında qanun

başa düşülməlidir. Qeyd etmək zəruridir ki, bu, digər əsaslara görə girov

hüququnun əmələ gəlməsinin əsasının müəyyən edilməsinə çox dəqiq

yanaşmadır. Başqa sözlə, müqavilə və qanundan başqa, girov və ipoteka

hüququnun əmələ gəlməsi üçün hansı digər əsaslar mövcud ola bilər?

Hərçənd ki, əksər hallarda girov hüququnun əmələ gəlməsi əsası kimi

müqavilə çıxış edir. Məsələn, bank kredit verməyə hazırdır, lakin hansısa

əmlakın girov qoyulmasını istəyir. Kredit müqaviləsi və girov müqaviləsi

bağlanır. Məhz həmin girov müqaviləsi girov hüququnu doğuran hüquqi

fakt kimi çıxış edir. Girov predmeti olan əmlak girov saxlayana

verilməlidirsə, girov hüququ girov predmetinin ona verildiyi, girov

predmeti müqavilə bağlanana qədər verildiyi halda isə girov hüququ

müqavilənin bağlanması anından (əmlak verilənə qədər) yaranır (bax:AR

MM, maddə 281.2). Girovla, ilk növbədə, kredit (borc) üzrə münasibətlərə

əsaslanan tələblər təmin olunur. Lakin ondan hər hansı digər öhdəliyin

təmin edilməsi məqsədilə istifadə etmək üçün heç bir maneə yoxdur.

Girovun tətbiqi bircə şərti nəzərdə tutur: onun təmin etdiyi tələb həqiqi

olmalıdır. Bu, onu ifadə edir ki, girov tələbi qanuna zidd olmamalıdır. Bəzi

hallarda kreditorların müəyyən tələbləri qanunun birbaşa göstərişi

299

Mülki Hüquq

ib oqcl predmeti olan omlakın girovu ib təmin edilmiş hesab olunur (yəni,

qanuni girov). Məsələn, hər hansı torpaq sahəsini və ya hər hansı otaqları

kirayəyə verən kirayə hüquq münasibətlərindən irəli gələn tələbləri üzrə

kirayəçinin həmin torpaq sahəsində və ya həmin otaqlarda olan əşyalarının

girov qoyulması hüququna malikdir (AR MM mad. 698.1).

Qanun əsasında yaranan girova kirayə müqaviləsi ib yanaşı, həm də

podrat, komissiya, saxlama müqavilələrindən və AR MM-də nəzərdə

tutulmuş digər müqavilələrdən irəli gələn öhdəliklər üzrə icranın təmin

edilməsi müəyyən olunan girovu misal göstərmək olar.

Girov və saxlama hüququ öhdəliyin icrasının təmin edilməsi vasitəsi

kimi ümumi əlamətlərə malikdir. Onların hər ikisi üçün kreditorun tələb

hüquqlarının icrasının əşya təminatı xarakterikdir. Hər iki üsul borclunu öz

öhdəliklərinin icrasına səmərəli surətdə stimullaşdırır. Girovda, eləcə də

saxlamada müəyyən faktlar mövcud olduqda kreditor psixoloji cəhətdən

intizamsız borcluya qarşı girov qoyulmuş, yaxud saxlanmış əşyaya

münasibətdə tutmanın yönəldilməsi metodundan istifadə etməyə meyllidir.

Girova xitam verilməsi AR MM-in 294-cü maddəsinə əsasən, aşağıdakı

hallarda baş verir:

a) girovla təmin edilmiş öhdəliyə xitam verildikdə;

b) AR MM-in 283.3-cü maddəsində nəzərlə tutulan əsaslar olduqda,

girov qoyanın tələbi ib, yəni girov saxlayan öz vəzifələrini kobudcasına

pozaraq girov qoyulmuş əşyanın itirilməsi və ya zədəbnməsi təhlükəsini

doğurduqda girov qoyan girova vaxtından əvvəl xitam verilməsini tələb edə

bilər;

c) əgər girov saxlayan AR MM-nin 288.2-ci (fikrimizcə, AR MM-in

294.1.3-cü maddəsində 288.2-ci maddəyə olan istinad düzgün yanaşma

deyil. Belə ki, 288-ci maddədə, əsasən, girov saxlayanın hüquqları müəyyən

edildiyi halda 294.1.3-cü maddə girov qoyanın hüquqlarından bəhs edir.

Deməli, həmin maddədə (yəni, 300


294.1.3) girov qoyan sözü girov saxlayan sözü ilo ovoz edilməlidir.

Göstərilən ziddiyyəti Rusiya Federasiyası Mülki Məcəlləsinin müvafiq

maddələrinin müqayisəli təhlili yolu ilə də aradan qaldırmaq olar)

maddəsində nəzərdə tutulan hüquqdan (girov predmetini ağlabatan

müddətdə bərpa etmək və ya eyni dəyərli başqa əmlakla əvəz etmək) istifadə

etməyibsə, girov qoyulmuş əşya məhv olduqda və ya girov qoyulmuş

hüquqa xitam verildikdə;

ç) girov qoyulmuş əmlak açıq hərracdan satıldıqda.

11.3. Girov predmeti

AR Mülki Məcəlləsinin 276-cı maddəsinə müvafiq surətdə ipoteka

predmeti olan əşyalar, habelə mülki dövriyyədən çıxarılmış əşyalar və

kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz bağlı olan tələblər, o cümlədən alimentlər,

həyata və ya sağlamlığa vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi haqqında

tələblər və digər şəxsə güzəşt olunması qanunla qadağan edilmiş sair

hüquqlar istisna olmaqla, istənilən əşyalar və tələblər girov predmeti ola

bilər.

Bununla birlikdə, girov predmetinin tərkibinə yalnız natura halında

əşyalar deyil, həm də əmlak hüquqları daxildir.

Güzəşt edilməsi və ya girov qoyulması mümkün olan tələbi və ya

hüququ onun sahibi başqa şəxsin mülkiyyətinə verə bilər. Tələblər və

hüquqlar yeni şəxsə köhnə sahibində olduğu vəziyyətdə keçir (bax:AR MM,

maddə 193.1). Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin girov

predmetinə verdiyi anlayışda müəyyən olunmuşdur ki, heç də bütün

hüquqlar özgəninkiləşdirilə, yaxud digər formada başqa şəxsə verilə bilməz.

Məsələn, kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz bağlı olan hüquqların başqa

şəxsə keçməsinə yol verilmir. Onlara, o cümlədən güzəşt edilməsi qanunla

qadağan edilmiş həyat, yaxud sağlamlığa vurulmuş zərərin əvəzinin

ödənilməsi haqqında

301

Mülki Hüquq

toloblor, alimenl tolabbri aiddir. Buna göra do Mülki Mocollo belə

hüquqların barosindo onların girov qoyulması imkanını istisna edir (bax:AR

MM, maddo 276.1). Elə hüquqlar vardır ki, onların girov qoyulması

müəyyən tələblərlə şərtlənir. Məsələn, AR MM-in 276.3- cü maddəsinə

görə, əşyanın mülkiyyətçisinin razılığı olmadan icarə hüququnun girov

qoyulmasına yol verilmir.

Əmlakın (qeyri-əmlak hüquqlarının) digər növlərinə gəlincə, onlar

maneəsiz surətdə girov predmeti qismində çıxış edə bilər. Bu qaydadan iki

istisna vardır. Birincisi, barəsində qanunla müvafiq qadağan və

məhdudiyyətlərin təsbit olunduğu ayrı-ayrı əmlak növləri istisna kimi çıxış

edə bilər. Göstərilən məhdudiyyət, başlıca olaraq, AR MM-in 276-cı

maddəsində ifadə olunmuşdur:

a) ipoteka predmeti olan əşyalar girov qoyula bilməz, AR MM-in

269.4-cü maddəsinə görə, ipoteka daşınmaz əşyalara, habelə rəsmi reyestrdə

qeydə alınmalı olan daşmar əşyalara əşya hüquqlarının

mohdudlaşdırılmasıdır;

b) dövriyyədən çıxarılmış əmlak;

e) kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz bağlı olan tələblər, o cümlədən

alimentlər, həyata və ya sağlamlığa vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi

haqqında tələblər və digər şəxsə güzəşt olunması qanunla qadağan edilmiş

sair hüquqlar;

İkincisi, qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda ayrı-ayrı əmlak növləri. 27

dekabr 2001-ci il tarixli «Məhkəmə qərarlarının icrası haqqında»

Azərbaycan Respublikası Qanununun 49-cu maddəsində deyilir ki, fiziki

şəxslərin barəsində icra sənədi icra olunarkən aşağıdakı predmetlərə tutma

yönəldilə bilməz: ərzaq məhsulları, gündəlik istifadə əşyaları və mətbəx

müxəlləfatı və digər ilk zərurət əşyaları, eləcə də ixtisasa dair kitablar və

peşə fəaliyyəti ilə bağlı avadanlıq.

b'iziki şəxslərin barəsində icra sənədi icra olunarkən dəqiq siyahısı

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunmuş əşyalara

tutma yönəldilə bilməz. Tələbin yönəldilməsinə yol veril-

302


moyon əmlak növlərinin dəqiq siyahısı Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 5 iyun 2002-ci il tarixli, 89 nömrəli qərarı ilə müəyyən

olunmuşdur;

ç) mədəni sərvətlər, lakin yalnız dövlət və bələdiyyə muzeylərində, şəkil

qalereyalarında, kitabxanalarında, arxivlərdə və digər dövlət mədəniyyət

təşkilatlarında saxlanan mədəni sərvətlər girov predmeti qismində çıxış edə

bilməz. Mülki Məcəllə bu cür əşyaların girov predmeti qismində çıxış

etməsi imkanını tam yasaqlamır. Belə ki, AR MM-in 269.2-ci maddəsində

göstərilir ki, girov predmeti cəmiyyət üçün mühüm tarixi bədii və mədəni

dəyərli əşya olduqda həmin girov predmetinə tutma məhkəmənin qərarı ilə

yönəldilə bilər.

AR Mülki Məcəlləsi puldan girov predmeti qismində istifadə olunması

imkanını nəzərdə tutur. Bu sualın cavabı AR MM-in girov predmetinə həsr

olunmuş 276-cı və 300-cü maddələrinin mənasından irəli gəlir. Əgər hər

hansı dövriyyədən çıxarılmamış əmlak girov predmeti qismində çıxış edə

bilərsə, pul da şübhəsiz, onların sırasına daxildir və deməli, pulun girov

qoyulması üçün heç bir maneə yoxdur.

Hər halda girovun bu növünün müəyyən xüsusiyyətlərini nəzərə almaq

zəruridir. O eümlədən, qanunda girov pulun bankın və ya notariusun

depozitinə verilməsi nəzərdə tutulur, çünki bunsuz pulun girovu praktik

cəhətdən qeyri-realdır. İstisna qaydasında hüquqi şəxsin «hesablaşma

hesabında olan pul»unun girovu praktik əhəmiyyət kəsb edə bilər, lakin bu,

yalnız hüquqi şəxsin ləğvi halına aiddir. Bu zaman müvafiq məbləğdən

girov saxlayanın tələblərinin birinci növbədə təmin edilməsi nəzərdə tutulur.

«Manat girovu»ndan fərqli olaraq, xarici valyutada olan girovun

mövcudluq üçün bütün əsaslan mövcuddur. Bu zaman, əgər qanunla, yaxud

müqavilə ilə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, göstərilən girov predmetinə

tutmanın yönəldilməsi üsulları prinsipcə girov zamanı istifadə olunan bütün

digər əşyalarla eyni olmalıdır, lakin bu, valyuta üçün müəyyən olunmuş

ümumi rejim çərçivəsində baş verməlidir.

303

Mülki Hüquq

Qiymətli kağızlar girovun xüsusi prcdmctini təşkil edir. AR MM- in

987.1-ci maddəsinə görə, qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət

olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu

sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər.

Göstərilən tərifdən göründüyü kimi, qiymətli kağız həmişə «sənəd»dir.

Hüquqların təcrübədə istifadə olunan və qiymətli kağızla təsdiq edilməyən

xüsusi növləri (təsbitediciləri), məsələn, hesablaşmaların elektron üsulları

(Mülki Məcəllənin terminologiyasına görə -- sənədsiz qiymətli kağızlar) isə

yalnız müəyyən qeyd-şərtlə qiymətli kağızlar sırasına aid edilə bilər. Həqiqi

qiymətli kağızdan fərqli olaraq, göstərilən kağızlar əşya-hüquqi

elementlərdən məhrum olub, yalnız öhdəlik elementlərini saxlayır. Bu

səbəbdən hesab etmək olar ki, barələrində söz açılan «kvaziqiymətli

kağızlar» yalnız hüquqların girovu üçün müəyyən olunmuş rejimdə girov

predmeti ola bilərlər.

Qiymətli kağızla təsdiqlənmiş hüquq girov qoyularkən o, əgər

müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov saxlayana və ya bankın

və ya notariusun depozitinə verilir (bax:AR MM, maddə 303.5).

Girov predmeti qismində «tələb»in çıxış etdiyi bütün hallarda o, girov

qoyana məxsus olduğu həcmdə verilir. Bu onu ifadə edir ki, məsələn, girov

qoyulmuş icarə hüququ satıldıqda yalnız, qalmış müddət (icarə müddəti)

üçün əldə edənə keçir. Qeyd olunan halı, xüsusilə, potensial kreditorlar

müvafiq hüququ (tələbi) girov götürərkən əldə etdikləri təminatların həemi

məsələsini həll edərkən nəzərə almalıdırlar.

Hüquqların girovu zamanı girov qoyan qismində yalnız müvafiq

hüququn məxsus olduğu şəxs çıxış edə bilər (baxiAR MM, maddə 271.3).

AR MM-in 276.3-cü maddəsində isə xüsusi qeyd olunur ki, əşyanın

mülkiyyətçisinin razılığı olmadan icarə hüququnun girov qoyulmasına yol

verilmir. Lakin əmlak müəyyən müddətə icarəyə verilir, deməli, AR MM-in

303.2-ci maddəsinə görə, müddətli hüquq yal-

304


nız onun qüvvədə olma müddəti bitənədək girov predmeti ola bilər. Deməli,

müəyyən qüvvədə olma müddətinə malik hüquq, yalnız icarə olunan əşyanın

mülkiyyətçisinin razılığı ilə və yalnız onun qüvvədə olma müddəti

bitənədək girov qoyula bilər.

Girov qoyanın gələcəkdə əldə etdiyi əşyaların girov qoyulması imkanı

xüsusi fərqləndirilir (baxrAR MM, maddə 278). Göstərilən norma kənd

təsərrüfatında girovun tətbiqi üçün geniş imkanlar açır. Kəndli sahibkarların

gələcək məhsulu girov qoyması onlar üçün zəruri olan maşınların,

toxumların, mineral gübrələrin əldə edilməsi ilə bağlı xərclərin ödənilməsi

məqsədilə bankdan müxtəlif növ ssuda- lar alınmasını nəzərdə tutur.

Belə bir ənənəvi müddəa mövcuddur ki, girov saxlayanın göstərilən

hüquqları, müqavilə ilə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov predmeti

olan əşyanın ləvazimatına, eləcə də girov qoyulmuş əmlakdan istifadə

nəticəsində əldə edilmiş bəhərə, məhsula və gəlirə bunun müqavilədə

nəzərdə tutulduğu hallarda şamil edilir.

Bundan başqa, eyni bir əmlakın bir neçə girov saxlayana girov

verilməsinə yol verilir (sonrakı girov), lakin bu, yalnız iki mütləq şərtə riayət

olunmaqla mümkündür: birincisi, əmlakın girov verilməsinin belə qaydası

sonrakı girovun əvvəlki müqavilə ilə qadağan olunmaması halında

mümkündür; ikincisi, hər dəfə sonrakı girov müəyyən edilərkən girov qoyan

hər bir yeni girov saxlayana bu əmlakın bütün mövcud girovları haqqında

məlumatları çatdırmalıdır, yəni hər bir əvvəlki girov müqaviləsinə tətbiqən

girov predmeti, onun qiyməti, mahiyyəti, məbləği və girovla təmin edilmiş

öhdəliyin icra müddəti haqqında məlumat verilməlidir. Bu vəzifənin yerinə

yetirilməməsi halında vurulmuş bütün zərərin əvəzini girov qoyan müvafiq

girov saxlayana ödəməlidir.

Əgər tərəflərin münasibətləri sonrakı girov kimi müəyyən olunmuşsa,

yəni girovda olan əmlak başqa tələblərin təminatı üçün daha bir girovun

predmeti olmuşdursa, belə tövsifin hüquqi nəticələri on

305

Mülki Hüquq

dan ibarətdir ki, sonrakı girov saxlayanın tələbləri yalnız əvvəlki girov

saxlayanların tələbləri ödənildikdən sonra girov qoyulmuş əmlakın

dəyərindən ödənilir (AR MM, maddə 282.3).

N.Y.Rasskazovanm belə bir fikri çox maraqlıdır: «sonrakı» olmaq öz

üstünlüklərini ümumi məhdudiyyətlərdən əlavə, həm də «əvvəlki» girov

saxlayanların mənafeləri ilə məhdudlaşdırmaq deməkdir. Lakin «əvvəlki»

girov saxlayanlar da «sonrakı» girov saxlayanlardan asılıdır. O cümlədən,

«sonrakı» girov saxlayanın «əvvəlki» girov saxlayanın tutma hüququnun

əmələ gəlməsinə qədər girov predmetinə tutma yönəltmək hüququ əldə

etməsi halında «əvvəlki» girov saxlayanların mənafelərinə toxunula bilər.

Buna görə də girov saxlayan sonrakı girovu qadağan edə bilər.'

11.4. Girov müqaviləsi

Girovun yaranmasının ən geniş yayılmış əsası müqavilədir. Girov

müqaviləsi yazılı formada bağlanmalıdır (bax:AR MM, maddə 280.1).

Girov müqaviləsinin mühüm şərtlərini tərəflərin adı və yaşayış yeri,

girovun predmeti, girovla təmin edilən öhdəliyin mahiyyəti, ölçüsü və icra

müddəti təşkil edir (bax:AR MM, maddə 280.2). Həmçinin qeyd etmək

vacibdir ki, AR MM-in 280.4-cü maddəsinin tələblərinə əsasən, tərəflər

göstərilən şərtlərin heç olmasa birinə dair razılaşmaya gələ bilməmişdirsə və

ya müqavilədə müvafiq şərt yoxdursa, girov müqaviləsi bağlanmış hesab

oluna bilməz. Bütövlükdə girov müqaviləsində aşağıdakılar əks

etdirilməlidir: tərəflərin adları və rekvizitləri; təmin edilən tələbin

mahiyyəti, ölçüsü və icra müddəti; girov predmetinin təminat növü və

forması (onun eyniləşdirilməsinin asanlaşdırılması məqsədilə); girov

predmetinin qiyməti haqqında

' Гражданское право: Учебник. В 3-х томах. Том I. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.

М.: Проспект, 2003, с.698.

306


məlumatlar; tərəflərin səlahiyyətlərini, girov qoyulan əmlak üzərində

mülkiyyət hüquqlarım təsdiqləyən sənədlərə istinadlar; girov qoyulan

əmlakın saxlanmasına nəzarət qaydası; tərəflərin məsuliyyəti;

mübahisələrin həlli mexanizmi.

Girov müqaviləsinin iki forması nəzərdə tutulmuşdur; sadə yazılı və

notariat forma (bax: AR MM, maddələr 280.1; 280.3). Bu zaman

müqavilənin notariat forması həm girovun predmeti, həm do təmin edilməsi

üçün girovun qoyulduğu əsas müqavilə forması ilə müəyyən olunur. Belə ki,

əgər tərəflər öz aralarında bu və ya digər müqavilənin notariat qaydada

bağlanması qənaətinə gəlmişlərsə, o zaman müvafiq öhdəliyi təmin edən

girov müqaviləsi də notariat qaydada bağlanmalıdır.

Daşmar əmlakın girov müqaviləsində girov qoyulan əmlakı müəyyən

etməyə imkan verən rekvizitlorini mümkün qədər tam göstərmək zəruridir.

Məsələn, avadanlığın girov qoyulması halında bunlar texniki pasportlar,

zavod nömrələri, eləcə də hansısa digər kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri

ola bilər. Bu müddəa girov qoyulan əmlakın girov qoyanda qalması halında

xüsusilə aktualdır.

Girov müqaviləsinin qeydiyyatı qaydasına, eləcə də onun formasına

riayət olunmaması girov müqaviləsinin etibarsızlığına səbəb olur (AR MM,

maddə 280.4).

Girov müqaviləsi girov qoyanın və girov saxlayanın hüquq və

vəzifələrinin kompleksini doğurur.

AR MM-in 296-cı maddəsi ilə təsbit olunmuş girov qoyulmuş əmlaka

tutmanın yönəldilməsi qaydası tərəflərin sazişindən asılı olaraq girov

predmetinə tutmanın yönəldilməsinin hüquqi tənziminin diferensiasiyasını

nəzərdə tutur.

Girov qoyulmuş daşmar əmlaka tutmanın yönəldilməsi məsələsini

tənzimləyən ümumi qaydanı təsbit edən müddəaya əsasən, girov saxlayanın

tələbləri belə əmlakın dəyərindən məhkəməyə müraciət olunmadan girov

qoyanın girov saxlayanla notarial qaydada təsdiqlənmiş

307

Mülki Hüquq

sazişi əsasında ödənilir (baxiAR MM, maddə 296.1). Hətta bu zaman girov

qoyulmuş əmlaka tutmanın mübahisəsiz yönəldilməsi imkanı istisna olunur.

Belə məhdudiyyəti yüksək dəyərə malik daşmar əmlaka olan hüquqların

xüsusi sabitliyinin təmin edilməsi baxımından əsaslı hesab etmək olar,

çünki yalnız məhkəmə bütün konkret halları qiymətləndirərək, kreditorun

tələblərinin qanuniliyinin yoxlanmasını həyata keçirə bilər.

Beləliklə, bu qaydaya görə, girov saxlayanla girov qoyan arasında girov

predmetinə tutmanın yönəldilməsi, bunun üçün əsasların yaranmasından

sonra bağlanan, notarial qaydada təsdiqlənmiş saziş möveud olduqda baş

verir. Tərəflər göstərilən sazişi yalnız borclunun müəyyən olunmuş

müddətdə öhdəliyi icra etməməsindən, yaxud lazımınca icra etməməsindən

sonra bağlamaq hüququna malikdirlər. Deməli, müqavilədə girov

saxlayanın girov qoyulmuş əmlaka tutmanın məhkəmədənkənar

yönəldilməsi hüququna dair hər hansı şərt nəzərdə tutulsa belə, bu şərt

məhkəmə qaydasında mübahisələndirilə bilər. Tutmanın məhkəmədənkənar

yönəldilməsi haqqında sazişlə bağlı həm girov saxlayan, yaxud girov qoyan,

həm də göstərilən sazişlə hüquqları pozulmuş hər hansı şəxs (əvvəlki girov

saxlayan, mülkiyyətçilər və s.) tərəfindən mübahisə açıla bilər.

Göstərilən qayda sahibkarlıq fəaliyyəti subyektləri üçün böyük

əhəmiyyətə malikdir, çünki ayrı-ayrı hallarda girov saxlayana özünün

kreditora olan tələblərini operativ surətdə təmin etmək, girov qoyana isə

məhkəmə xərclərindən qaçmaq imkanı verir.

Girov qoyulmuş daşınar əmlaka tutmanın yönəldilməsi qaydası girov

saxlayana və girov qoyana girov qoyulmuş əmlakın hesabına girov

saxlayanın tələblərinin təmin edilməsi məsələsinin həlli zamanı

məhkəməsiz keçinmək üçün daha geniş imkanın verilməsi nəzərə alınmaqla

tənzimlənməlidir.

AR MM-in 296.1-ci maddəsində daha sonra göstərilir ki, tərəflər

arasında bu cür razılaşma olmadıqda, girov saxlayanın (kreditorun)

308


tələbinin girov qoyulmuş əşyanın dəyərindən ödənilməsi məhkəmənin

qərarı ilə həyata keçirilir.

Fikrimizcə, bu halda girovla təmin olunmuş əmlaka tutma

yönəldilərkən girov qoyulmuş bütün əmlak deyil, yalnız borcun ödənilməsi,

habelə girov əmlakın realizə edilməsi üzrə xərclərin ödənilməsi üçün zəruri,

kifayət olan, satış üçün yararlı və öz əmtəə xassəsini itirməmiş əmlak açıq

hərracda satış yolu ilə realizə edilməlidir.

Araşdırılmış işlərdən görünür ki, bəzi məhkəmələrdə işlərə baxılarkən

qanunvericiliyin bu tələblərinə lazımınca əməl olunmur. Bəzən tutmanın

dəyəri ödənilməli borcdan dəfələrlə çox olan bütün girov predmetinə

yönəldilir ki, bununla da girov qoyanın hüquqları pozulur.

Girov qoyulmuş əmlakın növündən asılı olmayaraq, girov predmetinə

tutmanın yalnız məhkəmənin qərarı ilə yönəldilə bildiyi iki hal nəzərdə

tutulmuşdur (bax:AR MM, maddə 296.2):

- girov müqaviləsinin bağlanması üçün başqa şəxsin razılığı və icazəsi

tələb olunduqda. Məsələn, AR MM-in 276.3-cü maddəsinə görə, əşyanın

mülkiyyətçisinin razılığı olmadan icarə hüququnun girov qoyulmasına yol

verilmir;

- girov predmeti cəmiyyət üçün mühüm tarixi, bədii və ya mədəni

dəyərli əşya olduqda.

Girov saxiyanm iddialarının ödənilməsinin ikinci mərhələsini girov

qoyulmuş əmlakın realizəsi (satılması) təşkil edir.

Girov qoyulmuş əmlaka tutmanın hansı qaydada: məhkəmə qərarı ilə,

yaxud məhkəməyə müraciət olunmadan yönəldilməsindən asılı olmayaraq

girov predmeti AR MM-in 297-ci maddəsində təsbit olunmuş qaydalara

riayət olunmaqla realizə edilməlidir (satılmalıdır). İlk növbədə, girov

qoyulmuş əmlakın açıq hərracdan satışının məc- buriliyini qeyd etmək

zəruridir ki, bu da onun komisyon satışını istisna edir. Bu müddəa böyük

əhəmiyyətə malikdir, çünki qısa müddətdə

309

Mülki Hüquq

girov predmelini on yüksək qiymətə realizə etməyə (satmağa) və bununla da

girov saxlayanın tələbini ödəməyə imkan verir.

AR MM-in 297-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq məhkəmələr

tutmanın girov qoyulmuş əşyaya yönəldilməsini qət edərkən, girov

qoyulmuş əşyanın ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən yalnız açıq

hərracdan satış yolu ilə realizə edilməsini də qot etməlidirlər. Lakin

nəzərdən keçirilən bəzi işlərdən görünür ki, məhkəmələr qanunun bu

tələbinə həmişə lazımınca əməl etmirlər.

11.5. İpotekanın xüsusiyyətləri

İpoteka predmeti qanuna müvafiq olaraq ipoteka qoyanın

mülkiyyətində olan daşınmaz əşya, o cümlədən tikintisi başa çatdırılmamış

daşınmaz əşya və rəsmi reyestrdə üzərində mülkiyyət hüquqları qeydə

alınan daşmar əşya ola bilər. Əşya ipotekaya qoyularkən tam vahid şəklində

qoyulur. “İpoteka haqqında” Qanunun 6.3-cü maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, bölünməz əşyalar hissə-hissə ipoteka qoyula

bilməz.

Bina, tikili, qurğu və ya digər daşınmaz əşyalar ipoteka qoyularkən

mütləq onların yerləşdiyi, yaxud fəaliyyətini təmin etdiyi torpaq sahəsi ilə

birlikdə ipoteka qoyulur. Daşınmaz əşyaya tutma yönəldildikdə, onu alan

şəxs həmin daşınmaz əşyanın əvvəlki mülkiyyətçisinə əşyanın yerləşdiyi

torpaq sahəsi üzərində mənsub olan hüququ əldə edir (bax: “İpoteka

haqqında” AR Qanunu, maddə 7.2).

Qanunvericiliklə mülki dövriyyədə olan, lakin ipoteka müqaviləsinin

predmeti kimi çıxış edə bilməyən əşyalar müəyyən edilmişdir. Belə ki, AR

Torpaq Məcəlləsinin 89-cu maddəsinin 2-ci və 3-cü bəndlərinə əsasən,

yaşayış məntəqələrində ümumi istifadədə olan torpaqların, o cümlədən

şəhərsalma qaydalarına uyğun olaraq, binalar və tikililər ucaldılmasına yol

verilməyən şəhər torpaqlarının, xüsu-

310


Sİ mühafizə olunan ərazilərdəki torpaqların, habelə xüsusi istifadə şəraitinə

malik zonalardakı sahələrin tərkibindən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində

olan torpaqların ipotekasına yol verilmir. Buna baxmayaraq, dövlət və

bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaq sahələri digər mülki-hüquqi əqdlərin

(alqı-satqı, icarə və s.) predmeti ola bilər.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq,

ipotekasına yol verilməyən torpaqlar istisna olmaqla, dövlət və bələdiyyə

mülkiyyətində olan başqa torpaq sahələri və bu sahələr üzərində istifadə və

icarə hüquqları girov (ipoteka) predmeti ola bilər.

İpoteka müqaviləsi əsas öhdəliyin qüvvədə olduğu müddət ərzində

istənilən vaxt bağlanıla bilər. İpoteka müqaviləsi ipoteka qoyan və ipoteka

saxlayan tərəfindən, habelə ipoteka qoyan borclu deyildirsə, borclu

tərəfindən imzalanmış bir sənədin tərtibi yolu ilə yazılı formada bağlanılır.

Daşınmaz əşyanın ipotekası haqqında müqavilə notariat qaydasında

təsdiqlənməlidir (bax; “İpoteka haqqında” AR Qanunu, maddə 10.2).

Qanunvericilikdə daşınmaz əşyalardan fərqli olaraq, daşmar əşyaların

ipotekası müqaviləsinin notarial qaydada təsdiqlənməsinin vacibliyi ilə

əlaqədar düzünə göstəriş nəzərdə tutulmamışdır. Lakin reyestrdə qeydiyyat

zamanı notariat qaydasında təsdiq olunmuş müqaviləyə ehtiyac yaranır.

Belə ki, “İpoteka haqqında” AR Qanununun 12.3-ci maddəsi ilə müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, daşmar əşyanın ipotekasının qeydiyyata alınması

üçün rəsmi reyestrə ərizə ilə birlikdə ipoteka müqaviləsinin notariat

qaydasında təsdiq edilmiş surəti də təqdim olunur.

İpoteka müqaviləsi ilə əsas öhdəliyi yaradan müqavilə arasında

uyğunsuzluq olduqda, ipoteka qoyan borclu olduqda, əsas öhdəliyi yaradan

müqavilənin, ipoteka qoyan borclu olmadığı halda isə ipoteka müqaviləsinin

şərtləri üstünlük təşkil edir. İpoteka müqaviləsi dövlət qeydiyyatına

alınmalıdır. İpoteka müqaviləsi dövlət qeydiyyatına alındığı andan qüvvəyə

minir (“İpoteka haqqında” AR Qanunu, mad. 10.4).

311

Mülki Hüquq

Əmlakın açıq hərracda satışı. Hərracın təşkilatçısı kimi əmlakın

mülkiyyətçisi və ya əmlak hüququnun sahibi və ya ixtisaslaşdırılmış təşkilat

çıxış edə bilər. İxtisaslaşdırılmış təşkilat əmlakın mülkiyyətçisi və ya əmlak

hüququnun sahibi ilə müqavilə əsasında hərəkət edir və onların adından və

ya öz adından çıxış edir (bax: AR MM, maddə 414.2).

312


XII FƏSIL MÜLKİYYƏT HÜQUQUNUN NÖVLƏRİ

12.1. Fiziki şəxslərin mülkiyyət hüququ

AR Konstitusiyasının 13-cü maddəsində qeyd edildiyi kimi, mülkiyyət

- dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti növündə ola

bilər. Vətəndaşlara və hüquqi şəxslərə mənsub olan əmlak xüsusi mülkiyyət

adlanır. Vətəndaşlara məxsus xüsusi mülkiyyət hüququnun yaranma

mənbəyi kimi insanın şəxsi əməyi, hər hansı iqtisadi fəaliyyətinin nəticəsi

və ya digər əsaslar (bağışlama, vərəsəlik) çıxış edir. Vətəndaşların xüsusi

mülkiyyət hüququ müəyyən prinsiplər əsasında həyata keçirilir ki, bunlara

aşağıdakıları aid etmək olar:

- mülkiyyətin toxunulmazlığı prinsipi;

- mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilməməsi prinsipi.

Fiziki şəxslərin mülkiyyətçi kimi öz əmlaklarını mülki dövriyyəyə

çıxartması, yəni mülkiyyət hüququnu ifadə etməsi iki halda mümkündür.

Birinci halda o, yəni fiziki şəxs öz iqtisadi fəaliyyətini qeydə

aldırmamalıdır. İkinci halda fiziki şəxs öz fəaliyyətini qeydiyyata

aldırmalıdır. Buna müvafiq olaraq vətəndaşların xüsusi mülkiyyət

hüququnun bir neçə subyektini fərqləndirmək olar:

- vətəndaş öz əmlakı üzərində şəxsi əməyinə əsaslanan sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğuldur;

- vətəndaş digərlərinin əməyinə əsaslanan sahibkarlıq fəaliyyəti

həyata keçirir, lakin bu zaman hüquqi şəxs kimi deyil, fərdi sahibkar kimi

çıxış edir;

- vətəndaş digərlərinin əməyinə əsaslanaraq, hüquqi şəxs yaratmaqla

sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirir. Bu zaman o öz əmlakını 313

Mülki Hüquq

hüquqi şəxsə güzəşt etməklə mülkiyyət hüququnun obyekti üzərində

sərəncam hüququnu həyata keçirmiş olur.

Vətəndaşların xüsusi mülkiyyət hüququnun obyekti kimi, mülki

dövriyyədən çıxarılmış və qanuna görə onlara məxsus ola bilməyən əmlakı

çıxmaqla, istənilən əşyalar ola bilər. Vətəndaşlara məxsus olan əmlakın

miqdarına və dəyərinə məhdudiyyət qoyulmur.

Fiziki şəxsin əmlakının hüquqi rejimi. Əmlakın hüquqi rejimi

dedikdə, əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncamla əlaqədar qanunvericiliklə

müəyyən olunan qaydaların məcmusu başa düşülür. Vətəndaşların

mülkiyyətində olan əmlakların hüquqi rejimini ümumi və xüsusi olmaqla iki

yerə bölmək olar. Ümumi rejim mülkiyyət hüququnun subyektləri kimi çıxış

edən bütün fiziki şəxslər üçün eyni qaydaları müəyyən edir.

Xüsusi rejim dedikdə isə vətəndaşlar tərəfindən mülkiyyət hüququnu

həyata keçirərkən müəyyən qaydalara əməl edilməsi başa düşülür. Xüsusi

rejimin tətbiq olunduğu əmlak sırasına:

- qeydiyyatı xüsusi qaydada tənzimlənən daşınmaz əmlak;

- əldə olunması, saxlanması, verilməsi və qeydiyyatı xüsusi qaydalar

əsasında həyata keçirilən nəqliyyat vasitələri, silah, güclü təsir edən

preparatlar və bir sıra digər daşmar əşyalar;

- heyvanlar, quşlar, balıqlar;

- dövriyyəsi xüsusi qaydalar əsasında aparılan qiymətli kağızlar aiddir.

Vətəndaşların xüsusi mülkiyyət hüququnun məzmununu

mülkiyyətçinin sahiblik, istifadə və sərəncam üzrə səlahiyyətlərini öz

istəklərinə və maraqlarına uyğun olaraq həyata keçirməsi başa düşülür.

Lakin hüquq qabiliyyətinin mühüm elementi kimi çıxış edən bu cür abstrakt

imkan hələ subyektiv mülkiyyət hüququ deyildir. Bu abstrakt anlayışın

subyektiv mülkiyyət hüququna keçməsi üçün hüquqi fakt olmalıdır ki, bu

hüquqi fakt nəticəsində konkret vətəndaş konkret əmlakın mülkiyyətçisi

olur. Başqa sözlə, vətəndaş ya əmlakı 314

iMÜlIAZIRƏLƏR TOPLUSU

almalı, ya miras vo yaxud hodiyyo kimi əşyanı qəbul etməli, ya onu

hazırlamalı, ya da qanunvcricinin yol verdiyi digər üsullarla əldə etməlidir.

Vətəndaşa mülkiyyət hüququnu həyata keçirərkən qanunla birbaşa

qadağan olunmayan hər şey etməyə imkan verilir. Vətəndaş mülkiyyət

hüququnu həyata keçirib-keçirməməyi özü seçir və əgər həyata keçirirsə, o

zaman hansı məqsəd və hansı üsul ilə həyata keçirəcəyini müəyyənləşdirir.

Lakin bu deyilənlər o demək deyil ki, vətəndaşa mülkiyyət hüququnu həyata

keçirməsi ilə əlaqədar heç bir məhdudiyyət yoxdur. Belə məhdudiyyətlər

çoxdur. Məsələn, torpaq qanunvericiliyinə əsasən, hər bir mülkiyyətçi

torpaq sahəsindən istifadə zamanı torpağın təyinatının saxlanmasını təmin

etməlidir (AR MM-in 234.4-cü maddəsi).

12.2. Hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququ

Hüquqi şəxslərin xüsusi mülkiyyət hüququnun subyektlərini aşağıdakı

qruplara bölmək olar:

1) təsərrüfat ortaqlıqlarınm və cəmiyyətlərin mülkiyyət hüququ;

2) istehsal və istehlak kooperativlərinin mülkiyyət hüququ;

3) ictimai birliklərin və dini təşkilatların mülkiyyət hüququ;

4) fondların və xeyriyyə təşkilatlarının mülkiyyət hüququ;

5) hüquqi şəxslərin ittifaqlarının mülkiyyət hüququ.

Hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun mühüm əlamətləri

aşağıdakılardır:

- hüquqi şəxs ona məxsus əmlakın yeganə mülkiyyətçisidir;

- hüquqi şəxsin təsisçiləri hüquqi şəxsin əmlakına münasibətdə ya

öhdəlik xarakterli hüquqlara malik olurlar (təsərrüfat ortaqlıqları və

cəmiyyətləri), ya da belə hüquqlara malik olmurlar (qeyri-kommersiya

təşkilatları);

315

Mülki Müquq

- hüquqi şoxsin mülkiyystindo olan omlak hom tosisçilor torəfindən

verilmiş omlak paylarından, hom do sahibkarlıq foaliyyotini hoyata

keçirorkon əldo etdiyi vo ya istehsal etdiyi omlakdan ibarot olur;

- hüquqi şoxs öz omlakına münasibotdo qanunla qadağan edilmoyon

istonilon horokotlori hoyata keçiro bilir, yalnız qeyri-kommersiya

toşkilatlarının omlaka soroncamla olaqodar hüquqları məhduddur, çünki

onların foaliyyot istiqamotlori öz nizamnamolori ilo müəyyən olunan

hədləri aşmamalıdır.

Hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun obyektlərini aşağıdakı kimi

səciyyə etmək olar:

- hüquqi şəxslərin mülkiyyətində qanunla onlara məxsus ola bilməyən

əmlakı çıxmaqla istonilon əmlak ola bilər;

- hüquqi şəxslərə məxsus olan əmlakın miqdarı vo dəyəri

məhdudlaşdırılmır;

- əgər hüquqi şəxsin mülkiyyətinə qanunla ona məxsus ola bilməyən

əmlak keçərsə, onunla əlaqədar mülkiyyət hüququna xitam verilməlidir;

- hüquqi şəxslərin mülkiyyətində əşyalar vo müxtəlif xarakterli tələb

hüquqları (məsələn, nağdsız pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar və s.) ilə

yanaşı, bir sıra müstəsna hüquqlar (firma adı, əmtəə nişanı, xidmət nişanı,

patent hüququ və s.) ola bilər.

Hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüquqlarının yaranması əsasları

aşağıdakılardır;

- mülki-hüquqi əqdlər;

- əmlakın birləşdirilməsi, həmçinin, ayrılması vo bölünməsi;

- qanunda nəzərdə tutulan digər üsullarla (istehsal, emal, vərəsəlik və

s.).

316


12.3. Dövlət və bələdiyyə mülkiyyət hüququ

Dövlət əmlakının anlayışı və idarə olunması xüsusiyyətləri.

Dövlət fiziki və hüquqi şəxslərlə yanaşı, mülki hüquq münasibətlərinin

xüsusi və müstəqil subyekti kimi mülki dövriyyədə iştirak edir. Məhz bu

eəhətdən o (dövlət), mülkiyyət hüququnun subyekti ola bilir. Bu zaman

dövlət hakimiyyəti orqanlarının və yerli özünüidarə orqanlarının digər

şəxslərlə mülki hüquq münasibətləri, qanunda ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, mülki qanunvericiliklə tənzimlənir. Bu iştirakın mühüm

əlaməti odur ki, dövlət mülkiyyətində olan əmlakın hüquqi rejimini, yəni

onların üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam qaydalarını dövlət özü

müəyyən edir.

Respublikamızda həyata keçirilən islahatlar iqtisadiyyatın idarə

edilməsi sahəsində dövlətin inzibati müdaxiləsinin aradan qaldırılmasına,

sahibkarlığın və azad iqtisadi fəaliyyətin bərqərar olmasına xidmət edir.

Həyata keçirilmiş işlər nəticəsində bu gün Azərbaycan iqtisadi inkişafın

artım sürətinə görə dünya ölkələri arasında qabaqcıl yer tutur. Eyni

zamanda, ölkədə əldə edilmiş yüksək iqtisadi artım şəraitində dövlət

əmlakının idarə edilməsinin daha da təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Bu

istiqamətdə görülmüş ən mühüm tədbirlərdən biri kimi Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 6 iyun tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmiş “Azərbaycan Respublikasında Dövlət əmlakının idarə edilməsinin

təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramf’nı göstərmək olar.

Dövlət Proqramının məqsədi dövlət əmlakının idarə edilməsi,

səmərəliliyin artırılması, dövlət əmlakının qorunub saxlanması və istifadəsi

üzərində dövlət nəzarətinin təkmilləşdirilməsi yolu ilə dövlət

müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək və bütövlükdə iqtisadi

həyatın dinamik inkişafına nail olmaqdan ibarətdir.

Həmin fərmana əsasən, dövlət əmlakının subyektləri kimi,

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada, Azərbaycan Rcspublika-

317

Mülki Hüquq

sının adından dövlot əmlakı üzərində sərəncam verilməsini həyata keçirən,

dövlət müəssisələrinin əmlakına dair dövlətin adından mülkiyyətçi

hüquqlarını təmsil edən Azərbaycan Respublikasının Əmlak Məsələləri üzrə

Dövlət Komitəsi öz səlahiyyətləri çərçivəsində digər mərkəzi və yerli icra

hakimiyyəti orqanları, tabeliyində dövlət müəssisə və obyektləri olan başqa

idarəetmə orqanları iştirak edir.

Dövlot əmlakı həm kommersiya, həm do qeyri-kommersiya məqsədləri

üçün istifadə edilə bilər. Belə ki, dövlət əmlakı Azərbaycan Respublikası

dövlot orqanlarına və dövlət büdcəsindən maliyyələşən qeyri-kommersiya

təşkilatlarına onların vəzifə və funksiyalarının icrası, habelə dövlət

müəssisələrinə onların təsərrüfat fəaliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə

müəyyən edilmiş qaydada istifadəyə verilir. Mərkəzi və yerli icra

hakimiyyəti orqanlarına, dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlara

təhkim edilmiş dövlət əmlakı onlar tərəfindən kommersiya məqsədləri üçün

istifadə edilə bilməz. Misal üçün, hüquq-mühafizə orqanlarına onların

funksiyalarını həyata keçirmələri üçün təhkim olunmuş əmlakı (binalar,

qurğular, texniki vəsaitlər və s.) bura aid etmək olar.

Dövlət müəssisələri eyni zamanda kommersiya fəaliyyəti ilə də məşğul

ola bilərlər. Kommersiya fəaliyyəti göstərən dövlət müəssisələrinə verilmiş

əmlak onlar tərəfindən yalnız müəssisələrin nizamnamə məqsədlərinə uyğun

olaraq istifadə edilir.

Dövlət müəssisəsi dedikdə, tamamilə dövlət mülkiyyətində olan,

səhmlərinin (paylarının) və ya əmlakının üçdə iki hissəsindən çoxu birbaşa

və dolayısı ilə dövlətə məxsus olan hüquqi şəxslər başa düşülür. Dövlot

müəssisələri, bir qayda olaraq, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri, habelə

məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər formasında təsis olunur (bax: Dövlət

Proqramının 7.1 və 7.2-ci bəndləri).

Dövlət əmlakının idarə edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin mühüm

istiqaməti ondan ibarətdir ki, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında

qanunvericiliyə əsasən, özəlləşdirilməsi qadağan olunmuş 318


əmlak, müəssisə və obyektlər dövlət mülkiyyətində saxlanılır. Dövlət

müəssisələri də, əsasən, bu cür əmlakın idarə edilməsi ilə əlaqədar yaranır.

Bu sahələr aşağıdakılardır;

- dövlət təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və bu məqsədlə məhsulların

istehsalı;

- hərbi, müdafiə sənayesi, təhlükəsizlik, fövqəladə hallar və bu

qəbilədən olan sahələrə xidmət göstərilməsi;

- dövlət təhlükəsizliyi ilə bağlı olan sahələrdə elmi və elmi-texniki

fəaliyyətin həyata keçirilməsi;

- mülki dövriyyəsi qadağan olunan mülki dövriyyənin müəyyən

iştirakçılarına mənsub olan və dövriyyədə olmasına xüsusi icazə əsasında

yol verilən əşyaların istehsalı;

- təbii inhisar sahələri və s.

Özəlləşdirilə bilən sahələrdə fəaliyyət göstərəcək yeni dövlət

müəssisələrinin yaradılmasına, Azərbaycan Respublikası Prezidenti və

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən olunan

müstəsna hallar istisna olmaqla, yol verilmir (bax; Dövlət Proqramının 7.5;

7.6-cı bəndləri). Dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinə birbaşa nəzarət onların

idarəçiliyini həyata keçirən icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata

keçirilir. Dövlət müəssisələrində dövlət əmlakının qorunub saxlanmasına və

ondan öz təyinatı üzrə səmərəli istifadə olunmasına nəzarət öz səlahiyyətləri

daxilində Azərbaycan Respublikası Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi

tərəfindən həyata keçirilir.

Dövlətin mülkiyyət hüquqlarının yaranması əsasları. Əşya üzərində

dövlətin mülkiyyət hüququ həm ümumi-mülki, həm də xüsusi üsullarla

yarana bilər. Ümumi üsullara dövlətin ərazisində yerləşən təbii ehtiyyatlarm

hasilatı və emalı nəticəsində əmlaka mülkiyyət hüququnun yaranması, əldə

etmə müddəti, sahibsiz daşmar əşyaya mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi,

mülkiyyətçinin imtina etdiyi daşınar əşyaya mülkiyyət hüquqlarının əldə

edilməsi, dəfinə, emal, vərəsəlik və s. aid edilə bilər. Məsələn, AR MM-in

319

Mülki Hüquq

539-cu maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, “Məhkəmə və ya

notarius icra predmetini üç ilədək müddətə saxlayır. Əgər həmin müddət

ərzində kreditor predmcti qəbul elməzsə, bu barədə borcluya məlumat

verilməklə, ondan təhvil verdiyi predmeti geri götürməsi tələb olunur.

Borclu predmeti geri götürülmə üçün zəruri olan müddət ərzində almazsa, o,

dövlət əmlakı sayılır.” Yaxud AR MM-in 1165.1- ci maddəsinə görə, “Əgər

nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə yoxdursa və ya vorosələrdən heç

biri mirası qəbul etməmişdirsə, yaxud bütün vərəsələr vərəsəlik hüququndan

məhrum edilmişdirsə, vərəsələri olmayan əmlak dövlətə keçir”.

Dövlətin mülkiyyət hüququnun yaranmasının xüsusi üsullarına

rekvizisiya və müsadirə aiddir.

Dövlət mülkiyyətinin obyektləri. Dövlət mülkiyyətinin obyektləri

özəlləşdirmə baxımından aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırılır:

- özəlləşdirilməsi qadağan olunan əmlak;

- özəlləşdirilməsi barədə qərar qəbul edilən anadək dövlət

mülkiyyətində saxlanılan əmlak;

- müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə özəlləşdirilən əmlak;

- dövlət əmlakı satıcısının qərarı ilə özəlləşdirilən əmlak.

Azərbaycan Respublikasının dövlət mülkiyyətində saxlanılan aşağıdakı

əmlak növlərinin özəlləşdirilməsi qadağandır (bax: “Dövlət əmlakının

özəlləşdirilməsi haqqında” AR Qanunu, maddə 6).

Yerin təki, meşə fondu, su ehtiyatları, dövlət sərhəd zolaqları və

üzərindəki daşınmaz əmlak, hava məkanı. Xəzər dənizinin (gölünün)

Azərbayean Respublikasına məxsus olan sektorunun suları, geostasi- onar

orbitlərdəki peyk rabitəsi vasitələri; qorunan və xüsusi qaydada istifadə

olunan təbiət əraziləri; Azərbaycan xalqının tarix və mədəniyyət abidələri

(yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələri istisna olmaqla), dövlət

muzeyi, dövlət arxivi və mərkəzi dövlət kitabxanasının eksponatları və

fondu; Azərbayean Respublikasının müdafiəsini və

320


təhlükəsizliyini təmin etmək üçün saxlanılan hərbi hissələrin, daxili və

sərhəd qoşunlarının, gömrük orqanlarının operativ istifadəsində olan əmlak;

sanitar-epidemioloji, baytarlıq, meşə və bitki mühafizəsi idarələri, meşə

idarələri, baytarlıq və fitosanitar nəzarəti xidmətləri; patent xidməti,

standartlaşdırma və metrologiya müəssisələri; dövlət əhəmiyyətli

meliorasiya və su təsərrüfatı obyektləri və qurğuları; dövlət əhəmiyyətli

avtomobil və dəmir yollan, körpülər və tunellər; narkotik və zəhərli

maddələr istehsal edən, habelə onları əkən, becərən, emal edən və saxlayan

müəssisələr; toksiki və ionizə şüaları verən maddələri, radioaktiv tullantıları

basdıran müəssisə və obyektlər; dövlət geologiya, kartoqrafiya-geodeziya,

hidrometeorologiya xidməti, ətraf mühiti və təbiəti mühafizə xidməti

müəssisə və təşkilatları; mülki-müdafiə və səfərbərlik obyektləri;

islah-əmək və ixtisaslaşdırılmış müalicə- istehsalat müəssisə və obyektləri;

qəbiristanlıqlar və krematoriyalar; ixtisaslaşdırılmış dövlət uşaq, körpələr və

qocalar evləri; dövlət icbari ümumi orta təhsil müəssisələri; əhalinin sosial

müdafiəsini təmin edən dövlət müəssisə və təşkilatları; psixiatriya,

psixonevroloji, yoluxucu, onkoloji və dəri-zöhrəvi xəstəliklərin, İÇV

yoluxmuşların və QİÇS xəstələrinin müalicə və profilaktikası üzrə dövlət

müəssisələri; İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətinin əmlakı.

Dövlətin təhlükəsizliyinin, vətəndaşların sağlamlığının,

mənəviyyatının, hüquq və qanuni mənafelərinin qorunmasını təmin etmək

məqsədi ilə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində bu barədə qərar qəbul edən

müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə müəyyən məhdudiyyətlər

qoyula bilər. Belə ki, qeyd olunan qanuna əsasən dövlət mülkiyyətində olan

müəssisələrin (obyektlərin) özəlləşdirilməsinə məhdudiyyətlər adi (səs

hüququ olan) səhmlərin nəzarət zərfinin (51%-nin) və məhdudlaşdırıcı

hissəsinin (25,5%-nin) dövlət mülkiyyətində qalması vasitəsi ilə qoyula

bilər.

Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi

prosesində dövlət əmlakının satıcısı kimi Əmlak Məsələləri üzrə

321

Mülki Hüquq

Dövlət Komitəsi çıxış edir. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi zamanı

alıcılar kimi Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, əcnəbilər və

vətəndaşlığı olmayan şəxslər, eyni zamanda Azərbaycan Respublikasında

dövlət qeydiyyatına alınmış bütün hüquqi şəxslər həmçinin xarici hüquqi

şəxslər çıxış edir.

Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi zamanı səhmlərinin və ya

nizamnamə fondundakı payın 20 %-dən çoxu dövlət mülkiyyətində olan

hüquqi şəxslər, icra hakimiyyəti orqanları və bələdiyyə orqanları alıcı kimi

çıxış edə bilməzlər. Yerli investorların dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin

bütün forma və üsullarında məhdudiyyətsiz iştirak etmək hüququ vardır.

Ümumiyyətlə, Dövlət Proqramının məqsədləri üçün dövlət əmlakı

dedikdə, Azərbaycan Respublikasının mülkiyyətində olan daşınmaz və

daşmar əşyalar, qiymətli kağızlar, habelə onlar üzərində əmlak və ya əşya

hüquqları nəzərdə tutulur. Bu qeyd olunanlarla yanaşı, dövlət mülkiyyətinə

dövlət büdcəsi də aiddir.

Bələdiyyə mülkiyyəti. Bələdiyyə əmlakının yaranması mənbələri

“Bələdiyyə mülkiyyətinə əmlakın verilməsi haqqında” 7 dekabr 1999-cu il

Azərbaycan Respublikası Qanununun 3-cü maddəsi ilə müəyyən olunur.

Həmin maddəyə əsasən, qeyd olunan Qanuna və digər normativ hüquqi

aktlara uyğun olaraq bələdiyyələrin mülkiyyəti kimi aşağıdakı əmlaklar

çıxış edir:

a) bələdiyyələrin mülkiyyətinə verilən dövlət əmlakı;

b) bələdiyyələrin fəaliyyəti nəticəsində əldə olunan və yaradılan əmlak;

c) fiziki və hüquqi şəxslərin, beynəlxalq təşkilatların və fondların

bələdiyyələrə könüllü maddi yardım şəklində verdikləri əmlak;

ç) varisi olmayan əmlakın bələdiyyələrə keçməsi yolu ilə əldə olunan

əmlak;

d) bələdiyyələrə vəsiyyət edilən əmlak;

e) qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallarda əldə olunan əmlak.

322


XIII FƏSIL MÜLKİYYƏT HÜQUQUNUN MÜDAFİƏSİ

13.1. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin anlayışı və mülkiyyət

hüququnun müdafiəsinin mülki-hüquqi üsulları

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsində

göstərildiyi kimi, Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və

dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Digər maddədə (maddə 29) göstərilir ki,

mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o

cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur. Mülkiyyət

münasibətləri mülki hüquqla yanaşı, digər hüquq sahələri ilə - inzibati,

cinayət və s. sıx əlaqədə müdafiə olunur.

Mülki hüquq normaları ilk olaraq normal dövriyyə şəraitində mövcud

olan mülkiyyət münasibətlərini tənzimləyir və müdafiə edir. Burada normal

şərait dedikdə, mülkiyyətçinin hüquq və maraqlarının pozulmadığı hal

nəzərdə tutulur. Belə ki, mülki hüquq normaları əmlaka mülkiyyət

hüququnun yaranmasını, xitamını, mülkiyyətçinin səlahiyyətlərinin

həcmini, onun həyata keçirilməsi şərtlərini, eyni zamanda bu və ya digər

əmlakın hüquqi rejimini müəyyən edir. Bütün bu sadalananlar mülkiyyət

hüququnun müdafiəsinin geniş mənada anlayışını ifadə edir.

Məhdud mənada mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi dedikdə isə,

mülkiyyətçinin hüquqları pozulduğu halda tətbiq olunan üsul və vasitələrin

məcmusu başa düşülür.

Mülki hüquqda mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi məhkəmələr

vasitəsilə iddia formasında həyata keçirilir. Mülkiyyət hüquqlarının

müdafiəsi üçün tətbiq olunan mülki-hüquqi iddiaların iki növü vardır:

323

Mülki Hüquq

1) əşya-hüquqi xarakterli iddialar;

2) öhdəlik-hüquqi xarakterli iddialar.

Əşya-hüquqi xarakterli iddialar aşağıdakılardır:

1) vindikasiya iddiası dedikdə, əmlaka sahibliyi itirmiş mülkiyyətçinin

əmlaka sahiblik edən (mülkiyyətçi olmayan şəxsdən) qeyri- mülkiyyətçidən

əmlakı geri tələb etməyə yönəlmiş iddiası başa düşülür;

2) neqator iddiası dedikdə isə, mülkiyyətçinin sahiblikdən məhrum

etmə ilə əlaqədar olmayan hüquqlarım pozan hərəkətlərin aradan

qaldırılması və qarşısının alınması ilə əlaqədar tələbləri başa düşülür;

3) mülkiyyət hüquqlarının tanınması iddiası. Yeni mülki

qanunverieiliyə görə, mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin əşya hüquqi

üsulları sırasına, həmçinin, AR MM-in 157.1-ei maddəsində göstərilən

əmlaka mülkiyyət hüququnun tanınması tələbini də aid etmək olar.

Qeyd olunmalıdır ki, bu tip iddialara məhkəmə təcrübəsində daha çox

rast gəlinir. Misal olaraq, vərəsəlik hüququ sahəsində miras əmlaka

mülkiyyət hüququnun tanınmasını və yaxud ər-arvadın ümumi əmlakının

bölünməsi zamanı paya mülkiyyət hüququnun tanınmasını və s. göstərmək

olar. Göstərilən mübahisələr müvafiq institutlara aid hüquq normaları

əsasında həll olunur.

Lakin təcrübədə elə iddialara da rast gəlmək olur ki, bu tip iddialar üzrə

tələb iddiaçı ilə hər hansı nisbi xarakterli hüquq münasibətlərində olmayan

üçüncü şəxsə qarşı yönəlir. Məsələn, torpaq mülkiyyətçisinin özünəməxsus

sahədə tikdiyi binaya və qurğuya mülkiyyət hüququnun tanınmasını tələb

etmək hüququ (bax:AR MM, maddə 180.3). Bu cür tələb mülkiyyət

hüquqlarının tanınması ilə əlaqədar vətəndaşın müraciətinə müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı rədd cavabı verdikdən sonra həmin orqana qarşı qaldırıla

bilər.

Beləliklə, mülkiyyət hüquqlarının tanınması iddiası müqavilədən kənar

tələb olmaqla iddiaçının üçüncü şəxslər qarşısında mübahisəli

324


əmlaka mülkiyyət hüququnun olması faktının təsdiq olunub qeydə

alınmasını nəzərdə tutur. Bu cür iddialar vindikasiya və ncqator iddialardan

fərqli olaraq, əmlakın qaytarılmasını və yaxud əmlakdan istifadə ilə

əlaqədar maneələrin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutmur. Mülkiyyət

hüququnun tanınması ilə əlaqədar iddialar fərdən müəyyən olunan əşyaya

sahiblik edən və yaxud da etməyən mülkiyyətçi tərəfindən mübahisəli əşya

ilə əlaqədar onun mülkiyyət hüququnu inkar edən və yaxud

mübahisələndirən və mülkiyyətçi ilə hər hansı öhdəlik və digər nisbi

xarakterli hüquq münasibətlərində olmayan cavabdehə qarşı yönəlir;

4) mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinə, həmçinin, dövlət hakimiyyəti

orqanının və ya yerli özünü idarə orqanının mülkiyyətçinin hüquqlarını

pozan qeyri-normativ aktının məhkəmə tərəfindən etibarsız sayılması

tələbini də aid etmək olar (bax: AR MM, maddələr 19; 248).

Öhdəlik - hüquqi iddialar. Öhdəlik xarakterli iddialara misal olaraq

mülkiyyətçinin hüquqlarını pozan əqdin (müqavilənin) etibarsız sayılması

tələblərini göstərmək olar. Bu cür etibarsız əqdlər üzrə mülkiyyətçi icra

etdiyini geri əldə edə bilər. Öhdəlik - hüquqi xarakterli iddialara misal

olaraq, həmçinin, müqavilə əsasında icarəyə və istifadəyə verilmiş əmlakın

müqavilənin şərtləri pozulduğu halda geri tələb edilməsi tələblərini

göstərmək olar. Məsələn, əgər mülkiyyətçi özünə məxsus əmlakı digər

şəxsə iearəyə vermişdirsə, iearəçi isə iearə müqaviləsinin şərtlərinə zidd

olaraq həmin əmlakdan istifadə edərsə, iearəyə verən müqaviləyə xitam

verilməsini və əmlakın qaytarılmasını tələb edə bilər. Bu halda

mülkiyyətçinin hüquqları və maraqları öhdəlik - hüquqi iddialar vasitəsilə

müdafiə olunacaqdır. Əgər icarə müqaviləsinin müddəti bitdikdən sonra

icarəçi əşyanın qaytarılmasından imtina edərsə, artıq bu halda icarəçinin

həmin əmlaka sahibliyi müqavilədən kənar qeyri-qanuni sahiblik olduğu

üçün icarəyə verənin hüquqları əşya - hüquqi üsullar vasitəsilə (vindikasiya

iddiası) müdafiə olunacaqdır.

325

Mülki Hüquq

Mülkiyyək hüququ öhdolik-hüquqi xarakterli münasibətlərin yaranması

üçün əsas rolunu oynayır. Öhdəlik xarakterli münasibətlərdə mülkiyyətçi

mülkiyyət hüquqlarının məzmunundan fərqli yeni hüquqlar əldə edir. Belə

ki, əmlaka zərər vurulması və ya əmlakın məhv olması ilə əlaqədar

mülkiyyətçi ilə ziyan vuran arasında öhdəlik xarakterli hüquq münasibəti

yaranır ki, bu zaman mülkiyyətçi əmlakın əvvəlki (ilkin) vəziyyətinin

bərpasını, bu mümkün olmadıqda isə ziyanın pul ilə ifadə olunmuş

ekvivalentini tələb etmək hüququ əldə edir.

Bir daha xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, əmlakın tələb edilməsi

hər hansı bir müqaviləyə əsaslanırsa, bu zaman öhdəlik- hüquqi xarakterli

iddia irəli sürülür. Belə halda əşya-hüquqi iddiaların irəli sürülməsi

yolverilməzdir.

13.2. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin

əşya hüquqi üsulları

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əşya-hüquqi müdafiə üsullarının iki

növü vardır ki, bunlardan biri vindikasiya iddiasıdır. Vindikasi- ya

iddiasının mahiyyəti mülkiyyətçinin sahibliyindən çıxmış əmlakı bu əmlaka

sahibliyi həyata keçirən, lakin mülkiyyətçi olmayan şəxsdən naturada geri

tələb etməkdən ibarətdir. AR MM-in 157.2-ei maddəsində qeyd olunduğu

kimi, hər bir mülkiyyətçi özgəsinin qanunsuz sahibliyindən öz əmlakını geri


Vindikasiya iddiası vasitəsilə mülkiyyət hüququ bütövlüklə müdafiə

olunur, belə ki, bu iddia mülkiyyətçinin həm sahiblik, həm istifadə, həm də

sərəncam hüququnun pozulduğu halda verilir. Mülkiyyətçi

səlahiyyətlərinin üçünü də həyata keçirmək imkanından məhrum edilir.

Lakin mülkiyyətçinin mülkiyyətçi kimi hüquqları hələ ki, qalır. Belə ki, bu

hüquq müvafiq hüquq təsdiqləyini sənədlər, şahid ifadələri ilə və ya digər

yazılı sübutlar vasitəsilə təsdiq olunur. Mülkiyyətçi

326


mübahisə predmeti ilə əlaqədar öz hüququnu sübut etməlidir. Sübut

etməlidir ki, mülkiyyətçi kimi hüquqları pozulub və cavabdeh qeyri- qanuni

olaraq əmlakı öz sahibliyində saxlayır.

Vindikasiya iddiası üzrə cavabdeh dedikdə, əmlaka faktiki malik olan

qeyri-qanuni sahib başa düşülür. Belə bir şəxs qismində bilavasitə əşyanı

qeyri qanuni yol ilə əldə edən şəxs və ya əşyanın icarəyə verildiyi şəxs ola

bilər. Hər bir halda cavabdeh qismində hər zaman qeyri-qanuni sahib, yəni

hüquqi əsas (titul) olmadan əşyanı saxlayan şəxs çıxış edir.

Deməli, qeyri-qanuni sahib dedikdə, yalnız əmlakı özbaşına olaraq

mənimsəyən (oğurlayan, tapan, emal edən) şəxs deyil, həmçinin, əmlakı bu

şəxsdən əldə edən digər şəxs də başa düşülməlidir.

Vindikasiya iddiası üşün əsaslar aşağıdakılardır:

1) konkret subyektin mülkiyyət hüququ pozulmuşdur;

2) əmlak mülkiyyətçinin sahibliyindən çıxmışdır;

3) qeyri-mülkiyyətçi qeyri-qanuni sahibdir.

Müqavilə əsasında verilmiş əmlakların geriyə tələb edilməsi ilə

əlaqədar vindikasiya iddiası irəli sürülə bilməz.

Vindikasiya iddiasının predmeti kimi qeyri-qanuni sahiblikdə olan

əmlak çıxış edə bilər. Əmlakın naturada tələb edilməsi hüquq pozulana

qədər mövcud olan əmlakın mülkiyyətçiyə qaytarılmasını nəzərdə tutur.

Buna görə də deyə bilərik ki, vindikasiya iddiasının predmeti kimi yalnız

fərdən müəyyən olunmuş əşya çıxış edə bilər. Odur ki, fərdən müəyyən

olunmuş əşya məhv olduqda vindikasiya iddiası irəli sürülə bilməz. İddianın

əsasını təşkil edən mübahisə predmeti məhv olduğu üçün həmin əmlaka

mülkiyyət hüququna da xitam verilmiş olur. Mülkiyyətçinin hüquqları bu

halda digər hüquqi vasitələr əsasında, yəni zərər vurmadan yaranan öhdəlik

xarakterli iddia ilə müdafiə olunacaqdır. Qeyd olunan vasitələr artıq

mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinə deyil, mülkiyyətçinin əmlak

maraqlarının müdafiəsinə yönəlmişdir.

327

Mülki Hüquq

Vindikasiya iddiasının təmin olunması şərtləri. Əşya onu

qeyri-qanuni yolla (məsələn, oğurluq, tapıntını mənimsəyən şəxs) əldə edən

şəxsin faktiki sahibliyində olduqda vindikasiya iddiasının təmin olunması o

qədər də çətinlik törətmir. Lakin əşya vicdanlı əldə edən tərəfindən əldə

edildikdə, özü də bu cür əldə etmə əvəzli və yaxud əvəzsiz olmasından asılı

olaraq fərqli qaydada həll olunur.

Əşyanın üçüncü şəxsdən vindikasiya olunması, ilk növbədə, əşyanı əldə

edənin vicdanlı və yaxud vicdansız olmasından asılı olaraq müəyyən olunur.

Mülki qanunvericiliyə görə, qeyri-qanuni sahibliyin iki növü vardır;

vicdanlı sahiblik və vicdansız sahiblik. Heç də bütün qeyri-qanuni sahiblər

mülkiyyətçi qarşısında eyni cür cavabdehlik daşımırlar.

Qeyri-qanuni sahiblərin mülkiyyətçi qarşısında məsuliyyəti onun məhz

vicdanlı və vicdansız olmasından asılı olaraq müəyyən edilir. Vicdanlı əldə

edən AR MM-in 182.1-ci maddəsində göstərildiyi kimi, əşyanı

özgəninkiləşdirənin onun mülkiyyətçisi olmadığı, lakin bu fakt barədə

vicdanlı əldə edən olduğu hallarda da əldə edən əşyanın mülkiyyətçisi olur.

Sahiblik hüququnun olmadığını bilən və ya bilməli olan sahib vicdansız

sahibdir (bax; AR MM, maddə 166.2) və əgər əldə edən özgəninkiləşdirənin

mülkiyyətçi olmadığını bilirmişsə və ya bilməli idisə vicdanlı əldə edən

sayılmır. Vicdanlılıq faktı əşya verilənə qədər mövcud olmalıdır (bax; AR

MM, maddə 182.1).

Vicdansız sahib kimi, həmçinin, başqasının əmlakını özbaşına olaraq

əldə edən, yəni eyni zamanda bunları bilərək və ya bilməli olduğu halda bu

cür şəxsdən əmlakı əldə edən şəxs çıxış edir.

Bir məsələni də qeyd etməliyik ki, vicdanlılıq və vicdansızlıq arasındakı

fərq subyektiv kriteriyalar əsasında müəyyən edilir. Məsələn, AR MM-in

166.1-ci maddəsində göstərilir ki, daşınar əşyanın sahibi haqqında ehtimal

edilir ki, o, əşyaya mülkiyyətçi hüququ ilə sahiblik edir. Deməli,

mülkiyyətçi vindikasiya iddiası irəli sürərkən bunun

328


əksini sübut etməlidir. Sübut etməlidir ki, əldə edən qəsdən və ya

diqqətsizlik səbəbindən konkret hallara nəzər yetirməmişdir.

Vicdansız sahibdən əmlak hər zaman geri tələb oluna bilər. Vicdansız

sahib bu zaman əmlakı əvvəlki vəziyyətində geri qaytarmalıdır və əmlaka

vurulmuş zərər üçün mülkiyyətçi qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Lakin vicdanlı sahibdən əmlak heç də həmişə tələb oluna bilməz. Bu

zaman iki şərtə diqqət yetirmək lazımdır: Birincisi, əmlakın hansı şərtlər

daxilində mülkiyyətçinin sahibliyindən çıxması; ikincisi, əldə etmənin

əvəzli və ya əvəzsiz xarakter daşıması.

Birinci halda əgər əmlak mülkiyyətçidən oğurlanmışdırsa və ya hər

hansı formada onun iradəsinin ziddinə olaraq çıxmışdırsa, vicdanlı əldə

edən bu əmlakı əvəzli olaraq əldə etmiş olsa və əmlakı özgə-

ninkiləşdirməyə hüququ olmayan şəxsdən əldə etdiyini bilmədikdə belə

əmlak geri tələb oluna bilər. Beləliklə, əgər əldə edən vicdanlı olsa belə,

lakin əmlak mülkiyyətçinin sahibliyindən onun iradəsinin əksinə olaraq

çıxmışdırsa, o halda vindikasiya iddiası təmin olunur.

Əgər əşya əvəzsiz olaraq əldə edilmişdirsə, onda hər bir halda əmlak

geri tələb oluna bilər.

Vindikasiyanın yolverilməzliyi. Əgər əşya mülkiyyətçinin

sahibliyindən onun iradəsinə uyğun olaraq çıxmışdırsa və vicdanlı əldə edən

tərəfindən üçüncü şəxsdən əvəzli olaraq əldə edilmişdirsə, vindikasiya

iddiası təmin oluna bilməz. Mülkiyyətçinin iradəsinə uyğun olaraq çıxma

dedikdə, icarəyə, saxlamaya və ya əvəzsiz istifadəyə vermə və s. başa

düşülür.

Qanunverici bu halda mülkiyyətçini vindikasiya iddiası ilə təmin

etməməklə onu nəzərə alır ki, mülkiyyətçi etibar edərək əşyanı verdiyi şəxsi

tanıyırdı. Odur ki, əşyanın qaytarılması tələbi onu vicdanlı əldə edən üçüncü

şəxs tərəfindən təmin edilmədikdə, hesab olunur ki, mülkiyyətçi əşyanı

etibar edərək verdiyi şəxsdən vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb

edə bilər.

329

Mülki Hüquq

Mübahisə predmeti pul və adsız qiymətli kağızlar olduğu halda da

vindikasiya təmin oluna bilməz.

Neqator iddia. Mülkiyyətçinin hüquq və maraqları əmlaka sahibliyinin

mövcud olduğu halda da pozula bilər. Bu cür pozuntu həm istifadə, həm də

sərəncam hüquqlarının həyata keçirilməsinə olan maneələrlə əlaqədar ola

bilər. Qeyd olunan maneələrin aradan qaldırılması ilə əlaqədar irəli sürülən

iddia neqator iddia adlanır.

Neqator iddianın predmeti kimi mülkiyyətçinin sahiblikdən məhrum

etməklə əlaqədar olmayan hüquqlarını pozan hərəkətlərin qarşısının

alınması və aradan qaldırılması tələbləri çıxış edir.

Üçüncü şəxs hüquqazidd hərəkəti və yaxud hərəkətsizliyi ilə

mülkiyyətçiyə istifadə hüquqlarını həyata keçirməsi ilə əlaqədar

məhdudiyyətlər yaradır. Misal üçün, binadan istifadə hüququ (binaya

gedib-gəlmək), torpaq sahəsinin qeyri-qanuni olaraq hasarlanması, yola daş

tökülməsi və yaxud ağaem əkilməsi ilə məhdudlaşdırıla bilər. Neqator iddia

vasitəsilə mülkiyyətçi bu cür hərəkətlərin dayandırılmasını və hüququ

pozan şəxs tərəfindən olan maneələrin aradan qaldırılmasını tələb edə bilər.

Mülki dövriyyədə elə hallar ola bilər ki, bu zaman mülkiyyətçinin

istifadə hüquqları deyil, sərəncam hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə

əlaqədar məhdudiyyətlər yaranır. Məsələn, borclunun əmlakının tutmaya

yönəldilməsi ilə əlaqədar siyahıya alınması zamanı səhvən başqa şəxsə

məxsus əmlak da siyahıya daxil edilmişdirsə, o, zaman həmin şəxs səhvən

siyahıya alınmış əşya üzərində sərəncam hüququndan məhrum edilmiş

olacaqdır.

Müdafiə vasitəsi kimi bu halda əşyanın həbsdən azad edilməsinə

yönələn tələb çıxış edir ki, öz maddi-hüquqi təbiətinə görə bu cür tələblər

neqator iddia adlanır.

Vindikasiya və neqator iddialar mülkiyyət hüququ ilə yanaşı, məhdud

əşya hüquqlarının müdafiəsi zamanı da tətbiq olunur. Belə ki, AR MM-in

158.4-cü maddəsində göstərildiyi kimi, mülkiyyətçi ol

330


mayan şəxsin əmlak hüquqları istənilən şəxs, o cümlədən mülkiyyətçi

tərəfindən pozulmaqdan müdafiə olunur. Yaxud həmin məcəllənin 228.3-cü

maddəsində göstərildiyi kimi yaşayış binasının tərkib hissəsində istifadə

hüququ olan şəxs, mülkiyyətçi də daxil olmaqla, istənilən şəxsdən həmin

yaşayış binasına olan hüququnun pozulmasını aradan qaldırmağı tələb edə

bilər.

Digər bir misalı həmin məcəllənin 288.1-ci maddəsində əksini tapmış

qaydanın timsalında göstərmək olar. Orada qeyd edilir ki, girov qoyulmuş

əşyanı saxlayan və ya saxlamalı olan girov saxlayan onu özgəsinin

sahibliyindən, o cümlədən girov qoyanın sahibliyindən tələb edə bilər.

331

Mülki Hüquq

XIV FƏSİL ŞƏXSİ QEYRİ-ƏMLAK HÜQUQLARI VƏ ONLARIN MÜLKİ HÜQUQİ MÜDAFİƏSİ

14.1. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının anlayışı və məzmunu

Mülki-hüquqi tənzimləmə predmetinə əmlak hüquqları, əmlakla

əlaqədar olan şəxsi qeyri-əmlak hüquqları və əmlakla əlaqədar olmayan

şəxsi qeyri-əmlak hüquqları aiddir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları

qeyri-maddi nemətlərlə əlaqədar yaranır. Bu mövzu məhz bu cür

münasibətlərin hüquqi formalarının təhlilinə həsr olunmuşdur.

Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının ayrıca olaraq öyrənilməsi bir sıra

səbəblərlə əlaqədardır. Bu səbəblərin sırasına müstəqillik əldə etdikdən

sonra referendumda qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasında, 1 sentyabr 2000-ci ildə qüvvəyə minmiş Mülki

Məcəllədə, respublikamızın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq aktlarda insan və

vətəndaş hüquq və azadlıqlarının geniş tərkibdə yer almasını və onların

mülki-hüquqi müdafiəsinin təmin olunmasını aid etmək olar.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında insan və vətəndaşlara

məxsus olan qeyri-maddi nemətlərin siyahısı sadalanır ki, buraya da aiddir:

yaşamaq hüququ (maddə 27), təhlükəsiz yaşamaq hüququ (maddə 31), şəxsi

toxunulmazlıq hüququ (maddə 32), sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ

(maddə 39), sağlamlığın qorunması hüququ (maddə 41), şərəf və ləyaqətin

müdafiəsi hüququ (maddə 46), azadlıq hüququ (maddə 28).

Bu tip hüquq münasibətləri bir sıra fərqləndirici əlamətlərə malikdirlər

ki, bu da onların sosial və hüquqi məzmunu ilə müəyyən olunur. Sosial

məzmunu müəyyən edən əlamətlər aşağıdakılardır.

332


Birincisi, bu hüquq münasibətləri şəxsi xarakterlidir. Belə ki, bu

münasibətlər mülki hüququn obyektlərinin xüsusi kateqoriyasım təşkil edən

şəxsi-qeyri əmlak nemətləri ilə əlaqədar yaranır ki, bu da onların qəti olaraq

şəxsi xarakterini ifadə edir. Yəni, sadə dildə desək, bu nemətlər konkret

fiziki şəxsdən kənar mövcud ola bilməz. Deməli, bu hüquqlar konkret fiziki

şəxslə əlaqədar olmaqla əvəz olunmaz fərdi xarakterə malik olurlar.

İkincisi, bu hüquq münasibətləri qeyri-əmlak xarakterlidir və əmlakla

heç bir əlaqəsi yoxdur. Şərəf, ləyaqət, yaşamaq, şəxsi toxunulmazlıq və

digər hüquqlar adi vəziyyətdə bu hüquqların daşıyıcılarının əmlakla hər

hansı əlaqəsini ehtimal edə bilməz. Bu hüquqlar hər hansı iqtisadi

məzmundan məhrumdur və pozulduqları təqdirdə qanunverici müəyyən

hallarda mənəvi zərərin pul ilə konpensasiyasmı nəzərdə tutur. Lakin bu heç

də şəxsi qeyri-əmlak nemətlərinin digər ekvivalenti kimi çıxış edə bilməz.

Əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının məzmununu

müəyyən edən əlamətlər aşağıdakılardır:

Birincisi, öz strukturuna görə bu hüquqlar mütləq xarakterli hüquqlar

sırasına aiddir. Belə ki, bu münasibətlərdə səlahiyyətli şəxsə qarşı borclu

şəxslərin qeyi-müəyyən dairəsi durur. Yəni borclu şəxslər səlahiyyətli

şəxsin hüququnu pozacaq hər hansı hərəkətlərdən çəkinməlidirlər.

İkincisi, əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri-əmlak hüquqları

özgəninkiləşdirilə və ötürülə bilməyən hüquqlar sırasına aiddirlər. Bu

əlamət göstərilən hüquqların şəxsdən ayrıla bilməməsi faktı ilə müəyyən

olunur ki, qanunvericilik bu halı nəzərə alaraq göstərilən hüquqların bir

şəxsdən digərinə keçməsini tamamilə istisna edir. Yəni ad hüququ, şəxsi

həyat toxunulmazlığı hüququ, şərəf, ləyaqət, azadlıq hüququ və digər

hüquqlar bir şəxsdən digərinə verilə bilməz. Odur ki, bu hüquqlar onların

daşıyıeılarının təşəbbüsü ilə müdafiə olunma-

333

Mülki Hüquq

İldir. Yalnız qanunda nəzərdə tutulan hallarda qeyd olunan hüquqlar digər

şəxslər tərəfindən (məsələn, vərəsələr) müdafiə oluna bilər.

Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,

əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri-əmlak hüquqları konkret fiziki şəxslə

bağlı olan, ondan ayrıla bilməyən qeyri-maddi nemətlərlə əlaqədar yaranan

şəxsi qeyri-əmlak xarakterli münasibətlərdir.

Bu hüquq münasibətlərinin subyektləri kimi səlahiyyətli və borclu

şəxslər çıxış edirlər. Səlahiyyətli subyekt kimi hər bir fiziki şəxs çıxış edir.

Qismən, məhdud fəaliyyət qabiliyyətli olmayan şəxslər də bu hüquqların

daşıyıcıları qismində çıxış edirlər. Lakin bir az məhdud formada, yəni

valideynlərin, himayəçilərin və qəyyumların vasitəsilə iştirak edirlər.

Məsələn, 14 yaşmadək uşaqların tibbi müdaxiləsi üçün valideynlərinin

razılığı tələb olunur.

Əmlakla əlaqədar olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərində borclu

subyekt qismində iştirak edən şəxslərin iki kateqoriyasını fərqləndirmək

lazımdır: ümumi və xüsusi borclu şəxslər.

Xüsusi borclu şəxslər sırasına həkimləri, notariusları, VVADQ

orqanlarının iştirakçılarını aid etmək olar ki, bu şəxslər öz fəaliyyətinin

xarakterinə görə istər-istəməz fiziki şəxs haqqında müəyyən məlumatlara

malik olurlar.

Hüququn məzmunu subyektiv hüquq və subyektiv vəzifəni müəyyən

edir. Subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqları dedikdə, vətəndaşın şəxsi

həyatda öz hüquq və maraqlarına uyğun olaraq müəyyən hərəkətlər etməsi,

başqa şəxslərdən isə bu hüquqları pozacaq hərəkətlərin dayandırılmasını

tələb etmək hüququ başa düşülür.

Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının müdafiəsi. Şəxsi qeyri-əmlak

hüquqlarının müdafiəsi bu hüquqların pozulduğu halda müvafiq

sanksiyaların tətbiq oluna biləcəyini nəzərdə tutur.

Qeyd olunan hüquqların müdafiəsi məqsədilə məhkəmələr tərəfindən

aşağıda göstərilən tədbirlər tətbiq edilir;

334


a) müdafiə olunmalı olan hüquqları tanmır;

b) bu hüquqları pozan hərəkətlərin qarşısı alınır;

c) pozulmuş hüquqlar bərpa edilir.

Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının sistemi. Qanunvericilikdə və mülki

hüquq elmində şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının vahid sistemi

aparılmamışdır. Lakin onların bir sıra xüsusi əlamətlərini nəzərə almaqla bu

hüquqları iki qrupda sistemləşdirmək olar.

Birincisi, şəxsin fiziki mövcudluğunu müəyyən edən hüquqlar: yaşamaq

hüququ, sağlamlıq hüququ, azadlıq və sağlam ətraf mühitdə yaşamaq

hüququ və s.

ikincisi, şəxsin sosial mövcudluğunu müəyyən edən hüquqlar: ad

hüququ, şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz, şəxsi həyat sirri, azad yerdəyişmə,

şəxsi toxunulmazlıq hüququ və s. hüquqları göstərmək olar.

14,2. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun mülki-hüquqi

müdafiəsi

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 23-cü maddəsinə

müvafiq olaraq vətəndaşlar onların şərəf və ləyaqətlərini ləkələyən, həqiqətə

uyğun olmayan məlumatların təkzib edilməsini məhkəmə yolu ilə tələb edə

bilərlər.

Maraqlı şəxslərin tələbləri üzrə vətəndaşın şərəf və ləyaqətinin

müdafiəsinə qanunla onun ölümündən sonra da yol verilir. Şərəf və

ləyaqətin müdafiəsi məqsədilə nəinki barələrində həqiqətə uyğun olmayan

məlumatlar yayılmış şəxslər, habelə həmin məlumatların təkzib edilməsində

öz maraqlan olan digər şəxslər də (vərəsələr, ailə üzləri, qohumlar, şərik

müəlliflər və s.) məhkəmədə iddia qaldıra bilərlər.

Müdafiə xarakterli hüquq münasibətlərinin yaranması üçün əsas tərkib

qismində 3 element çıxış edir. Bu o deməkdir ki, məhkəmələr

335

Mülki Hüquq

şorof vo loyaqotin müdafiəsi barodə işloro baxarkən aşağıda göstərilən üç

halı aydınlaşdırmalı və onlara məcmu şəkildə hüquqi qiymət verməlidirlər:

1) məlumatın ləkələyici olması;

2) məlumatın doğru olmaması;

3) məlumatın yayılmış olması.

Məlumat əxlaqi prinsiplər, istehsal-təsərrüfat, xidmət və ictimai

fəaliyyətlə əlaqədar cəmiyyət, kollektiv və yaxud ayrı-ayrı şəxslər arasında

vətəndaş barəsində mənfi rəy yaradırsa o, şərəf və ləyaqəti ləkələyən

məlumat hesab edilir. Yol verdiyi nöqsanlara görə vətəndaşın tənqid

edilməsi onun şərəf və ləyaqətinin lokənlənməsi kimi qiymətləndirilə

bilməz.

Məlumatın doğru olmaması dedikdə, onun həqiqətə uyğun olmaması,

yəni yalan olması anlaşılır. Şəxs haqqında həqiqi faktların təhrif olunması,

yəni yalanlanması bu cür yalan məlumatların yayılmasında maraqlı olan

şəxsin qəsdən edilən hərəkətlərinin nətieəsində olur.

Məlumat başqa şəxsə, bir neçə və yaxud qeyri-müəyyən şəxslər

dairəsinə bildirilmişdirsə, yayılmış hesab edilir. Məlumat mətbuatda dəre

edilməklə, radio və televiziya verilişlərində səsləndirilməklə, kinoxronikal

proqramlarda nümayiş etdirilməklə, əsərlərdə təsvir edilməklə, yığmeaq və

toplantılarda deyilməklə, məktub, ərizə və şikayətlərdə göstərilməklə, idarə,

müəssisə və təşkilatlardan çıxan sənədlərdə qeyd edilməklə və s. üsullarla

yayıla bilər. Məlumatın ona aid olan şəxsə təklikdə bildirilməsi həmin

məlumatın yayılması sayılmır.

Qanunla xüsusi şikayət verilmə qaydası müəyyən edilmiş rəsmi

sənədlərdə (məsələn, məhkəmə, istintaq orqanlarının qərarlarında və s.

rəsmi sənədlərdə) olan məlumatların təkzib edilməsinə AR MM-in qaydaları

tətbiq edilmir. Belə rəsmi sənədlərdən şikayətlərə müvafiq qanunvericilik

aktlarında (əmək, cinayət, mülki-prosessual və s. qanunvericilik aktlarında)

müəyyən edilmiş qaydalarda baxılır. Cinayət,

336


mülki, əmək və inzibati hüquq pozuntusu haqqında işin materiallarına

əsasən hazırlanıb kütləvi informasiya vasitəsində istifadə olunmuş yazılarda

verilən məlumatlar maraqlı şəxslər tərəfindən onların şərəf və ləyaqətlərinin

ləkələnməsi kimi qiymətləndirildikdə bu cür iddialara da şərəf və ləyaqətin

müdafiəsi kimi baxıla bilər.

Lakin başqası haqqında yalan məlumat yayan şəxsin hərəkətində

cinayətin əlamətləri olduqda (təhqir, böhtan) zərərçəkən şəxslər onun

cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə ərizə ilə məhkəməyə müraciət

edə, həm də yalan məlumatın təkzib edilməsi haqqında iddia qaldıra bilərlər.

Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi üzrə cinayət işi başlamağın

rədd edilməsi, başlamış cinayət işinin xitam edilməsi, habelə hökmün

çıxarılması mülki mühakimə icraatı qaydasında şərəf və ləyaqətin

müdafiəsini istisna etmir.

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 23.1-ci maddəsinə

müvafiq olaraq başqasının şərəf və ləyaqətini ləkələyən məlumatların

doğruluğunu sübut etmək vəzifəsi iddiaçının deyil, cavabdehin üzərinə

düşür. İddiaçı mənəvi ziyanın ödənilməsini tələb etdikdə keçirdiyi fiziki və

mənəvi sarsıntıları sübut etməlidir.

Vətəndaşın şərəf və ləyaqətini ləkələyən məlumatlar kütləvi

informasiya vasitəsilə yayıldıqda, onların həqiqətə uyğun olmaması sübut

edildikdə bu, kütləvi informasiya vasitəsində təkzib edilməlidir.

Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququnun konstitusion hüquq olmasına

əsaslanaraq maraqlı şəxslər şərəf və ləyaqətlərinin müdafiəsi üçün kütləvi

informasiya vasitəsinə təkzib vermək barədə ilkin müraciət etmədən birbaşa

məhkəmədə iddia qaldıra bilərlər.

Kütləvi informasiya vasitəsində yayılmış məlumatda vətəndaşın şərəf

və ləyaqətini ləkələyən əlamətlər olmadıqda, lakin məlumat onun

mənafeyinə toxunduğu hallarda da vətəndaşın bu məlumata dair cavabla

həmin kütləvi informasiya vasitəsində çıxış etmək hüququ vardır. Kütləvi

informasiya vasitəsinin redaksiyası vətəndaşın

337

Mülki Hüquq

tələbini təmin etmədikdə, bundan qanunla müəyyən olunmuş qaydada

məhkəməyə şikayət etmək olar.

Kütləvi informasiya vasitəsində yaydmış şərəf və ləyaqəti ləkələyən

məlumata görə kütləvi informasiya vasitəsinin redaksiyası və yazının

müəllifi, redaksiya hüquqi şəxs olmadıqda isə kütləvi informasiya

vasitəsinin təsisçisi məsuliyyət daşıyır.

Adsız və yaxud təxəllüslə dəre edilən yazılarda şərəf və ləyaqəti

ləkələyən məlumatlar olduqda, məlumatı dəre edən kütləvi informasiya

vasitəsi, məlumat divar qəzetində və ya çoxtirajlı qəzetdə dəre edildikdə

məlumatın müəllifi və həmin qəzet orqanı olan hüquqi şəxs məsuliyyət

daşıyır. Həmçinin, kütləvi informasiya vasitəsində yayılmış materiallarda

redaksiya və müəllifin mövqelərinin üst-üstə düşməməsi redaksiyanın

məsuliyyətini istisna etmir.

Şərəf və ləyaqəti ləkələyən məlumatlar xidməti xasiyyətnamələrdə

yazıldıqda xasiyyətnaməni imzalayan vəzifəli şəxs və xasiyyətnaməni verən

təşkilat birgə cavabdehlik daşıyır.

14.3. Mənəvi zərər anlayışı və onun ödənilməsi məsələləri

Mənəvi zərər anlayışı. Mülki qanunvericilik bir sıra normativ hüquqi

aktlarda maddi zərərlə yanaşı, mənəvi zərərin mövcudluğunu qəbul edir və

belə zərəri yetirən şəxsin məsuliyyətini nəzərdə tutur.

Mənəvi zərər dedikdə, geniş mənada fiziki və mənəvi iztirablar başa

düşülür. Mənəvi zərər anlayışı AR Ali Məhkəməsi Plenumunun 3 noyabr

2008-ci il tarixli “Mənəvi zərərin ödənilməsi barədə qanunvericiliyin

məhkəmələr tərəfindən tətbiqi təcrübəsi haqqında” Qərarında verilmişdir.

Həmin qərarın 2-ci maddəsində qeyd olunur ki, Azərbaycan Respublikası

qanunvericiliyinin, «İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi

haqqında» Konvensiyanın müddəaları və Avropa İnsan Hüquqları

Məhkəməsinin presedentləri baxımından

338


«mənəvi zərər» anlayışı insanın anadangəlmə və ya qanun əsasında ona

mənsub olan şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquq və azadlıqlarının, habelə

əmlak hüquqlarının pozulması nəticəsində mənəvi sarsıntı və iztirab

keçirməsini ifadə edir.

Zərərçəkən fiziki şəxsin mənəvi sarsıntı keçirməsi dedikdə, ona qarşı

törədilən qanunsuz hərəkətin və ya hərəkətsizliyin şüurunda müəyyən mənfi

psixi reaksiyaya səbəb olması, iztirab keçirməsi dedikdə isə onun

sağlamlığının pozulması nəticəsində fiziki əzab çəkməsi anlaşılır.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 31 may 2002-ci

il tarixli “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 21 və 23-cü

maddələrinin şərh edilməsinə dair” Qərarında deyilir ki, mənəvi zərər,

adətən, vətəndaşların şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulması nəticəsində

əmələ gəlir. Mənəvi zərər qeyri-əmlak zərəri olmaqla, iqtisadi məzmun və

dəyər kəsb etməyən hüquq pozuntusudur. Belə zərər vətəndaşın

anadangəlmə və ya qanun əsasında ona məxsus olan qeyri-maddi nemətlərə

aid (şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz, şəxsi ailə sirri, hərəkət etmək azadlığı,

yaşayış yeri seçmə, ad hüququ, müəlliflik hüququ, sair şəxsi qeyri-əmlak

hüquqları və digər maddi nemətlər) hüquqlarını pozmaqla fiziki şəxsə

mənəvi sarsıntı, iztirab verir.

Mənəvi zərər bilavasitə zərər vuran şəxsin hərəkətlərindən sonra

zərərçəkmişin şüuruna təsir göstərməklə mənfi psixoloji reaksiyaya səbəb

olur. Mənəvi zərər vətəndaşların hüquqlarının pozulmasının müstəqil

nəticəsidir. O, həm vurulmuş əmlak zərəri ilə birlikdə, yaxud əmlak zərəri

vurulmadığı hallarda, kompensasiya edilir.

Mənəvi zərər müxtəlif əsaslardan - təhqir olunmadan, yaxın qohumların

itirilməsi, aktiv həyat tərzinin məhdudlaşdırılması, həkim sirrinin

açılmasından və s. yarana bilər.

Məhkəmələr, mənəvi zərərin ödənilməsi barədə iddialara baxarkən

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, «İnsan Hüquqlarının

339

Mülki Hüquq

VƏ Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında» Konvensiyanı, bu

Konvensiyaya dair Protokolları, mənəvi zərərin ödənilməsini nəzərdə tutan

milli qanunverieilik aktlarını, habelə Avropa İnsan Hüquqları

Məhkəməsinin presedentlərini rəhbər tutmalıdır.

Mənəvi zərərin ödənilməsi ilə əlaqədar qanunvericiliyin müddəaları

nəzərə alınmaqla şəxsə mənəvi zərər vurulması onun yaxın qohumlarını və

ya iş yerini itirməsi, fəal ictimai həyat tərzindən məhrum olması, şəxsi, ailə

və tibbi sirlərinin açıqlanması, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunun

ləkələnməsi, hər hansı başqa hüquqlarının müvəqqəti olaraq

məhdudlaşdırılması və ya həmin hüquqlardan məhrum olması, sağlamlığına

xəsarət yetirilməsi və s. hallarda özünü büruzə verə bilər.

Milli qanunvericilik aktlarında ayrı-ayrı hüquq münasibətləri üzrə

mənəvi zərərin ödənilməsinin mümkünlüyü barədə birbaşa göstərişlər az

saydadır. Belə ki, yalnız bir necə aktda bu barədə müvafiq göstərişlər vardır.

Bunlardan da biri “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” AR

Qanununun 12-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd olunan normaya

əsasən, istehlakçıların həmin qanunda nəzərdə tutulan hüquqları istehsalçı

(icraçı, satıcı) tərəfindən pozularsa, istehlakçıya dəyən mənəvi ziyan

günahkar tərəfindən ödənilməlidir. Ödənilən ziyanın dəyəri, qanunla başqa

hal nəzərdə tutulmayıbsa, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir. AR Ali

Məhkəməsi Plenumunun 3 noyabr 2008-ci il tarixli “Mənəvi zərərin

ödənilməsi barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən tətbiqi təcrübəsi

haqqında Qərarf’mn 1-ci maddəsinə əsasən, “Mənəvi zərərin vurulması ilə

əlaqədar yaranan hüquq münasibətlərinə müvafiq qanunvericilik aktları,

habelə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin IX bölməsinin (Mülki

hüquq pozuntularından (deliktlərdən) əmələ gələn öhdəliklər) qaydaları

tətbiq edilir.”

“İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında”

Konvensiyanın 41-ci maddəsinə və Avropa İnsan Hüquqları 340


Məhkəməsinin presedcntlərinə əsasən, mənəvi zərər şəxsə qeyri- əmlak,

habelə əmlak zərəri vurulduqda ödənilə bilər.

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin müddəaları baxımından

mənəvi zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququ yalnız fiziki şəxslərə

aiddir.

Fiziki şəxslərin işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatların yayılması ilə

bağlı mənəvi zərərin ödənilməsini tənzimləyən qaydalar sahibkarlar

barəsində belə məlumatların yayılması hallarına da şamil edilir.

Hüquqi şəxsin təsərrüfat fəaliyyəti və s. funksiyaları barədə yanlış

məlumatların yayılması, haqsız rəqabət üsul və vasitələrindən istifadə

olunması (təsərrüfat fəaliyyətinin nüfuzdan salınması və təqlidi,

istehlakçıların çaşdırılması və s.) nəticəsində onun işgüzar nüfuzuna qəsd

edildikdə həmin hüquqi şəxs Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin

21-ci və 1097.1-ci maddələrinə müvafiq olaraq ona vurulmuş maddi zərərin

ödənilməsini tələb edə bilər.

Şəxsə mənəvi zərərin vurulması mənəvi sarsıntı və iztirablara səbəb

olan istənilən xarakterli qeyri-hüquqi hərəkət və ya hərəkətsizlikdə (mülki,

cinayət, inzibati və s. hüquqpozmalarda) ifadə oluna bilər.

Ali Məhkəmənin Plenumunun yuxarıda qeyd olunan qərarında

göstərilir ki, “Mənəvi zərərin ödənilməsi tələbi iddiaçının şəxsiyyəti ilə

əlaqədar olduğu üçün bu tələb üzrə hüquq varisliyinə yol verilmir. İddiaçı

məhkəmə tərəfindən bu iddia üzrə qətnamə qəbul edilənə kimi vəfat edərsə,

Azərbaycan Respublikası MPM-nin 261.0.7-ci maddəsinə əsasən, həmin iş

üzrə icraata xitam verilməlidir, lakin iddiaçının xeyrinə mənəvi zərərin

tutulması barədə qətnamə qanuni qüvvəyə mindikdə və o, həmin məbləği

alana kimi vəfat etdikdə bu tələb vərəsəlik üzrə keçir. Mənəvi zərərin

məbləği, habelə zərərin ödənilməsinin digər formaları iddia ərizəsində

konkret göstərilməlidir. Buna əməl olunmaması Azərbaycan Respublikası

MPM-nin 152.1.1-ci maddəsinə əsasən, iddia ərizəsinin geri qaytarılması

üçün əsasdır.”

341

Mülki Hüquq

Monovi zorərin ödənilməsi qaydası. AR MM-in 1115-ci maddəsinə

əsasən, zərərin ödənilməsi zərərin əvəzini naturada ödəməklə və ya

vurulmuş zərərin əvəzini pulla ödəməklə həyata keçirilə bilər. Mənəvi

zərərin əvəzi, bir qayda olaraq, pulla müəyyən edilir və ödənilir. AR MM-in

23-cu’ maddəsində müəyyən edilən hallarda mənəvi zərər cavabdehin

üzərinə müəyyən vəzifələr qoyulmaqla ödənilə bilər (məsələn, şərəf, ləyaqət

və işgüzar nüfuza zərər vuran yanlış məlumatların təkzib edilməsi,

zərərçəkən şəxsdən üzr istənilməsi və s.). Məhkəmə işin konkret hallarından

asılı olaraq qəbul etdiyi qətnamə ilə pozulmuş hüququn bərpa edilməsini

mənəvi zərərin ödənilməsi kimi qiymətləndirə bilər.

AR MM-in 59-cu fəslinin müddəalarına müvafiq olaraq mənəvi zərərin

ödənilməsi əsaslan aşağıdakılardır:

iddiaçının fiziki və mənəvi sarsıntılar keçirməsi; bunların cavabdehin

qanunsuz hərəkəti və ya hərəkətsizliyi nəticəsində baş verməsi;

qanunsuz hərəkət və hərəkətsizliklə mənəvi zərər arasında səbəbli

əlaqənin olması;

zərərvuran şəxsin təqsirinin müəyyən edilmiş olması.

Məhkəmə mənəvi zərərin ödənilməsi barədə tələblərə baxdıqda mülki

məsuliyyətin yaranması əsaslarını müəyyən etməklə bərabər, zərərçəkənin

mənəvi sarsıntı və iztirablara məruz qalmasının nədə ifadə olunmasını,

bunların hansı şəraitdə və hansı hərəkət (hərəkətsizlik) nəticəsində baş

verməsini, zərərvuran şəxsin təqsirini, zərərçəkən şəxsin hansı mənəvi

sarsıntı və iztirablar keçirməsini, zərərçəkənin bunları hansı məbləğdə və

sair maddi formada qiymətləndirməsini aydınlaşdırmağa boreludur.

' Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 31 may 2002-ci il tarixli qərarına əsasən,

AR MM-in 23-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş zərər dedikdə, şərəfin, ləyaqətin və işgüzar

nüfuzun ləkələnməsi ilə baplı şəxsə dəymiş mənəvi zərər (fiziki və mənəvi iztirablar) və maddi

zərər baza düzülür.

342


Mövcud qanunvericiliyə görə, zərərin ödənilməsinin vacib şərti kimi,

bu hüquqları pozan şəxsin təqsirinin olması çıxış edir. Mülki

qanunvericiliyə əsasən, bir sıra hallarda təqsirin olmadığı halda belə zərərin

ödənilməsi tələb oluna bilər. Bununla əlaqədar, AR MM-in 1097.3-cü

maddəsində qeyd olunur ki, zərərvuranın təqsiri olmadıqda da (obyektiv

surətdə hüquqa zidd əməl üçün) zərərin əvəzinin ödənilməsi nəzərdə tutula

bilər. Ali Məhkəmənin Plenumunun yuxarıda qeyd olunan qərarında

göstərilir ki, “Şəxsin təqsirindən asılı olmayaraq, maddi məsuliyyət

daşıması halları eyniliklə mənəvi zərərin ödənilməsi barədə iddialara da

aiddir. Məsələn, yüksək təhlükə mənbəyinin vurduğu zərərə görə (bax:AR

MM, maddə 1108.1); malın, işin və ya xidmətin qüsurları nəticəsində

vurulmuş zərərə görə (bax:AR MM, maddə 1128.1); təhqiqat, ibtidai

istintaq, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının qanunsuz hərəkətləri ilə

vurulmuş zərərə görə (bax:AR MM, maddə 1101.1) və s.

Mənəvi zərərin miqdarı işin konkret hallarından asılı olaraq, məhkəmə

tərəfindən müəyyən edilir. Bu zaman mənəvi zərərin baş verməsinə səbəb

olmuş hərəkətin və ya hərəkətsizliyin təhlükəlilik dərəcəsi, bunun

nəticəsində zərərçəkənin keçirdiyi mənəvi iztirab və sarsıntıların xarakteri

və ağırlığı, zərərvuran şəxsin təqsiri (qəsd və yaxud ehtiyatsızlıq) və əmlak

vəziyyəti, zərərçəkən şəxsin fərdi xüsusiyyətləri (azyaşlı və yaxud qadın

olması, səhhəti ilə əlaqədar mənəvi sarsıntı və iztirablara dözümü, peşə və

sənəti, cəmiyyətdə nüfuzu və s.), habelə işin sair diqqətəlayiq halları nəzərə

alınmalıdır. Zərərin məbləği ağlabatan və ədalətli olmalıdır.

AR MM-in 384.0.1-ci maddəsinə görə, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının

və digər qeyri-maddi nemətlərin müdafiəsi haqqında tələblərə iddia müddəti

şamil edilmir. Ali Məhkəmənin Plenumunun yuxarıda qeyd olunan

qərarının 13-cü maddəsində izah edilir ki, mənəvi zərərin pulla və s. maddi

formada ödənilməsi tələbi əmlak xarakteri daşıdığına görə bu cür tələblər

müstəqil iddia kimi irəli sürüldükdə, həmin tələblərə iddia müddəti şamil

edilir.

343

Mülki Hüquq

XV FƏSIL ƏQLİ MÜLKİYYƏT HÜQUQLARI

15.1. Yaradıcılıq hüquq münasibətləri və onların

xüsusiyyətləri

Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri və onlara olan müstəsna hüquqlar

mülki dövriyyədə maddi və mənəvi dəyərə malik olan mülki hüquq

obyektləri kimi çıxış edirlər. AR MM-in 14.2.5-ci maddəsinə əsasən mülki

hüquq münasibətlərinin yaranmasının əsaslarından biri kimi elm ədəbiyyat,

incəsənət əsərlərinin, ixtiraların və əqli fəaliyyətin digər nəticələrinin

yaradılması çıxış edir.

Mülki hüquq ədəbiyyatlarında bu sahənin adlandırılması üçün bir sıra

terminlərdən istifadə olunur. Misal olaraq, müstəsna hüquqlar, yaradıcılıq

fəaliyyətinin nəticələrinə olan hüquq, intellektual mülkiyyət hüququ kimi

adları göstərmək olar. Bunların arasında əqli mülkiyyət hüququ terminindən

daha çox istifadə olunur. Belə ki, bir sıra beynəlxalq aktlarda o cümlədən 14

iyul 1967-ci ildə Stokholmda imzalanmış Ümumdünya Əqli Mülkiyyət

Təşkilatının təsis edilməsi ilə əlaqədar qəbul olunmuş Konvensiyanın 2-ci

maddəsində də əqli mülkiyyət anlayışından istifadə olunur. Lakin bir sıra

alimlər bu terminin düzgün olaraq işlədilmədiyini vurgulayırlar. Onlar qeyd

edirlər ki, bu termin hüquqi xarakterli deyildir və fikirlərini onunla izah

edirlər ki, maddi və qeyri-maddi obyektlərin hüquqi rejimini eyniləşdirmək

olmaz.

Əqli fəaliyyətin nəticələri qeyri-maddi olduğu üçün onlara olan

mülkiyyət hüququ əşyalara olan mülkiyyət hüququ ilə müqayisədə müddətli

xarakter daşıyır və müəyyən ərazi məhdudiyyətlərinə məruz qalır. Digər

fərqli cəhətlər kimi, əqli mülkiyyət hüquqlarının mü-

344


dafiəsinda əşya - hüquqi müdafiə üsullarından istifadə olunmamasını yə

yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinin onun müəllifinin şəxsiyyəti ilə sıx

bağlı olmasını göstərirlər. Haqlı iradları nəzərə alaraq digər qrup alimlər

qeyd edirlər ki, burada xüsusi növlü mülkiyyət hüququ anlayışından söhbət

gedir ki, o da xüsusi qeyri-əmlak xarakterli tənzimləmə tələb edir. Belə ki,

əqli mülkiyyət hüquqlarının obyekti kimi elm, ədəbiyyat, incəsənət əsərləri,

ixtira, faydalı model, əmtəə nişanı və s. çıxış edir. Bu da qeyri-maddi

xarakterli hesab olunur. Bu mübahisə öz məntiqi nəticəsini intellektual

hüquqlar nəzəriyyəsində tapdı ki, bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq müəllifin və

ixtiranın patent sahibinin hüquqları sui generis, yəni xüsusi növlü hüquqlar

kimi əksini tapmalıdır. Göstərilən nəzəriyyənin müəlliflərindən biri kimi

Belçika hüquqşünası Pekard qeyd edirdi ki, əsərə, ixtiraya, faydalı modelə,

sənaye nümunəsinə, əmtəə nişanına olan hüquq xüsusi intellektual

mülkiyyət hüququnu təşkil edir ki, o da əşyaya olan mülkiyyət hüququ

anlayışından əsaslı olaraq fərqlənir.'

Əqli mülkiyyət hüquqlarının ikili xarakterə malik olmasını heç kim

şübhə altına qoymur. Bir tərəfdən, əsərin müəllifi yaratdığı əsərdən istifadə

hüququnu həyata keçirməklə gəlir əldə edir. Bu əmlak xarakterli hüquqdur.

Digər tərəfdən isə müəllif əsərin müəllifi kimi tanınmaq, müəllif adı

hüququna malik olmaq kimi qeyri-əmlak xarakterli hüquqlara malikdir.

Əqli mülkiyyət hüququ həm subyektiv, həm də obyektiv mənaya

malikdir. Subyektiv mənada əqli mülkiyyət hüququ dedikdə, konkret

subyektin yaradıcı fəaliyyətin nəticələri ilə əlaqədar əmlak və ya şəxsi

qeyri-əmlak hüquqlarına malik olması başa düşülür. Obyektiv mənada əqli

mülkiyyət hüququ dedikdə, əqli mülkiyyət obyektlərindən istifadə edilməsi

ilə əlaqədar yaranan əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini nizama

salan normaların məcmusu başa düşülür.

' Гражданское право: Учебник Т.З. изд.З-е./Под ред. проф. А.П.Сергеева, проф.

Ю.К.Толстого. М.; ПБОЮЛ Л.В. Рожников, 2001, с.86

345

Mülki Hüquq

Hüquq ədəbiyyatlarında əqli mülkiyyət hüququnun dörd müstəqil

institutdan ibarət olması göstərilmişdir. Bura aiddir:

1) müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar;

2) patent hüququ;

3) əmtəənin və əmtəə istehsalçılarının fərdiləşdirmə vasitələri institutu;

4) əqli mülkiyyətin qeyri-standart, ənənəvi olmayan obyektlərinin

qorunması institutu.

Sıralamadakı üçüncü yerdə olan əmtəə və əmtəə istehsalçılarının

fərdiləşdirmə vasitələri institutuna mülki dövriyyə iştirakçılarının və onların

istehsal etdikləri məhsulların (gördükləri işlərin, göstərdikləri xidmətlərin)

fərdiləşdirmə vasitələri institut da deyilir. Bu institut firma adları, əmtəə

nişanları və coğrafi göstəricilər institutu olmaqla 3 yerə bölünür.

Əqli mülkiyyətin qeyri-ənənəvi obyektlərinə isə seleksiya nailiyyətləri,

elmi kəşflər və səmərələşdirici təkliflər, qulluq və kommersiya sirlərindən

ibarət informasiya, istehsal sirləri, əqli fəaliyyətin digər nəticələri aiddir.

15.2. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar institutu

Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar institutu əqli mülkiyyət

hüququnun əsas və mərkəzi institutu hesab olunur. Müəlliflik və əlaqəli

hüquqlar institutu ilə iki növ münasibətlər tənzimlənir: Birincisi, elm,

ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar

yaranan münasibətlər; İkincisi, ifaların, fonoqramların, efir və ya kabel

yayımı təşkilatlarının verilişlərinin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar

yaranan münasibətlər. Beləliklə, yuxarıda adları çəkilən münasibətləri

tənzimləyən hüquq normalarının məcmusuna müəlliflik və əlaqəli hüquqlar

institutu deyilir. Qanunla qorunan.

346


müəlliflik hüququnun obyektləri dairəsi kifayət qədər böyükdür. Qanunda

bunların təxmini siyahısı verilmişdir. Bura daxildir:

1) ədəbi əsərlər (kitablar, broşürlər, məqalələr, kompyuter proqramları);

2) dram, musiqili-dram və başqa səhnə əsərləri;

3) xoreoqrafiya əsərləri;

4) mətnli və mətnsiz musiqi əsərləri;

5) audiovizual əsərlər (kino, tele və video filmlər);

6) heykəltəraşlıq, rəngkarlıq, qrafika, dizayn litoqrafiya əsərləri, qrafik

hekayələr);

7) arxitektura, şəhərsalma əsərləri;

8) fotoqrafiya əsərləri və s. aiddir.

Bunlarla yanaşı, müəlliflik hüququnun obyekti olmayan əsərlər də

vardır:

1) rəsmi sənədlər (qanunlar, məhkəmə qərarları, qanunverieilik, inzibati

və məhkəmə xarakterli digər mətnlər), həmçinin onların təreümələri;

2) dövlət rəmzləri və nişanları (gerb, himn, orden, pul nişanları);

3) xalq yaradıcılığı əsərləri;

4) hadisələr və faktlar haqda informasiya.

“Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” AR Qanununun 5-ci

maddəsinə əsasən, “Müəlliflik hüququ təyinatından, dəyərindən və

məzmunundan, habelə ifadə formasından və üsulundan asılı olmayaraq,

yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olan həm açıqlanmış, həm də

açıqlanmamış, obyektiv formada mövcud olan elm, ədəbiyyat və incəsənət

əsərlərinə şamil edilir” Hüquq ədəbiyyatlarında müəlliflik hüququnun

obyekti kimi əsərə fərqli elmi anlayışlar təklif olunub. Bu anlayışlardan ən

geniş yayılmışı 1956-cı ildə V.İ.Serebrovski tərəfindən verilən anlayışdır.

Əsər-ideyaların, fikirlərin və obrazların məcmusu olmaqla müəllifin

yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olaraq

347

Mülki Hüquq

yaranır, insan hisbrinin qobul edə biləcəyi konkret formada ifadəsini

tapmaqla təkrar istehsal oluna bilir.'

Hüquq ədəbiyyatlarında əsərə verilən anlayışlardan da görünür ki, əsər,

ilk növbədə, qeyri-maddi xarakterli nemətdir. Ətraf aləmin real mövcud

olan predmeti olmaqla, əsər ideya və təxəyyüllərin kompleksi kimi çıxış

edir. Odur ki, hər zaman qeyri-maddi xarakterli mahiyyətə malik olan

yaradıcılıq fəaliyyəti prosesi ilə onun ifadə formasını (məsələn, ol yazması,

rəsm əsəri, heykəltəraşlıq əsəri və s.) biri-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Bununla bərabər, yaradıcılıq fəaliyyəti prosesi öz maddi daşıyıcısı ilə

qırılmaz əlaqədədir. Belə ki, rəsm əsəri və ya heykəltəraşlıq əsəri rəssamın

yaradıcı əmək fəaliyyətinin nəticəsi olmaqla onun ifadə forması ilə qırılmaz

vəhdət təşkil edir. Lakin bu vəhdətə baxmayaraq, əsər (rəsm və ya

heykəltəraşlıq əsəri), eyni zamanda, həm müəlliflik hüququnun, həm də

mülkiyyət hüququnun obyekti ola bilər.^

Əsərin maddi daşıyıcıları unikal, yəni yeganə ola bilər. Müəlliflik

hüququ əsəri ideyaların, fikirlərin və obrazların sistemi kimi mühafizə edir.

Bu da əsərin təkrar hazırlana bilməsi xüsusiyyətindən irəli gəlir. Odur ki,

əsərə müəlliflik hüququ ideya, fikir və obrazın ifadəsini tapdığı maddi

daşıyıcının məhv olduğu təqdirdə belə qüvvədə qalır. Əlbəttə, bu o zaman

praktiki əhəmiyyət kəsb edir ki, məhv olmuş və ya itirilmiş əsərin heç

olmasa surəti qalmış olsun. İnsanın əqli fəaliyyətinin nəticələrinin heç də

hamısı müəlliflik hüququ ilə mühafizə olunmur. Müəlliflik hüququnun

obyekti kimi o əsərlər çıxış edir ki, onlar qanunda nəzərdə tutulmuş

əlamətlərə malik olsunlar. Belə əlamət kimi, əsərin yaradıcılıq fəaliyyətinin

nəticəsi olması və obyektiv ifadə formasına malik olmasıdır. İnsanın

yaradıcılıq fəaliyyəti keyfiyyətcə yeni, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə

başqalarından fərqlənən, orijinal və unikal olmalıdır. ' Серебровский В.И. Вопросы советского авторского права. М., 1956, с. 32.

^ Гражданское право: Учебник. Т.З. изд.З-е./Под ред. проф. А.П.Сергеева, проф.

Ю.К.Толстого. М.: ПБОЮЛ Л.В. Рожников, 2001. с.130. 348


Əsəri yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olaraq xarakterizə edən birinci

göstərici onun yeniliyidir. Yenilik və orijinallıq sinonim kimi qəbul oluna

bilər. Bu yenilik əsərin məzmununda, formasında, ideyasında elmi

konsepsiyasında əksini tapır.'

15.3. Müəlliflik hüququnun subyektləri, əsərin müəllifi

Qanunvericiliyə görə, əsərin müəllifi kimi fiziki şəxslər çıxış edə

bilərlər (bax: “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” AR

Qanunu, maddə 4). Hüquqi şəxslər isə müəlliflik hüquqlarının müəyyən

hissəsini qanun və ya müqavilə əsasında hüquqi varislik qaydasında əldə edə

bilərlər. Lakin heç bir halda əsərin müəllifi kimi tanına bilməzlər.

Müəlliflik hüququnun subyekti kimi, əsərə münasibətdə subyektiv

müəlliflik hüququ olan şəxslər çıxış edirlər. Subyektiv müəlliflik

hüququnun səlahiyyətli şəxsi kimi Azərbaycan vətəndaşları, xarici

vətəndaşlar, vətəndaşlığı olmayan şəxslər, onların vərəsələri və hüquq

sahibləri çıxış edir. Sadalanan subyektlərdən hər hansı biri üçün əsərə olan

hüquqlar müxtəlif hüquqi faktlarla əlaqədar yaranır. Belə hüquqi faktlar

kimi, əsərin yaradılması, müəlliflik hüquqlarının vərəsəlik üzrə keçməsi,

müəllif müqavilələrini göstərmək olar. Müəlliflik hüququnun əsas subyekti

kimi əsərin müəllifi, yəni əsəri yaradan şəxs çıxış edir. Məhz bu şəxslərin

yaradıcı əməyinin nəticəsi olaraq əsər yaranır. Əsərin yaradıcısı kimi

yaşından, fəaliyyət qabiliyyətindən asılı olmayaraq istənilən şəxs çıxış edə

bilər. Əsəri yaradan şəxsin əsərə müəlliflik hüququ əsəri yaradıb onu digər

şəxslər tərəfindən qavranılan obyektiv formaya saldığı andan yaranır.

' Гражданское право: Учебник. Т.З. изд.З-с./Под рсд. проф. Л.П.Сергеева, проф.

Ю.К.Толстого. М.: ПБОЮЛ Л.В. Рожников, 2001. с.131.

349

Mülki Hüquq

Fiziki şəxslərin müəlliflik hüququna malik olma imkanı onların hüquq

qabiliyyətinin məzmununa daxildir, əsas əlaməti isə ondan ibarətdir ki, bu

hüquq fiziki şəxsin yaşından və sağlamlıq vəziyyətindən asılı olmayaraq

yaranır. Bu cür mücərrəd imkanın konkret subyektiv hüquqa çevrilməsi

üçün zəruri hüquqi fakt olmalıdır. Belə bir fakt kimi əsərin yaradılması çıxış

edir. Bu tip hərəkətlər hüquqi əməllərə aiddir. Xatırlatmaq istərdik ki,

hüquqi əməllər hüquqi aktlardan fərqli olaraq yalnız müəyyən nəticə əldə

edildiyi təqdirdə müvafiq hüquq və vəzifələrin yaranmasına səbəb olur. Bu

cür əməllər fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyəti

olan şəxslər tərəfindən həyata keçirilə bildiyi üçün konkret subyektiv

mülkiyyət hüquqları yaş həddindən və fəaliyyət qabiliyyətindən asılı

olmayaraq yaranır. Lakin yetkinlik yaşına çatmayan və fəaliyyət qabiliyyəti

olmayan şəxslərin müəlliflik hüququnu həyata keçirməsi ilə əlaqədar

imkanları qanunvericiliklə fərqli olaraq müəyyən olunur. Fəaliyyət

qabiliyyəti olmayan və 14 yaşınadək olan şəxslərin müəlliflik hüquqlarını

onların adından valideynləri və qəyyumları həyata keçirir. 14-18 yaşınadək

olan şəxslər isə müəlliflik hüquqlarını müstəqil olaraq həyata keçirirlər.

Əsərə müəlliflik hüququ əsərin yaradılması ilə yaranır və müəllifin

bütün həyatı boyu və müəllifin ölümündən sonra 70 il müddətdə qüvvədə

qalır. Bu qaydadan istisna vardır. Belə ki, anonim və ya təxəllüslə dərc

edilmiş əsərə müəlliflik hüququ həmin əsərin qanuni dərc edildiyi tarixdən

70 il müddətində qüvvədə qalır. Əgər göstərilən müddətdə anonim və

təxəllüslə dərc edilmiş əsərin müəllifi öz şəxsiyyətini açarsa və ya onun

şəxsiyyəti sonradan şübhə doğurmazsa, o zaman əsərə müəlliflik hüququ

əsərin yaradılması ilə yaranır, müəllifin bütün həyatı boyu və müəllifin

ölümündən sonra 70 il müddətdə qüvvədə qalır (bax: “Müəlliflik hüquqları

və əlaqəli hüquqlar haqqında” AR Qanunu, maddələr 25; 26)

350


Şərikli əsərə müəlliflik hüququ müəlliflərin bütün həyatı boyu və

sonuncu müəllifin ölümündən sonra 50 il müddətində qüvvədə qalır. Əsərə

müəlliflik hüququnun qüvvədə olma müddəti qurtardıqda, əsər ictimai

varidata keçir

Şərikli müəlliflik. İki və daha çox şəxsin birgə əməyi ilə yaradılan əsərə

müəlliflik hüququ (şərikli müəlliflik) həmin əsərin ayrılmaz, bütöv və ya

müstəqil əhəmiyyətə malik olan ayrı-ayrı hissələrdən ibarət olmasından asılı

olmayaraq, birlikdə şərik müəlliflərə məxsusdur (bax: “Müəlliflik hüquqları

və əlaqəli hüquqlar haqqında” AR Qanunu, maddə 9). Hüquq

ədəbiyyatlarında qeyd olunur ki, şərikli müəlliflik əsər bir neçə fiziki şəxsin

yaradıcı fəaliyyətinin nəticəsi olaraq yaranan zaman ortaya çıxır. Belə bir

kollektiv əsər bir bütöv təşkil etdiyi (məsələn, iki şəxs tərəfindən yazılmış

roman) təqdirdə məsələlər bir az sadə olur. Əsərin ayrı-ayrı hissələri

müstəqil əhəmiyyətə malik olduğu və ayrılıqda istifadə oluna bildiyi

təqdirdə (məsələn, mahnının musiqisi və sözləri, dərsliyin müxtəlif

müəlliflər tərəfində yazılmış fəsilləri) münasibətlər bir az mürəkkəb olur.

Əlbəttə ki, kollektiv əsər müxtəlif müəlliflərin əsərlərinin sadəcə

birləşdirilməsi yolu ilə yaradıla bilməz. Bu hissələrin məzmunu və formaları

arasında müəyyən daxili əlaqə olmalıdır ki, bu əsər digər şəxslər tərəfindən

vahid əsər kimi qəbul olunsun. Başqa sözlə, belə əsərin hissələrindən birinin

götürülməsi və yaxud dəyişdirilməsi əsərin dəyişməsi ilə nəticələnsin və

əsərin vahid əsər kimi istifadəsini mümkünsüz etsin. Misal üçün, hər hansı

kitabdan rəsm ilyustrasiyalarmı çıxartmaq olar, lakin mülki hüquq üzrə

dərsliyin fiziki şəxslər və yaxud əşya hüquqları haqqında fəsillərinin

çıxarılması ilə nəşr olunması onun vahid şəkildə qəbul olunmasına əngəl

törədər.

Şərikli müəllifliyin ikinci mühüm əlaməti kimi onun birgə yaradıcı

əməyin nəticəsi olaraq yaranmasıdır. Bu zaman birgə əmək fəaliyyəti

dedikdə, birgə əmək prosesi deyil, birgə əmək fəaliyyəti nəticəsində əldə

olunan nəticə başa düşülməlidir. Şərikli müəlliflər

351

Mülki Hüquq

əsər üzərində başdan sona qədər qarşılıqlı əlaqədə çalışa bilərlər, yaxud

onlardan hər biri onun ayrı-ayrı hissələrini ayrılıqda yarada bilərlər, yaxud

da biri digərinin hissəsini tamamlaya bilər. Burada mühüm şərt əsərin

müəlliflərinin əsər üzərində hansı formada əmək sərf etməkləri deyil, əsərin

onların birgə çalışmasının nəticəsi olaraq ortaya çıxmasıdır.

Şərikli müəllifliyin digər mühüm əlaməti ondan ibarətdir ki, şərikli

müəllifliyə iddia edən şəxsin fəaliyyəti yaradıcı xarakterli olmalıdır.

Məsələn, fiziki şəxslərdən birinin digərinə texniki xarakterli (materialların

toplanması, kompyuter yığımı və s.) yardım göstərməsi birgə müəlliflik

hesab olunmayacaqdır. Nəhayət, yaradıcı şəxslər arasında şərikli

müəllifliyin yaranması üçün onların arasında müvafiq razılaşması olmalıdır.

Razılaşma dedikdə, gələcək şərikli müəlliflərin qarşılıqlı iradə ifadəsi başa

düşülür. Bu cür qarşılıqlı iradə ifadəsi əsər üzərində birgə yaradıcı

fəaliyyətin qurulmasına yönəlir. İradə forması istənilən formada və işin

istənilən mərhələsində ifadə oluna bilər. Əlbəttə ki, əgər əsərə yaradıcı

xarakterli müəyyən dəyişiklik və əlavələrin edilməsinə zərurət vardırsa,

razılaşmanın predmeti kimi yekunlaşmış işin tamamlanması da ola bilər.

Əsas odur ki, şərikli müəlliflik könüllü olsun və heç bir müəllifin qanunla

qorunan hüquqlarını pozmasın.

Vərəsələr. Müəllifin ölümündən sonra müəlliflik hüququnun subyekti

kimi onun vərəsələri çıxış edir. Müəlliflik hüquqlarının vərəsəlik üzrə

keçməsi həm vəsiyyətnamə, həm də qanun əsasında ola bilər, Müəlliflik,

hüquqlarının vərəsəlik üzrə keçməsinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

Birincisi, vərəsələrə müəllifin bütün hüquqları deyil, yalnız onların bir

hissəsi keçir. Qanuna əsasən, vərəsələrə şəxsi xarakterli hüquqlar (müəlliflik

hüququ, müəllif adına olan hüquq) keçmir. Lakin vərəsəyə şəxsi xarakterli

hüquqların üçüncü şəxslərdən müdafiəsi üzrə səlahiyyətlər keçir.

Vərəsələrin bu səlahiyyətləri müddətlə 352


məhdudlaşmır (bax; “Müəlliflik hüquqları və əlaqəli hüquqlar haqqında”

AR Qanunu, maddə 29). Əsərin müəllifi qeyd olunan hüququn müdafiəsi

üçün xüsusi şəxs təyin edə bilər.

İkineisi, müəllifin hüquqları ömürlük xarakterli olduğu halda

vərəsələrin müəlliflik hüquqları müəllifin ölümündən sonra 70 il

müddətində qüvvədə qalır. Bu zaman müddətin hesablanması əsas götürülən

faktın baş verməsindən sonra gələn ilin əvvəlindən hesablanır.

Üçüneüsü, müəlliflik hüquqlarının vərəsəlik üzrə keçməsinin

xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, bu hüquqlar vərəsələrə tam vahid şəkildə,

yəni heç bir pay və hissə şəklində olmadan keçir. Bu o deməkdir ki,

vərəsəlik qaydasında keçən müəlliflik hüquqları üzərində sərəneamı

vərəsələr birgə olaraq qarşılıqlı razılıq əsasında həyata keçirirlər.

Qanun və vəsiyyət üzrə vərəsələrlə yanaşı, müəllifin hüquqları digər

şəxslərə də keçə bilər. Belə şəxslər kimi nəşriyyat təşkilatlan, əsərdən

istifadə hüququ olan kino studiyalar və digər təşkilatlar çıxış edə bilərlər. Bu

şəxslər müəllif hüquqlarını müəllif və ya vərəsələrlə bağlanan müəllif

müqavilələri vasitəsilə əldə edirlər. Müəllif hüquqlarını əldə etdikləri

təqdirdə bu şəxslər həmin əsərdən müəllif müqavilələrində nəzərdə tutulan

şərtlər və hədlər daxilində istifadə edirlər.

15.4. Müəlliflik hüququnun prinsipləri

Müəlliflik hüququnun aşağıdakı prinsipləri vardır:

1) yaradıcılıq azadlığı prinsipi. Bu prinsip Konstitusiyamızın 51- ei

maddəsində göstərilmişdir;

2) müəllifin maraqları ilə cəmiyyətin maraqlarının uyğunlaşdırıl- ması

prinsipi;

353

Mülki Hüquq

3) müəllifin şəxsi qcyri-əmlak hüquqlarının özgəninkiləşdirilməsinin

mümkünsüzlüyü prinsipi;

4) müəllif müqavilələrinin azadlığı prinsipi;

5) əqli mülkiyyət hüququnun qorunması prinsipi. Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 30-cu maddəsində göstərilir ki, müəlliflik

hüququ, ixtiraçılıq hüququ və əlaqəli hüquqlar qanunla qorunur.

Əqli mülkiyyət hüququnun beynəlxalq səviyyədə qorunmasına aid 20

mart 1883-cü il tarixli Paris, “Ədəbi və bədii əsərlərin qorunması üzrə” 9

sentyabr 1886-cı il tarixli Bern və “İfaçıların, fonoqram istehsalçılarının və

yayım təşkilatlarının hüquqlarının qorunması haqqında” 1961-ci tarixli

Roma Konvensiyalarının əhəmiyyəti böyükdür.

Bunlarla yanaşı, Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatım (UƏMT) təsis

edən Konvensiyanın 14 iyul 1967-ci ildə Stokholmda imzalanıb qüvvəyə

minməsi ilə əlaqədar Patent hüququnun obyektləri “Əqli mülkiyyət” adlı

ümumi qrupda birləşdirildi.

Respublikamızda bu sahədə 22 may 2012-ci il tarixli “Əqli mülkiyyət

hüquqlarının təminatı və piratçılığa qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Bu Qanun Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 94-cü maddəsinin I hissəsinin 13-cü bəndinə

uyğun olaraq əqli mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin təmin edilməsi, əqli

mülkiyyət hüquqları sahiblərinin maraqlarının qorunması və bu sahədə

hüquqpozmaların, o cümlədən müvafiq əqli mülkiyyət obyektlərinin

nüsxələrinin qeyri-qanuni istehsalı və yayılmasının qarşısının alınması ilə

bağlı yaranan münasibətləri tənzimləyir.

Müstəsna müəlliflik hüququnun sahibi əsərə öz hüquqlarını bildirməsi

üçün əsərin hər nüsxəsində göstərilən və üç ünsürdən ibarət olan müəlliflik

hüququnun qoruma nişanından istifadə hüququ vardır. Bunlara dairəyə

alınmış C latın hərfi, müstəsna müəlliflik hüquqlarının sahibinin adı (fiziki

və hüquqi şəxslər) və əsərin ilk dəfə dərc

354


edildiyi il aiddir (bax; “Müəlliflik hüquqları və əlaqəli hüquqlar haqqında”

AR Qanunu, maddə 8):

15.5. Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquqları

Müəllifin aşağıdakı şəxsi qeyri-əmlak hüquqları vardır:

a) əsərin müəllifi kimi tanınmaq;

b) əsərdən öz adı və təxəllüsü, yaxud adsız (anonim) istifadə etmək və

ya bu cür istifadəyə icazə vermək;

c) əsərin mənasının dəyişdirilməsinə, təhrif və ya hər hansı digər

formada yenidən işlənməsinə qarşı çıxmaq (şöhrətinə hörmət edilməsi

hüququ);

ç) istifadədən götürmək də daxil olmaqla, əsərini istənilən formada

açıqlamaq və ya açıqlanmasına icazə vermək hüququ (açıqlama hüququ).

Müəllifin əmlak hüquqları dedikdə, əsərdən istifadə etməyə müstəsna

hüququ nəzərdə tutulur. Əsərdən istifadəyə müstəsna hüquqlar aşağıdakıları

həyata keçirməyi, həyata keçirilməsinə icazə verməyi, yaxud qadağa

qoymağı bildirir: əsərin birbaşa və ya dolayısı yolla surətini çıxarmaq

(surətçıxarma hüququ); əsərin orijinalını və ya nüsxələrini satış, yaxud

mülkiyyət hüququnun başqa cür verilməsi yolu ilə yaymaq (yaymaq

hüququ); əsərin orijinalını və ya nüsxələrini kirayəyə vermək (kirayə

hüququ); əsərin nüsxələrini (o cümlədən müəllifin, yaxud əsərə müstəsna

müəlliflik hüquqlarının sahibinin razılığı əsasında istehsal edilmiş

nüsxələri) yaymaq məqsədi ilə idxal etmək (idxal hüququ); əsəri kütləvi

nümayiş etdirmək (kütləvi nümayiş hüququ); əsəri kütləvi ifa etmək (kütləvi

ifa hüququ); kütləyə çatdırılması məqsədi ilə əsərin kütləvi bildirişi

(verilişin efirlə və ya kabellə kütləvi bildirişi daxil olmaqla) (kütləvi bildiriş

hüququ); əsərin kütləyə çatdırılması üçün onun ilk və ya sonrakı bildirişləri

də

355

Mülki Hüquq

daxil olmaqla, efirlo kütlovi bildirişi (cfirlo bildiriş hüququ); kütləyə

çatdırmaq üçün ilk və sonrakı bildirişlər də daxil olmaqla əsərin kabellə

(kabel, naqil və ya digər oxşar vasitələrlə) bildirişi (kütləyə çatdırmaq üçün

kabellə kütləvi bildiriş hüququ); əsəri tərcümə etmək (tərcümə hüququ);

dəyişdirmək, aranjeman etmək, yaxud başqa formada yenidən işləmək

(yenidən işləmək hüququ) (bax: “Müəlliflik hüquqları və əlaqəli hüquqlar

haqqında” AR Qanunu, maddə 15).

15.6. Patent hüququ

Patent hüququ ixtiraya, faydalı modelə və sənaye nümunəsinə

müəlliflik hüququnun tanınması, bu hüquqlardan istifadə və mühafizə

qaydalarının müəyyən edilməsi, müəllifin və patent sahibinin hüquqlarının

müdafiəsi ilə əlaqədar yaranan əmlak və şəxsi qeyri-əmlak xarakterli

münasibətləri tənzim edən mülki hüquq institutudur.

İxtira faydalı model və sənaye nümunəsi müəlliflik hüququ

obyektlərindən fərqli olaraq, təkrar edilə biləndir və eyni zamanda iki

müxtəlif şəxs tərəfindən yaradıla bilər. Ona görə də qanunvericilikdə patent

hüququ obyektlərinin əlamətlərinin formalaşdırılması, ilkinliyin, yeniliyin

istifadə rejiminə dair xüsusi qaydaların müəyyən olunması zərurəti vardır.

Patent hüququnu həm obyektiv, həm də subyektiv mənada başa düşmək

olar. Obyektiv mənada patent hüququ dedikdə, Azərbaycan Respublikası

ərazisində ixtiraların, faydalı modellərin və sənaye nümunələrinin

yaradılması, hüquqi mühafizəsi və istifadəsi ilə əlaqədar yaranan əmlak və

şəxsi qeyri-əmlak xarakterli münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının

məcmusu və sistemi başa düşülür.

Subyektiv mənada patent hüququ dedikdə, ixtira, faydalı model və

sənaye nümunəsinə münasibətdə konkret subyektin əmlak və şəxsi

qeyri-əmlak hüquqları başa düşülür.

356


Patent hüququnun mənboyi dedikdo, patent hüquq normalarının

əksini tapdığı qanunvericilik aktları başa düşülür. Patent haqqında

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasından, “Patent haqqında” Qanundan və bu Qanuna müvafiq

qəbul edilən digər qanunvericilik aktlarından və Azərbaycan

Pvespublikasınm iştirak etdiyi beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 30-cu maddəsində qeyd

olunur ki, hər kəsin əqli mülkiyyət hüququ vardır. Müəlliflik hüququ,

ixtiraçılıq hüququ və əqli mülkiyyət hüququnun başqa növləri qanunla

qorunur.

AR MM-in 2.3-ci maddəsində qeyd olunur ki, ailə, əmək münasibətləri,

təbii ehtiyatlardan istifadə, ətraf mühitin mühafizəsi, müəlliflik hüququ və

əlaqədar hüquqlar ilə bağlı münasibətlər, əgər ailə, əmək, torpaq, təbiəti

mühafizə, müəlliflik və digər xüsusi qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, mülki qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənir.

Müvafiq sahəni tənzimləyən əsas qanunvericilik aktı kimi Patent

haqqında 10 iyun 1997-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

çıxış edir. Bu qanun ixtiraların, faydalı modellərin və sənaye nümunələrinin

yaradılması, hüquqi mühafizəsi və istifadəsi ilə əlaqədar yaranan əmlak

münasibətlərini və onlarla bağlı şəxsi qeyri- əmlak münasibətlərini

tənzimləyir.

Əqli mülkiyyət hüquqlarının tənzimlənməsi və müdafiəsi ilə əlaqədar

Azərbaycan Respublikasının bir sıra beynəlxalq konvensiyalara və

müqavilələrə qoşularaq onların iştirakçısı olmuşdur. Bunların sırasında:

- Azərbaycan Respublikasının 25.12.1995-ci il tarixli qanun ilə qo-

şulduğu Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatını (ÜƏMT) təsis edən

Konvensiya (Stokholmda 14.06.1967-ci ildə imzalanıb, 28.09.1979-ci ildə

dəyişiklər və əlavələr edilib);

357

Mülki Hüquq

- Azərbaycan Respublikasının 25.12.1995-ci il tarixli qanunu ilə

qoşulduğu “Sənaye mülkiyyətinin mühafizəsi üzrə Paris Konvensiyası”

(1883-cü ildə qəbul olunub. 14.12.1900-cü ildə Brüsseldə, 02.06.1934-cü

ildə Londonda, 31.10.1958-ci ildə Lissabonda,

14.07.1967- ci və 02.10.1990-eı illərdə Stokholmda yenidən baxılıb,

dəyişikliklər və əlavələr edilib);

- Azərbaycan Respublikasının 25.12.1995-ci il tarixli qanun ilə

qoşulduğu “Patent Kooperasiyası haqqında” Müqaviləni (PCT) (1970-ci

ildə qəbul edilib. 02.10.1979-cu və 03.02.1984-cü illərdə müqaviləyə

dəyişikliklər edilib);

- Azərbaycan Respublikasında 25.12.1995-ci il tarixli qanunu ilə

qoşulduğu Əmtəə nişanlarının Beynəlxalq qeydiyyatı haqqında Madrid

Sazişi (14.04.1891-ci ildə qəbul olunub. 14.12.1900-cü ildə Brüsseldə,

02.06.1911-ci ildə Vaşinqtonda, 06.11.1925-ci ildə Haaqada, 02.06.1934-cü

ildə Londonda, 15.06.1957-ci ildə Nitsada,

14.06.1967- ci və 28.09.1979-cu illərdə Stokholmda yenidən baxılıb və

dəyişikliklər edilib);

- Azərbaycan Respublikasının 25.12.1995-ci il tarixli qanunla

qoşulduğu Avrasiya Patent Konvensiyasını (12.08.1995-ci ildə qüvvəyə

minib) və s. misal göstərmək olar.'

Patent hüquq normalarını müəyyənləşdirən digər hüquqi aktlar

sırasında AR Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2000-ei il tarixli qərarı ilə

təsdiq olunmuş “Patent müvəkkilləri haqqında” Əsasnaməni göstərmək

olar. Bu Əsasnamə Azərbaycan Respublikası ərazisində patent

müvəkkillərinin peşə fəaliyyəti ilə bağlı münasibətləri tənzimləyir.

Əsasnamənin 3.1-ei bəndlərinə görə. Patent müvəkkili: vəkalət verənin

tapşırığına əsasən ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi, əmtəə nişanı və

coğrafi göstərici üzrə iddia sənədinin tərtibi, verilməsi, müvafiq mühafizə

sənədinin alınması, qüvvədə saxlanması və digər hüquqi əhəmiyyətli işləri

yerinə yetirir; ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi.

http ://www.azstand.gov.az/?id=l 6&sub_id= 124&sid= 120&lang= 1

358

http://www.azstand.gov.az/?id=l


əmtəə nişanı və coğrafi göstərici üzrə hüquqların həyata keçirilməsində, 0

cümlədən hüquqların verilməsi, lisenziya müqavilələrinin bağlanması

məsələlərində vəkalət verəni təmsil edir; standartlaşdırma, metrologiya və

patent üzrə dövlət komitəsində və onun tabeliyində olan təşkilatlarda,

məhkəmədə, digər orqanlarda iddiaçı və ya eavabdeh kimi öz səlahiyyətləri

çərçivəsində vəkalət verəni təmsil edir; sənaye mülkiyyətinin mühafizəsi

sahəsində vəkalət verənə məsləhətlər verir.

Azərbaycan Respublikasında patent hüququ sahəsində müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı dedikdə, Azərbayean Respublikasının Standartlaşdırma,

Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi başa düşülür.

Patent hüququnun prinsipləri aşağıdakılardır:

- sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə üçün müstəsna hüququn

patent sahibinə mənsub olması prinsipi. Bu prinsip “Patent haqqında” AR

Qanununun 14-cü maddəsində əks olunmuşdur;

- patent sahibinin şəxsi mənafeyinin eəmiyyətin ümumi ictimai

mənafeyinə uyğunlaşdırılması prinsipi. Bu prinsip “Patent haqqında” AR

Qanununun müxtəlif müddəaları ilə yanaşı, əsasən 23-cü maddəsində

təsdiqini tapır;

- sənaye mülkiyyəti obyektindən patent sahibinin razılığı olmadan

istifadənin mümkünlüyü prinsipi. Bu prinsip “Patent haqqında” AR

Qanununun 18 və 20-ei maddələrində ehtiva olunmuşdur;

- sənaye mülkiyyəti obyektlərinin yalnız səlahiyyətli dövlət

orqanlarının təsdiqləyici aktı əsasında hüquq tərəfindən mühafizə edilməsi

prinsipi. Səlahiyyətli orqanın verdiyi patent, ixtira, faydalı model və sənaye

nümunəsinə müəllifliyi və ilkinliyi təsdiq edir və onlardan istifadə etmək

üçün müstəsna hüquq verir (bax: “Patent haqqında” AR Qanunu, maddə 3);

- müəllifin, həm də patent sahibinin hüquq və mənafeyinin qorunması

və tanınması prinsipi. İxtira, faydalı model və sənaye nümunələrinə

hüquqlar dövlət tərəfindən qorunur və patentlə təsdiq edilir (bax: “Patent

haqqında” AR Qanunu, maddə3).

359

Mülki Hüquq

Patent hüququnun obyektləri. İxtira faydalı model və sənaye

nümunəsi patent hüququnun obyektləridir. “Patent haqqında” AR

Qanununun 1-ci maddəsində ixtiraya verilən anlayışa əsasən, ixtira -

istənilən sahədə məhsula və ya üsula aid olan texniki həlidir. Bu anlayış

ixtiranın mahiyyətini tam açıqlamadığı üçün hüquq ədəbiyyatlarında

ixtiraya verilən aşağıdakı anlayışı qeyd etmək zəruridir.

İxtira dedikdə, sənayenin və təsərrüfatın digər fəaliyyət sahələrində

konkret problemin praktik həllinə imkan verən, patent qabiliyyəti şərtlərini

ödəyən yeni həll başa düşülür.

Patent hüququnun obyekti kimi ixtira aşağıdakı əlamətlərə malik

olmalıdır. Bu əlamətlərə ixtiranın patent qabiliyyəti şərtləri deyilir. Bunlar


- ixtira yeni olmalıdır. “Patent haqqında” AR Qanununun 7-ci

maddəsinin 3-cü bəndində qeyd olunur ki, əgər ixtira möveud bilgilər

məcmusunda bir hissəni təkrarlamırsa, yeni sayılır. Mövcud bilgilər

məcmusuna ixtira barəsində iddia sənədinin verildiyi günə kimi dünyada

hamıya müyəssər olan məlumatlar aid edilir. İxtira barəsində müvafiq icra

hakimiyyəti orqanına daxil olan, rəsmi bülletendə dərc olunmuş iddia

sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna daxil edilir. İxtiranın yeniliyi

müəyyən edilərkən mövcud bilgilər məcmusuna, həmçinin, daha əvvəl

ilkinliyə malik olan, Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti

orqanına daxil olan və geri götürülməyən ixtira və faydalı model barəsində

iddia sənədləri, Azərbaycan Respublikasında patentlə mühafizə edilən ixtira

və faydalı model də aid edilir. Bir sözlə, ixtiranın ilkinliyi müvafiq icra

hakimiyyəti orqanına iddia sənədinin verilməsi tarixi ilə müəyyən olunur.

İlkinlik, eyni zamanda, sənaye mülkiyyətinin mühafizəsi üzrə Paris

Konvensiyasının iştirakçısı olan dövlətlərin birində verilməsi tarixi ilə də

müəyyən oluna bilər.

- ixtira səviyyəli olmalıdır. İxtira səviyyəli olmalıdır dedikdə, ixtira,

həmin sahədə çalışan mütəxəssis üçün mövcud bilgilərdən açıq-

360


aşkar irəli gəlməməsi başa düşülür. Bu halda o, ixtira səviyyəsinə malik

hesab edilir;

- sənayedə tətbiq edilə bilən (faydalı) olmalıdır. “Patent haqqında” AR

Qanununun 7-ci maddəsinin 7-ci bəndinə əsasən, ixtiranın obyekti

sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və ya istifadə edilə

bilərsə, o halda ixtira sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır.

Sadalanan üç əlamətə malik olduğu halda ixtira obyektinə hüquqi

mühafizə verilir.

Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, ixtira dedikdə, istənilən sahədə məhsula

və ya üsula aid olan texniki həllər başa düşülür. Burada məhsul dedikdə, əqli

fəaliyyətin nəticəsində yaradılan bitki və ya heyvan hüceyrələrinin

kulturaları, mikroorqanizmlərin ştammı, maddə, qurğu; üsul dedikdə isə

bir-biri ilə bağlı proseslərin müəyyən ardıcıllıqla maddi obyekt üzərində,

maddi vasitələrin köməyi ilə yerinə yetirilməsi başa düşülür.

İnsanın əqli fəaliyyəti nəticəsində əldə olunmuş nəticələrin hamısı ixtira

sayılmır. Belə ki, “Patent haqqında” AR Qanununun 7-ci maddəsində bu cür

obyektlərin siyahısı göstərilmişdir. Həmin normaya əsasən, aşağıdakı

obyektlər: kəşflər; elmi nəzəriyyələr; riyazi metodlar; bədii konstruktorluq

işinin nəticəsi (dizayn); təsərrüfatın və əqli fəaliyyətin təşkili, idarə edilməsi

metodları; oyunların qaydaları və metodları; kompyuter aiqoritmiəri və

proqramları; informasiyanın təqdimi üsulları; şərti işarələr, cədvəllər və

qaydalar; qurğu (tikili kimi qurğu), bina, ərazi layihələri və planlaşdırma

sxemləri; mikroorqanizmlər istisna olmaqla, bitkilər və heyvanlar, onların

mahiyyət üzrə bioloji yetişdirilməsi üsulları (qeyri-bioloji və mikro- bioloji

üsullar istisna olmaqla); inteqral mikrosxemlərin topologiyası; insan və

heyvan orqanizmlərinin müalicəsinin cərrahi və terapevtik üsulları,

xəstəliyin diaqnostikası metodları ixtira sayılmır

Faydalı model dedikdə, qurğuya aid olan texniki həllər başa düşülür

(bax: “Patent haqqında” AR Qanunu, maddə 1). Qurğu funksi-

361

Mülki Hüquq

onal-konstruktiv vəhdətdə olan konstruktiv elementlərdən və ya onların

məcmusundan hazırlanmış məmulat, mexanizm, tikilidir. Faydalı modelin

patent qabiliyyəti şərtləri aşağıdakılardır (bax: “Patent haqqında” AR

Qanunu, maddə 8).

1) yeni olmalı;

2) sənayedə tətbiq edilə bilən olmalıdır;

3) mühüm əlamətlərinin məcmusu mövcud bilgilərdən məlum

olmamalıdır.

Mövcud bilgilər məcmusuna təklif olunan faydalı modelin ilkinliyi

tarixinə qədər eyni təyinatlı obyektlər və onların Azərbaycan

Respublikasında tətbiqi barədə hamı üçün müyəssər olan məlumatlar aid

edilir.

Digər hüquqi və fiziki şəxslərin Azərbaycan Respublikasında faydalı

modellər barəsində verdikləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının rəsmi

bülletenində dərc olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna

aid edilir.

Sənaye nümunəsinə məmulatın zahiri görkəmini müəyyən edən

bədii-konstruktiv həllər aiddir. Sənaye nümunəsi şəkil və ya model, yaxud

onların birliyindən ibarət ola bilər. Sənaye nümunəsinin estetik və

erqonomik xüsusiyyətlərini doğuran mühüm əlamətlərinin məcmusu

(forma, konfiqurasiya, ornament və ya rənglərin quraşması) onun ilkinlik

tarixinə qədər mühüm əlamətlərinin məcmusu mövcud bilgilərdən məlum

deyildirsə, sənaye nümunəsi yeni hesab edilir. Sənaye nümunəsinin patent

qabiliyyəti şərtləri aşağıdakılardır (bax: “Patent haqqında” AR Qanunu,

maddə 8):

- Yenilik - estetik və erqonomik xüsusiyyətləri ilkinik tarixinə kimi

mövcud bilgilərdən məlum deyil;

- Orijinallıq - mühüm əlamətləri yeni olmaqla yanaşı, məmulatın

funksiyasını şərtləndirir və tamamlayır.

Patent hüququnun subyektləri. Patent hüququnun subyektləri kimi

müəllif və patent sahibi çıxış edir. “Patent haqqında” AR Qanu- 362


nunun 11-ci maddəsino əsasən, ixtiranın, faydalı modelin və sənaye

nümunəsini yaradıcı əməyi ilə yaradan şəxs müəllif sayılır. İxtira, faydalı

model və sənaye nümunəsinin yaradılmasında bir neçə fiziki şəxs iştirak

etdikdə onların hamısı müəllif sayılır. Müəlliflərə məxsus olan hüquqlardan

istifadə qaydası onlar arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənir. İxtira,

faydalı model və sənaye nümunəsinin yaradılmasında şəxsən yaradıcı əməyi

olmayan, müəllifə (müəlliflərə) yalnız texniki, təşkilati və ya maddi yardım

etmiş, yaxud ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi üzərində hüquqların

rəsmiləşdirilməsinə və ondan istifadəyə kömək göstərmiş fiziki şəxslər

müəllif sayılmır. Müəlliflə iddiaçı və yaxud patent sahibi (işəgötürən

olmayan) arasında ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsinin istifadəsi ilə

əlaqədar münasibətlər onların bağladıqları müqavilə ilə tənzimlənir.

Patent sahibi dedikdə, ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsinin

müəllifi (müəllifləri) və ya onun (onların) varisi başa düşülür. Patent, patent

verilməsi barədə iddia sənədində, yaxud ixtira, faydalı model və sənaye

nümunəsi qeydiyyata almana qədər müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

verilmiş ərizədə müəllifin (müəlliflərin) və ya onun (onların) hüquqi

varislərinin göstərdikləri hüquqi və ya fiziki şəxslərə verilə bilər. Belə

şəxslər kimi işəgötürənlər də çıxış edə bilər.

“Patent haqqında” AR Qanununun 13-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən,

xidməti vəzifələrinin həyata keçirilməsi və ya işəgötürənin yazılı şəkildə

verdiyi (istehsal, elmi-tədqiqat, bədii-qrafik və başqa səpkili) tapşırığı ilə

əlaqədar işçinin yaratdığı ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi üçün

patent almaq hüququ, işəgötürənlə işçi arasında müqavilədə başqa şərtlər

nəzərdə tutulmayıbsa, işəgötürənə mənsubdur. Yeni yaradılan ixtira, faydalı

model və sənaye nümunəsi barəsində işəgötürənlə işçinin münasibətləri

müqavilə ilə tənzimlənir.

363

Mülki Hüquq

15.7. Müəllifin və ya patent sahibinin hüquqları və

bu hüquqların müdafiəsi qaydası

Müəllif və patent sahibi patent hüququnun obyekti üzərində əmlak və

şəxsi qeyri-əmlak xarakterli müstəsna hüquqlara malikdirlər. “Patent

haqqında” AR Qanununun 11-eü maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən,

müəlliflik hüququ özgəninkiləşdirilməyən şəxsi hüquqdur və müddətsiz

qorunur. Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquqları bunlardır:

- patent obyektinin müəllifi kimi tanınmaq;

- ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsini qeydə aldırmaq və ona

patent almaq.

Müəllifin əmlak xarakterli hüquqlarına aiddir:

- patent obyektindən şəxsi istifadə zamanı gəlir əldə etmək hüququ;

- patent hüququnun verilməsindən və lisenziyanın satışından mənfəət

əldə etmək.

Patent sahibinin hüquqları aşağıdakılardır:

- patent hüququnun obyektindən digər şəxslərin hüquqlarını pozmadan

müstəsna istifadə hüququ;

- digər şəxslərin patent hüququnun obyektindən qanunsuz istifadəsinə

qadağan qoymaq;

- patent hüququnu müstəsna və qeyri-müstəsna lisenziya müqavilələri

əsasında başqa şəxslərə vermək.

Patent obyektindən patent sahibinin razılığı olmadan istifadə qaydası

“Patent haqqında” AR Qanununun 18-ci və 20-ci maddələrində nəzərdə

tutulmuşdur. Həmin qaydalara görə, milli təhlükəsizlik maraqlarını təmin

etmək məqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının patent sahibinin

razılığı olmadan ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsindən istifadəyə

razılıq vermək hüququ vardır. Bu hallarda patent sahibinə uyğun

kompensasiya ödənilir. Patent sahibi kompen-

364


sasiyamn məbləğindən razı olmadığı halda, Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydada məhkəməyə müraciət edə

bilər.

Yaxud patent sahibi və ya onun varisi patentin verildiyi tarixdən 3 il

müddətində ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsindən üzrsüz səbəbə

görə istifadə etmədikdə, istifadəyə ciddi hazırlıq görmədikdə, yaxud

istifadəni 3 ildən artıq dayandırdıqda və bu müddət qurtardıqdan sonra

lisenziya verməkdən imtina etdikdə, istənilən hüquqi və ya fiziki şəxs ixtira,

faydalı model və sənaye nümunəsindən istifadə üçün məcburi lisenziya

verilməsi barədə məhkəməyə iddia ilə müraciət edə bilər. Məcburi lisenziya

qeyri-müstəsna xarakter daşıyır.

Patent hüququnun qüvvədə olma müddəti “Patent haqqında” AR

Qanununun 10-cu maddəsi ilə tənzimlənir. Həmin normanın 2-ci bəndinə

əsasən, Azərbaycan Respublikası ərazisində patentin qüvvədə olma müddəti

iddia sənədinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanına verildiyi gündən etibarən

aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir: ixtira üçün - 20 il; faydalı model üçün - 10

il; sənaye nümunəsi üçün - 10 il.

İxtira patentinin predmeti qanunvericiliyə uyğun olaraq inzibati

prosedurlardan keçməsi tələb olunan məhsula və ya məhsulun hazırlanma

üsuluna aid olarsa, patent sahibinin vəsatəti əsasında patentin qüvvədə olma

müddəti 5 ilə qədər uzadıla bilər. Vəsatət patentin qüvvədə olduğu

müddətdə verilir. Sənaye nümunəsi patentinin qüvvədə olma müddəti patent

sahibinin vəsatəti əsasında 5 ildən artıq olmamaq şərtilə uzadıla bilər. İxtira

və sənaye nümunəsi patentinin qüvvədə olma müddətinin uzadılması

qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Bu mövzu çərçivəsində patent hüquq münasibətlərini tənzimləyən,

əsasən, statik xarakterli qaydalar təhlil olundu. Patent hüquq münasibətlərini

tənzimləyən dinamik xarakterli münasibətlər, yəni pa-

365

Mülki Hüquq

lent almaq üçün səlahiyyətli orqana iddia sənədi ilə müraciət etmə qaydası,

ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsindən istifadə hüququnun

verilməsinə dair müstəsna və qeyri-müstəsna lisenziya müqavilələri, patent

bir neçə şəxsə məxsus olarsa, həmin şəxslər arasında münasibətləri

tənzimləyən qaydalar və s. mülki hüquq fənni kursunun xüsusi hissəsində

təhlil olunacaqdır.

366


XVI FƏSİL MÜLKİ-HÜQUQİ ÖHDƏLİKLƏR

16.1. öhdəlik hüququnun anlayışı

Öhdəliyin leqal anlayışı Mülki Məcəllənin 385-ci maddəsində aşağıdakı

kimi göstərilmişdir: “Öhdəliyə əsasən bir şəxs (borclu) başqa şəxsin

(kreditorun) xeyrinə müəyyən hərəkəti etməlidir, məsələn, pul ödəməli,

əmlak verməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və i.a. və ya müəyyən

hərəkətdən çəkinməlidir, kreditorun isə borcludan vəzifəsinin icrasını tələb

etmək hüququ vardır”.

Göstərilən tərifdən belə aydın olur ki, öhdəlik mülki hüquq

münasibətidir. Öhdəlik münasibətləri, ilk növbədə, iqtisadi dövriyyə

münasibətləridir. Məsələn: alqı-satqı, icarə, podrat, daşıma və s. Lakin bu

münasibətlər yalnız iqtisadi dövriyyə münasibətlərindən deyil, həmçinin

hüquqa zidd hərəkətlərdən (ziyan vurma) və digər qadağan olunmuş

hərəkətlərdən yarana bilər (əsassız varlanma).

Öz xarakterinə və məqsədlərinə görə müxtəlif olan bu münasibətlər bir

sıra ümumi əlamətlərə malikdirlər ki, bu da onların vahid hüquq

münasibətləri sistemində öyrənilməsi zərurətini ortaya qoyur. Bu əlamətlər


Birincisi, elmdə qəbul olunmuş fikrə görə, öhdəlik münasibətləri əmlak

xarakterli münasibətlərdir. Maddi nemətlərin konkret subyektlərə

mənsubluğunu müəyyən edən statik mülkiyyət münasibətlərindən fərqli

olaraq öhdəlik münasibətləri artıq mənimsənilmiş maddi nemətlərin

dövriyyəsini müəyyən edən dinamik hüquq münasibətləri kimi çıxış edir.

Deməli, öhdəliyin iqtisadi məzmunu əmlakın, digər fəaliyyət nəticələrinin

yerdəyişməsini, dövriyyəsini şərtləndirir. Qeyd etməliyik ki, mülkiyyət

hüququ öhdəlik-hüquqi münasibətlərin yaran- 367

Mülki Hüquq

masını vo inkişafım şortlondirir. Belo ki, satıcıda özgoninkibşdiribn əmlaka

mülkiyyət hüququnun olması, sonradan həmin əmlakla əlaqədar alqı-satqı

müqaviləsinin həyata keçirilməsi üçün zəmin yaradır.

İkincisi, mülkiyyət münasibətlərindən fərqli olaraq öhdəlik

münasibətləri nisbi xarakterlidir. Bu növ münasibətlərin subyekt tərkibi qəti

olaraq müəyyən edilmişdir. Çünki əmlakın verilməsi, pulun ödənilməsi,

işlərin görülməsi, xidmətlərin yerinə yetirilməsi yalnız dəqiq müəyyən

olunmuş tərəflər arasında mövcud ola bilər.

Hər bir nisbi xarakterli hüquq münasibətində olduğu kimi, öhdəlik

münasibətlərində də borclu şəxs səlahiyyətli şəxsin xeyrinə müəyyən

hərəkətlər etməlidir: pul ödəməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və s.

Müəyyən hərəkətlərdən çəkinmək vəzifəsi isə əlavə xarakterli vəzifədir.

Məsələn, AR MM-in 676.0.3 maddəsində göstərilir ki, üçüncü şəxslərin hər

hansı hüquqları kirayəyə verilmiş əşyanın istifadəsini istisna etməməlidir.

Qanunverici bu norma ilə kirayə müqaviləsinin iştirakçısı olan vo olmayan,

lakin kirayə verilən əşyaya hər hansı bir hüququ olan hər bir kəsin üzərinə

kirayəçinin əşyadan istifadə ilə əlaqədar hüquqlarını pozaeaq horəkotlərdən

çəkinmək vəzifəsini qoyur.

Üçüncüsü, əşya münasibətlərindən fərqli olaraq (yəni səlahiyyətli

şəxsin öz mənafelərini bilavasitə öz hərəkətləri ilə təmin etməsi), öhdəlik

xarakterli hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsin mənafeyi bilavasitə

borclu şəxsin üzərinə düşən vəzifələrini yerinə yetirməsi ilə təmin olunur.

Səlahiyyət şəxsin mənafeləri, həmçinin, borelu şəxsdən üzərinə düşən

vəzifələrin yerinə yetirilməsini tələb etmək hüququnun olması ilə do təmin

olunur.

Məhz buna görə do öhdəlik münasibətlərində subyektiv hüquq dedikdə,

səlahiyyətli şəxsin, yəni kreditorun tələb hüququ, vəzifə dedikdə isə, borelu

şəxsin üzərinə düşən, yerinə yetirməli olduğu vəzifə (bore) başa düşülür.

368


Beləliklə, öhdəlik dedikdə, əmlakın və digər fəaliyyət nəticələrinin

dövriyyəsini müəyyən edən nisbi xarakterli hüquq münasibətləri başa

düşülür, yəni burada bir tərəf (borclu) digər tərəfin (kreditorun) xeyrinə

müəyyən hərəkətlər etməli, müqavilədə və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan

hallarda isə müəyyən hərəkətlərin yerinə yetirilməsindən çəkinməlidir,

kreditorun isə borclu şəxsdən üzərinə düşən vəzifələrin yerinə yetirilməsini

tələb etmək hüququ vardır.

Öhdəlik münasibətlərinin tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikası

Mülki Məcəlləsinin VI-IX bölmələrində əks olunan normalar vasitəsilə

həyata keçirilir ki, burada da 566 maddə öz əksini tapmışdır. Bunların

arasında VI bölmədə yerləşən 28-ci fəsil (Mülki hüquqların həyata

keçirilməsi) və VII bölmədə yerləşən 54-cü fəsil (Qiymətli kağızlar) öhdəlik

hüquqları yanmsahəsinin predmetindən kənara çıxar. 28-ci fəsil ümumi

mülki-hüquqi qaydaları, yəni mülki hüquqların həyata keçirilməsi,

hüquqdan sui-istifadənin qadağan olunması, dövlət hakimiyyəti inhisarı, son

zərurət, zəruri müdafiə və özünə yardım kimi məsələləri tənzimləyən

normaları, 54-cü fəsil isə mülki hüququn obyekti kimi qiymətli kağızların

anlayışı, onların növləri, emissiyası qaydaları, tədavülü, qiymətli kağızlar

bazarının peşəkar iştirakçıları, qiymətli kağızlar bazarının dövlət

tənzimlənməsi, qiymətli kağızlar bazarında investorların maraqlarının

müdafiəsi haqqında normaları əhatə eləyir.

Öhdəlik hüququ mülki hüququn yarımsahələrindən biridir. Hər bir

yarımsahədə olduğu kimi, öhdəlik hüququ yarımsahəsində də buraya daxil

olan institutlar üçün ümumi olan normaların cəmləşdiyi ümumi hissə vardır

ki, bu da öhdəlik hüququnun ümumi hissəsi adlanır. Bura daxildir:

öhdəliklər haqqında ümumi müddəalar; müqavilə hüququ; öhdəliklərin

icrası; öhdəliklərin icra edilməməsi; öhdəliklərin icra edilməməsi üçün

məsuliyyət; öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi; öhdəliklərin verilməsi;

öhdəliklərə xitam verilməsi institutları.

369

Mülki Hüquq

Öhdəlik hüququnun ümumi hissəsinə aid olan normalar sosial həyatın

əksər sahələrində özünü göstərir. Alman alimlərindən H. Heynriks qeyd edir

ki, müxtəlif növlü həyati hallar öhdəlik münasibətlərinin anlayışı ilə əhatə

olunur. Öhdəlik hüququnun əsas vəzifəsi çox aspektli xüsusi qanunların

olduğu yerdə, mülki dövriyyəni tənzimləməkdən ibarətdir.'

Öhdəlik hüququnun sisteminə ümumi hissə ilə yanaşı, xüsusi hissə də

daxildir. Xüsusi hissə müxtəlif müqavilələrdən əmələ gələn öhdəlik

münasibətlərini və müqavilədən kənar hərəkətlərdən (qanundan, birtərəfli

hərəkətlərdən və zərər vurmadan) yaranan öhdəlik münasibətlərini

tənzimləyən institutları əhatə eləyir.

Xüsusi hissə institutları arasında hüquqa uyğun hərəkətlərdən yaranan

öhdəliklər daha geniş yer tutur. Bunlara misal olaraq:

birincisi, əmlakın mülkiyyətə verilməsi ilə əlaqədar yaranan öhdəliklər:

alqı-satqı, bağışlama, dəyişdirmə, borc, renta və s.;

ikincisi, əmlakın istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar yaranan öhdəliklər:

kirayə, icarə, lizinq, əvəzsiz istifadə və s.;

üçüncüsü, işlərin görülməsi ilə əlaqədar yaranan öhdəliklər: podrat və

podratın ayrı-ayrı növləri;

dördüncüsü, xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaranan öhdəliklər:

daşıma, saxlama, tapşırıq, sığorta öhdəlikləri,

beşincisi, birtərəfli hüquqa uyğun hərəkətlərdən yaranan öhdəliklər:

özgə işlərini tapşırıqsız aparma, xüsusi mükafatlandırmanın açıq elan

edilməsi, müsabiqə və s.

Öhdəlik hüququnun xüsusi hissəsində həm hüquqa uyğun, həm də

hüquqa zidd hərəkətlərdən yarana bilən və hüquq elmində əsassız varlanma

kimi adlanan öhdəlik münasibətləri və həmçinin, yalnız hüquqa zidd

hərəkətlər olan deliktlərdən (zərər vurmadan) yaranan öhdəlik

münasibətlərini tənzimləyən normalar da yer almışdır.

' Heinrichs H.//Palandt. Op.cit.S.219. Жалинский A., Рсрихт A. Введение в немецкое

право.-М.: Спарк, 2001, с.ЗЗЗ.

370


16.2. Öhdəliklərin elementləri

Öhdəlik hüquq münasibətlərinin subyektləri kimi vətəndaşlar, hüquqi

şəxslər dövlət və bələdiyyə orqanları çıxış edə bilər. Öhdəlik hüquq

münasibətlərində, adətən, iki tərəf çıxış edir ki, bunlar da kreditor və borclu

olan tərəflərdir.

Kreditor münasibətlərin aktiv tərəfidir, çünki o, səlahiyyətli şəxs

olmaqla tələb etmək hüququna malikdir.

Borclu isə passiv tərəfdir, çünki o, kreditorun xeyrinə müəyyən işlər

görməlidir və yaxud müəyyən işlərdən çəkinməlidir.

Öhdəlik münasibətləri yalnız onun iştirakçıları arasında hüquqi

əlaqənin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Yəni bu münasibətlər üçüncü şəxslər

üçün hüquq və vəzifələr yarada bilməz. Lakin bu qaydadan bəzi istisnalar da

vardır. Misal üçün, sığorta müqaviləsi. Belə ki, sığorta münasibətləri sığorta

müqaviləsinin iştirakçısı olmayan üçüncü şəxslərin xeyrinə sığortalamanı

nəzərdə tutur ki, bu da sonradan sığorta hadisəsinin və yaxud müqavilədə

göstərilən digər şərtin baş verdiyi təqdirdə səlahiyyətli şəxs (kreditor)

qismində həmin şəxsin, yəni üçüncü şəxsin çıxış etməsinə imkan yaradır.

Üçüncü şəxsin öhdəlik münasibətlərində iştirakını müəyyən edən digər

qayda AR MM-in 431-ci maddəsində müəyyən olunmuşdur. Bu normaya

əsasən, “borclu öhdəliyin icrasının onun özündən asılı olduğu hallarda,

habelə bunun Mülki Məcəllədən, müqavilədən və ya öhdəliyin təbiətindən

irəli gəldiyi hallarda öhdəliyi şəxsən icra etməlidir.” Lakin, əgər kreditor

borcluya mənsub əşyaya məcburi icra yönəldərsə, onda məcburi icra

nəticəsində bu əşyaya hüquqlarının itirilməsi təhlükəsi yaranan hər hansı

şəxs kreditoru təmin edə bilər. Üçüncü şəxs kreditoru təmin etdikdə, tələb

hüququ həmin şəxsə keçir. Tələb kreditorun zərərinə olaraq keçməməlidir.

Oxşar qaydaya AR MM-in əşya təminat hüquqlarını tənzimləyən 12-ci

fəslinin 3-cü paraqrafmda da rast gəlmək olur. Belə ki, ipotekanın

reallaşdırılması

371

Mülki Hüquq

nəticəsində vəziyyəti pisləşmiş hər hansı üçüncü şəxsin tələbi icra etmək və

bu yolla ipotekam özünə keçirmək ixtiyarı vardır, (bax: AR MM-in maddə

315.1).

Göründüyü kimi, hər iki misalda öhdəlik münasibətləri yaranarkən bu

münasibətlərdə iştirak etməyən hər hansı üçüncü şəxsin sonradan onun

mənafelərinə zərər dəyə biləcəyi təhlükəsinin qarşısını almaq məqsədilə

münasibətlərə girməsi və bununla da əvvəlki kreditorun yerini tuta bilməsi

imkanları müəyyən olunur.

Adətən, öhdəlik tərəflərində bir şəxs çıxış edir. Elə hal ola bilər ki, hər

bir tərəf bir neçə şəxslə təmsil olunsun. Bu zaman öhdəlikdə şəxslər çoxluğu

yaranır ki, onu da iki yerə bölmək olar: aktiv və passiv çoxluq. Əgər kreditor

tərəf bir neçə şəxslə təmsil olunubsa, ona aktiv çoxluq deyirlər. Əgər borelu

tərəf bir neçə şəxslə təmsil olunubsa, ona passiv çoxluq deyirlər.

Bir də var qarışıq çoxluq. Qarışıq çoxluq odur ki, həm kreditor tərəf,

həm də borclu tərəf bir neçə şəxslə təmsil olunmuş olur.

Tərəflərin hüquq və vəzifələrinin həcminə görə çoxlu şəxslərlə təmsil

olunan öhdəliklər, paylı və birgə öhdəliklərə bölünür. Çoxlu şəxslərlə təmsil

olunan öhdəliklər adətən paylı öhdəliklərdir.

Birgə öhdəlik və səlahiyyətlər isə AR MM-in 493.2-ci və 500.2- ci

maddələrində göstərildiyi kimi, qanuna, müqaviləyə və öhdəlik predmetinin

bölünməzliyinə əsasən əmələ gəlir. Başqa sözlə, birgəlik - ümumi qaydadan

istisnadır. Məsələn, AR MM-in 46-cı maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki,

hüquqi şəxsin təsisçiləri hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatına alınmasına

qədər əmələ gəlmiş, hüquqi şəxsin yaradılması ilə bağlı olan öhdəliklər üzrə

birgə məsuliyyət daşıyırlar.

Hüquqi şəxsin təsisçilərinin birgə məsuliyyətini müəyyən edən

qaydalara AR MM-in digər normalarında da rast gəlmək olur. Belə ki.

Mülki Məcəllənin 97.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

əlavə məsuliyyətli cəmiyyətin iştirakçıları onun öhdəlikləri üzrə öz

mayalarının dəyərinin cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyən- 372


ləşdirilən, hamısı üçün eyni olan misli miqdarında özlərinin əmlakı ilə birgə

subsidiar məsuliyyət daşıyırlar. Yaxud AR MM-in 472.3-cü maddəsində

qeyd olunur ki, birgə zamin olmuş şəxslər, əgər zaminlik müqaviləsində ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, kreditor qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar.

Növbəti misalı orderli qiymətli kağızlar və onların indossantları ilə əlaqədar

göstərmək olar. Bununla əlaqədar, AR MM-in 988.3-cü maddəsində

göstərilir ki, qiymətli kağızı vermiş borclu və onu indossament etmiş bütün

şəxslər onun qanuni sahibi qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar. Qiymətli

kağızın qanuni sahibinin tələbi qiymətli kağız üzrə öhdəlik götürmüş bir və

ya bir neçə şəxs tərəfindən yerinə yetirildikdə, o (onlar), qiymətli kağız üzrə

öhdəlik götürmüş qalan şəxslər qarşısında geriyə tələb (reqres) hüququ əldə

edir.

Subsidiar məsuliyyəti müəyyən edən normalara delikt öhdəliklərində də

rast gəlmək olur. AR MM-in 1104.3-cü maddəsində göstərilir ki, əgər on

dörd yaşından on səkkiz yaşmadək olan və himayəçiliyə ehtiyac duyan

yetkinlik yaşma çatmayan müvafiq tərbiyə, müalicə müəssisəsində və ya

qanuna görə onun himayəçisi olan digər oxşar müəssisədə olmuşdursa,

həmin müəssisə, zərərin onun təqsiri üzündən yaranmadığını sübuta

yetirməsə, zərərin hamısını və ya çatışmayan hissəsini ödəməyə borcludur.

Paylı öhdəliklərdə hər bir kreditor öhdəliyin icrasını tələb edə bilər, hər

bir borclu isə öhdəliyi onun üzərinə düşən pay həcmində icra etməlidir.

Birgə öhdəliklərdə isə hər şey kreditorun iradəsindən asılıdır. Belə ki,

kreditorun hüququ vardır ki:

1) öhdəliyin icrasını bütün borcludan tələb etsin;

2) öhdəliyin icrasını borclulardan birindən tam və ya müəyyən hissədə

tələb etsin.

Birgə borclular öhdəlik tam icra olunub qurtarana kimi yüklü olaraq

qalırlar. Birgə öhdəliyin əsas vacib xüsusiyyəti odur ki, burada borclulardan

birinin öhdəliyi tam icra etməsi qalan borcluları icradan

373

Mülki Hüquq

azad edir (bax:AR MM, maddə 503). Yox, əgər kreditor borcluların birindən

öhdəliyin tam olaraq icrasını ala bilməyibsə, o zaman o, icra olunmamışları

digər borclulardan tələb edə bilər.

Öhdəliyin icrasını qəbul etmiş kreditor əldə etdiyini digər kreditorlar

arasında bölməlidir.

Birgə öhdəliyi icra etmiş borclu qalan borclular barəsində onların

paylarına mütənasib surətdə, lakin öz payı çıxılmaqla reqres qaydasında

tələb hüququna malikdir (bax:AR MM, maddə 509).

Öhdəliyin məzmunu dedikdə, onda iştirak edən tərəflərin subyektiv

hüquq və vəzifələri nəzərdə tutulur. Bu zaman kreditorun səlahiyyətləri

tələb hüququ kimi, qarşı tərəfin vəzifələri isə borc kimi xarakterizə olunur.

Əgər müqavilə üzrə tərəflərdən hər biri digər tərəfin xeyrinə vəzifə

daşıyırsa, o, digər tərəfin xeyrinə etməli olduqları barəsində həmin tərəfin

borclusu və eyni zamanda, ondan tələb etməyə hüququ çatanlar barəsində

onun kreditoru sayılır (AR MM, maddə 387.2). Aktiv vəzifələrin icrası ilə

yanaşı, borclunun üzərinə passiv vəzifələrin icrası da qoyula bilər. Passiv

vəzifələr dedikdə kreditorun subyektiv vəzifələrinin icrasına mane olan

müəyyən hərəkətlərdən çəkinmək başa düşülür.

Hüquq və vəzifələrin nisbətinə görə öhdəliklər birtərəfli və qarşılıqlı

olurlar. Birtərəfli öhdəliklərdə bir tərəfdə yalnız hüquqlar, digər tərəfdə isə

vəzifələr olur. Bu cür öhdəliklərdə borclunun qarşısında kreditor durur və o,

borcluya münasibətdə heç bir vəzifə daşımır və yalnız borcludan vəzifəsinin

icrasını tələb etmək hüququ vardır. Məsələn: borc müqaviləsi.

Qarşılıqlı və yaxud ikitərəfli öhdəliklərdə isə hər bir tərəf digər tərəfə

münasibətdə həm borclu, həm də səlahiyyətli şəxs kimi çıxış edir.

Öhdəliklərin əksər hissəsi qarşılıqlı öhdəliklərdir. Məsələn, alqı- satqı

müqaviləsi üzrə satıcı əşyanı verməklə əlaqədar alıcının borclusu, alıcı isə

əşyanın verilməsinin tələb edilməsi ilə əlaqədar satıcının kreditoru, alıcı

alman əşyanın haqqının ödənilməsi ilə əlaqədar sa- 374


tıcının borclusu, satıcı iso verilmiş əşyanın haqqının tolob edilməsi ilə

əlaqədar alıcının kreditoru kimi çıxış edir. İkitərəfli öhdəliklər yalnız

müqavilədən əmələ gəlir və heç bir halda bir tərəfli hüquqa uyğun və hüquqa

zidd hərəkətlərdən yarana bilməz. Məsələn, hüquqa zidd hərəkətlərdən

yaranan delikt öhdəliklərdə səlahiyyətli şəxsin (zərər çəkmişin) tələb

hüquqlarına qarşı borclu şəxsin (zərər vuranın) konkret vəzifəsi (vurulmuş

zərərin nəticələrinin aradan qaldırılması) durur. Zərər çəkmiş isə zərər

vurana münasibətdə heç bir vəzifə daşımır. Odur ki, bu tip öhdəliklərdə bir

tərəfdə hüquqlar, digər tərəfdə isə konkret vəzifələr durur.

Alternativ öhdəliklər. Bu növ öhdəliklərin icrası öhdəliyin

məzmununda əksini tapan hərəkətlərdən birinin yerinə yetirilməsi ilə

mümkün olur. AR MM-in 434.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, bir neçə

öhdəlikdən biri (alternativ öhdəlik) icra edilməli olduqda seçmək hüququ,

əgər müqavilədən. Mülki Məcəllədən və ya öhdəliyin mahiyyətindən ayrı

qayda irəli gəlmirsə, borcluya mənsubdur. Seçmək hüququ kreditora

mənsubdursa, borclu ona ağlabatan müddət təyin edərək öhdəliyi seçməsini

tələb edə bilər. Kreditor öhdəliyi vaxtında seçməzsə, həmin müddət

keçdikdən sonra seçmək hüququ borcluya keçir. Məsələn, əgər ipotekanın

predmeti bir neçə əşyadan ibarətdirsə (nəqliyyat vasitəsi, ev, torpaq və s.),

əsas öhdəlik icra edilmədiyi təqdirdə kreditorun maraqları bu əşyalardan

birinin hesabına təmin oluna bilər. Bu hal ilə əlaqədar AR MM-in 308.1-ci

maddəsində nəzərdə tutulur ki, kreditorun tələbi onun arzusu ilə istənilən

əşya hesabına ödənilə bilər.

Fakultətiv öhdəliklər. Bu növ öhdəliklərdə borclu nəzərdə tutulmuş

müəyyən hərəkəti etməlidir, bu mümkün olmadıqda isə, öhdəliyin

məzmununda və ya qanunda nəzərdə tutulan digər hərəkət yerinə

yetirilməlidir. Məsələn, zaminlik müqaviləsində zaminin öhdəliyi fakültətiv

xarakterlidir. Belə ki, borclu zaminliklə təmin edilmiş öhdəliyi iera

etmədikdə və ya lazımmea icra etmədikdə, əgər

375

Mülki Hüquq

Mülki Məcəllədə və ya zaminlik müqaviləsində zaminin subsidiar

məsuliyyəti nəzərdə tutulmayıbsa, zamin və borclu kreditor qarşısında birgə

məsuliyyət daşıyırlar (bax: AR MM, maddə 472.1).

Növbəti misal kimi, AR MM-in 287-ci maddəsində qeyd olunan

qaydanı göstərə bilərik. Həmin qaydaya görə, girov predmeti məhv olduqda

və ya zədələndikdə və ya ona mülkiyyət hüququna xitam verildikdə girov

qoyan, əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov predmetini

ağlabatan müddətdə bərpa etməli və ya eyni dəyərli başqa əmlakla əvəz

etməlidir. Buradan görünür ki, qanunverici girov qoyanın əsas vəzifələri

(girov predmetini qorumaq, təyinatına görə istifadə etmək, lazım olduğunda

tutmaya yönəldilməsi üçün şərait yaratmaq və s.) ilə yanaşı, bu vəzifələrini

layiqincə yerinə yetirməməsi nəticəsində girov predmeti məhv olduqda və

ya zədələndikdə onu bərpa etmək və ya başqa əmlakla əvəz etmək kimi

fakultətiv vəzifəsini də nəzərdə tutmuşdur.

Şəxsi xarakterli öhdəliklərdə öhdəlik tərəflərinin dəyişməsi

yolverilməzdir. Bu cür öhdəliklərə müəlliflik hüququnun obyektlərinin

yaradılması ilə əlaqədar öhdəlikləri (məsələn, filmin ssenarisinin yazılması

ilə əlaqədar müəllifin üzərinə götürdüyü öhdəlik, dərs vəsaitinin yazılması

ilə əlaqədar müəllimə verilmiş sifariş üzrə öhdəlik, binanın layihəsinin tərtib

edilməsi ilə əlaqədar arxitektorun üzərinə götürdüyü öhdəlik və s.),

həmçinin, ailə hüquq münasibətlərindən irəli gələn aliment öhdəlikləri aid

edilir.

Öhdəliyin obyekti dedikdə, əmlak (pul, əşya, qiymətli kağızlar, əmlak

hüquqları) və subyektlərin fəaliyyəti nəticələri (iş, xidmət, yaradıcılıq

fəaliyyətinin nəticələri və onlara olan müstəsna hüquqlar) başa düşülür.

Öhdəlik öbyektlərinin yaradılması, ötürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar

mülki hüquq münasibətləri yaranır.

Öhdəliyin bir və yaxud bir neçə obyekti ola bilər. Məsələn, kredit

müqaviləsində pul öhdəliyin yeganə obyekti kimi çıxış edir, podrat

müqaviləsində isə öhdəliyin obyekti kimi pul və podratçı tərəfindən 376


görülmüş işin nəticəsi çıxış edir. Bununla yanaşı, bir neçə obyektlə əlaqədar

öhdəliyin yaranması da mümkündür ki, bunlara da misal yuxarıda qeyd

etdiyimiz fakültətiv və alternativ öhdəlikləri göstərmək olar.

Əşyalar alqı-satqı, bağışlama, dəyişdirmə, kirayə, icarə və bir çox digər

müqavilələrin obyekti kimi çıxış edirlər. Bununla bərabər, qeyd etməliyik

ki, öhdəliyin yaranması, icrası, icrasının pozulmasına görə məsuliyyət

məsələlərinin həlli zamanı əşyanın bölünər və bölünməz, cinsən müəyyən

olunan və yaxud fərdən müəyyən olunan olması mühüm əhəmiyyət kəsb

edir. Bəzi öhdəliklər, məsələn, borc müqaviləsi yalnız cinsən müəyyən

olunan əşyalarla əlaqədar, əmlak kirayəsi müqaviləsi isə yalnız fərdən

müəyyən olunan əşyalarla əlaqədar yarana bilər. Əgər öhdəliyin predmeti

kimi fərdən müəyyən olunan əşya çıxış edirsə, bu əşyanın məhv olması

nəticəsində öhdəliyə xitam verilir. Cinsən müəyyən olunan əşyaların məhv

olması nəticəsi olaraq isə öhdəliyə xitam verilmir. Roma hüququndan bizə

məlum olan tezisə görə genera non pereunt (cins ölmür), yəni borclunun

imkanı var ki, həmin əşyanı başqa bir eyninövlü əşya ilə əvəz etsin. Bu

əlamətə görə öhdəlikləri cinsən və yaxud fərdən müəyyən olunan öhdəliklər

kimi təsnifləşdirmək olar.

Öhdəliyin obyektinin bölünən və yaxud bölünməyən olması səbəbindən

öhdəlikləri müvafiq olaraq təsnifləşdirmək olar. Bölünməyən əşyalarla

əlaqədar öhdəlikdə şəxslər çoxluğu olduqda qanuna əsasən, əgər tərəflər

arasında başqa razılaşma yoxdursa, öhdəlik solidar öhdəlik olacaqdır. AR

MM-in 500.2-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, “Birgə öhdəlik müqaviləyə,

qanuna və ya öhdəlik predmetinin bölünməzliyinə əsasən əmələ gəlir.”

Əksinə, əgər əşya bölünəndirsə, o zaman tərəflər arasında razılaşmada və ya

qanunda ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, öhdəlik paylı olacaqdır.

Pul vəsaitlərinin dövriyyəsinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq obyekti

pul olan öhdəliklərin icrası üçün xüsusi qaydalar müəyyən olu-

377

Mülki Hüquq

nub. Belo ki, AR MM-in 439-cu maddəsində qeyd edildiyi kimi, pul

öhdəliyi manatla ifadə edilməlidir. Əgər tərəflərdən biri xariei fiziki və ya

hüquqi şəxsdirsə, tərəflər pul öhdəliyini, əgər Mülki Məcəllə ilə qadağan

edilməyibsə, xarici valyutada da müəyyənləşdirə bilərlər. Əgər xarici

valyutada olan pul öhdəliyi Azərbaycan Respublikasında ödənilməlidirsə,

ödənişin xarici valyutada aparılmalı olduğunun şərtləşdirildiyi hallardan

başqa, o, manatla ödənilir. Yenidən hesablama ödəniş anında ödəniş yerinin

məzənnə qiyməti üzrə aparılır.

Bəzi öhdəliklərdə pul vəsaitləri yeganə obyekt kimi çıxış edir, məsələn,

borc müqaviləsi. Lakin mülki hüquq münasibətlərinin əksər hissəsi əvəzli

xarakterli olduğu üçün əksər hallarda pul vəsaitləri öhdəliklərin iki və daha

çox obyektlərindən birini təşkil edir.

Öhdəlik münasibətlərinin əmlakın dövriyyəsini xarakterizə etdiyini

nəzərə alsaq, o zaman əmlak hüquqları da qeyd olunan münasibətlərin

obyekti qismində çıxış edə bilər. Lakin o əmlak hüquqları öhdəliyin obyekti

ola bilər ki, onlar hüquq sahibinin şəxsiyyəti ilə sıx bağlı olmasın. AR

MM-in 194.3-cü maddəsi kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz bağlı olan

tələblərin, o cümlədən alimentlər, həyata və ya sağlamlığa vurulan zərərin

əvəzinin ödənilməsi haqqında tələblərin güzəşt edilməsinə yol vermir.

Öhdəliklərin obyekti kimi insan fəaliyyətinin nəticələrini şərti olaraq iki

hissəyə bölmək olar: insanın intellektual fəaliyyətinin nəticələri və insanın

fiziki fəaliyyətinin nəticələri. Bunlardan birincisinə yaradıcılıq fəaliyyətinin

nəticələri, ikincisinə isə işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə

əlaqədar münasibətlər aiddir.

Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri dedikdə, elm, ədəbiyyat, incəsənət

əsərləri, ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi başa düşülür. Bu

obyektlərin yaradılması, istifadəsi və özgəninkiləşdirilməsi ilə əlaqədar

olaraq onlar müxtəlif öhdəlik münasibətlərinin obyekti kimi çıxış edə

bilirlər. Məsələn, rəssamın çəkdiyi rəsm əsərinin satışı alqı-satqı müqaviləsi

formasında həyata keçirilir və yaxud hər 378


hansı əsərin sərgiyə verilməsi əmlakın əvəzsiz istifadəsi (ssuda) üzrə

öhdəlik münasibətlərini doğurur, sifariş əsasında hər hansı bir ssenarinin və

ya əsərin yazılması isə müəlliflik müqavilələri vasitəsilə həyata keçirilir.

Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri onların xarici təzahür formasından

asılı olmayaraq maddi deyil, mənəvi nemətlərdir. Bu əsərlərin yaradıcıları

isə həmin əsərlərə müstəsna müəlliflik hüquqları əldə edirlər. Qeyd olunan

hüquq əsərin müəllifinə əsər üzərində müstəsna səlahiyyətlərini müəyyən

etməklə mülki dövriyyənin digər bərabərhüquqlu subyektləri ilə müəllif

arasında həmin əsərdən istifadə ilə əlaqədar öhdəlik münasibətləri

tənzimləyir. Məsələn, “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında”

AR Qanununun 16-cı maddəsinə görə, təsviri sənət əsərlərinin

orijinallarının və ya yazıçı və bəstəkarın əlyazmalarının mülkiyyət

hüququnun birinci dəfə başqa şəxsə keçməsindən sonra hər dəfə onların

orijinallarının açıq (hərrac, təsviri sənət əsərləri qalereyası, bədii salon,

mağaza vasitəsi ilə və s.) satışı zamanı müəllifin və ya onun vərəsələrinin,

əgər sonrakı satış qiyməti əvvəlki satış qiymətindən 20% çox olarsa, satış

qiymətinin 5%-ni izləmə hüququ vardır. Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi

olan əsərin müəllifinin şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquqları

özgəninkiləşdirilməyən hüquqlar olduğunu nəzərə alsaq, o zaman deyə

bilərik ki, öhdəliklərin obyekti kimi, yalnız intellektual fəaliyyət

nəticələrindən istifadə ilə əlaqədar müstəsna hüquqlar cıxış edə bilər. Belə

olan hallarda, demək olar ki, öhdəliyin obyekti ixtiranın yaradılması prosesi

deyil, məhz ixtiraya patent hüququnun satışı ola bilər və s.

İnsanın maddi (fiziki) fəaliyyətinin nəticələri fəaliyyətin özündən ayrıla

bilən və yaxud ayrıla bilməyən ola bilər. Bu fərqləndirmədən asılı olaraq

insanın fiziki fəaliyyətinin nəticələrini iki hissəyə bölmək olar: birincisi,

işlərin görülməsi, ikincisi isə xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaranan

münasibətlər. İşlərin görülməsi ilə əlaqədar yara

379

Mülki Hüquq

nan münasibətlərə podrat müqaviləsi aiddir. Podrat münasibətlərində

görülmüş işin nəticəsi maddiləşmiş predmetdə və yaxud bu prcdmetin

yaxşılaşdırılmasında, təmirində əks olunur. Bu maddiləşdirilmiş nəticələr

insanın fəaliyyətindən ayrılmışdır. Məsələn, tikilmiş bina və yaxud

kostyum, təmir olunmuş mebel və yaxud məişət əşyası və s.

Xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaranan öhdəliklərdə öhdəliyin

obyekti kimi, hər hansı bir yeni əşyanın hazırlanması ilə əlaqədar olmayan

fəaliyyətin nəticəsi çıxış edir. Misal olaraq, saxlama müqaviləsini, daşıma

müqaviləsini, hüquqi xidmətlərlə əlaqədar münasibətləri və s. göstərmək

olar.

16.3. Öhdəliklərin yaranma əsasları

Hər bir mülki hüquq münasibəti kimi, öhdəlik də müəyyən hüquqi

faktlar və yaxud onların məcmusu mövcud olduqda yaranır. Qanun

subyektlər arasında öhdəlik xarakterli hüquq və vəzifələrin yaranmasını

məhz bu faktlarla əlaqələndirir. AR MM-in 386.1-ci maddəsində öhdəliyin

yaranması üçün üç əsasın adı çəkilir ki, bu da müqavilə, zərər vurulması və

əsassız varlanmadır. Öhdəliyin əmələ gəlməsinin digər əsasları isə ümumi

şəkildə “bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş digər əsaslar nəticəsində” göstərilir.

Öhdəliklərin yaranması əsaslarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

1) Müqavilə və digər əqdlər. Mülki hüquq və vəzifələrin əmələ

gəlməsinin ümumiləşdirilmiş əsası AR MM-in 14.2.1-ci maddəsində də

göstərildiyi kimi, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş müqavilələr və başqa

əqdlər çıxış edir.

Öhdəlik hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsində müqavilələrin

aparıcı rolu mülki hüququn bütün sisteminin üzərində dayandığı başlanğıc

prinsiplərlə şərtlənir ki, bunlar da: subyektlərin hü

380


quq bərabərliyinin tanınması, müqavilə azadlığı və iradə sərbəstliyi

prinsipləridir.

AR MM-də öhdəliklərin ayrı-ayrı növlərinin hüquqi tənzimlənməsini

nəzərdə tutan otuz bir fəsildən iyirmi dördü məhz müqavilələrdən əmələ

gələn öhdəliklərin hüquqi tənzimlənməsinə aiddir.

Mülki-hüquqi tənzimləmə metodunun ümumi yolvcrənlik istiqamətinin

öhdəliklərin əmələ gəlməsi əsaslarına tətbiqi özünü onda göstərir ki, təhlil

olunan münasibətlər yalnız qanunda nəzərdə tutulan müqavilələrdən deyil,

habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da, ona zidd olmayan

müqavilələr və başqa əqdlərdən də əmələ gələ bilər. Bu müqavilələri Roma

hüququndan bizə tanış olan adsız kontraktlara oxşatmaq olar. Təcrübədə bu

cür müqavilələrə tez-tez rast gəlmək olur. Maraqlısı odur ki, bu cür

müqavilələr qanunvericilikdə nəzərdə tutulmadıqları üçün dövriyyə

iştirakçıları onları istədikləri termin vasitəsilə adlandırırlar. Müvafiq ad

tapmayanda isə sadəcə razılaşmanın baş hissəsinə “müqavilə” terminini

yazırlar. Təcrübədə bu cür müqavilələrə misal olaraq daşınmaz əmlakın

alqı-satqısmı həyata keçirən firmalarda bağlanılan “makler müqaviləsini”,

tikinti şirkətlərinin tikinti tikiləcək məkanlarda yerləşən evlərin sahibləri ilə

onların köhnə yaşayış sahələrinin əvəzinə yeni tikiləcək binalarda yeni

evlərin verilməsini nəzərdə tutan “öhdəlik müqavilələrini” (müxtəlif

firmalar bu müqaviləni müxtəlif cür adlandırırlar) və yaxud hamımızın

bildiyi Sədərək və Binə bazarlarında mağaza yeri almaq istəyən şəxslərlə

bağlanılan, tərəflərin fantaziyalarına uyğun olaraq adlandırılan müqavilələri

misal göstərmək olar.

Qeyd etdiyimiz kimi, öhdəliklərin əmələ gəlməsi əsası kimi əqdlər də

çıxış edir. Bu əqdlər birtərəfli xarakterlidir. Birtərəfli əqdlər öhdəlik hüquq

münasibətlərini yaradır, belə ki, bu əqdləri bağlayan şəxslər özləri borclu

şəxslərə çevrilirlər. Misal olaraq, xüsusi müka- fatlandırılmanm açıq elan

edilməsini, müsabiqələrin keçirilməsini və s. göstərmək olar (bax: AR

MM-in 55 və 56-cı fəsilləri).

381

Mülki Hüquq

Birtərəfli əqdlor qanunda və yaxud tərəflər arasında nəzərdə tutulan

hallarda digər şəxslər üçün də hüquq və vəzifələr yarada bilər. Misal üçün,

əgər vəsiyyətnamədə mirasdan məcburi pay almaq hüququna malik olan

şəxs göstərilməyibsə, mirasda məcburi pay almaq hüququna malik olan şəxs

miras açıldığı andan məcburi pay almaq hüququ əldə edir.

Vəsiyyətnamədə vəsiyyət edən, miras əmlak hesabına hər hansı

öhdəliyin bir və ya bir neçə şəxsin xeyrinə icra olunmasını vərəsəyə həvalə

edə bilər, bu cür həvalə etmə vəsiyyət tapşırığı (leqat) adlanır (bax: AR

MM-in 66 və 67-ci fəsilləri). Göründüyü kimi, birtərəfli əqd olan

vəsiyyətnamənin tərtibində vərəsə iştirak etməsə də, vəsiyyətnamə ilə

müəyyən vəzifələrin icrası miras açıldıqdan sonra mirası qəbul edən

vərəsənin üzərinə qoyula bilər.

Öhdəlik, həmçinin, öz hüquqi təbiətinə görə, əqd olmayan birtərəfli

hüquqa uyğun hərəkətlərdən də yaranır. Bu əqdlərə AR MM-in 57-ci

fəslində göstərilən özgə işlərini tapşırıqsız aparma aiddir. Bu növ öhdəlik

hüquq münasibətlərinin nəticəsi olaraq öz təşəbbüsü ilə özgə işlərini

vicdanlı və hüquqa uyğun olaraq aparan şəxs, qanunla nəzərdə tutulan

hallarda xeyrinə işlər görülmüş şəxsdən icra nəticəsində çəkilmiş xərclərin

əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ əldə edir.

2) İnzibati aktlar. Dövlət və bələdiyyə orqanlarının aktlarının nəticəsi

olaraq yaranan öhdəlik hüquq münasibətlərinin dairəsi o qədər də çox

deyildir. İnzibati akt adətən onun ünvanlandığı bir və ya bir neçə subyektə

bu akt əsasında müqavilə bağlamaq vəzifəsini müəyyən edir. Misal üçün,

AR Mənzil Məcəlləsinin 56.3-cü maddəsində müəyyən olunan qaydaya

əsasən, “Yaşayış sahələrinə ehtiyacı olan qismində uçotda duran

vətəndaşlara sosial kirayə müqaviləsi ilə yaşayış sahələri müvafiq icra

hakimiyyəti orqanının və ya müvafiq bələdiyyə orqanının qərarına əsasən

verilir...”. Mənzil Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq sosial kirayə

müqaviləsi ilə yaşayış sahəsinin

382


verilməsinə dair qərar bu qərarda göstərilən müddətdə müvafiq sosial

kirayə müqaviləsinin bağlanması üçün əsasdır.

Yalnız qanunda nəzərdə tutulan müstəsna hallarda öhdəlik bilavasitə

müvafiq hakimiyyət orqanının aktının nəticəsi olaraq yaranır. Bunlara misal

olaraq, AR MM-in 10-cu fəslinin 3-cü paraqra- fında əksini tapan torpaq

sahəsinin dövlət ehtiyacları üçün alınması ilə əlaqədar yaranan

münasibətləri göstərmək olar. Belə ki, torpaq sahəsinin dövlət ehtiyacları

üçün alınması qərarını müvafiq icra hakimiyyəti orqanı qəbul edir və

bununla əlaqədar torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinə yazılı bildiriş

göndərməklə alman torpaq sahəsinin satınalma qiymətini müəyyənləşdirir

və 80 təqvim günündən tez, 120 təqvim günündən gec olmayaraq

mülkiyyətçiyə ödəyir. Bu bildirişi alan şəxs onu aldığı gündən 90 təqvim

günündən tez və 180 təqvim günündən gec olmayaraq alman torpaq sahəsini

azad etməlidir. Göründüyü kimi, inzibati akt nəticəsində mülkiyyətçinin

üzərinə konkret vəzifənin icrası həvalə olunur.

3) Məhkəmə aktları. Ümumiyyətlə, təcrübədə məhkəmə aktlarının

nəticəsi olaraq mülki dövriyyə iştirakçıları arasında öhdəlik xarakterli hüquq

və vəzifələrin yaranması, dəyişməsi və xitamı hallarına tez-tez rast gəlinir.

Belə ki, subyektlər qeyri-normal mübahisələrin həlli məqsədilə

məhkəmələrə müraciət etdikləri təqdirdə məhkəmələrin qəbul etdiyi qərarlar

hər iki tərəf üçün öhdəlik xarakterli hüquq və vəzifələr yaradır. Yuxarıda

qeyd etdiyimiz misalı davam etdirək. AR MM-in 248.1-ci maddəsində

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, torpaq sahəsinin dövlət ehtiyacları üçün

alınması zamanı mülkiyyətçi müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı və

ya satınalma qiyməti ilə razı olmadıqda, bu barədə məhkəməyə müraciət edə

bilər. Bu zaman yuxarıda göstərilən torpaq sahəsini azad etmə müddətlərinin

(90-180 təqvim günləri) axımı məhkəmənin mübahisə üzrə çıxartdığı qərar

qanunu qüvvəyə minənə qədər dayandırılır. Yalnız bu qərar qüvvəyə

mindikdən sonra tərəflərin üzərinə öhdəlik xarakterli hüquq və vəzifələrin

icrası qoyula bilər.

383

Mülki Hüquq

4) Iladisəbr, intellektual fəaliyyətin nəticələrinin yaradılması

öhdəlik xarakterli münasibətləri yalnız digər əsaslarla birgə mövcud

olduqda yaradır. Bu cür əsaslar kimi, ümumi qaydaya görə, müxtəlif

müqavilələr çıxış edir: sığorta müqaviləsi, müəllif müqavilələri və s.

Məsələn, sığorta ödənişini vermək vəzifəsi sığorta hadisəsi baş verdikdə,

yəni sığorta olunmuş əmlaka zərər vurulduqda yaranır. Yaxud yazıçı əsəri

yaratdıqdan sonra (hadisə baş verdikdən sonra) başqa şəxslər həmin əsərdən

istifadə üsullarını müəllif müqavilələri vasitəsilə müəyyən edə bilər.

5) Müqavilədən kənar öhdəliklər. Əqdlərdən, inzibati aktlardan və

digər hüquqa uyğun hərəkətlərdən yaranan öhdəliklər hüquq

ədəbiyyatlarında müqavilələrdən və qanundan yaranan öhdəliklər kimi

adlandırılır. Öhdəliklərin yaranması əsası kimi, həmçinin, digər şəxsə

zərərin vurulması və əsasız varlanmada çıxış edir. Qeyd olunan öhdəlikləri

müqavilədən kənar öhdəliklər adlandırırlar. Bu öhdəliklər hüquqa zidd

hərəkətlərdən yaranır və yaxud müəyyən hüquqa zidd vəziyyəti əks etdirir.

Məsələn, başqa bir şəxsin əmlakına, həyatına və ya sağlamlığına zərər

vurulması, başqasının hesabına əmlak əldə etmə və yaxud borc müqaviləsi

üzrə borcluya ödənilməli olan məbləğin səhvən digər şəxsə ödənilməsi və s.

Bu növ öhdəliklər, əsasən, iştirakçıların mənafelərinin mühafizəsi

funksiyasını yerinə yetirirlər və onların hüquqi tənzimlənməsi imperativ

normalar vasitəsilə həyata keçirilir. Həmin imperativ normalarda bu tip

öhdəliklərin yaranması şərtləri, iştirakçıların dairəsi və müvafiq vəzifələrin

məzmunu əksini tapır.

16.4. Öhdəlikdə şəxslərin dəyişməsi

Mülki hüquqda öhdəlik münasibətləri nisbi xarakterli hüquq

münasibətləri kimi çıxış etməklə, dəqiq müəyyən olunmuş şəxslər arasında

yaranır. Bu mənada öhdəlik münasibətləri ciddi olaraq şəxsi

384


xarakterlidir. Hələ Roma hüququndan öhdəliklər, ümumiyyətlə, şəxsi

xarakterli münasibətlər kimi qəbul olunurdu. Odur ki, Roma hüququna görə,

öhdəliklərin subyekt tərkibinin dəyişməsi bir öhdəliyə xitam verməklə başqa

bir öhdəliyin yaranması əsası kimi çıxış edirdi (novasiya). Sonrakı

inkişafın nətieəsi ona gətirib çıxartdı ki, hüquq və vəzifələrin icrası öhdəlik

subyektlərinin şəxsiyyəti ilə sıx bağlı olmadı. Beləliklə, ilk olaraq tələb

hüquqları əmlak növlərindən biri kimi çıxış etməyə başladı ki, bu da onun

başqa şəxslərə ötürülə bilməsinə şərait yaratdı.

Müasir dövrdə öhdəliyin mahiyyətini onun iştirakçılarının şəxsi əlaqəsi

deyil, məhz onların arasında olan əmlak maraqları təşkil edir. Ona görə də

öhdəliyin subyekt tərkibinin dəyişməsi çox geniş yayılmış bir haldır.

Düzdür, ingilis-amerikan hüquq sistemində öhdəlikdə şəxslərin dəyişməsi

yalnız novasiya yolu ilə mümkündür.

Öhdəlikdə şəxslərin dəyişməsi dedikdə, öhdəlik iştirakçısı olan

kreditorun və ya borclunun dəyişməsi başa düşülür. Bu hal da əvvəlki*

iştirakçı münasibətlərdən çıxır və onun yerini yeni iştirakçı tutur və bununla

da çıxan iştirakçının öhdəlik üzrə bütün hüquq və vəzifələri yeni iştirakçıya

keçir.

Öhdəlikdə kreditorun hüquqlarının başqa subyektə keçməsi əqd və

yaxud qanun əsasında mümkündür. Öhdəlikdə kreditorun dəyişməsi

aşağıdakı göstərilən formalarda olur;

1) universal hüquqi varislik (hüquqi şəxsin yenidən təşkili);

2) sinqulyar hüquqi varislik bir şəxsdən digər şəxsə konkret hüququn

keçməsini müəyyən edir. Məsələn, zaminin borclunun əvəzinə öhdəliyi icra

etməsi nəticəsində borclunun kreditoruna məxsus hüquqlar zaminə keçir.

Yaxud sığorta subroqasiyasmı bura aid etmək olar;

3) tələb hüququnun başqa şəxsə güzəşti (sessiya).

Sessiya elə bir müqavilədir ki, bu müqavilə əsasında kreditor (sedent)

borcluya yönəlik tələb hüquqlarını başqa şəxsə (sessionariyə) güzəştə gedir.

Bu əvvəlki kreditorla yeni kreditor arasında olan ra

385

Mülki Hüquq

zılaşmadır. Odur ki, əvvəlki kreditorun birtərəfli qaydada hüququnu güzəşt

etməsi barədə iradə ifadəsi yetərli deyildir. Sessiya zamanı köhnə kreditor

(sedent), əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, güzəşt edilən

hüququn mövcudluğu üçün məsuliyyət daşıyır.

Tələbin güzəştinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1) hüquq yeni kreditora əvvəlki kreditorda olduğu həcmdə keçir. Lakin

qanun və ya müqavilə ilə ayrı qayda da nəzərdə tutula bilər. Kreditora keçən

hüquqlara öhdəliyin icrasını təmin edən hüquqlar, habelə tələblə bağlı olan

digər hüquqlar, o cümlədən ödənilməmiş faizlərə olan hüquq aiddir. Tələb

güzəşt edildikdə yeni kreditora girov və ipoteka hüququ, habelə ona verilmiş

zaminlik üzrə hüquqlar keçir; (bax; AR MM, maddə 196)

2) ümumi qaydaya görə, borclunun razılığı lazım deyil, çünki borclu

üçün öhdəliyi kimə münasibətdə icra etməsi məsələsi elə bir əhəmiyyət kəsb

etmir. Lakin, əgər həmin güzəşt öhdəliyin mahiyyətinə, onun borclu ilə

razılaşmasına və ya qanunvericiliyə ziddirsə, tələb hüququnun güzəştinə yol

verilmir. Güzəştin yolverilməzliyi barədə borclu ilə razılaşma yalnız

borclunun üzrlü mənafeyi olduqda mümkündür; (bax: AR MM, maddə

194.1)

3) əvvəlki kreditor yalnız hüququn mövcudluğu üçün məsuliyyət

daşıyır, onun icrası üçün yox. AR MM-in 198.2-ci maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, “Tələbi başqa şəxsə güzəşt etmiş kreditor ona

tələb hüququnu təsdiqləyən sənədləri təqdim etməyə və tələbin həyata

keçirilməsi üçün əhəmiyyət daşıyan məlumatları bildirməyə borcludur”;

4) əgər kreditorun şəxsiyyəti borclu üçün əhəmiyyət kəsb edirsə,

hüququn güzəştinə yol verilmir. Belə ki, kreditorun şəxsiyyəti ilə qırılmaz

bağlı olan tələblərin, o cümlədən alimentlər haqqında və həyata və ya

sağlamlığa vurulan zərərin əvəzinin ödənilməsi haqqında tələblərin güzəşt

edilməsinə yol verilmir; (bax: AR MM, maddə 194.3)

386


5) tələbin güzəşti barəsində razılaşmanın forması haqqında onu qeyd

etmək olar ki, sadə yazılı və ya notarial formada bağlanmış əqdə əsaslanan

tələbin güzəşti müvafiq yazılı formada həyata keçirilməlidir; (bax: AR MM,

maddə 194.4)

6) orderli qiymətli kağız üzrə tələbin güzəşti həmin qiymətli kağız üzrə

indossament yolu ilə həyata keçirilir (bax: AR MM, maddə 194.5).

Kreditorun məsuliyyətinin həcminə görə sessiya indossamentdən (orderli

qiymətli kağızlar üzrə hüquqların keçməsini müəyyən edən ötürücü qeyd)

fərqlənir. Belə ki, sessiya üsulu ilə hüquqların keçməsi zamanı kreditor

yalnız ötürülən hüquqların mövcudluğu üçün məsuliyyət daşıyırsa,

indossamentdə indossant həm də bu huquqlarm həyata keçirilməsi üçün

məsuliyyət daşıyır (bax: AR MM, maddə 993.3).

Daha sonra, əgər sessiya iki səlahiyyətli şəxsin razılaşmasıdırsa,

indossament orderli qiymətli kağızın sahibinin birtərəfli aktıdır. Sessiyada

borclu ilkin kreditora qarşı malik olduğu etirazları yeni kreditorun tələbinə

qarşı da irəli sürə bilər (bax: AR MM, maddə 199.1), indossamentdə isə

borclu orderli qiymətli kağızı təqdim edən şəxsə qarşı ondan əvvəlki

sahiblərinə qarşı olan etirazlarını bildirə bilməz (bax: AR MM, maddə

988.4).

Kreditorun hüquqlarının başqa şəxslərə keçməsi yalnız əqd əsasında

deyil, həmçinin, qanun əsasında da olur. Buna misal olaraq universal hüquqi

varisliyi göstərmək olar, burada yeni kreditora əvvəlki kreditorun bütün

hüquq və vəzifələri keçir. Vərəsəliyi və hüquqi şəxsin yenidən təşkilini

buraya aid etmək olar.

Kreditorun hüquqlarının məcburi qaydada digər şəxslərə keçməsi

haqqında qərarı məhkəmə də qəbul edə bilər. Məsələn, ümumi paylı

mülkiyyət növündə mülkiyyətçilərdən biri tərəfindən satınalmaqda üstünlük

hüququ haqqında qaydalara riayət edilmədiyi təqdirdə digər mülkiyyətçi

məhkəmə qaydasında alıcının hüquq və vəzifələrinin ona keçirilməsini tələb

edə bilər (bax: AR MM, maddə 218.3).

387

Mülki Hüquq

Eyni hüquq əmlak kirayəsi müqaviləsi üzrə kirayəçiyə də məxsusdur.

Belə ki, AR MM-in 699.3-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, “əgər kirayəyə verilən əşya yaşayış otağıdırsa və kirayəçiyə

verildikdən sonra kirayəyə verən tərəfindən onun ailəsinə mənsub olmayan

hər hansı üçüncü şəxsə satılırsa, kirayəçi satın almaqda üstünlük hüququna

malikdir.” Kirayəçi bu hüququnun həyata keçirilməsini məhkəmə

qaydasında tələb edə bilər. Qeyd etdiyimiz hər iki misalda məhkəmənin

qərarından asılı olaraq öhdəliyin subyektlərinin dairəsi müəyyən olunur.

Həm ümumi paylı mülkiyyətin digər mülkiyyətçisi, həm də kirayəçi

məhkəmə qaydasında alıcının hüquq və vəzifələrinin üzərlərinə

keçirilməsini tələb etməklə, öhdəlik münasibətində kreditor və borclu kimi

iştirak etmiş olurlar.

Əgər əsas öhdəlik zaminliklə təmin olunmuşdursa, əsas öhdəlik üzrə

kreditorun tələb hüquqları əsas öhdəlik üzrə borclunun əvəzinə öhdəliyi icra

etmiş zaminə kreditorun tələbini ödədiyi həcmdə keçir. Zamin, həmçinin,

borcludan kreditora ödənilmiş məbləğdən faizlər ödəməyi və borclunun

əvəzinə məsuliyyətlə bağlı çəkdiyi digər zərərin əvəzini ödəməyi tələb edə

bilər (bax; AR MM, maddə 475.1)

Qanunda nəzərdə tutulan bir hal da var ki, bu da subroqasiyadır.

Subroqasiya hüququ, sığorta ödənişi almış şəxsin ona dəymiş zərərə görə

məsuliyyət daşıyan üçüncü şəxsə qarşı malik olduğu hüquqlardan və

vasitələrdən həmin ödənişi vermiş sığortaçının istifadə etmək hüququdur.

Əmlak sığortası müqaviləsi üzrə sığorta ödənişini vermiş sığortaçı

subroqasiya qaydasında onun verdiyi sığorta ödənişi məbləğini zərərvuran

şəxsdən tələb edə bilər (bax: AR MM, maddə 936)

Öhdəlyin passiv tərəfində olan dəyişiklik borcun keçirilməsi adlanır.

Bu zaman yeni borclu əvvəlki borclunun yerini tutmaqla öhdəliklərin

icrasından azad olunur. Lakin tələbin güzəştindən fərqli olaraq, borcun

keçirilməsi yalnız kreditorun razılığı ilə ola bilər, çünki hər bir halda

borclunun şəxsiyyəti kreditor üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Öhdəliyə

daxil olan kreditor ilkin borcluya etibar edir, onun 388


öhdoliyi icra edə bilməsino güvənir və ödəmə qabiliyyətinin olmasım

güman edir. Lakin borclunu əvəz edən şəxs haqqında bunları demək

mümkün deyildir, həmin şəxs ola bilsin ki, kreditorun etimadını

qazanmamış bir şəxs olsun. Ona görə də öhdəlik münasibətlərində

borclunun başqa bir borclu ilə əvəz olunması (borcun keçirilməsi) yalnız

kreditorun razılığı ilə mümkün ola bilir.

Borclunun dəyişməsi də tələb hüquqlarının güzəşti kimi, ya universal

hüquqi varislik, ya da borcun keçirilməsi ilə həyata keçirilir. Bu

münasibətlər AR MM-in 26-cı fəslinin (522-526-cı maddələr) normaları ilə

tənzimlənir.

AR MM-in 522.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən,

“Əgər borclu ilə öhdəliyin üçüncü şəxsə veriləcəyi barədə razılaşma əldə

edilərsə, bu yalnız kreditorun icazəsi ilə etibarlı olur.” Bu qaydaya əsasən,

əvvəlki borclu ilə yeni borclu arasında razılaşma olmalıdır ki, bu

razılaşmada sonradan kreditor tərəfindən sanksiyalaşdırılmahdır. Lakin

qanunvericilik borcun keçirilməsi üçün sadəcə yeni borclu ilə kreditor

arasında razılaşmanın ola bilməsini də istisna etmir.

Öhdəliyi qəbul etmiş şəxs, yəni yeni borclu kreditorla əvvəlki borclunun

hüquq münasibətlərindən irəli gələn etirazları kreditora qarşı irəli sürə bilər.

Bu etirazlara, əsasən, öhdəliyin icra yeri, icrası müddətləri, icrası üsulları və

s. aiddir. AR MM-in 524-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

yeni borclu, əvvəlki borcluya mənsub tələbi hesaba ala bilməz. Çünki əksi

halda bu münasibətlərə borcun keçirilməsi haqqında qaydalar deyil, tələb

hüquqlarının güzəşti barəsində qaydalar tətbiq olunacaqdır. Qeyd olunan

maddəyə əsasən, öhdəliyi qəbul etmiş şəxs öhdəlik qəbul edənlə əvvəlki

borclu arasında olan, öhdəliyin verilməsinin əsasında duran hüquq

münasibətindən irəli gələn etirazları kreditora qarşı irəli sürə bilməz.

Deyilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, qeyd olunan qaydalar üçüncü

şəxslərlə münasibətlərə tətbiq olunmur. Həqiqətən də məsələn, öz əşyasını

başqa şəxsin öhdəliyinə görə girov qoyan şəxs və yaxud

389

Mülki Hüquq

başqa şoxsin öhdəliyinə görə zamin duran şəxs konkret borclunun maddi

vəziyyətini nəzərə alaraq öz üzərinə potensial məsuliyyət götürmüş olur. Bu

zaman öhdəlikdə borclunun dəyişməsi zamin və yaxud girov qoyan üçün

qeyri-müəyyənlik yaradır. Belə ki, yeni borclunun öhdəliyini icra

edib-etməyəcəyi məsələsi açıq qalır. Odur ki, əsas öhdəliyin borclusunun

dəyişməsi, həmin öhdəliklə əlaqədar olan əlavə öhdəliklərin xitamına səbəb

olur. Bununla əlaqədar olaraq AR MM-in 292-ci maddəsində belə bir qayda

müəyyən olunmuşdur ki, “Girovla təmin edilmiş öhdəlik üzrə borc başqa

şəxsə keçirildikdə, əgər girov qoyan yeni borclunun əvəzinə cavabdeh

olacağı barədə kreditora razılıq verməyibsə, girova xitam verilir.” Analoji

qayda AR MM-in 477.0.2-cü maddəsində də müəyyən olunmuşdur: “Əgər

zamin yeni borclu üçün cavabdeh olmaq barəsində kreditora razılıq

verməmişsə, zaminliklə təmin edilmiş öhdəlik üzrə borc başqa şəxsə

keçirildikdə zaminliyə xitam verilir.”

Borcun köçürülməsini üçüncü şəxsin öhdəliyin icrasını öz üzərinə

götürməsindən fərqləndirmək lazımdır. İkinci halda üçüncü şəxs borclu ilə

bağladığı müqavilə əsasında borclunun öhdəliyini icra etməyi öz üzərinə

götürür, lakin bu zaman o, yəni üçüncü şəxs öhdəliyin tərəfi olmur. Belə ki,

üçüncü şəxs kreditor qarşısında öz üzərinə öhdəlik götürmür, onun öhdəliyi

yalnız borclu qarşısında olur. Borclu ilə üçüncü şəxsin münasibətləri isə

öhdəlikdən kənarda mövcuddur.

16.5. Öhdəlikdə sanksiyalar

Öhdəlikdə sanksiyalar dedikdə, qanunla və ya tərəflərin razılaşması ilə

nəzərdə tutulan, öhdəliyi icra etməyən və yaxud lazımi qaydada icra

etməyən şəxsə yönələn mənfi nəticələrin tətbiqindən ibarət olan məcburi

təsir tədbirləri başa düşülür.

Məhz sanksiyalar öhdəliklərdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, hər

bir öhdəliyin mahiyyəti yalnız başqa şəxsin xeyrinə müəyyən

390


horokotlərin yerinə yetirilməsində ifadə olunur. Bu hərəkətləri icra etməyə

məcbur etmə üsulu kimi sanksiyalar çıxış edir. Qanunla və yaxud tərəflər

arasında razılaşma (müqavilədə nəzərdə tutulan cərimə) ilə müəyyən

olunmasından asılı olmayaraq, sanksiyaların məcburi tətbiqi iddia müdafiəsi

ilə təmin olunur. Lakin iddia sanksiyaları tətbiq etmənin yeganə üsulu

deyildir. Qanunda nəzərdə tutulan xüsusi hallarda sanksiyalar mübahisəsiz

qaydada tətbiq oluna bilər.

Mülki hüquq münasibətləri əmlak xarakterli olduğu üçün öhdəliklərin

pozulmasına görə tətbiq olunan sanksiyalarda, əsasən, əmlak xarakterlidir.

Lakin əmlak xarakterli sanksiyalarla yanaşı, qeyri-əmlak xarakterli

sanksiyalar da vardır. Qeyri-əmlak xarakterli sanksiyalar həm maddi, həm

də prosessual xarakterli ola bilərlər. Məsələn, mal-göndərmə müqaviləsi

üzrə satıcı alıcıya əvvəl göndərdiyi mallara görə alıcının ödəməli olduğu

məbləği gecikdirdiyi təqdirdə növbəti partiyanın göndərilməsini dayandıra

bilər və yaxud əqdin sadə yazılı formasına riayət olunmadıqda şahid

ifadələrindən istifadə yolverilməzdir və s.

Öhdəliklərdə tətbiq olunan sanksiyalar müxtəlifdir. Onların bir qismi

istənilən öhdəlikləri pozulmaqdan mühafizə edir, məhz buna görə də onlar

öhdəlik hüququnun ümumi hissəsinin hüquq institutlarında öz əksini tapır.

Zərərin ödənilməsi, növlü əşyanın verilməsi öhdəliyinin məcburi icrası,

öhdəliyin icrasından birtərəfli imtina, öhdəliyin icrasını gecikdirdiyi

təqdirdə borcluya və kreditora münasibətdə müəyyən olunan sanksiyaların

tətbiqini buraya aid etmək olar. Digər sanksiyalar yalnız konkret öhdəlik

münasibətlərinin icrası ilə əlaqədar məhz həmin münasibətləri tənzimləyən

normalarda nəzərdə tutulmuşdur. Buna misal olaraq, kirayəçi iki ardıcıl

müddət üçün kirayə haqqının və ya onun xeyli hissəsinin ödənilməsini

gecikdirdiyi halda, kirayəyə verənin xəbərdarlıq müddətini gözləmədən

kirayə müqaviləsini ləğv edə bilməsi hüququnu göstərmək olar (bax: AR

MM, maddə 685.2.1).

391

Mülki Hüquq

XVII FƏSIL

MÜQAVİLƏ

HÜQUQU

17.1. Müqavilə anlayışı

Bir ncço min ildir ki, insanlar arasında müxtəlif xarakterli ictimai

münasibətlərin tənzimlənməsində müqavilələrin tətbiq olunması bu

institutun hüquqi əhəmiyyətini vurğulayır. Müqavilənin əsas təyinatı

insanların fəaliyyətini qanun çərçivəsində tənzimləməklə bu hərəkətlərin

mümkün və lazımi davranış hədlərini, eyni zamanda, müvafiq tələblərin

pozulduğu halda tətbiq olunacaq nəticələri müəyyən etməkdən ibarətdir.'

Qanun və müqavilənin əhəmiyyətinin nisbəti ilə əlaqədar hüquq

ədəbiyyatlarında üç fikir mövcuddur. “İradə nəzəriyyəsinin” tərəfdarları

qeyd edirlər ki, müqavilə kontragentlərin iradəvi aktı kimi - birinci

dərəcəlidir, qanun isə bu iradəni ya dəstəkləyir, ya da məhdudlaşdırır.

Qanunun üstünlüyü nəzəriyyəsinin təmsilçiləri isə müqavilənin qanunun

hüquqi effektindən törəmə olması fikrinə üstünlük verirlər. Nəhayət, üçüncü

“emprik nəzəriyyənin” tərəfdarları hesab edirdilər ki, tərəflərin iradəsi

şüurlu olaraq müəyyən iqtisadi effektə (nəticəyə) yönəlib.

Müqavilənin aparıcı rolu onu qanun və normativ aktlarla yaxınlaşdırır.

Müqavilənin şərtləri hüquq normasından, əsasən, iki prinsipial xüsusiyyəti

ilə fərqlənir. Bunlardan birincisi davranış qaydalarının əmələ gəlməsi ilə

əlaqədardır: müqavilə tərəflərin iradəsini ifadə edir, hüquqi akt isə onu

qəbul edən orqanın iradəsini ifadə

' Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга первая: Общие положения.

М; Сгатут, 2001, с. 13

392


edir. İkincisi, hər iki əsasdan yaranan davranış qaydalarının hədlərini

fərqləndirir: müqavilə bilavasitə onda iştirak edən tərəflərin davranışlarını

tənzimləməyə hesablanır, müqavilədə iştirak etməyən şəxslər üçün

müqavilə yalnız olsa-olsa hüquqlar yarada bilər, vəzifələr yarada bilməz.

Normativ akt isə hamı və hər bir kəs üçün (normativ aktın tətbiq olunacağı

şəxslərin dairəsi normativ aktın özü ilə məhdudlaşır) ümumi olan qaydalar

müəyyən edir. Qeyd olunan hər iki əlamət mülki-hüquqi müqavilələri digər

razılaşmalardan fərqləndirir. Bu əlamətlərin olmadığı razılaşmalarda,

burada əsasən, ümumi hüquqa aid razılaşmalar (beynəlxalq sazişlər, inzibati

aktlar əsasında yaranan razılaşmalar və s.) nəzərdə tutulur - onları normativ

aktdan ayıran sərhəd silinmiş olur. Yenə də hər bir halda ümumi

razılaşmalarda belə son nəticədə tərəflərin iradəsi müəyyənedici əhəmiyyətə

malikdir.'

Zaman keçdikcə müqavilə ilə şərtləndirilən içtimai münasibətlər sistemi

inkişaf etmiş, müqavilənin mümkün iştirakçılarının tərkibi də

genişlənmişdir. Belə ki, fiziki şəxslərlə (vətəndaşlar) yanaşı, mülki hüququn

müstəqil subyekti kimi tanınan kollektiv qurumlar olan hüquqi şəxslərdə bu

münasibətlərdə iştirak etməyə başladılar. Bununla əlaqədar olaraq

qanunvericilikdə nəzərdə tutulan müqavilələrin növləri də çoxaldı, müqavilə

münasibətlərinin qurulmasında istifadə olunan müqavilə elementlərinin

kombinasiyaları mürəkkəbləşdi və s. Lakin müqavilə müqavilə olmaqda

qalırdı. Müqavilə konstruksiyası hüququn müxtəlif sahələrində: beynəlxalq

hüquqda, inzibati hüquqda, əmək hüququnda tətbiq olunur. Lakin yenə də

müqavilənin ən çox tətbiq olunduğu sahə mülki hüquqdur. -

1 Брагинский M.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга первая: Общие

положения. М: Статут, 2001, s. 13-14

2 Yenə orada, s. 14

393

Mülki Hüquq

17.2. Mülki-hüquqi müqavilələrin anlayışı və mahiyyəti

Hələ Roma hüququnda müqavilə (conntractus) ilə əlaqədar mövcud

olan fikirlər üç istiqamətdə formalaşmışdır. Bunlardan birincisinə görə,

müqavilə hüquq münasibətlərinin yaranması əsasıdır, ikincisi, müqavilə özü

hüquq münasibəti olmaqla qeyd olunan əsaslardan əmələ gəlir və nəhayət,

müqavilə müvafiq hüquq münasibətlərinin qəbul etdiyi formadır.

Contractus termini latın dilində contrahere felindən əmələ gəlir. Odur

ki, contractus termini məlum dərəcədə münasibət anlayışına adekvatdır.

Yalnız öhdəliklərin yaranması əsaslarının müqavilələrə və deliktlərə

bölünməsindən sonra “contractus” iddia ilə təmin olunmuş “conventio”

(razılaşma) anlayışına uyğun gəlməklə iddia müdafiəsi ilə təmin olunmayan

razılaşmalar olan paktlardan (pac- tum) fərqləndirildi.'

Roma hüququnda müqaviləyə verilən çoxmənalı anlayış bu gündə

müəyyən dəyişikliklərlə bizim və bir çox digər ölkələrin mülki

qanunvericiliklərində qalmaqdadır. Sovet və son sovet dövrünün hüquq

ədəbiyyatlarında müqaviləyə verilən çoxmənalı anlayış bir sıra müəlliflərin

əsərlərində ardıcıl olaraq inkişaf etdirilmişdir. Bu xüsusilə O.S.İoffenin

əsərlərində daha dəqiq ifadə olunmuşdur. Müqaviləyə iki və daha çox şəxs

arasında hüquq münasibətlərinin yaranması və dəyişməsi və xitamına

yönələn razılaşma kimi baxmaqla yanaşı, O.S. İoffc qeyd edirdi ki: “Bəzən

müqavilə dedikdə, belə razılaşmadan yaranan öhdəliyin özü başa düşülür,

bəzi hallarda isə bu termin tərəflərin iradəsi ilə yaranan öhdəliyi fiksasiya

edən sənəd mənasını bildirir.^

' Дернбург Г. Пандекты. Обязатсльственое право. М., 1900, с. 18 ^ Брагиский М.И.,

Витряпский В.В. Договорное право. Книга первая: Общие положения. М: Статут, 2001, с. 15

394


Hüquq ədəbiyyatlarında səsləndirilən digər oxşar fikirlərdə qeyd olunur

ki; “Müqavilə hüquqi fakt olmaqla hüquq münasibəti kimi müqavilənin və

yaxud müqavilə hüquq münasibətinin yaranması əsasına xidmət edir.

Hüquqi fakt və hüquq münasibəti - müqavilənin iki müstəqil aspekti olmaqla

onun inkişafının fərqli tərəfləridir.'

Oxşar mövqeyi N.D.Yeqorov da bölüşdürür. Bu müəllifə görə:

“Müqavilə dedikdə, öhdəliyin əsasında duran hüquqi fakt, və müqavilə

öhdəliyinin özü başa düşülür, eyni zamanda öhdəlik hüquq münasibətinin

qurulması faktını əks etdirən sənəd başa düşülür.^ Bununla yanaşı, qeyd

etməliyik ki, hüquq ədəbiyyatlarında fərqli fikirlər də səsləndirilir.

O.A.Krasavçikov müqavilə haqqında çoxanlayışlı təsəvvürün əleyhinə çıxış

edərək göstərirdi ki: “mülki qanunverieilikdə və mülki hüquq elmində

müqavilə termini işlədilərkən iki fərqli anlayış qarışdırılır; müqavilə hüquqi

fakt kimi və müqavilə öhdəliyin möveudluğu forması kimi. Bu fikrini

inkişaf etdirərək O.A.Krasavçikov bu nətieəyə gəlir ki, bir terminin bu qədər

çox mənalarda qəbul edilməsi sonradan anlaşılmazlıqlara, nəzəri və praktiki

çətinliklərə gətirib çıxarması heç də şübhə doğurmur.^ Müqavilə özünün ilk

mənasında - hüquq və vəzifələrin yaranması əsası kimi hüquqi faktların

təsnifatının pilləsini təşkil edir. Bu mənada müqavilə hüquqi faktların

əsasını müəyyən edən əlamətlərə (yəni hüquq və vəzifələri doğurmaq

qabiliyyətinə) uyğun gəlməlidir. Qeyd olunan nöqteyi nəzərdən müqavilə

əqdlər, deliktlər, inzibati aktlar və hüquqi əməllərlə bir sıraya qoyulmalıdır.

Müqavilə sadalanan hüquqi faktlar sırasında əqdlərə aid olduğu üçün

qanunverieilikdə əqdə verilən anlayış müqaviləyə verilən anlayışla demək

olar ki, eynidir. Müqaviləni digər əqdlərdən fərqləndirən yeganə əlamət

odur

' Советское гражданске право. Т. I. Свердловск, 1972, с. 355 ^ Гражданское право/ Под ред,

Л.П. Сергеева, Ю.К. Толсто1'о. СПб., 1996, с. 428 ^ Красавчиков О.А. Юридические факты в

советском гражданском праве. М.: Госюриздат, 1950, с. 50

395

Mülki Hüquq

ki, 0 özündə iki və çoxtərəfli əqdi ehtiva edir. Yəni mülki hüquq və

vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya xitamı haqqında iki

və ya bir neçə şəxsin razılaşması müqavilə sayılır (bax: AR MM, maddə

389.1). Bu mənada müqavilə etibarnamə, qiymətli kağızların emissiyası,

vəsiyyətnamə kimi çıxış edən birtərəfli əqdlərə əks durur. Belə ki, bu cür

əqdlərin bağlanması üçün bir tərəfin iradə ifadəsi kifayətdir.

Müqavilə haqqında tarixən formalaşmış təsəvvürlər onun hüququ

münasibətlərinin yaranması, dəyişməsi və xitamı əsası kimi müqavilənin iki

əvəz olunmaz əlamətinin üzərində qurulurdu. Bunlardan birincisinə görə,

müqavilə bir razılaşmadır (conventio, consensus), ikincisi bu razılaşmanın

əsası kimi müəyyən məqsəd (causa) çıxış edir. Müqavilə, əmlakın

dövriyyəsini şərtləndirən hər bir şüurlu hüquq münasibəti kimi, hər zaman

müəyyən məlum hüquqi məqsədlə əlaqədar yaranır. Müqavilənin bir vasitə

olaraq xidmət etdiyi bu məqsəd onun maddi əsasını təşkil edir. Müqavilənin

əsası kimi müəyyən əşyanın bağışlanması, digər şəxsin hərəkətlərinə görə

məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdə, müəyyən əmlakı əldə etməkdə və

yaxud ondan istifadə etməkdə, mövcud olan öhdəliyi təmin etməkdə, bir

sözlə hər hansı hüquqi məqsədə çatmaqda ifadə olunur. Belə bir istək və

motiv xaricində öhdəlik münasibətinin iştirakçısı olmaq üçün ciddi iradə

ifadəsindən danışmaq olmaz. Digər tərəfdən, əgər müqavilənin məqsədi

qeyri-qanunidirsə, o, heç bir hüquqi nəticə doğurmayacaqdır.

Tərəflər müqavilə bağlayarkən hər zaman kontragentlərin hüquq və

vəzifələrini müəyyənləşdirən müqavilə şərtlərini razılaşdırmalıdırlar. AR

MM-in 390.5-ci maddəsində göstərildiyi kimi, “Müqavilə şərtləri tərəflərin

istəyi ilə müəyyənləşdirilir...”

Lakin bununla yanaşı, bağladıqları müqaviləyə görə tərəflər həmçinin,

qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələrlə bağlıdırlar. Burada

xüsusilə o hüquq və vəzifələrdən söhbət gedir

396


ki, onlar Mülki Məcəllədə öhdəlik hüquqi yarımsahəsinin ümumi hissəsində

müqavilələrə həsr olunan fəsillərdə nəzərdə tutulmuş olsun. Misal üçün,

“Bir tərəfin daşınmaz əşyaya mülkiyyət hüququnu digər tərəfə vermək və ya

əldə etmək barədə öhdəlik götürdüyü müqavilə notariat qaydasında

təsdiqlənməlidir” (bax: AR MM, maddə 394); Pul öhdəliyi üzrə borclu

kreditorun icranı gecikdirdiyi müddət üçün faizlər ödəməli deyildir (bax:

AR MM, maddə 446.3); Fiziki şəxs olan alıcının iştirakı ilə pərakəndə

alğı-satqı müqaviləsi ilə əlaqədar bu Məcəllə ilə tənzimlənməyən

münasibətlərə istehlakçıların hüquqlarının qorunması haqqında qanun və

ona uyğun qəbul edilmiş digər' normativ hüquqi aktlar tətbiq edilir (bax:

AR MM, maddə 614.3). Podratçı sifarişçinin materiallarından yanlış istifadə

üçün məsuliyyət daşıyır. Podratçı materialların işlədilməsi haqqında

sifarişçiyə hesabat verməyə və qalan materialı ona qaytarmağa borcludur

(bax:AR MM, maddə 767.2).

Bununla yanaşı, müqavilə ilə bir çox hallarda qanunun mütləqiyyətinin

sərhədləri müəyyən olunur. Əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, girov qoyan girov predmetindən onun təyinatına uyğun

istifadə edə bilər, o cümlədən ondan bəhər və gəlir götürə bilər (bax:AR

MM, maddə 284.1). Göründüyü kimi, bu normada ipoteka qoyanla ipoteka

saxlayan arasında ipoteka predmetindən istifadə ilə əlaqədar olan

münasibətlərin öz aralarında razılaşma üsulu ilə tənzimlənməsinə üstünlük

verilməklə sanki qanunun müdaxiləsi qarşısında bir sədd çəkilir.

Başqa bir misal, əgər ödəniş müddəti çatanadək pul vahidinin dəyəri

(məzənnə) artmış və ya azalmışsa və ya valyuta dəyişmişsə, borclu ödənişi,

əgər Mülki Məcəllədə və ya müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa,

öhdəliyin əmələ gəldiyi vaxta uyğun məzənnə üzrə yerinə yetirməlidir (bax:

AR MM, maddə 439.7). Burada o nəzərdə tutulur ki, qanunda qeyd

olunmasa belə, müqavilə ilə borclunun üzərinə ödəniş müddəti çatmış

öhdəlik üzrə pul vahidinin

397

Mülki Hüquq

dəyəri artıb-azaldığı təqdirdə öhdəliyin əmələ gəldiyi vaxta uyğun

məzənnədən fərqli məzənnə üzrə ödəmək vəzifəsi qoyula bilər.

Sonucda onu qeyd etmək lazımdır ki, müqavilə əqd keyfiyyətində

tərəflərin müəyyən hüquq və vəzifələrini doğurur. Lakin müqavilə

tərəflərinin hüquqi əlaqələrinin əsl məzmunu bununla kifayətlənmir. Burada

imperativ mülki hüquq normalarının tam kütləsi zəruri element kimi çıxış

edir. AR MM-in 390.2-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, “müqavilə onun

bağlandığı vaxt qüvvədə olan qanunla və digər hüquqi aktlar ilə

müəyyənləşdirilmiş, tərəflər üçün məcburi qaydalara (imperativ normalara)

uyğun gəlməlidir.”

Onu da əlavə etmək lazımdır ki, konkret müqavilə növü ilə əlaqədar

digər göstərişlər olmadığı təqdirdə tərəflər öz aralarında olan münasibətləri

dispozitiv normalara və yaxud kvazinormativ tənzimləyicilər olan tərəflər

arasında təşəkkül tapmış işgüzar adətlərə tabe etdirmək barədə razılığa

gəldikləri qəbul olunur.'

Qanunun üstünlüyü nəzəriyyəsinin tərəfdarı olan Y.A. Tixami- rov

müqaviləyə anlayış verərək qeyd edirdi ki, qanun “müqavilənin atasıdır”, bu

müqayisəni davam etdirərək o nəticəyə gəlmək olar ki, razılaşma da

“müqavilənin anasıdır”. Belə ki, məhz razılaşma normativ və kvazinormativ

tənzimləyicilərin daxil olduğu bütün mümkün nəticələri doğurur.“

17.3. Mülki Məcəllədə müqavilənin yeri

Müqavilə hüququ haqqında qaydalar AR MM-in 6-cı bölməsinin 20-ci

fəslində yerləşdirilmişdir ki, bu fəsil dörd paraqrafdan ibarətdir. Bunlardan

birincisi, müqavilənin anlayışı və şərtləri (bax: AR MM, maddələr

389-404), ikincisi, müqavilənin bağlanması (bax: AR MM, ' Брагинский М.И., Витряпский В.В. Договорное право. Книга первая: Общие положения.

М: Статут, 2001, с. 20

" Тихомиров Ю.Л. Договоры в экономике. М.: Экономика, 1993, с. 13 398


maddələr 405-416), üçüncüsü, müqavilənin standart şərtləri (bax: AR MM,

maddələr 417-420), dördüncü paraqraf isə, müqavilənin dəyişdirilməsi və

ləğv edilməsi (bax: AR MM, maddələr 421-424) ilə əlaqədar yaranan

mübahisələrin tənzimlənməsinə həsr olunmuşdur.

Adlan çəkilən paraqraflarda əksini tapan qaydalar bütün müqavilələrə

şamil edilir. Çoxtərəfli müqavilələrə isə müqavilə haqqında ümumi

müddəalar belə bir şərtlə tətbiq edilir ki, bu həmin müqavilələrin çoxtərəfli

xarakterinə zidd olmasın (bax: AR MM, maddə 389.4).

Qeyd etdiyimiz kimi, hər bir müqavilə əqddir, hər bir əqd isə müqavilə

deyildir. Belə ki, birtərəfli əqdlər müqavilə kimi çıxış edə bilməz, çünki,

müqavilənin bağlanması üçün iki və daha çoxtərəfin eyni məqsədə yönələn

iradə ifadəsi zəruridir. Məhz buna görə də müqavilələrə iki və çoxtərəfli

əqdlərə dair qaydalar tətbiq edilir (bax: AR MM, maddə 389.2).

Müqavilələri öyrənməyə başlarkən, ilk növbədə, onların əsas

əlamətlərini xarakterizə etmək lazımdır. Bu əlamətlər aşağıdakılardır:

1) Müqavilə - əqdin bir növüdür. Hər bir əqd kimi müqavilə də müəyyən

hüquqi nətieənin əldə olunmasına yönələn hüquqa uyğun hərəkətdir.

Müqavilənin hüquqa uyğunluğu və müəyyən nətieənin əldə olunmasına

yönəlməsi onun təşkilati funksiyasını müəyyən edir ki, bu funksiyanın

həyata keçirilməsi mülki hüquq subyektləri arasında hüquqi əlaqəni

formalaşdırır.

Müqavilənin əhəmiyyəti yalnız təşkilati funksiyası ilə məhdudlaşmır.

Müqavilə, həmçinin, tənzimləyici funksiyanı da həyata keçirir. Belə ki, o,

subyektlərin əmlak əlaqəsinə aktiv təsir göstərir. Bu təsir bilavasitə deyil,

məhz subyektlərin subyektiv hüquq və vəzifələri sistemi vasitəsilə həyata

keçirilir.

Mümkün və lazımı davranış hədlərini müəyyən edən hüquqi model kimi

çıxış edən subyektiv hüquq və vəzifənin əks olunduğu müqavilə

subyektlərin əmlak münasibətlərinin məzununu müəyyən edir.

399

Mülki Hüquq

Müqavilənin təşkilati və tənzimləyici funksiyası onun mülki dövriyyədə

geniş tətbiqini və effektivliyini şərtləndirir. Məhz bu əlamətlərinə görə

müqavilə institutu əmtəə-pul dövriyyəsində geniş ictimai münasibətləri

tənzimləyən zəruri vasitəyə çevrilmişdir.

Müqavilə münasibətləri mülki hüququn subyektləri arasında yarandığı

üçün öz müxtəlifliyi ilə seçilir. Belə ki, müqavilə ictimai münasibətlərin

müxtəlif qruplarını şərtləndirdiyi üçün müvafiq xüsusiyyətləri ilə

xarakterizə olunur. Misal üçün, sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində istifadə

olunan müqavilələrlə vətəndaşların öz maddi tələbatlarını təmin etmək üçün

bağladıqları istehlak xarakterli müqavilələrin və yaxud qiymətli kağızların

tədavülü ilə əlaqədar bağlanılan alqı-satqı müqavilələrinin hər biri

fərqləndirici əlamətlərə' və özünə məxsus spesifik xüsusiyyətlərə

malikdirlər.

2) Müqavilə hüquqi faktdır ki, bu cür hüquqi faktın (və ya faktların)

nəticəsi olaraq tərəflərin hüquq və vəzifələri əmələ gəlir, dəyişir və yaxud

xitam olunur.

Onu da qeyd etməliyik ki, müqavilə dedikdə, həm hüquqi fakt, həm də

bu hüquqi faktdan irəli gələn öhdəlik xarakterli münasibət başa düşülür.

Bu anlayışların fərqləndirilməsi mühüm praktiki əhəmiyyətə malikdir.

Belə ki, məhkəmə müddəti bitmiş müqavilə üzrə qanunla və ya müqavilə ilə

müəyyən olunan cərimənin ödənilməsi məsələsini həll edərkən belə qərara

gəlmişdir ki, müqavilənin müddətinin bitməsinə baxmayaraq, tərəflər

arasında müqavilə əsasında yaranan öhdəlik xarakterli hüquq

münasibətlərinə xitam verilməyə də bilər.

3) Müqavilə dedikdə, həmçinin, elə bir sənəd başa düşülür ki, burada

hüquqi fakt-razlaşma öz əksini tapmışdır.

Müqavilə azadlığı. Mülki qanunvericiliyin əsas prinsiplərindən biri

kimi müqavilə azadlığı prinsipi çıxış edir. Bu prinsip Mülki Məcəllənin

müqavilə hüququna aid normalarında əsas başlanğıc rolunu oynayır.

400


Bu prinsipin mənası ondan ibarətdir ki, mülki hüquq münasibətlərinin

subyektləri hüquqlarından sərbəst istifadə etməklə öz maraqlarına uyğun

olaraq hüquq və vəzifələr əldə edir və həyata keçirirlər.

Fiziki və hüquqi şəxslər müqavilə bağlayıb-bağlamamağa özləri qərar

verir, müqavilə bağlayarkən isə tərəf seçməkdə müstəqildirlər. Belə ki, bu

prinsipə uyğun olaraq demək olar ki, heç kimi müqavilə bağlamağa məcbur

etmək olmaz. Lakin qanunla nəzərdə tutulan hallarda bu qaydadan istisnalar

da vardır. Buna da misal olaraq ümumi və qoşulma müqavilələrini

göstərmək olar.

17.4. Mülki-hüquqi müqavilələrin növləri

Mülki-hüquqi müqavilələrin təsnifatı dedikdə, bu və ya digər

xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onların müəyyən qruplara bölünməsi başa

düşülür. Bu bölgünü aşağıdakı qaydada aparmaq olar.

Əmlak və təşkilati xarakterli müqavilələr. Bu təsnifatın əsasında

müqavilə ilə tənzimlənən ictimai münasibətlərin xarakteri durur.

Əmlak müqavilələri maddi nemətlərlə və onların yerdəyişməsi ilə

əlaqədardır (alqı-satqı, bağışlama, podrat, sığorta və s.) və öz müxtəlifliyi ilə

xarakterizə olunurlar. Əmlakın verilməsi barədə müqavilələrlə əlaqədar

qanunvericilik xüsusi qaydalar müəyyən etmişdir. Belə ki, AR MM-in

393-cü maddəsində göstərilir ki, “Tərəflərdən birinin hazırda olan əmlakı

bütünlüklə və ya onun bir hissəsini digər tərəfə verməyi, yaxud onu

uzufruktla yüklü etməyi öhdəsinə götürdüyü müqavilə notariat qaydasında

təsdiqlənməlidir, amma müqavilənin hazırda olan əmlakın ayrı-ayrı

predmetləri barəsində bağlandığı hallar istisna təşkil edir.”

Təşkilati müqavilələr bilavasitə əmlak nəticələri doğurmur, yalnız

bunun üçün zəruri şərait yaradır. Bu müqavilələr əsasında yaranan

401

Mülki Hüquq

doyişon vo xitam olunan münasibotbr iso omlak xarakterlidir. Buna misal

yüklərin nəqliyyat vasitələri ilə daşınmasının təşkil olunması, ilkin (niyyət)

müqavilələri, hüquqi şəxsin təsis və digər müqavilələri göstərmək olar.

Konsensual vo real müqavilələr. Bu bölgü müqavilənin bağlanması

üsuluna görə müəyyən olunur. Konsensual müqavilələrinin bağlanması

üçün müqavilənin bütün mühüm şərtləri haqqında razılığa gəlinməsi

kifayətdir. Bu andan müqavilə bağlanmış hesab olunur.

Real müqavilələrin bağlanması üçün isə tərəflərin razılığa gəlməsi ilə

yanaşı, əşyanın verilməsi də zəruridir. Müqavilələrin əksər hissəsi

konsensual xarakterlidir. Real müqavilələrə saxlama, daşıma, borc və bir

neçə digər müqavilələr aid olunur.

İkitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr. Müqavilələr bağlanılmasında

iştirak edən tərəflərin sayından asılı olaraq ikitərəfli və çoxtərəfli olurlar.

İkitərəfli müqavilələrin bağlanması üçün ikitərəfin iradə ifadəsinin,

çoxtərəfli müqavilələrdə isə ikidən çox tərəfin iradə ifadəsinin olması

zəruridir.

Qeyd olunan müqavilələr doğurduqları hüquqi nəticələrə görə biri-

birindən əsaslı surətdə fərqlənirlər. İkitərəfli müqavilələr tərəflərdə

bir-birinə qarşı yönələn subyektiv hüquq və vəzifələr yaradır. Burada bir

tərəfin subyektiv hüquq və vəzifələri digər tərəfin subyektiv hüquq və

vəzifəsi ilə çarpazdır (qarşıdır). Məsələn, alıcının satıcıdan əşyanın

verilməsini tələb etməkdən ibarət subyektiv hüququ satıcının həmin əşyanı

verməkdən ibarət olan subyektiv vəzifəsi ilə və əksinə, satıcının alıcıdan

əşyanın qiymətinin ödənilməsini tələb etməkdən ibarət subyektiv hüququ

alıcının həmin əşyanın qiymətini ödəməkdən ibarət olan subyektiv vəzifəsi

ilə çarpazdır.

Çoxtərəfli müqavilələrdə belə qarşılıqlılıq yoxdur. Bu müqavilələrdə

iştirakçıların subyektiv hüquq və vəzifələri eyni istiqamətlidir.

Birtərəfi yüklü edən və ya hər iki tərəfi yüklü edən müqavilələr. Bu

təsnifatın əsasında tərəflərin hüquq və vəzifələrinin bölgüsü 402


əlaməti durur. Birtərəfli müqavilələrdə bir tərəfdə yalnız hüquqlar, digər

tərəfdə isə vəzifələr olur. Bu cür müqavilələrin sayı o qədər də çox deyildir.

Məsələn, borc müqaviləsi.

İkitərəfli (qarşılıqlı) müqavilələr isə hər iki tərəfdə hüquq və vəzifələr

yaradır. Müqavilələrin əksər çoxluğu qarşılıqlıdır, yəni ikitərəflidir.

Məsələn, alqı-satqı, mal göndərmə, daşıma, saxlama və s. müqavilələr.

Müqavilə iştirakçısı olmayan şəxs üçün hüquq və vəzifə müəyyən

edən müqavilələr. Müqavilə, adətən, onda iştirak edən şəxslər üçün hüquq

və vəzifələr yaradır. Lakin mülki hüquqda elə münasibətlər var ki, burada

faydalanan şəxslər müqavilə iştirakçıları deyil, müqavilə iştirakçılarından

birinin müqavilədə göstərdiyi və ya göstərmədiyi şəxsdir. Bu cür

müqavilələr üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilələr adlanır. Üçüncü

şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilələrdə məhz həmin şəxslər müqavilə üzrə

hüquqlar əldə edirlər. AR MM-in 403.2-ei maddəsində göstərilmiş qaydaya

əsasən, “əgər Mülki Məcəllədə və ya müqavilədə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, yaxud öhdəliyin mahiyyətindən hər hansı ayrı hal irəli

gəlmirsə, üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanmış müqavilənin icrasını həm

kreditor, həm də üçüneü şəxs tələb edə bilər.” Bu cür müqavilələrə misal

olaraq üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan sığorta müqaviləsini göstərmək olar.

Əvəzli və əvəzsiz müqavilələr. Müqavilə əsasında yaranan

münasibətlərdə bir tərəfin üzərinə düşən vəzifələri icra etməsi müqabilində

digər tərəfin qarşılıqlı olaraq müəyyən hərəkət etmək vəzifəsinin

olub-olmaması şərtinə görə müqavilələr əvəzli və əvəzsiz olur. Qarşılıqlı

hərəkətlər yalnız pulun verilməsində deyil, əşyaların verilməsində, işlərin

görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi kimi sair hərəkətlərdə ifadə oluna

bilər. Müqavilənin əvəzli və yaxud əvəzsiz olması müqavilənin xarakteri ilə

şərtlənir. Məsələn, alqı-sat- qı müqaviləsi əvəzlidir, bağışlama isə əvəzsiz.

Bəzi halda tərəflər

403

Mülki Hüquq

Özləri müqavilənin əvəzli olub-olmamasım müəyyən edə bilərlər. Məsələn,

mülki qanunvericiliyə görə borc və tapşırıq müqaviləsinin əvəzli

olub-olmamasını tərəflər özləri müəyyən edə bilərlər. Mülki Məcəllədən,

müqavilənin məzmunundan və ya mahiyyətindən ayrı hal irəli gəlmirsə,

müqavilənin əvəzli olduğu ehtimal edilir (bax: AR MM, maddə 397.3)

İlkin və əsas müqavilələr. Müqavilə bağlandıqdan sonra baş verən

nəticəyə və müqavilənin məqsədinə görə müqavilələr ilkin və əsas

müqavilələrə bölünür. İlkin müqavilənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onun

tərəfləri gələcəkdə əsas müqaviləni bağlamağı öhdələrinə götürürlər. İlkin

müqavilə əsas müqavilə üçün nəzərdə tutulmuş formada bağlanır. İlkin

müqavilənin formasına dair qaydalara əməl edilməməsi onun

əhəmiyyətsizliyinə səbəb olur (bax: AR MM, maddə 402.2). İlkin

müqavilənin şərtləri əsas müqavilənin predmetini, habelə digər mühüm

şərtlərini müəyyənləşdirməyə imkan verməlidir.

İlkin müqavilədə, həmçinin, tərəflərin əsas müqaviləni hansı müddətdə

bağlamağı öhdələrinə götürdükləri göstərilə bilər. Əgər ilkin müqavilədə bu

müddət müəyyənləşdirilməyibsə, əsas müqavilə ilkin müqavilənin

bağlandığı andan bir il müddətində bağlanmalıdır.

Əgər əsas müqavilə tərəflərin onu bağlamalı olduğu müddət qurtarana

qədər bağlanmazsa və ya tərəflərdən biri digər tərəfə həmin müqaviləni

bağlamaq barədə təklif göndərməzsə, ilkin müqavilədə nəzərdə tutulmuş

öhdəliklərə xitam verilir, (bax: AR MM, maddə 402.5).

Ümumi müqavilələr. Ümumi müqavilələr pərakəndə alqı-satqı,

sərnişin daşıma, enerji təchizatı, rabitə xidməti, tibbi xidmət, mehmanxana

xidməti və s. oxşar sahələrdə bağlanılır. Bu müqavilənin subyektiv tərəfi

onunla xarakterizə olunur ki, tərəflərdən biri hər bir zaman kommersiya

təşkilatı, olduğu halda, digər tərəf həm istehlakçı,, həm də kommersiya

təşkilatı ola bilər.

Ümumi müqavilələr üzrə şərtlər həmin müqaviləni bağlamaq istəyən

bütün digər şəxslər üçün eynidir. Fəaliyyətinin əsas hissəsini 404


təklif etdiyi ümumi müqavilənin predmetini təşkil edən işlər və xidmətlər

təşkil edən tərəf birtipli müqaviləni bağlayarkən bir müştəriyə digərinə

münasibətdə üstünlük verə bilməz. Odur ki, ümumi müqavilənin şərtləri

(qiymət, iş, xidmət və digər şərtlər) bütün istehlakçılar üçün, əgər qanunda

və ya müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, eyni olmalıdır. Bu qayda

qanunverieiliklə təsbit edilmişdir. Belə ki, AR MM-in 400.1-ei maddəsində

qeyd olunduğu kimi, “əgər müqavilə tərəflərindən biri bazarda üstün mövqe

tutursa, o, fəaliyyətin bu sahəsində kontragentlə müqavilə bağlamaqdan

əsassız imtina etməməli, habelə kontragentə qeyri-bərabər şərtlərini təklif

etməməlidir.”

Mülki dövriyyədə sahibkarlıq subyektləri arasında bəzi müqavilələrin

ümumi xarakterli olması tələbi Mülki Məcəllə ilə müəyyən olunmuşdur.

Məsələn, AR MM-in 802.1-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki, tapşıran ilə

konsessioner arasında münasibətlər ümumi (birtipli) müqavilənin

predmetidir.

Birtipli müqavilələr üzrə tərəf əsassız olaraq müqavilənin

bağlanmasından imtina edirsə, o zaman digər tərəf məhkəməyə müraciət

edərək ümumi müqavilənin bağlanmasına məcbur etməni tələb edə bilər.

Tərəf eyni zamanda müqavilənin bağlanmasından əsassız imtina ilə əlaqədar

vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini də tələb edə bilər.

Qoşulma müqaviləsi. Bu müqavilələrin xüsusiyyəti ondan ibarətdir

ki, onun şərtləri müqavilə tərəflərindən biri tərəfindən standart formada

tərtib olunur, digər tərəf isə bu şərtləri ya qəbul edib müqaviləyə qoşulur, ya

da əksinə.

Müqaviləyə qoşulan tərəf onun şərtlərini müəyyən etməsə də qarşı tərəf

hüquqdan sui-istifadə etdiyi təqdirdə onun dəyişdirilməsini və ya

müqaviləyə xitam verilməsini tələb edə bilər. AR MM-in 454.2-ci

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, qoşulma müqaviləsi üzrə və

ya kreditorun istehlakçı kimi çıxış edən fiziki

405

Mülki Hüquq

şoxs olduğu digər müqavilə üzrə borclunun məsuliyyət ölçüsünün

məhdudlaşdırılması haqqında razılaşma, əgər həmin öhdəlik növü və ya

həmin pozuntu üçün məsuliyyət ölçüsü Mülki Məcəllə ilə

müəyyənləşdirilmişsə və əgər razılaşma öhdəliyin icra edilməməsi və ya

lazımınca icra edilməməsi üçün məsuliyyətə səbəb olan hallar baş verənə

qədər bağlanmışsa, əhəmiyyətsizdir.

Qarışıq müqavilələr. Vətəndaşlar və bir sıra hüquqi şəxslər Mülki

Məcəllədə nəzərdə tutulmuş müxtəlif müqavilələrin ünsürlərini əhatə edən

qarışıq müqavilələr bağlaya bilərlər.

Tərəflərin razılaşmasından və ya qarışıq müqavilənin mahiyyətindən

ayrı hal irəli gəlmirsə, qarışıq müqavilə üzrə tərəflərin münasibətlərinə

qarışıq müqavilədə ünsürləri olan müqavilələrə dair qaydalar müvafiq

hissələrdə tətbiq edilir (bax: AR MM, maddə 390.4).

17.5. Mülki-hüquqi müqavilələrin forma və məzmunu

Müqavilənin forması. Müqavilə əqdləri bağlanması üçün nəzərdə

tutulan hər hansı formada bağlanıla bilər. Bu şərtlə ki, qanunda həmin növ

müqavilələr üçün ayrı qayda təyin edilməsin. Tərəflər müqavilənin hər

hansı formada bağlanması haqqında razılığa gələ bilərlər. Bu halda həmin

müqavilə növü üçün Mülki Məcəllə ilə belə forma tələb edilməsə belə

müqavilə yalnız bu tələblərə riayət etməklə bağlandıqda etibarlıdır.

Müqavilə formasına olan tələblərin əsas məqsədi mülki dövriyyə

münasibətlərində müəyyənlik yaratmaq, gələcəkdə müqavilənin bağlanması

və məzmunu ilə əlaqədar mübahisələrin qarşısını almaqdan ibarətdir.

Bununla bərabər, qeyd etməliyik ki, müqavilənin formasına

münasibətdə əlavə tələblərin müəyyən olunması müqavilənin bağlanması

prosedurunun mürəkkəbləşməsinə, əlavə xərclərin yaranmasına

406


səbəb olur. Beynəlxalq aktlar beynəlxalq ticarət sahəsində bağlanılan

müqavilələrdə formalizm məsələsinə bir az liberal yanaşır. Bu aktlarda

praktiki olaraq müvafiq müqavilələrin forması ilə əlaqədar hər hansı

tələblərdən imtina edilir. Misal üçün, “Əmtəələrin beynəlxalq alqı-sat- qısı

müqaviləsi haqqında” Vyana Konvensiyasının 11-ci maddəsində ümumi

prinsip olaraq müəyyən olunur ki: alqı-satqı müqaviləsinin yazılı formada

bağlanması və yaxud təsdiq olunması tələb olunmur. Bununla yanaşı,

müqavilənin bağlanması istənilən vasitələrlə, o cümlədən şahid ifadələri ilə

təsdiq oluna bilər. Konvensiyanın 29-cu maddəsinin 1-ci bəndində qeyd

olunur ki, müqavilə tərələrin sadə razılaşması əsasında dəyişdirilə və yaxud

ləğv oluna bilər. Milli qanunvericiliyin mövqeyi beynəlxalq

konvensiyaların mövqeyinə yaxm- laşdırılır. Belə ki, burada əsas vurğu

müqavilə bağlayarkən formanı seçməkdə tərəflərə geniş imkanların

verilməsində özünü göstərir.

Qeyd etdiyimiz kimi, müqavilələr şifahi və ya yazılı (sadə yazılı və

notariat) formasında bağlanılır. Yazılı forma o zaman tələb olunur ki, bu

bilavasitə qanunda nəzərdə tutulmuş olsun. Misal üçün, girov müqaviləsi

(bax: AR MM, maddə 280.1), lizinq müqaviləsi yazılı formada bağlanılır

(bax: AR MM, maddə 748.1), renta müqaviləsi də tərəflərin imzaladığı bir

sənədin tərtibi yolu ilə yazılı formada bağlanır (bax: AR MM, maddə

865.1), sığorta, bank əmanəti, bank hesabı və s. müqavilələri də buraya aid

etmək olar.

Yazılı formada bağlanılan bir sıra müqavilələr notariat qaydasında

təsdiq olunmalıdır. Ümumi qaydaya görə, müqavilələr iki halda notariat

qaydasında təsdiq olunmalıdır:

a) əgər müqavilənin notariat qaydasında təsdiqlənməsi qanunda nəzərdə

tutulmuşdursa. Misal üçün, AR MM-in 394-cü maddəsinə əsasən, bir tərəfin

daşınmaz əşyaya mülkiyyəti digər tərəfə vermək və ya əldə etmək barədə

öhdəlik götürdüyü müqavilə notariat qaydasında təsdiqlənməlidir, AR

MM-in 865.2-ei maddəsinə görə, renta ödənilməsi üçün daşınmaz əmlakın

özgəninkiləşdirilməsini nəzərdə tutan renta

407

Mülki Hüquq

müqaviləsi notariat qaydasında təsdiqlənməlidir, AR MM-in 668.1.1-ci

maddəsində qeyd olunur ki, daşınmaz əşyaların və ya həmin əşyalara

hüquqların bağışlanması zamanı bağışlama müqaviləsi notariat qaydasında

təsdiqləndikdə etibarlıdır,

b) əgər tərəflər öz razılaşmaları ilə müqavilənin notariat qaydasında

bağlanmasını şərtləndiriblərsə.

Müqavilələr iradə ifadəsinin susmaqla ifadə olunması, həmçinin

konkludent hərəkətlər vasitəsilə də bağlanıla bilər. Misal üçün, yaşayış

otaqlarının kirayəsi müqaviləsində, əgər kirayə müddəti bitdikdən sonra

kirayəçi otaqdan istifadəni davam etdirirsə və iki həftə ərzində kirayəyə

verən və ya kirayəçi əks niyyətdə olduğu barədə müvafiq olaraq digər tərəfə

bildiriş vermişsə, müqavilə qeyri-müəyyən müddətə uzadılır. Kirayəçi üçün

müddət istifadənin davam etdiyi andan, kirayəyə verən üçün bu davam

etmənin ona məlum olduğu andan başlanır (bax: AR MM, maddə 693.2.1).

Konkludent hərəkətlər dedikdə, müqavilənin bağlanması təklifinin qarşı

tərəfin müvafiq hərəkətləri vasitəsilə qəbul edilməsi başa düşülür. Məsələn,

tədarük bazası elan edir, kiloqramı 50 qəpikdən zeytun qəbul edirəm.

Tədarük bazası qarşı tərəfin kim olmasını bilmir. Qarşı tərəf isə müvafiq

hərəkətləri yerinə yetirməklə tələb hüququ əldə edir. Yaxud metropolitendə

gediş haqqının avtomatlar vasitəsilə ödənilməsini, avtomatlara pul daxil

etməklə qazlı içkilərin alınmasını və s. buraya aid etmək olar.

Daşınmaz əmlakla əlaqədar bağlanılan əqdlər notariat qaydasında

təsdiqlənməsi ilə yanaşı, həmin əmlak dövlət reyestrində ərazilər üzrə

qeydiyyata alınmalıdır, çünki bu cür əmlak üzərində sərəncam vermək

hüququ müqavilənin məhz dövlət reyestrində qeydiyyatı tarixindən əmələ

gəlir (bax: AR MM, maddə 146.3).

Müqavilənin bağlanması üsulları. Yazılı formada olan müqavilələr

aşağıdakı qaydada bağlanıla bilər:

1) bir sənədin tərtibi yolu ilə;

408


2) torəflorin iradəsini əks etdirən sənədlərin mübadiləsi yolu ilə.

Sənədlər mübadiləsi poçt, teleqraf, teletayp, telefon rabitəsi və ya sənədin

müqavilə üzrə digər tərəfdən gəldiyini dürüst müəyyənləşdirməyə imkan

verən digər rabitə vasitəsilə yolu ilə həyata keçirilir. Mübadilə olunan

sənədlər iştirakçılar tərəfindən imzalanmalıdır (bax: AR MM, maddə

406.3).

Əqdlərin bağlanması zamanı mexaniki və ya başqa surətçıxarma

vasitələrinin köməyi ilə imzanın faksimilesindən, elektron imzadan və ya

şəxsi imzanın başqa analoqundan istifadə etmək olar. Lakin bu cür

istifadəyə tərəflərin razılaşmasında nəzərdə tutulan hallarda və qaydada yol

verilir. Elektron imzadan istifadə etmə qaydaları qanunvericiliklə müəyyən

edilir.

Müqavilə formasının pozulmasının hüquqi nəticələri. Müqavilənin

sadə yazılı formasına riayət olunmaması mübahisə yarandığı halda tərəfləri

müqavilənin bağlanması və məzmunu ilə əlaqədar şahid ifadələrinə istinad

etmək hüququndan məhrum edir. Lakin tərəflər müqavilənin bağlanması

faktının təsdiqi məqsədilə yazılı və digər oxşar sübutlar təqdim edə bilərlər.

Müqavilənin sadə yazılı formasına riayət edilməməsi iki halda

müqavilənin etibarsızlığına səbəb olur. Birincisi, əgər belə bir şərt qanunun

özündə göstərilmişdirsə. Məsələn, AR MM-in 955.2- ci maddəsinə əsasən,

“Bank hesabı müqaviləsinin yazılı formasına riayət edilməməsi bu

müqavilənin etibarsızlığına səbəb olur. Belə müqavilə əhəmiyyətsizdir.”

İkincisi, tərəflər öz razılaşmaları ilə belə bir şərti müəyyən ediblərsə.

Müqavilədən irəli gələn hüquqların dövlət qeydiyyatına alınması

qaydalarının pozulması qanunda nəzərdə tutulan hallarda müqavilənin

etibarsızlığına səbəb olur. Bu zaman maraqlı tərəf müqavilədən irəli gələn

hüquqların dövlət qeydiyyatına alınması tələbi ilə məhkəməyə müraciət edə

bilər. Məhkəmə tərəfindən bu cür iddiaların təmin olunması üçün iki şərtin

olması vacibdir: birincisi, dövlət qeydiyyatı tələb

409

Mülki Hüquq

olunan müqavilo lazımi qaydada bağlanmalıdır; ikincisi, tərəflərdən biri

hüquqların dövlət qetdiyyatma alınmasından yayınmış olmalıdır.

Müqavilə tərəfi öz maraqlarını hüquqların dövlət qeydiyyatını tələb

edən müqavilənin lazımi formasının pozulması ilə bağlandığı təqdirdə

müdafiə edə bilər. Bu zaman ilk olaraq müqavilə formasının lazımi qaydada

tərtib edilməsi ilə əlaqədar tələb, sonra isə onun dövlət qeydiyyatına

alınması tələbi irəli sürülür. Məhkəmənin qərarı əsasında müvafiq orqanlar

müqavilənin qeydiyyatını aparırlar.

Müqavilənin məzmunu dedikdə, tərəflərin razılaşdırdıqları şərtlərin

məcmusu başa düşülür. Hər şərtin öz məzmunu vardır.

Müqavilələrin aşağıdakı şərtləri vardır:

1) müqavilənin mühüm şərtləri;

2) müqavilənin standart şərtləri;

3) müqavilənin təsadüfü şərtləri.

Müqavilənin mühüm şərtlərinə aşağıdakılar aid edilir:

1. Predmetə aid şərtlər. Müqavilədə predmet, qiymət, müddət və s. ilə

əlaqədar şərtlər olur. Bunların arasında yalnız predmet haqqında şərt bütün

müqavilələr üçün mühüm şərt hesab olunur. Yerdə qalan şərtlər mühüm ola

və ya olmaya bilər. Predmet müqavilədə dəqiq müəyyən olunmalıdır. Əks

halda həmin razılaşmanın məqsəd və məzmununun qeyri-müəyyən olması

səbəbindən, o, əhəmiyyətsiz əqd hesab olunacaqdır. Bununla əlaqədar, AR

MM-in 324.6-ci maddəsində qeyd olunur ki, əgər nə zahiri ifadəyə görə, nə

də başqa hallara görə iradənin məzmunu dəqiq müəyyənləşdirilə bilmirsə,

əqd mövcud deyildir.

2. Mülki Məcəllədə həmin növ müqavilələr üçün mühüm və zəruri

adlandırılmış şərtlər. Məsələn, girov müqaviləsində tərəflərin adı və

yaşayış yeri (olduqları yer) girov predmeti, girovla təmin edilən öhdəliyin

mahiyyəti, ölçüsü və iera müddəti göstərilməlidir. Çünki bu qaydalara riayət

edilməməsi girov müqaviləsinin etibarsızlığına səbəb olur. Növbəti misal

olaraq AR MM-in 601-ci maddəsində qeyd olu

410


nanları göstərmək olar. Belə ki, həmin normaya əsasən, hissə-hissə ödəmə

şərti ilə əşyanın nisyə satılması haqqında müqavilə o halda bağlanmış sayılır

ki, alqı-satqı müqaviləsinin digər mühüm şərtləri ilə yanaşı, əşyanın

qiyməti, ödənişlərin qaydası, müddətləri və məbləğləri nəzərdə tutulmuş

olsun. Qeyd olunan şərtlərin müqavilədə əksini tap- maması həmin

müqavilənin mübahisələndirilməsi üçün əsasdır.

3. Tərəflərdən birinin müraeiəti ilə barəsində razılaşma əldə edilməli

olan bütün şərtlər mühüm sayılır.

Tərəflər müqavilənin bütün mühüm şərtləri barəsində tələb olunan

formada razılığa gəldikdə müqavilə bağlanmış sayılır.

Müqavilənin standart şərtləri dedikdə, əvvəleədən istifadə edilmiş,

dəfələrlə istifadə üçün nəzərdə tutulan elə şərtlərdir ki, bunları bir tərəf digər

tərəfə təqdim edir və əvvəleədən müəyyənləşdirilmiş normalardan

fərqlənən və bu normaları tamamlayan qaydalar onların vasitəsilə

müəyyənləşdirilir (bax: AR MM, maddə 417). Məsələn, AR MM-in

783.2-ei maddəsində nəzərdə tutulur ki, vəkalət verən vəkalət alana yalnız o

halda muzd ödəməlidir ki, bu, şərtləşdirilmiş olsun və ya belə qəbul edilmiş

olsun, xüsusən o hallarda ki, şəraitə görə vəkalət alan müstəqil peşə

fəaliyyəti şəklində bu cür əqdlər bağlayır və ya xidmətlər göstərir.

Normanın mənasına görə, tapşırıq müqaviləsi əvəzli və əvəzsiz ola bilər.

Tərəflər isə öz aralarında razılığa gələrək normanı tamamlaya, yəni həyata

keçirilmiş xidmətlərə görə veriləcək muzdu və onun məbləğini müəyyən

edə bilərlər.

Başqa bir misal kimi AR MM-in 284.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan

qaydanı göstərmək olar. Belə ki, bu maddəyə əsasən, əgər müqavilədə ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov qoyan girov predmetindən onun

təyinatına uyğun istifadə edə bilər, o cümlədən ondan bəhər və gəlir götürə

bilər.

Adi halda girov qoyan girov predmetindən onun təyinatına uyğun

istifadə edə bilər. Tərəflər isə normada açıq qalmış məqamları öz razılıqları

əsasında tamamlaya bilərlər. Belə ki, tərəflər iki fərqli

411

Mülki Hüquq

istiqamotdo razılıq oldə cdo bibrlor. Bunlardan birincisinə görə tərəflər

birbaşa olaraq girov müqaviləsində girov qoyanın girov predmetindən

istifadəsini qadağan edən şərt nəzərdə tuta bilərlər. İkinci istiqamətə görə isə

tərəflər razılığa gələrək girov predmctinin girov qoyan tərəfindən

istifadəsinin şərtlərini və qaydasını müəyyən edə bilərlər.

Təsadüfi şərtlər standart şərtləri ya dəyişdirir, ya da tamamlayır və

yalnız müqavilənin mətninə daxil edildiyi halda hüquqi qüvvəyə malik olur.

17.6. Mülki-hüquqi müqavilələrin bağlanması

Müqavilə, tərəflər arasında razılaşma olduğu üçün, tərəflərdən birinin

müqaviləni bağlamaq təklifi göndərməsi və digər tərəfin bu təklifi qəbul

etməsi vasitəsilə bağlanır. Müqaviləni bağlamaq təklifi oferta adlanır.

Ofcrta aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir;

Birincisi, oferta konkret olmalıdır, bir və ya bir neçə şəxsə

ünvanlanmalıdır.

İkincisi, oferta həmin növ müqavilələr üçün mühüm olan şərtləri

özündə əks etdirməlidir, yəni məzmunun müəyyənliyi ilə xarakterizə

olunmalıdır.

Üçüncüsü, ofertada onu göndərən şəxsin ofertamn ünvanlandığı şəxslə

müqaviləni bağlamaq niyyəti ifadə olunmalıdır.

Deyilən tələbləri ümumiləşdirərək ofertaya belə tərif vermək olar ki,

oferta bir vo bir neçə şəxsə ünvanlanmış, ofertanı göndərən şəxsin

müqavilə bağlamaq niyyəti ilə əhatə olunmuş müqavilə bağlamaq

təklifidir.

Oferta o zaman verilmiş sayılır ki, bir vo ya bir neçə şəxsə ünvanlanmış

bu təklifdə onu vermiş şəxsin (oferentin) razılıq (aksept) olduqda, öz

təklifinin icrasına hazır olduğu ifadə edilsin. Ofertada müqavilənin mühüm

şərtləri əks olunmalıdır.

412


Ofertanı ofertaya dəvətdən fərqləndirmək lazımdır. Özündə bütün

mühüm şərtləri əks etdirməyən müqaviləni bağlamaq təklifi ofertaya dəvət

kimi qəbul olunacaqdır. Bu cür təkliflər müxtəlif ola bilər ki, bunlara da

misal olaraq reklamı göstərmək olar.

Ofertanın geri götürülə və ya ləğv edilə bilinməsi üçün onu göndərən

şəxslə bağlı olduğu anı müəyyən etmək vacibdir. Bu ofer- tanın

ünvanlandığı şəxs tərəfindən alındığı andır. Ona görə də ofer- tanm geri

götürülməsinə dair bildiriş ofertadan əvvəl və ya onun özü ilə eyni vaxtda

daxil olduqda, oferta verilməmiş sayılır (bax:AR MM, maddə 408.3).

Oferta ümumi xarakterli ola bilər. Bu zaman müqaviləni bağlamaq

təklifi bir və ya bir neçə şəxsə deyil, qeyri-müəyyən şəxslər dairəsinə

ünvanlanır. Bununla əlaqədar, AR MM-in 408.7-ci maddəsində qeyd olunur

ki, əgər müqavilənin bütün mühüm şərtlərini əks etdirən təklifdən onu irəli

sürmüş şəxsin təklifdə göstərilmiş şərtlər ilə müqaviləni cavab verən

istənilən şəxslə bağlamaq iradəsi aydın görünürsə, belə təklif ümumi oferta

sayılır.

Ofertanın ünvanlandığı şəxsin ofertanı qəbul etməsi haqqında cavabı

aksept sayılır. Aksept tam və qeyri-şərtsiz olmalıdır (bax: AR MM, maddə

409). Oferent aksept üçün müddət müəyyənləşdiribsə, akspet yalnız həmin

müddətdə həyata keçirilə bilər. Əgər qanundan işgüzar adət və işgüzar

münasibətlərdən ayrı qayda irəli gəlmirsə, susmaq aksept sayılmır. Aksept

oferta üçün müəyyən olunmuş müddətin ötürülməsindən sonra verilibsə, o,

yeni oferta sayılır.

Əgər cavabda müqaviləni ofertada nəzərdə tutulduğundan fərqlənən

başqa şərtlərlə bağlamağa razılıq ifadə olunmuşsa, belə cavab ofertadan

imtina və eyni zamanda yeni təklif sayılır.

Əgər müqavilənin mahiyyətindən ayrı qayda irəli gəlmirsə, müqavilə

hərrac keçirilməsi yolu ilə bağlana bilər. Müqavilə hərracı udan şəxslə

bağlanılır. Hərrac auksion və müsabiqə formasında keçirilir.

413

Mülki Hüquq

Müqavilənin hərracda bağlanması. Müqavilə hərrac keçirilməsi yolu

ilə bağlana bilər. Qanunda yalnız hərrac keçirilməsi yolu ilə bağlanıla bilən

müqavilə növləri nəzərdə tutulmuşdur. Bu cür müqavilələrin iştirakçısı

qismində hərracın təşkilatçısı və hərracı udan şəxs çıxış edir. Müqavilə

hərracı udan şəxslə bağlanır. Hərracın təşkilatçısı kimi aşağıdakı şəxslər

çıxış edə bilər:

• əmlakın mülkiyyətçisi və ya əmlak hüququnun sahibi;

• ixtisaslaşdırılmış təşkilat.

İxtisaslaşdırılmış təşkilat əmlakın mülkiyyətçisi və ya əmlak

hüququnun sahibi ilə müqavilə əsasında hərəkət edir və onların adından və

ya öz adından çıxış edir.

Hərrac auksion və ya müsabiqə formasında keçirilir. Qanunvericilikdə

ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, hərracın formasını satılan əmlakın

mülkiyyətçisi və ya satılan əmlak hüququnun sahibi müəyyənləşdirir.

Auksionlar və müsabiqələr açıq və qapalı ola bilər. Açıq auksionda və

açıq müsabiqədə istənilən şəxs iştirak edə bilər. Qapalı auksionda və qapalı

müsabiqədə yalnız bu məqsəd üçün dəvət olunan şəxslər iştirak edirlər (bax:

AR MM, maddə 415.1). Ən yüksək qiymət təklif etmiş şəxs auksionda

hərracı udmuş sayılır, Hərracın təşkilatçısının qabaqcadan təyin etdiyi

müsabiqə komissiyasının rəyinə əsasən, ən yaxşı şərtlər təklif etmiş şəxs

müsabiqədə qalib gəlmiş şəxs hesab olunur.

AR MM-in 416.1-ci maddəsində göstərilir ki. Mülki Məcəllədə

müəyyənləşdirilmiş qaydaları pozmaqla keçirilən hərrac maraqlı şəxsin

iddiası üzrə məhkəmə tərəfindən etibarsız sayıla bilər. Bunun da nəticəsi

olaraq hərracı udmuş şəxslə bağlanan müqavilə etibarsız sayıla bilər.

Müqavilənin bağlanmasından imtinanın yolverilməzliyi. Müqavilə

azadlığı prinsipinə görə, heç bir şəxsi müqavilə bağlamağa məcbur etmək

olmaz. Bu ümumi qaydadan bəzi istisnalar da vardır. Belə ki, qanunda

nəzərdə tutulan bəzi hallarda, istehlak xarakterli əmtəələrin

414


satışı, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə məşğul olan

sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən subyektlər onlarla müqavilə

bağlamaq təklifini etmiş şəxslərlə bu cür müqavilələri bağlamalıdırlar. AR

MM-in 400.2-ci maddəsində göstərildiyi kimi, “Sahibkarlıq məqsədi

olmadan və ya özünün zəruri ehtiyaclarının ödənilməsi üçün əmlak və ya

xidmət əldə edən və ya onlardan istifadə edən şəxslə, əgər digər tərəf özünün

sahibkarlıq fəaliyyəti həddində hərəkət edirsə, müqavilə bağlamaqdan

əsassız imtina edilə bilməz.”

17.7. Müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi

Müqavilənin dəyişdirilməsi dedikdə, ona yeni şərtlərin əlavə olunması,

mövcud şərtlərin dəqiqləşdirilməsi başa düşülür ki, bunun da nəticəsi olaraq

müqavilənin məzmunu dəyişir. Müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi

əsasları, qaydası və nəticələri AR MM-in 20-ci fəslinin 4-cü paraqrafmm

(maddələr 421-424) normaları ilə tənzimlənir.

Müqavilənin ləğv edilməsi onun qüvvəsinə xitam verir. Müqavilə

dəyişdirildikdə isə tərəflərin öhdəlikləri dəyişdirilmiş şəkildə saxlanılır.

Müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi əsasları aşağıdakılardır (bax:

AR MM, maddə 421):

Birincisi, əgər qanunda və müqavilədə başqa qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, tərəflərin qarşılıqlı razılığı olmalıdır. Qanunda ayrı halın

nəzərdə tutulması ilə əlaqədar AR MM-in 717.2-ci maddəsini misal

göstərmək olar. Həmin normaya əsasən, torpaq icarəsi müqaviləsinin

şərtlərinin dəyişdirilməsini icarənin başlanmasından və ya müqavilə

öhdəliklərinin son dəyişikliyinin qüvvəyə minməsindən iki il keçənədək

tələb etmək olmaz qaydası müəyyən olunmuşdur.

İkincisi, tərəflərdən birinin tələbi ilə müqavilə yalnız digər tərəf

müqaviləni əhəmiyyətli dərəcədə pozduqda və ya Mülki Məcəllədə

415

Mülki Hüquq

vo ya müqavilədə nəzərdə tutulan digər hallarda dəyişdirilə və ya ləğv edilə

bilər. Tərəflərdən birinin müqaviləni pozması o zaman əhəmiyyətli pozuntu

sayılır ki, bunun digər tərəfə vurduğu zərər nəticəsində o, müqavilə

bağlanarkən ümid etməyə haqqı çatanlardan xeyli dərəcədə məhrum olur.

Üçüncüsü, müqavilə tərəflərdən birinin müqavilənin icrasından tam və

ya müəyyən hissədə imtina etməsinin nəticəsi olaraq da dəyişdirilə və yaxud

ləğv edilə bilər. Yetər ki, qanunla və ya tərəflərin razılaşması ilə belə bir

imtinaya yol verilmiş olsun.

Müqavilə məhkəmə qərarı ilə dəyişdirilə və yaxud ləğv edilə bilər. Bu

cür tələb bir tərəfin müqaviləni dəyişmək və ləğv etmək təklifindən digər

tərəfin imtinasını aldıqda və ya təklifdə göstərilmiş müddətdə, müddət

göstərilmədikdə isə 30 gün müddətində ondan cavab almadıqda irəli sürülə

bilər (bax:AR MM, maddə 423.2). Belə bir tələbin verilməsi üçün əsaslar


1) kontragent tərəfindən müqavilənin əhəmiyyətli dərəcədə pozulması;

2) qanunda və müqavilədə nəzərdə tutulan digər əsasların olması.

Qanunvericilikdə müqaviləni ləğv etmənin xüsusi halları da

müəyyən olunmuşdur. Belə ki, tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müqavilə,

həmçinin, şəraitin əhəmiyyətli dəyişməsi nəticəsində də ləğv oluna bilər.

Şəraitin dəyişməsi o halda əhəmiyyətli sayılır ki, əgər tərəflər bu dəyişməni

ağlabatan şəkildə əvvəlcədən görə bilsəydilər, müqaviləni əhəmiyyətli

dərəcədə fərqlənən şərtlərlə bağlayar və ya ümumiyyətlə bağlamazdılar.

Qeyd olunan hallar mövcud olduqda tərəflər qarşılıqlı razılıq əsasında

müqaviləni dəyişdirə və yaxud ləğv edə bilərlər. Əgər tərəflər maraqlı

tərəfin tələbi əsasında müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi barədə

razılığa gələ bilmirlərsə, o zaman mübahisəyə məhkəmədə baxıla bilər.

Şəraitin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq

müqavilənin ləğv edilməsi tələbinin məhkəmədə təmin olunması üçün

aşağıdakı şərtlərin olması vacibdir:

416


1) müqavilənin bağlandığı məqamda tərəflər şəraitin bu dərəcədə

dəyişməyəcəyini əsas götürmüşlər;;

2) şəraitin dəyişməsini doğuran elə səbəblərdir ki, əmələ gəldikdən

sonra bu səbəbləri maraqlı tərəf müqavilənin xarakterinə və dövriyyənin

şərtlərinə görə ondan tələb edilən qayğı və ehtiyatla aradan qaldıra bilməz;

3) müqavilənin şərtləri dəyişdirilmədən onun icra edilməsi tərəflərin

müqaviləyə uyğun əmlak mənafeləri nisbətini o dərəcədə pozar və maraqlı

tərəfə o qədər zərər vurardı ki, o, müqavilə bağlanarkən ümid etməyə haqqı

çatanlardan xeyli dərəcədə məhrum olardı;

4) işgüzar adətlərdən və ya müqavilənin mahiyyətindən şəraitin

dəyişməsi riskini maraqlı tərəfin daşıdığı irəli gəlmir.

Müqavilə ləğv edilərkən məhkəmə müqavilənin icrası ilə əlaqədar

çəkilmiş xərclərin tərəflər arasında ədalətli bölüşdürülməsi zərurətini əsas

götürərək, müqavilənin ləğv edilməsi nəticələrini müəyyənləşdirir.

Şəraitin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ilə əlaqədar müqavilənin

dəyişdirilməsi tələbi müstəsna hallarda məhkəmə yolu təmin edilir. Bunun

üçün aşağıdakı şərtlər olmalıdır:

1) müqavilənin ləğvi ictimai mənafelərə zidd olduqda;

2) tərəflərə müqavilənin məhkəmə tərəfindən dəyişdirilmiş şərtlərlə

icrası üçün zəruri məsrəflərdən xeyli çox olan zərər vuracağı müstəsna

hallarda (bax: AR MM, maddə 422.4).

Müqavilənin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi haqqında razılaşma,

əgər qanundan, müqavilədən və ya işgüzar adətlərdən ayrı qayda irəli

gəlmirsə, müqavilə ilə eyni formada bağlanır. Tərəflərin razılaşmasından və

müqavilənin dəyişdirilməsi xarakterindən ayrı qayda irəli gəlmirsə,

müqavilənin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi haqqında tərəflərin

razılaşmasının bağlandığı andan, öhdəliklər dəyişdirilmiş və ya xətm

edilmiş sayılır.

Əgər bu məsələ məhkəmə qaydasında həll olunmuşdursa, o zaman

müqavilənin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi haqqında məhkəmə

417

Mülki Hüquq

qərarının qanuni qüvvəyə mindiyi andan öhdəliklər dəyişdirilmiş və ya

xətm edilmiş sayılır (bax: AR MM, maddə 424.3).

Qanunla və ya tərəflərin razılaşması ilə ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, tərəflər müqavilənin dəyişdirildiyi və ya ləğv edildiyi anadək

öhdəlik üzrə icra etdiklərini qaytarılmamalıdırlar.

418


xvııı FƏSIL ÖHDƏLİKI.ƏRİN İCRASI

18.1. Öhdəliklərin icrasının anlayışı, prinsipləri, predmeti və

icra üsulları

Öhdəliklərin icrası dedikdə, sadə mənada öhdəlik tərəflərinin subyektiv

hüquq və vəzifələrinin məzmununu təşkil edən hərəkətlərin yerinə

yetirilməsi başa düşülür.

Öhdəliklərin icrası belə demək olar ki, ayrı-ayrı konkret öhdəlik

növlərinin məzmununu təşkil edən hərəkətlərin xüsusiyyəti ilə müəyyən

olunur. Məsələn, podrat, alqı-satqı, tapşırıq, bank əmanəti, sığorta və s.

müqavilələrindən irəli gələn öhdəlik münasibətlərinin məzmununu təşkil

edən hüquq və vəzifələr biri-birindən eiddi surətdə fərqlənir.

Qanunverieilikdə öhdəliklərin icrasına münasibətdə həm xüsusi, həm də

ümumi tələblər müəyyən olunur. Ümumi tələblər öhdəlik hüququnun

ümumi hissəsində yerləşir. Ümumi tələblər əgər qanunda, tərəflər arasındakı

razılaşmada, işgüzar adətlərdə, öhdəliyin mahiyyətində (yəni iera predmeti,

yeri, müddəti, üsulu və subyekt tərkibi barədə şərtlərdə) başqa qayda

nəzərdə tutulmayıbsa, bütün öhdəliklərin icrasına tətbiq olunur. Xüsusi

tələblər isə Mülki məcəllənin xüsusi hissəsində müxtəlif müqavilə növlərini

tənzimləyən normalarda yerləşdirilmişdir.

Öhdəliklərin icrası prinsipləri dedikdə, öhdəliklərin icrasını

tənzimləyən və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan rəhbər başlanğıclar və əsas

ideyalar başa düşülür. Bu prinsiplərin tətbiq dairəsinin öhdəliklərə aid

olduğunu nəzərə alsaq, o halda bu prinsipləri öhdəlik hüququ

yarımsahəsinin prinsipləri hesab etmək olar. Hüquq ədəbiyyatlarında

öhdəlik hüququ yarımsahəsinin aşağıdakı prinsipləri göstərilir:

419

Mülki Hüquq

1) öhdəliyin real icrası (naturada icra);

2) öhdəliyin lazımi icrası;

3) öhdəliyin icrasının sabitliyi.

Bir çox alimlər hesab edirlər ki, öhdəliyin real icrası prinsipi müstəqil

prinsip deyil, lazımi icra prinsipinin (xüsusi tələblərindən birini) predmetinə

münasibətdə xüsusi tələblərdən birini təşkil edir. Hesab etmək olar ki, bu

fikir, daha inandırıcıdır. Belə ki, mövcud mülki qanunvericilikdə öhdəliyin

real icrası prinsipindən bir sıra istisnalar vardır. Məsələn, öhdəliyin icra

edilmədiyi halda zərərin əvəzinin ödənilməsi və onun icra edilməməsi üçün

dəbbə pulunun ödənməsi borclunu, öhdəliyin naturada icrasından azad edir

(bax;AR MM, maddə 450).

Real icra və ya naturada icra dedikdə, borclunun öhdəliyin məzmununu

təşkil edən hərəkətləri yerinə yetirməsi başa düşülür. Lazımi icra, eyni

zamanda, real icra deməkdir. Lakin real icra, həmçinin, öhdəliyin lazımınca

icra edilməməsi halında da mümkün ola bilir. Məsələn, borclu borcunu

gecikdirmə ilə qaytarır və yaxud podratçı işi keyfiyyətsiz görür. Bu halda

kreditor qeyri-lazımi icranı qəbul etməyə də bilər və öhdəliyin naturada

icrası əvəzinə vurulmuş zərərin və cərimənin ödənilməsini borcludan tələb

edə bilər. Yox, əgər kreditor mövcud pozuntularla yanaşı, öhdəliyin

naturada icrasını tələb edirsə, borclu zərər və cərimənin ödənilməsi ilə

yanaşı, öhdəliyin naturada da icrasını həyata keçirməlidir.

Bununla yanaşı, öhdəliyin naturada icrası tərəflərin razılığı ilə, qanun ilə

(şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar öhdəliyin icrasının mümkünsüzlüyü) yanaşı,

kreditorun birtərəfli iradə ifadəsi əsasında da istisna edilə bilər. Yəni

məsələn, kreditorun gecikdirmə nəticəsində marağını itirdiyi icranı qəbul

etməkdən imtina etməsi, habelə peşman haqqı kimi müəyyənləşdirilmiş

dəbbə pulunun ödənilməsi borclunu öhdəliyin natura icrasından azad edir.

420


Lazımi icra prinsipi öhdolik iştirakçılarına münasibətdə iki tələb

müəyyən edir. Birincisi, AR MM-in 425-ci maddəsində müəyyən olunduğu

kimi öz hüquqlarını həyata keçirərkən və vəzifələrini icra edərkən

tərəflərdən hər biri vicdanlılığın tələb etdiyi tərzdə, yəni şərtləşdirilmiş

vaxtda və yerdə lazımi şəkildə, öhdəliyin şərtlərinə və Mülki Məcəllənin

tələblərinə müvafiq surətdə, belə şərtlər və tələblər olmadıqda isə işgüzar

adətlərə və ya adətən, irəli sürülən digər tələblərə müvafiq surətdə hərəkət

etməlidir. Öhdəlik çərçivəsində vicdanlı olaraq hərəkət etmə ümumi vəzifə

olaraq aşağıdakıları ehtiva edir:

a) hər iki tərəf öhdəliyin icrasını asantlaşdırmaq üçün qarşılıqlı olaraq

bütün zəruri hərəkətləri yerinə yetirməli;

b) qarşı tərəfin hüququnu pozacaq davranışlardan çəkinməli;

c) müqavilə ilə müəyyən olunan məqsədləri əldə etmək üçün birgə

hərəkət etməli;

ç) öhdəliyin icrası ilə əlaqədar zəruri məlumatları qarşı tərəfə

verməlidir.

İkincisi, öhdəliyin icrası predmetinə, üsuluna, yerinə, müddətinə və

subyektinə münasibətdə bütün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, tərəflər

müqavilədən irəli gələn öhdəliklərdə hüquq və vəzifələr ilə yanaşı, onların

icrası qaydasını da qarşılıqlı razılıq əsasında müəyyən etməlidirlər. Ona

görə də müqavilə öhdəliklərini tənzimləyən bir çox normalar dispozitiv

xarakterlidir. Yəni bu normalarda müəyyən olunan qaydalar, əgər

tərəflərarası razılaşmada ayrı qayda müəyyən olunmadığı halda, konkret

öhdəliyin icrası ilə əlaqədar tətbiq olunur. Məsələn, podrat müqaviləsi üzrə

sifarişçi yerinə yetirilmiş işi qəbul etdikdə muzd ödəməlidir (bax: AR MM,

maddə 770). Bununla yanaşı, hər mərhələ üzrə iş yerinə yetirildikdən sonra

ödənilməsi şərti ilə muzdun hissə-hissə verilməsi də nəzərdə tutula bilər.

Yox, əgər tərəflərarası razılaşmada muzdun ödənilməsi qaydası

müəyyənləşdirilməyibsə, AR MM-in 769-cu maddəsində nəzərdə

421

Mülki Hüquq

tutulan qayda tətbiq olunur, yəni sifarişçi podratçının muzdunu iş yerinə

yetirildikdən sonra ödəməlidir.

Bununla yanaşı, bir sıra müqavilə öhdəlikləri üzrə vəzifələrin icrası

tərəflərarası razılaşma yolu ilə deyil, ciddi olaraq normalarda əks olunan

qaydalar əsasında müəyyən olunur. Bu cür öhdəliklərin sayı çoxdur.

Məsələn, AR MM-in 445.7-ci maddəsinə görə borclu pul məbləğinin

ödənilməsini gecikdirdikdə kreditor digər əsaslardan çıxış edərək daha

böyük məbləğ tələb edə bilmirsə, gecikdirilmiş vaxt üçün illik beş faiz

ödəməyə borcludur. Yaxud AR MM-in 934-cü maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya əsasən, sığortaçı sığorta ödənişini sığorta qanunvericiliyi

və ya sığorta müqaviləsi ilə müəyyən olunmuş müddətdə ödəmədikdə, hər

gecikdirilmiş gün üçün sığorta ödənişi məbləğinin 0,1 faizi həcmində dəbbə

pulu ödəyir.

Müqavilədən kənar öhdəliklərin icrası isə bütünlüklə qanunvericiliyin

tələbləri əsasında müəyyən olunur.

Öhdəliyi lazımi qaydada icra etmək vəzifəsi yalnız borcluya deyil, eyni

zamanda, kreditora da aiddir. Belə ki, kreditor borclu tərəfindən təqdim

olunan lazımı icranın qəbulu üçün hərəkətlər etməlidir. Kreditorun üzərinə

düşən vəzifələri lazımi qaydada icra etməməsi borclunun üzərinə düşən

vəzifəsini yerinə yetirməsinə mane olur ki, bu da hüquq pozan tərəfin

üzərinə sanksiyaların (zərərin ödənilməsi və s.) tətbiqi imkanını artırır.

Öhdəliyin hər hansı bir elementinin (predmet, üsul, müddət, yer)

pozulması ilə həyata keçirilmiş icra lazımi icra hesab edilməyəcəkdir.

Öhdəliyin icrasının sabitliyi prinsipi. Bu prinsip öz əksini AR MM-in

430-cu maddəsində tapmışdır. Belə ki, ümumi qəbul olunmuş qaydaya görə,

əgər Mülki Məcəllədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, öhdəliyin

icrasından birtərəfli imtina yolverilməzdir. İkincisi, öhdəliyin sabitliyi onun

məzmununun dəyişməzliyində, yəni müqavilə şərtlərinin bitərəfli

dəyişdirilməsinin yolverilməzliyində ifadə olunur.

422


İcranın sabitliyi prinsipi hom borclunu, hom də kreditoru bir-biri ilə

birləşdirir. Belə ki, həm borclu tərəf öhdəliyin icrasından birtərəfli olaraq

imtina etməməli, həm də kreditor təqdim olunan lazımi icranı qəbul

etməlidir. Bu qaydaların pozulması hər iki tərəf üçün qanunla müəyyən

olunmuş sanksiyaların tətbiqi imkanını yaradır. AR MM-in 445 və 446-cı

maddələrində göstərildiyi kimi, icranı gecikdirmiş həm borclu, həm də

kreditorun gecikdirmə nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini

digər tərəfdən tələb etmək hüququ vardır.

Qanunda öhdəlik tərəflərindən birinin öhdəliyin icrasından imtina

etməsi imkanı nəzərdə tutulur. Bu da o halda mümkündür ki, digər tərəf

müqavilədən irəli gələn öhdəliyi icra etməsin və öhdəliyin icrası üçün təyin

edilən əlavə müddət nəticəsiz qurtarsın (bax: AR MM, maddə 447).

Müqavilədən birtərəfli qaydada imtina edilməsi AR MM-in 444-cü

maddəsində nəzərdə tutulan müqavilənin dəyişmiş şəraitə uyğunlaşması ilə

əlaqədar hallarda da mümkündür. Belə ki, tərəflər ilk növbədə, müqavilənin

dəyişmiş şəraitə uyğunlaşdırılması üçün səy göstərməlidirlər. Əgər

müqavilənin dəyişmiş şəraitə uyğunlaşdı- rılması mümkün deyildirsə və ya

digər tərəf bununla razılaşmırsa, mənafeləri pozulmuş tərəf müqavilədən

imtina edə bilər.

AR MM-in 442-ci maddəsində göstərildiyi kimi, «Öhdəliyin icra

edilməməsi» dedikdə, onun pozulması və ya lazımınca icra edilməməsi

(vaxtında icra edilməməsi, mallarda, işlərdə, xidmətlərdə qüsurlarla və ya

öhdəliyin məzmunu ilə müəyyənləşdirilmiş digər şərtləri pozmaqla icra

edilməsi) başa düşülür.

Öhdəliyin icrası predmeti dedikdə, borclunun öhdəliyin məzmununa

uyğun olaraq kreditorun xeyrinə müəyyən hərəkətlər etməsi başa düşülür.

Əşyanın verilməsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi ilə əhatə

olunan hərəkətlər öhdəliyin icra predmetini təşkil edir. Öhdəliyin icra

predmeti bir və ya bir neçə hərəkətin yerinə yetirilməsindən

423

Mülki Hüquq

İbarət ola bilər. Məsələn, kredit müqaviləsinin icra predmetini yalnız pul

məbləğinin qaytarılmasından ibarət hərəkətlər təşkil edir.

Digər qrup öhdəliklərdə icra predmeti kimi bir neçə hərəkətin yerinə

yetirilməsi çıxış edə bilər. Məsələn, alqı-satqı müqaviləsində icra predmeti

kimi satılan əşyanın alıcıya verilməsi və alıcı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş

məbləğin ödənilməsi üzrə hərəkətlərin yerinə yetirilməsi çıxış edir.

Pul vəsaitləri əksər öhdəliklər üzrə icra predmeti kimi çıxış edir. Lakin

icra predmeti pul olmayan öhdəliklərə də rast gəlmək olur. Məsələn, tarlanın

şumlanması işi gələcək məhsulun müəyyən hissəsi ilə naturada əvəzləşdirilə

bilər.

AR MM-in 21-ci fəslində (maddələr 425-441) pul öhdəliklərinin və

alternativ öhdəliklərin icra predmeti barəsində tələblər müəyyən

olunmuşdur. Pulun yeganə icra predmeti olub-olmamasından asılı

olmayaraq, bu cür öhdəliklərə aşağıdakı qaydalar tətbiq olunur;

1) pul öhdəlikləri manatla ifadə edilir. İştirakçısı xarici hüquqi və fiziki

şəxslər olan öhdəliklərin icrası, əgər qanunla qadağan müəyyən

edilməyibsə, xarici valyuta ilə də aparıla bilər;

2) əgər ödəniş müddəti çatanadək pul vahidinin dəyəri artmış və ya

azalmışsa, valyuta dəyişmişsə, borlu ödənişi. Mülki Məcəllədə və ya

müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, öhdəliyin əmələ gəldiyi vaxta

uyğun məzənnə üzrə yerinə yetirilməlidir;

3) ümumi qaydadan fərqli olaraq pul öhdəliyi kreditorun olduğu yer

üzrə icra edilir (bax: AR MM, maddə 439);

4) kreditorun üstün maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə

qanunvericilikdə pul öhdəliklərinin icrası ardıcıllığı müəyyən edilmişdir. Bu

qaydaya əsasən, ödəniş müddəti çatmış bütün borcunun ödənilməsi üçün

yetərli olmayan ödənişləri hesabına birinci növbədə məhkəmə xərcləri,

sonra əsas icra (borc) və nəhayət faizlər ödənilir (bax: AR MM, maddə 440);

424


5) pul öhdəlikləri borcun notariusun və ya məhkəmənin depozitinə

verilməsi yolu ilə də icra edilə bilər (bax; AR MM, maddə 532).

Alternativ öhdəliklərin icrası AR MM-in 434-cü maddəsi ilə müəyyən

olunan qaydalar əsasında həyata keçirilir. Belə ki, bir neçə öhdəlikdən biri

(alternativ öhdəlik) icra edilməli olduqda seçmək hüququ həm borcluya,

həm də kreditora məxsus ola bilər.

Müqavilənin, Mülki Məcəllənin və ya öhdəliyin mahiyyətindən ayrı

qayda irəli gəlmədiyi halda, seçmək hüququ borcluya məxsus olur. Əksi

halda, seçmək hüququ kreditora mənsub olur. Belə olan təqdirdə borclu ona

ağlabatan müddət təyin edərək öhdəliyin seçilməsini tələb edə bilər.

Kreditor öhdəliyi vaxtında seçməzsə seçmək hüququ borcluya keçir.

Alternativ öhdəliklərdən fərqli olaraq fakültativ öhdəliklərdə icra yalnız

bir predmetə münasibətdə müəyyən olunur. Lakin borclu onu hər hansı

digər predmet ilə o halda əvəz edə bilər ki, müqavilə bağlanan zaman bu şərt

nəzərdə tutulmuş olsun. Məsələn, AR MM-in 287-ci maddəsində nəzərdə

tutulur ki, girov predmeti məhv olduqda və ya zədələndikdə və ya ona

mülkiyyət hüququna xitam verildikdə, girov qoyan, əgər müqavilədə ayrı

qayda nəzərdə tutulmayıbsa, girov predmetini ağlabatan müddətdə bərpa

etməli və ya eyni dəyərli başqa əmlakla əvəz etməlidir.

18.2. Öhdəliklərin icrası subyektləri, yeri və müddətləri

Öhdəliyin icrası subyektləri dedikdə, öz adından borclunun və

kreditorun vəzifələrini yerinə yetirən şəxslər başa düşülür. Göstərilən

subyektlər heç də həmişə öhdəlik tərəfləri ilə üst-üstə düşməyə də bilər.

Belə ki, müəyyən hallarda borclu kreditorun razılığı ilə bəzi hallarda isə

üçüncü şəxsin təşəbbüsü ilə icranı üçüncü şəxsə həvalə edə bilər. Kreditor

isə icranı qəbul etməyi hər hansı digər şəxsə tapşı

425

Mülki Hüquq

ra bilər. Hər iki tərəf öz qanuni təmsilçilərinin və öhdəliklərin icrası üçün

xidmətlərindən istifadə etdikləri digər şəxslərin hərəkətindən ötrü özünün

təqsirli hərəkətləri üçün olan həcmdə məsuliyyət daşımalıdır.

Əgər icra kreditor üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirsə, ümumi qaydaya

görə, borclu öhdəliyi şəxsən icra etməlidir (məsələn, müəlliflik

müqavilələri). Bütün digər hallarda öhdəliyi borclunun əvəzinə digər şəxs

də icra edə bilər. Bu həm müqavilə əsasında və yaxud da üçüncü şəxsin

təşəbbüsü əsasında ola bilər. Belə ki, əgər kreditor boreluya məxsus əşyaya

məeburi icra yönəldərsə, onda məcburi icra nəticəsində bu əşyaya

hüquqlarının itirilməsi təhlükəsi yaranan hər hansı şəxs kreditoru təmin edə

bilər (bax: AR MM, maddə 431.3). Bu zaman tələb hüququ həmin şəxsə

keçir.

Öhdəliyin icrası müddəti dedikdə, müəyyən zaman anı və ya zaman

dövrü başa düşülür ki, bu vaxt ərzində borclu üzərinə düşən vəzifələri icra

etməli, kreditor isə icranı qəbul etməlidir.

İcra müddəti müəyyən olunan və müəyyən olunmayan öhdəliklər

fərqləndirilir. Əgər öhdəliyin icrası müddəti təyin edilibsə, kreditor müddət

çatanadək onun icrasını tələb edə bilməz, lakin borclu onu vaxtından əvvəl

icra edə bilər (bax: AR MM, maddə 427). Lakin öhdəlik tərəfləri sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olması ilə bağlı öhdəliyin vaxtından əvvəl icrasının

mümkünlüyü Mülki Məcəllədə və ya öhdəlik şərtlərində nəzərdə tutulduqda

və ya işgüzar dövriyyə adətlərində və ya öhdəliyin mahiyyətindən irəli

gəldikdə yol verilir (bax: AR MM, maddə 428).

Əgər öhdəliyin icrası müddəti təyin edilməyibsə və ya şəraitə görə onu

təyin etmək mümkün deyildirsə, kreditor öhdəliyin dərhal icrasını tələb edə

bilər, borclu isə onu ağlabatan müddətdə icra etməyə borcludur. Bu cür

öhdəliklər üzrə borclu kreditorun icra tələbini irəli sürdüyü gündən 7 gün

müddətində icra etməyə borcludur (bax: AR MM, maddə 427).

426


Öhdoliyin icrası yeri toroflorarası razılaşma ilo müoyyon olunur, Əgor

icra yeri müoyyonbşdirilməyibso, o zaman AR MM-in 426.2-ci maddəsində

olan qayda tətbiq edilir. Belə ki:

1) Torpaq sahəsinin, binanın, qurğunun və ya digər daşınmaz əmlakın

verilməsi öhdəliyi üzrə əmlakın olduğu yerdə,

2) Öhdəlik müəyyən əşyanın verilməsindən ibarətdirsə, müqavilənin

bağlandığı an həmin əşyanın olduğu yerdə.

3) Bütün digər öhdəliklər üzrə - borclunun yaşayış yerində, borclu

hüquqi şəxsdirsə, öhdəlik münasibətləri əmələ gəldiyi vaxtda onun olduğu

yerdə.

4) Öhdəlik borclunun istehsal müəssisəsində əmələ gəldikdə, əgər

müəssisə onun yaşayış yerində deyildirsə, borclunun müəssisəsinin olduğu

yerdə icra edilir (bax: AR MM, maddə 426).

427

Mülki Hüquq

XIX FƏSIL ÖHDƏLİKLƏRİN İCRASININ

TƏMİNİ ÜSULLARI

19.1. Öhdəliklərin icrasının təmini üsullarının təsnifatı

Bu və ya digər hüquq münasibətinə girərkən subyekt əmin olmalıdır ki,

digər tərəf üzərinə götürdüyü öhdəliyi lazımı şəkildə, yəni müqavilədə

şərtləşdirilmiş üsulla, müəyyən müddətdə və yerdə icra edəcəkdir.

Öhdəliklərin icrası təşkilati, iqtisadi və hüquqi xarakterli tədbirlər

sistemi vasitəsilə təmin olunur. Elə qanunvericiliyin özünün mövcudluğu

öhdəliklərin icrasını təmin edir. Belə ki, öhdəliklərin icrası prinsiplərini,

birtərəfli olaraq öhdəliyin icrasından imtinanın və məzmununun

dəyişdirilməsinin yolverilməzliyini, öhdəliyin məcburi icra şərtlərini

müəyyən etməklə qanunverici bir növ öhdəliklərin icrasının təmini

funksiyasını həyata keçirir.

AR MM-in 460-cı maddəsinə müvafiq olaraq, öhdəliklərin icrası girov,

dəbbə pulu, borclunun əmlakının saxlanması, zaminlik, qarantiya, beh ilə və

Mülki Məcəllədə və ya müqavilədə nəzərdə tutulan digər üsullarla təmin

edilə bilər. Adı çəkilən üsullardan bir neçəsi ənənəvi təminat üsulları

sırasına aiddir. Bu təminat üsulları barədə ilk məlumatları Roma xüsusi

hüququ fənindən əldə etmişik.

Təminat üsulları aksessor xarakterlidirlər, yəni əsas öhdəlikdən

asılıdırlar. Bu isə o deməkdir ki, təminat üsulları əlavə xarakterli

öhdəliklərdir. Əsas öhdəliyin etibarsızlığı əlavə öhdəliyin etibarsızlığına

səbəb olur. Öhdəliyin icrasının təmin edilməsi barədə razılaşmanın

etibarsızlığı isə əsas öhdəliyin etibarsızlığına səbəb olmur. AR MM-in

460-cı maddəsində göstərilən təminat üsullarının siyahısı qapalı deyildir.

Tərəflər müqavilədə siyahıda göstərilən təminat üsullarından fərqlənən

üsullardan istifadə edə bilərlər.

428


19.2. Dobbo pulu

AR MM-in 462.1-ci maddəsində göstərildiyi kimi, dəbbə pulu (cərimə,

penya) müqavilə ilə müəyyənləşdirilən, öhdəliyin icra edilmədiyi və ya

lazımınca icra edilmədiyi, o cümlədən icranın gecikdirildiyi halda

borclunun kreditora ödəməli olduğu pul məbləğidir.

Dəbbə pulu öhdəliklərin icrasının təmininin geniş yayılmış üsullarından

biridir, lakin fiziki şəxslər arasında olan münasibətlərdə bu təminat üsuluna

az rast gəlinir. Yaranma əsaslarına görə dəbbə pulunu qanundan və

müqavilədən olmaqla iki növə bölmək olar. Qanuni dəbbə pulu adından

göründüyü kimi, qanunda nəzərdə tutulur. Qanuni dəbbə pulu tərəflər

arasında razılaşmada nəzərdə tutulub-tutul- mamasmdan asılı olmayaraq,

tələb edilə bilər (bax: AR MM, maddə 464). Qanun dəbbə pulunun

ödənilməsi əsaslarını, onun miqdarını, bəzi hallarda isə tutulması

mexanizmlərini müəyyən edir. Qanuni dəbbə puluna misal olaraq AR

MM-in 449.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydanı göstərmək olar.

Həmin normaya görə, özgəsinin pul vəsaitini qanunsuz saxlamaqla, onu

qaytarmaqdan boyun qaçırmaqla, onun ödənilməsini digər şəkildə

gecikdirməklə və ya başqa şəxsin hesabına pul vəsaitini əsassız əldə etməklə

və ya toplamaqla ondan faydalanmağa görə həmin vəsaitin məbləğindən

faizlər ödənilməlidir. Faizlərin miqdarı pul öhdəliyinin və ya onun müvafiq

hissəsinin icra edildiyi gün üçün bank uçot dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilir.

Qanunla müəyyən olunan dəbbə pulundan imtina haqqında tərəflərin

razılaşması etibarsızdır. Lakin qanunla qadağan olunmadığı təqdirdə tərəflər

qanun üzrə dəbbə pulunun miqdarını artıra bilərlər (bax: AR MM, maddə

464.2).

Bir çox hallarda dəbbə pulunun tətbiqi AR Nazirlər Kabinetinin və digər

müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının qərarlarında nəzərdə tutulur.

Məsələn, kommunal xidmətlərin, enerji haqqının və s. vaxtında

429

Mülki Hüquq

ödonilmoməsino göro müəyyən olunan dəbbə pulu. Bu cür dəbbə pulu

qanun üzrə dəbbə puluna aiddir.

Tərəflərin razılaşması ilə müəyyən olunan dəbbə pulu müqavilə üzrə

dəbbə pulu adlanır. Öhdəlik tərəfləri qanunda bu və ya digər pozuntuya göro

sanksiya nəzərdə tutulmadığı halda müqavilə üzrə dəbbə pulu haqqında

razılaşmaya üstünlük verirlər.

Müqavilə üzrə dəbbə pulu və qanuni dəbbə pulunun artırılması

haqqında razılaşma yazılı formada bağlanmalıdır. Hətta əsas öhdəliyin

şifahi formada bağlanan əqdə əsaslandığı halda belə bu qayda tətbiq edilir.

Yazılı formaya riayət edilməməsi dəbbə pulu haqqında razılaşmanın

etibarsızlığına səbəb olur.

Qeyd olunduğu kimi, dəbbə pulu borcludan tutulmalı olan pul

məbləğidir. AR MM-in 426.3-cü maddəsinə görə, müqavilə tərəfləri dəbbə

pulunun miqdarını sərbəst müəyyənləşdirə bilərlər və bu, mümkün zərərdən

çox ola bilər. Dəbbə pulunun müəyyənləşdirilməsi dərəcəsi müxtəlif ola

bilər. Məsələn, qanunla və yaxud müqavilə ilə müəyyən oluna bilər ki,

öhdəlik pozulduğu təqdirdə borclu kreditora yüz manat cərimə ödəyəcək.

Bununla belə, dəbbə pulu şəklində ödəniləcək pul məbləği, misal üçün,

haqqı vaxtında ödənilməyən əmtəənin qiymətinə münasibətdə faiz dərəcəsi

ilə müəyyən oluna bilər. Göründüyü kimi, hər iki misalda dəbbə pulu sabit

məbləğdə müəyyən olunmuşdur və bu cür dəbbə pulu cərimə adlandırılır.

Adətən, cərimə bu və ya digər öhdəliyi pozan daha ciddi hərəkət və

hərəkətsizliyə göro müəyyən olunur.

Penya borclunun kreditora icra etməli olduğu öhdəliyin icrasının

gecikdirildiyi hər gün və yaxud hər dövr üçün müəyyən olunan pul

məbləğidir. Ümumi qaydaya görə, penya gecikdirilmiş ödənişə münasibətdə

faiz dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Məsələn, abonentə işıq borcuna göro

verilmiş xəbərnamədə qeyd olunur, filan tarixə qədər olan işıq borcunuz 50

manat təşkil edir. Borcunuzu filan tarixə qədər ödəməsəniz, gecikdirilmiş

hər gün üçün ödəməli olduğunuz məbləğin 1%-i miqdarında dəbbə pulu

hesablanacaq. 430


Bəzi hallarda penyanm gccikdirilən hər gün üçün müəyyən olunan sabit

pul məbləği formasına da rast gəlmək olur. Beləliklə, qeyd etmək olar ki,

cərimə və penya arasındakı fərq onların hesablanması qaydasındadır. Hər

ikisi eyni hüquqi təbiətə malikdir, eyni istiqamətə, yəni öhdəliyin icrasının

təmininə yönəlib. Son illər şərti maliyyə vahidindən istifadə etməklə tətbiq

olunan dəbbə pullarına daha çox rast gəlinir.

Dəbbə pulunun fərqləndirici əlamətlərini aşağıdakı kimi

ümumiləşdirmək olar:

1) dəbbə pulunun həcmi tərəflərə öhdəlik yaranan andan məlum olur;

2) dəbbə pulu zərər və ziyanın mövcud olub-olmamasından asılı

olmayaraq hüquq pozuntusu faktının olduğu halda ödənilir;

3) tərəflər dəbbə pulunun həcmini müəyyənləşdirmədən də, onun

tutulması şərtini və qaydasını müəyyən etməkdə müstəqildirlər;

4) dəbbə pulu haqqında razılaşma əsas öhdəliyini hansı formada

bağlanmasından asılı olmayaraq yazılı formada bağlanılır;

5) məhkəmə işin hallarını nəzərə alaraq tənasübsüz sürətdə yüksək

dəbbə pulunu azalda bilər;

6) dəbbə pulu mülki-hüquqi məsuliyyət tədbiridir.

Müqavilə və qanun üzrə yaranan dəbbə pulunu digər əsaslara görə

aşağıdakı qaydada təsnifləşdirmək olar.

Dəbbə pulunun və zərərin nisbətinə görə:

Əvəzli dəbbə pulu. Əgər öhdəliyin icra edilməməsi və ya lazımınca icra

edilməməsi üçün dəbbə pulu müəyyənləşdirilmişsə, zərərin dəbbə pulu

çatmamış hissəsinin əvəzi ödənilir. Ümumi qaydaya görə, öhdəliyin iera

edilməməsinə dəbbə pulu müəyyən olunmuşdursa, o zaman zərər dəbbə

pulu ilə örtülməmiş hissədə ödənilir. Misal üçün, malın vaxtında

çatdırılmamasma görə daşıyıcının yüz manat məbləğində cərimə ödəməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Lakin öhdəlik lazımi qaydada icra edilmədiyinə görə

qarşı tərəfin məruz qaldığı zərər

431

Mülki Hüquq

min manat toşkil etmişdir. Bu zaman borclu torəfdən zorər dobbə pulu ilə

örtülməmiş hissədə, yəni doqquz yüz manat məbləğində tutulur. Qanunda

və ya müqavilədə aşağıdakı hallar nəzərdə tutula bilər;

1) zərərin deyil, yalnız dəbbə pulunun tutulmasına yol verilə bilər

(müstəsna dəbbə pulu);

2) dəbbə pulundan artıq zərər tam məbləğdə tutula bilər (cərimə dəbbə

pulu);

3) kreditorun seçiminə uyğun, ya dəbbə pulu, ya da zərər tutula bilər

(alternativ dəbbə pulu).

Dəbbə pulu ilə təmin olunmuş öhdəlik lazımi qaydada icra olunmadığı

təqdirdə borclu dəbbə pulunu könüllü olaraq ödəyə bilər. Əgər bu baş

verməzsə, o zaman dəbbə pulu məhkəmənin qərarı ilə tutula bilər.

Məhkəmələr bu cür mübahisələrə baxarkən aşağıdakıları nəzərə

almalıdırlar.

Birincisi, dəbbə pulu əsas öhdəliyin icra olunmadığı və yaxud lazımi

qaydada icra olunmadığı halda kreditorun zərərə məruz qalıb-

qalmamasından asılı olmayaraq tutulur. Bununla əlaqədar olaraq AR MM-in

62.1-ci maddəsində göstərilir ki, “Dəbbə pulunun ödənilməsi tələbi üzrə

kreditor ona zərər vurulduğunu sübuta yetirməyə borclu deyildir.”

İkincisi, əgər borclu öhdəliyin icra olunmaması və yaxud lazımınca icra

olunmaması ilə əlaqədar olaraq məsuliyyət daşımırsa, o zaman kreditor

dəbbə pulunun ödənilməsini tələb edə bilməz (bax: AR MM, maddə 462.2).

Üçüncüsü, AR MM-in 467-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən, “Məhkəmə işin hallarım nəzərə alaraq tənasübsüz surətdə yüksək

dəbbə pulunu azalda bilər.” Bu zaman yalnız kreditorun məruz qaldığı

zərərin miqdarı deyil, həmçinin digər hallar da nəzərə almır. Tənasüb

müəyyənləşdirilərkən kreditorun həm əmlak mənafeləri, həm də bütün

əsaslı mənafeləri nəzərə alınır. Dəbbə pulu ödənildikdən sonra onun

miqdarının azaldılması istisna edilir. Dəbbə pulunun məbləği 432


öhdəliyin icrasının pozulmasına görə borclunun məsuliyyət ölçüsündən asılı

olaraq azaldıla bilər. AR MM-in 458.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, “Əgər öhdəliyin icra edilməməsi və ya lazımınca icra

edilməməsi hər iki tərəfin təqsiri üzündən baş vermişsə, məhkəmə

borclunun məsuliyyətinin ölçüsünü müvafiq surətdə azaldır.”

19.3. Saxlama

Saxlama, öhdəliklərin icrasının təmini üsullarından biri olmaqla,

kreditorun tərəflər arasında razılaşma olmadan birtərəfli qaydada tətbiq edə

biləcəyi subyektiv hüququnda ifadə olunur. Kreditorun qeyd olunan

subyektiv hüququ AR MM-in 468.1-ci maddəsində aşağıdakı kimi tərif

olunur: Borcluya və ya borclunun göstərdiyi şəxsə verilməli əmlak

kreditorda olduqda, əgər borclu həmin əmlakı ödəmək və ya kreditora

bununla bağlı xərclərin və digər zərərin əvəzini ödəmək öhdəliyini vaxtında

icra etməzsə, kreditorun həmin əmlakı müvafiq öhdəlik icra edilənədək

saxlamaq ixtiyarı vardır.

Saxlama ilə əlaqədar qaydalar AR MM-nin 468-469-cu maddələri ilə

müəyyən olunur. Əvvəlki mülki qanunvericilik bu cür təminat üsulunu

nəzərdə tutmurdu. Saxlama qanunda nəzərdə tutulan əsaslar mövcud

olduqda, kreditorun şəxsi hərəkətləri vasitəsilə tətbiq edilir və hər hansı

razılaşmanın, xüsusi hüquqi prosedurların və geniş hüquqi biliklərin

olmasını tələb etmir. Saxlama borclunu öz öhdəliklərinin icrasına sövq

etdirən effektiv vasitələrdən birirdir. Saxlama, həmçinin, borclunun ödəniş

qabiliyyəti olmadığı təqdirdə kreditorun maraqlarının müdafiəsini təmin

edir.

Saxlama hüququ aşağıdakı əlamətləri ilə səciyyə olunur;

a) saxlama hüququ əsas öhdəlikdən törəmədir. Yalnız əsas öhdəlik

mövcud olduğu və onun icra olunmadığı müddətdə saxlama hüququ mövcud

ola bilər;

433

Mülki Hüquq

b) saxlama predmeti bölünməzdir. Kreditor borcluya və yaxud onun

göstərdiyi şəxsə çatası əmlakı bütövlükdə özündə saxlaya bilər. Saxlama

hüququnun kreditorun müstəsna hüququ olmasını nəzərə alsaq (vəzifəsi

deyildir), o zaman kreditorun istəyindən asılı olaraq borclu qismən

saxlamadan istifadə edə bilər;

c) saxlama predmeti əvəz oluna bilməz. Belə ki, müvafiq əmlak artıq

kreditorda olduğu üçün borelu onu digər əmlakla əvəz edə bilməz;

ç) kreditorun izləmə hüququ da vardır. Belə ki, AR MM-in 468.3-cü

maddəsinə əsasən, kreditor onda olan əmlakı həmin əmlak kreditorun

sahibliyinə daxil olduqdan sonra əmlaka hüquqları üçüncü şəxsin əldə

etməsinə baxmayaraq, saxlaya bilər. Tələb hüququ başqa şəxsə keçdikdə isə

saxlama hüququ da AR MM-in 196-cı maddəsinin tələblərinə əsasən həmin

şəxsə keçir;

d) kreditor əşyanı saxlayarkən əşyanın saxlanması ilə əlaqədar çəkilən

xərclərin əvəzinin ödənilməsini borcludan tələb etmək hüququ vardır;

e) saxlanılan əşya ilə əlaqədar kreditorun istifadə və sərəncam hüququ

yoxdur, kreditor bu əşyanı yalnız öz sahibliyində saxlaya bilər və müəyyən

müddət ərzində öhdəlik icra olunmadığı təqdirdə əmlaka sərəncam verərək

öz tələblərini girovla təmin edilmiş tələblərin ödənilməsi üçün nəzərdə

tutulan həcmdə və qaydada əmlakın dəyərindən tuta bilər;

ə) əgər saxlama hüququ pozulmuşdursa, kreditor əşyanı özgəsinin qeyri

qanuni sahibliyindən geri qaytarılmasını, eyni zamanda sahiblikdən

məhrum etməklə əlaqədar olmayan hüquqlarının pozulmasının qarşısının

alınmasını tələb edə bilər. Belə ki, AR MM-in 157.8-ci maddəsində nəzərdə

tutulmuş qaydaya əsasən, mülkiyyətçi hüquqları mülkiyyətçi olmasa da.

Mülki Məcəllədə və ya müqavilədə nəzərdə tutulan əsasla əmlaka sahiblik

edən şəxsə də mənsubdur. Odur ki, AR MM-in 157.2 və 157.4-cü

maddələrində müəyyən olunan

434


müdafiə üsullarına öhdəliyin icrasının təmini üsulu kimi qanunda nəzərdə

tutulan əsaslardan əmələ gələn saxlama hüququna da aid etmək olar.

Saxlama hüququnun yaranması üçün aşağıdakı hüquqi faktların olması

zəruridir:

a) borclu tərəfindən müəyyən olunmuş müddətdə əşyanın ödənilməsi

öhdəliyinin icra edilməməsi;

b) borclunun əşyanın saxlanılması ilə bağlı xərclərin və digər zərərin

əvəzini ödəmək öhdəliyinin vaxtında icra edilməməsi;

c) əmlakın və ya ona çəkilən xərclərin və digər zərərin əvəzinin

ödənilməsi ilə baplı olmasa da, tərəfləri sahibkarlar kimi fəaliyyət göstərən

öhdəliklərin icra edilməməsi (bax: AR MM, maddə 468.2).

Göstərilən hüquqi faktlar mövcud olduğu təqdirdə borclunun əmlakını

saxlamaq hüququ bilavasitə qanundan əmələ gəlir. Bu əlamətinə görə

saxlama öhdəliklərin icrasının təmininin müqavilədən yaranan digər

üsullarından fərqlənir. Saxlama hüququ borcluya və yaxud onun göstərdiyi

şəxsə çatmalı olan əşyanın kreditorda olduğu təqdirdə yarana bilər, çünki

olmayan əşya ilə əlaqədar saxlama hüququnu tətbiq etmək mümkün

olmazdı. Bu halda təbii ki, kreditor qanuni sahib olmalıdır. Saxlama

hüququnun məzmununa öhdəliyin icrasının təmini məqsədilə əşyanın

borcludan tələb edilməsi hüququ daxil deyildir.

Saxlama hüququnun subyekti kimi mülki hüququn istənilən subyektləri

(fiziki və hüquqi şəxslər) ola bilər. Saxlama pedmeti kimi borcluya və yaxud

onun göstərdiyi şəxsə verilməli olan əşyalar çıxış edir. Bu zaman borclunun

həmin əşyanın mülkiyyətçisi olub-olmaması və yaxud hər hansı başqa əsasa

görə həmin əşyanı tələb etmək hüququnun olması heç bir əhəmiyyət kəsb

etmir, iləm öhdəliyin icrasının borclu tərəfindən pozulduğu anda kreditorda

olan əşya, eyni zamanda, sonradan kreditorun qanuni sahibliyinə daxil olan

əşya saxlanıla bilər. Saxlanılan əşyaların növü ilə əlaqədar qanunverici hər

435

Mülki Hüquq

hansı məhdudiyyol müəyyon ctmomişdir. Saxlanılan əşyanın verdiyi gəlir,

artım və üstünlük saxlama prcdmctinə aiddir.

Saxlama müddəti qanunla məhdudlaşdırılmamışdır. Borclu üzərinə

düşən öhdəliyi icra edənə qədər kreditorun həmin əşyanı saxlamaq hüququ

vardır. Bununla bərabər, saxlama hüququnun uzun müddətə həyata

keçirilməsi kreditorun maraqlarına uyğun olmayacaqdır. Belə olan halda

kreditorun qarşısında iki variant durur. Kreditor ya əşyanı borcluya

qaytarmalıdır ki, o halda onun maraqlarının təmini riski artacaqdır, ya da öz

maraqlarını saxlanılan əşya hesabına təmin etməlidir.

Təəssüf ki, qanunverici kreditorun uzun müddət üçün əşyanı saxlaması

və heç bir tədbir görməməsi ilə əlaqədar hər hansı göstəriş müəyyən

etməmişdir. Bu cür əşyaların hüquqi taleyi müəyyən olunmamışdır.

Təsəvvür etmək olar ki, bu halda borclunun iddiası üzrə əşya kreditordan

tələb oluna bilər, lakin bu zaman borclu, ilk növbədə, üzərinə düşən öhdəliyi

icra etməlidir və yaxud kreditorun qarşılıqlı iddiası üzrə ödəmə saxlanılan

əşyalara yönəldilə bilər. Əgər bu deyilənlər baş verməzsə, o zaman iddia

müddətinin keçməsi ilə əlaqədar əşyaya sahilik öz hüquqi əsasını itirmiş

olacaq və eyni zamanda, onu tələb etmək də mümkün olmayacaqdır. Əldə

etmə müddətinə görə bu cür əşya üzərində mülkiyyət hüququ da yarana

bilməz, çünki kreditor əşyaya öz mülkiyyəti kimi sahiblik etməmişdir (bax:

AR MM, maddə 181.4) və saxlama hüququ özgə əşyalarına olan hüquqdur.

Lakin müvafiq tənzimləyici normaların olmaması bu yerdə qanunun

analogiyasının tətbiqini məqsədəmüvafiq edərək kreditorun saxladığı

əşyaya əldə etmə müddəti ilə əlaqədar mülkiyyət hüququnun tanınmasını

labüd edir.

Saxlama haqqında yuxarıda qeyd olunanlar yalnız tərəflər arasında

razılaşmada ayrı qayda nəzərdə tutulnradığı halda tətbiq olunur. Kreditor və

borclu arasında razılaşma ilə saxlama hüququnu genişləndirmək və yaxud

məhdudlaşdırmaq olar. Müvafiq şərtlər sax-

436


lama ilə təmin olunan əsas müqavilədə və yaxud hər hansı sonrakı

razılaşmada nəzərdə tulula bilər.

Kreditor və borclu öz razılaşmaları ilə qeyd olunanlarla yanaşı, saxlama

hüququnun yaranmasının digər əsaslarını, bu və ya digər əşyanın saxlama

hüququnun obyekti ola bilməməsini, saxlama hüququnun mövcud olacağı

müddəti müəyyən edə bilərlər. Tərəflər müqavilədə kreditorun heç bir halda

borcluya məxsus əşyaya saxlama hüququnun yarana bilməməsi haqqında

razılığa gəlmək hüquqları vardır. Müqavilədə kreditorun saxlanılan əşyadan

istifadə hüququ və yaxud həmin əşyanın mühafizəsinin təmin olunması

vəzifəsi nəzərdə tutula bilər.

Əmlakı saxlayan kreditorun tələbləri girovla təmin edilmiş tələblərin

ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan həcmdə və qaydada əmlakın dəyərindən

ödənilir (bax: AR MM, maddə 469).

19.4. Zaminlik

Zaminlik müqaviləsi üzrə zamin başqa şəxsin kreditoru qarşısında

həmin şəxsin öz öhdəliyini tamamilə və ya hissə-hissə icra etməsi üçün

məsuliyyəti öz üzərinə götürür (bax: AR MM, maddə 470). Zaminliklə,

adətən, borc və ya kredit müqavilələrindən yaranan pul öhdəlikləri təmin

olunur. Müəyyən hallarda alqı-satqı müqaviləsi üzrə alıcının və podrat

müqaviləsi üzrə sifarişçinin hüquqları zaminliklə təmin oluna bilər.

Zaminliklə həm mövcud, həm də gələcəkdə yaranacaq öhdəliklər təmin

oluna bilər (bax: AR MM, maddə 470.2). Zaminliyin törəmə xarakterini

nəzərə alaraq onu demək olar ki, gələcəkdə yaranacaq öhdəliklərlə əlaqədar

zaminlik müqaviləsi üzrə tərəflərin hüquq və vəzifələri əsas öhdəliyin

yarandığı andan əmələ gəlir. Belə ki, hələ mövcud olmayan öhdəliyin icrası

təmin oluna bilməz.

437

Mülki Hüquq

Zaminlik müqaviləsinin bağlanması nəticəsi olaraq kreditor icrası

gecikdirilən öhdəliyin icrasını yalnız borcludan deyil, həmçinin, zamindən

də tələb edə bilər. Belə bir şərtin olması öhdəliyin icrası ehtimalını artırır.

Zaminlik müqaviləsinin tərəfləri kimi əsas öhdəliyin tərəflərindən biri

(kreditor) və zamin çıxış edir. Borclu bu müqavilədə iştirak etmir,

baxmayaraq ki, kreditorun tələbi ilə zaminlik müqaviləsinin bağlanmasını

təşkil edən şəxs məhz odur. Zaminlik müqaviləsindən yaranan

münasibətlərin inkişafı və mövcudluğu həlledici dərəcədə borcludan

asılıdır. Belə ki, məsələn, borclu üzərinə düşən öhdəliyi lazımi qaydada icra

etmişdirsə, o zaman zaminin məsuliyyəti yaranmayacaqdır və zaminliyə

xitam verilmiş olacaqdır. Bununla bərabər bir daha qeyd etmək lazımdır ki,

zaminlik müqaviləsinin bağlanması üçün borclunun razılığı tələb olunmur.

Zaminlik müqaviləsi yazılı qaydada bağlanmalıdır (bax: AR MM,

maddə 471). Tərəflərin imza etdiyi bir sənədin tərtibi və yaxud sənədlərin

mübadiləsi tərtib olunmuş müqavilə ilə rəsmiləşdirilə bilər. Bəzi hallarda

müqavilənin bağlanması faktının müəyyən olunması müəyyən çətinliklərlə

əlaqədardır və bir sıra sənədlərin təhlilini tələb edir. Məsələn, kredit

müqaviləsində nəzərdə tutula bilər ki, borclunun müvafiq öhdəliyi müəyyən

şəxsin zaminliyi ilə təmin olunur. Qeyd olunan üçüncü şəxsin banka

öhdəliyin icrasının təmini məqsədilə zamin kimi öz üzərinə öhdəlik

götürməsi barədə yazılı sənəd təqdim etməsilə müqavilə bağlanmış hesab

olunur. Lakin daha mürəkkəb vəziyyət də ola bilər. Misal üçün, kredit

müqaviləsində nəzərdə tutulur ki, kredit borc alana borc müqaviləsi

zaminliklə təmin olunduqda veriləcəkdir. Tutaq ki, banka üçüncü şəxsin

zaminliyi üzərinə götürməsi barədə yazılı öhdəliyi daxil olmuşdur və

bankdan borc alana kredit verilmişdir. Lakin qeyd olunan haldan çıxış

edərək ki, o nəticəyə gəlmək olmaz ki, tərəflər arasında zaminlik müqaviləsi

bağlanmışdır. Bildiyimiz kimi, susma yalnız müstəsna hallarda əqdin

bağlanmasına yönələn iradə

438


ifadəsi kimi qəbul olunur. Deməli, baxılan halda zaminlik müqaviləsi bank

üçüncü şəxsə zaminliyin qəbul olunması haqqında yazılı bildiriş verdiyi

halda bağlanmış hesab olunacaqdır.

Yazılı formaya riayət edilməməsi zaminlik müqaviləsinin

etibarsızlığına səbəb olur (bax: AR MM, maddə 471).

Zaminlik müqaviləsində əsas öhdəliyin tərəfləri, mahiyyəti, ölçüsü, icra

müddəti göstərilir. Bu müqavilədə, həmçinin, zaminin kreditor qarşısında

borclunun öhdəliyinin icrasına görə məsuliyyəti rəsmiləşdirilir. Zaminlik

haqqında normaların əksəriyyəti dispozitiv xarakterlidir. Məhz bu səbəbə

görədir ki, zaminlik müqaviləsində tərəflər borclu zaminliklə təmin edilmiş

öhdəliyi icra etmədiyi və ya lazımınca icra etmədiyi hal üçün zaminin

subsidiar məsuliyyətini, zaminin məsuliyyətinin həcmini, həmçinin,

zaminin kreditorun tələbinə qarşı borclunun irəli sürə biləcəyi etirazları

müəyyənləşdirmək imkanı vardır.

Zaminin məsuliyyətinin əsasları. Borclunun zaminliklə təmin edilmiş

öhdəliyi icra etməməsi və ya lazımınca icra etməməsi zaminin

məsuliyyətinin yaranması əsasıdır. Ümumi qaydaya görə borclu və zamin

kreditor qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar. Yəni kreditor həm

borcludan, həm də zamindən öhdəliyin birlikdə icrasını, həmçinin, onlardan

hər hansı birindən öhdəliyin icrasını tam və yaxud müəyyən hissədə tələb

edə bilər (bax: AR MM, maddə 472.1).

Zamin kreditor qarşısında borclu ilə eyni həcmdə məsuliyyət daşıyır. Bu

məsuliyyət dairəsinə faizlər, borc tutulması üzrə məhkəmə xərcləri və

borclunun öhdəliyi icra etməməsi və ya lazımınca icra etməməsi nəticəsində

kreditora dəyən digər zərər daxildir. Lakin zaminlik müqaviləsində zaminin

məsuliyyətini məhdudlaşdıran ayrı qaydalar nəzərdə tutula bilər. Məsələn,

müqavilə üzrə zamin öz üzərinə faizləri və cərimələri deyil, yalnız əsas

öhdəliyin icrasını götürə bilər. Yaxud müqavilə üzrə zaminin məsuliyyəti

müəyyən məbləğlə məhdudlaşdırıla bilər.

439

Mülki Hüquq

Bəzi hallarda borclunun öhdəliyi bir neçə şəxsin zaminliyi ilə təmin

oluna bilər. Bu aşağıdakı variantlarda ola bilər:

a) zaminlik bir neçə şəxs tərəfindən ayrı-ayrı müqavilələr vasitəsilə

verilir;

b) bir müqavilə üzrə zamin tərəf bir neçə şəxslə təmsil olunur, yəni

zaminlik bir neçə şəxs tərəfindən birlikdə bir müqavilədə verilir. Bu zaman

zaminlərin məsuliyyəti solidar xarakterli olacaqdır. Zaminlik müqaviləsində

zaminlərin və yaxud konkret zaminin subsidiar məsuliyyəti nəzərdə tutula

bilər (bax; AR MM, maddə 472.1). Müqavilə üzrə, həmçinin, kreditorun

tələblərinin, ilk növbədə, yönələcəyi subyekt müəyyən oluna bilər.

Zaminliklə təmin edilən öhdəliyi icra etmiş borclu bu barədə dərhal

zaminə məlumat verməlidir. Borclu tərəfindən bu vəzifənin yerinə

yetirilməməsi öhdəliyi icra etmiş zaminə kreditordan əsassız əldə

olunmuşları geri tələb etmək, həmçinin, borcluya qarşı reqres tələb irəli

sürmək hüququ verir.

Zamin kreditorun tələbinə qarşı borclunun irəli sürə biləcəyi etirazları

irəli sürə bilər. Zaminliyin aksessior (əlavə öhdəlik) xarakterinə

baxmayaraq, zaminin məlum dərəcədə iradə müstəqilliyi vardır. Belə ki,

hətta borclunun etirazdan imtina etdiyi və ya öz borcunu etiraf etdiyi halda

belə zamin bu cür etirazlar irəli sürmək hüququnu itirmir (bax: AR MM,

maddə 474.1).

Öhdəliyin zamin tərəfindən icra olunması aşağıdakı hüququ

nəticələrə səbəb olur:

a) zaminə kreditorun hüquqları zaminin kreditorun tələbini ödədiyi

həcmdə keçir;

b) zaminə, həmçinin, kreditora girov saxlayan kimi mənsub olmuş

hüquqlar keçir;

c) zaminə, həmçinin, borcludan kreditora ödənilmiş məbləğdən faizlər

ödəməyi və borclunun əvəzinə məsuliyyətlə bağlı çəkdiyi digər

440


zərərin əvəzini ödəmək tələbi də keçir (bax: AR MM, maddə 475.1). Faizlər

zaminin öhdəliyi icra etdiyi andan borclu zamin qarşısında öhdəliyi icra

edənədək olan dövr üçün hesablanır;

ç) zamin öhdəliyi icra etdikdən sonra kreditor borcluya qarşı tələbi

təsdiqləyən sənədləri zaminə təqdim etməyə və həmin tələbi təmin edən

hüquqları verməyə borcludur.

Qeyd olunan hüquqi nəticələr qanunda və ya zaminin borclu ilə

müqaviləsində ayrı qayda nəzərdə tutulmadıqda və onlar arasında

münasibətlərdən ayrı qayda irəli gəlmədikdə, tətbiq edilir. Belə ki, müqavilə

ilə öhdəliyi icra etmiş zaminə borclunun verməli olduğu faizlərin və digər

ödənişlərin məbləği müəyyənləşdirilə bilər.

Zaminliyə aşağıdakı hallarda xitam verilir:

a) zaminliyin təmin etdiyi öhdəliyə xitam verildikdə;

b) habelə zaminin razılığı olmadan həmin öhdəlik dəyişdirildikdə və

bu dəyişdirilmə onun məsuliyyətinin artmasına və ya onun üçün digər

əlverişsiz nəticələrə səbəb olduqda;

c) zaminliklə təmin edilmiş öhdəlik üzrə borc başqa şəxsə

keçirildikdə. Burada mühüm şərt, zaminin yeni borclu üçün cavabdeb olmaq

barəsində kreditora razılıq verməsidir;

ç) kreditor borclunun və ya zaminin təklif etdiyi lazımi icranı qəbul

etməkdən imtina etdikdə;

d) zaminlik müqaviləsində göstərilmiş onun verilmə müddəti

qurtardıqda. Belə müddət təyin edilmədikdə zaminliyə onun təmin etdiyi

öhdəliyin icrası vaxtının çatdığı gündən bir il ərzində kreditorun zaminə

qarşı iddia irəli sürmədiyi halda xitam verilir. Əsas öhdəliyin icrası müddəti

göstərilmədikdə və müəyyənləşdirilə bilmədikdə və ya tələbetmə məqamı

ilə müəyyənləşdirilə bildikdə zaminliyə zaminlik müqaviləsinin bağlandığı

gündən iki il ərzində kreditorun zaminə qarşı iddia irəli sürmədiyi halda

xitam verilir.

441

Mülki Hüquq

19.5. Qarantiya

Qarantiyaya əsasən, qarant (bank, digər kredit idarəsi və ya sığorta

təşkilatı) digər şəxsin (prinsipalın) xahişi ilə prinsipalın kreditoruna

(benefisiara) qarantiya öhdəliyinin şərtlərinə uyğun olaraq benefisar pul

məbləğinin ödənilməsi barədə yazılı tələb təqdim etdikdə həmin tələbi

ödəyəeəyi barədə yazılı öhdəlik verir (bax: AR MM, maddə 478).

AR Mülki Məcəlləsində əksini tapan qarantiya institutu prinsipial

olaraq yeni xarakterlidir. Sovet Mülki Məcəlləsində əksini tapan qarantiya

zaminlik müqaviləsinin bir növü kimi nəzərdə tutulurdu. Qüvvədə olan AR

Mülki Məcəlləsində əksini tapan qarantiya müqaviləsinin zaminliklə

ümumiliyi azdır. Bununla bərabər, demək olar ki, qarantiya digər təminat

üsulları arasında xüsusi yer tutur. Bu da qarantiyanın xüsusi əlamətləri ilə

xarakterizə olunur. Bu əlamətlər qarantiyanın subyekt tərkibində, hüquqi

əlaqələrinin özünəməxsus məzmununda əksini tapır.

Qarantiyanın fərqləndirici əlamətləri aşağıdakılardır:

1) Qarantın benefisar qarşısında qarantiya ilə nəzərdə tutulan öhdəliyi

müstəqil öhdəlikdir və icrasının təminatı üçün verildiyi əsas öhdəlikdən,

hətta qarantiyada bu öhdəliyə istinad edilsə belə asılı deyildir. Qarantiya

hər bir konkret hal üçün əsas öhdəlikdən irəli gəlir. Belə ki, olmayan

öhdəliyi, əlbəttə ki, təmin etmək mümkün deyil. Lakin qarantiya verildikdən

sonra qarantiya müqaviləsində be- nefisara müəyyən pul məbləğinin

verilməsini nəzərdə tutan öhdəliyin mövcudluğu və həyata keçirilməsi

icrasının təmini üçün verilmiş əsas öhdəliyin dinamikasından asılı deyildir.

Məhz ona görədir ki, əsas öhdəliyə xitam verildikdə və yaxud o, etibarsız

sayıldıqda belə qarant öz öhdəliklərinin icrasından azad olunmur. Bu əlamət

qarantiyanı öhdəliklərin icrasının təminin digər üsullarından fərqləndirən

əsas əlamətdir.

442


2) Əgər müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, qarantiya qarant

tərəfindən geri götürülə bilməz. Qarant yalnız qarantiyada nəzərdə tutulan

hallarda qarantiyanı geri götürə bilər (bax; AR MM, maddə 481).

3) Hüquqların başqasına verilə bilməməsi. Əgər qarantiyada ayrı qayda

nəzərdə tutulmayıbsa, qarantiya üzrə benefisiara mənsub olan, qaranta qarşı

tələb irəli sürmək hüququ başqa şəxsə verilə bilməz (bax: AR MM, maddə

482).

4) Qarantiyanın verilməsinə görə prinsipal qaranta şərtləşdirilmiş muzd

ödəyir (bax: AR MM, maddə 479.2).

5) Qarant benifisiara ödədiyi pul məbləğini prinsipaldan reqres

qaydasında geri tələb edə bilər (bax: AR MM, maddə 489.1). Lakin belə bir

tələb hüququnun irəli sürülməsi üçün qarantla prinsipal arasında icrası üçün

qarantiya verilmiş razılaşmada belə bir şərt nəzərdə tutulmalıdır.

6) Münasibətlərin yüksək dərəcədə formalizmə yönəldilməsi ilə. Bu

formalizm özünü onda göstərir ki, məsələn, əgər benefisiarm qaranta qarşı

tələb irəli sürmək hüququ əmələ gəlmişdirsə lakin benefisiarm tələbi və ya

ona qoşulmuş sənədlər qarantiya şərtlərinə uyğun deyildirsə və ya

qarantiyada təyin edilmiş müddət qurtardıqdan sonra qaranta təqdim

edilmişdirsə, qarant bu tələbi ödəməkdən imtina edir. Qarant benefisiarm

tələbini ödəməkdən imtina etdiyi barədə benefisiara dərhal məlumat

verməlidir (bax: AR MM, maddə 486.1).

7) Qarantiyanı zaminlikdən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də odur

ki, zamin borclunun öhdəliyi icra etməməsi və ya lazımınca icra etməməsi

nəticəsində əmələ gələn faizlərə, məhkəmə xərclərinə, kreditora dəyən digər

zərərə görə kreditor qarşısında borclu ilə eyni həcmdə məsuliyyət daşıdığı

halda, qarantın benefisiar qarşısında qarantiyada nəzərdə tutulan öhdəliyi

qarantiya verilmiş məbləğin ödənilməsi ilə məhdudlaşır (bax: AR MM,

maddə 487.1).

443

Mülki Hüquq

Qarantiya öhdəliyinin subyekt tərkibi kifayət qədər özünəməxsusdur.

Qarant qismində yalnız bank və digər kredit təşkilatı və ya sığorta təşkilatı

çıxış edə bilər. Əgər belə bir qarantiya hər hansı digər subyekt (məsələn,

kommersiya və ya qeyri-kommersiya təşkilatı, icra hakimiyyəti və ya

bələdiyyə orqanı) tərəfindən verilirsə, o zaman belə qarantiya etibarsız

hesab olunacaqdır, çünki bu tip hüquqi şəxslərin hüquq qabiliyyəti, onlar

üçün belə bir səlahiyyət müəyyən etməmişdir.

Prinsipal dedikdə, hər hansı öhdəlik (məsələn, alqı-satqı, icarə, kredit,

lizinq və s.) üzrə borclu qismində çıxış edən şəxs başa düşülür. Qarantiya

prinsipalm xahişi ilə verilir. Deməli, belə bir xahiş olmadan verilən

qarantiya etibarsız hesab olunacaqdır.

Benefisiar dedikdə, qarantiya ilə təmin olunmuş öhdəlik üzrə

prinsipalm kreditoru başa düşülür. Prinsipal və benefisiar kimi mülki

dövriyyənin istənilən iştirakçısı çıxış edə bilər.

Qarantiya üzrə öhdəliklərin təşəkkülünün hüquqi-faktiki əsasları

aşağıdakı kimi xarakterizə oluna bilər:

Birincisi, müvafiq qarantiya münasibətlərinin yaranması təşəbbüskarı

kimi hər hansı bir öhdəlik üzrə borclu olan şəxs çıxış edir. Yəni qarantiya

onun xahişi ilə verilir və qarantiya verildikdən sonra borclu prinsipala

çevrilir. Qeyd olunan borclunun kreditorunun vəziyyəti hüquqi əhəmiyyət

kəsb etmir. Lakin şübhə yoxdur ki, borclunun bu təşəbbüsü, yəni

qarantiyanın olması şərti kreditorun tələbi ilə yönləndirilir. Məsələn,

əşyaların nisyə alqı-satqı müqaviləsi zamanı satıcı tələb edir ki, alıcının

öhdəliyi qarantiya ilə təmin olunmalıdır.

İkincisi, bank, digər kredit idarəsi və ya sığorta təşkilatı müvafiq

qarantiya öhdəliyi verməklə qarant olmaq istiqamətində öz iradələrini ifadə

edirlər.

Qarantiya öhdəliyinin rəsmiləşdirilməsi bir neçə mərhələdə aparılır.

Hər hansı öhdəlik üzrə borclu olan şəxs banka müraciət ünvanlayaraq xahiş

edir ki, müəyyən şərtlər baş verdiyi təqdirdə prinsipalm kreditoruna

(benefisiara) benefisiar pul məbləğinin ödənilməsi barədə yazılı 444


talob təqdim edildikdə həmin tələbi ödəyəcəyi barədə yazılı öhdəlik versin.

Bu müraciətdə xahişlə bərabər gələcəkdə veriləsi qarantiyanın mümkün

şərtləri, qarantiya verilməsinə görə prinsipalın qaranta ödəyəcəyi muzdun

məbləği də öz əksini tapa bilər. Prinsipal ilə qarant arasındakı sonuncunun

qarantiya öhdəliyini verməsi ilə əlaqədar münasibətləri müqavilə vasitəsilə

tənzimlənir. Bu müqavilədə qarantın benefisiara sonuncunun tələbinin icrası

məqsədilə pul məbləğini ödəməsi ilə əlaqədar tərəflərin hüquq və vəzifələri

müəyyən olunur.

Nəhayət, bank, digər kredit idarəsi və ya sığorta təşkilatı yazılı öhdəlik

verir ki, prinsipalın kreditoru olan benefisiar yazılı tələb irəli sürdüyü

təqdirdə ona qarantiya öhdəliyində nəzərdə tutulan pul məbləği

ödəniləcəkdir. Qarantiya öhdəliyində qarantiya verilmiş məbləğin miqdarı,

onun ödənilməsi şərtləri (misal üçün, borclunun ödəməni gecikdirməsi və

yaxud ödəniş qabiliyyətini itirməsi halı üçün), bcncfisiarın öz tələbinə əlavə

etməli olduğu sənədlərin siyahısı, qarantiya öhdəliyinin müddəti və s.

müəyyən olunur.

Bununla yanaşı, qarantiya öhdəliyində qarantiyanın geri götürülməsi

hüququ, geri götürülmənin şərtləri, benefisiarın qarantiya öhdəliyi üzrə tələb

hüquqlarım digər şəxslərə güzəşt edə bilməsi şərtləri, qarantiya öhdəliyinin

qüvvəyə minməsi müddəti, qarantın benefisiar qarşısında öhdəliyini icra

etməməsi və yaxud lazımi qaydada icra etməməsi ilə əlaqədar

məsuliyyətinin məhdudlaşdırılması şərtləri nəzərdə tutula bilər.

Qarantiya öhdəliyinin qarantın, benefisiarın bəzi hallarda isə prin-

sipalm imzaladığı bir sənədin tərtibi yolu ilə rəsmiləşdirilməsi istisna

deyildir. Bu sənəddə yalnız qarantiya öhdəliyinin şərtləri deyil, həmçinin,

qarantın və prinsipalın qarşılıqlı münasibətlərinin həyata keçirilməsi

qaydası əksini tapa bilər. Lakin hüquqi nöqteyi-nəzərdən bu cür

rəsmiləşdirmə o qədər də doğru olmayacaqdır, çünki qarantiya öhdəliyi,

əsasən, birtərəfli əqd hesab olunur.

445

Mülki Hüquq

Qarantiyanın golocəkda yaranacaq öhdəliklə əlaqədar verilməsi də

mümkündür. Lakin bu zaman qarantiya öhdəliyində ayrı qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, qarantiya əsas öhdəliyin yaranması ilə qüvvəyə minir. AR

MM-in 483-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə, əgər

qarantiyada ayrı müddət nəzərdə tutulmayıbsa, qarantiya verildiyi gündən

qüvvəyə minir.

Qarantiya öhdəliyinə xitam verilməsi öhdəliklərə xitam verilməsinin

AR MM-in 27-ci fəslində müəyyən olunan ümumi əsalarla yanaşı, AR

MM-in 488-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş xüsusi əsaslarla da həyata

keçirilə bilər. Bunlar aşağıdakılardır;

1) qarantiya verilmiş məbləğ benefisiara ödənildikdə;

2) qarantiyada müəyyənləşdirilmiş müddət qurtardıqda;

3) benefisiar qarantiya üzrə hüquqlarından imtina etdikdə və onu

qaranta qaytardıqda. Bu cür imtina benefisiar tərəfindən qarantiya

öhdəliyinin qaytarılması və yaxud qarantın öhdəliyin icrasından azad

olunması barədə benefisiarm yazılı ərizə göndərməsi yolu ilə həyata keçirilə

bilər. Benefisiarm öz hüquqlarından imtinası borcun bağışlanması və yaxud

hər hansı digər səbəbdən ola bilər.

Qarantiyanın qaytarılması qarantiya öhdəliyinin benefisiardan qaranta

keçməsini əks etdirən sənədlərin verilməsi aktı ilə rəsmiləşdirilə bilər.

Yuxarıda sadalanan qarantiya öhdəliyinə xitam verilməsinin əsasları üzrə

qarantın öhdəliyinə xitam verilməsi qarantiyanın ona

qaytarıb-qaytarılmadığından asılı deyildir (bax; AR MM, maddə 488.2).

Qarantiyaya, həmçinin, qarşılıqlı tələblərin əvəzləşdirilməsi (bax; AR

MM, maddələr 540-545), qarantın və benefisiarm eyni şəxsdə birləşməsi

(bax; AR MM, maddə 555), öhdəliyin icrasının mümkünsüzlüyünün (bax;

AR MM, maddə 556) nəticəsi olaraq da xitam verilə bilər.

Qarantiyaya xitam verildiyindən xəbər tutan qarant bu barədə

ləngimədən prinsipala məlumat verməlidir (bax; AR MM, maddə 488.3).

446

MÜIİAZIRƏLƏR TOPLUSU

19.6. Beh

Beh dedikdə, müqavilənin bağlanmasım təsdiq etmək və icrasını təmin

etmək məqsədilə razılığa gələn tərəflərdən birinin müqavilə üzrə digər tərəfə

verəcəyi ödənişlər hesabına verdiyi pul məbləği başa düşülür (bax: AR MM,

maddə 491.1). Qeyd olunan tərif əsasında demək olar ki, beh əsasən üç

funksiyanı həyata keçirir.

Birincisi, ödəniş funksiyasını - beh digər tərəfə veriləcək ödənişlər

hesabına verilir. Beləliklə, o, kreditora ödənilməli olan pul vəsaitinin bir

hissəsini təşkil edir.

İkincisi, təsdiqləyici funksiyanı - beh müqavilənin bağlanmasını təsdiq

etmək üçün verilir. Bu funksiya beh haqqında razılaşmanın aksessor (əlavə,

yardımçı) xarakteri ilə şərtlənir, yəni, əgər əsas öhdəlik yoxdursa, 0 zaman

beh haqqında razılaşma da olmayacaqdır.

Üçüncüsü, təminat funksiyasını - beh əsas öhdəliyin icrasının təminatı

üçün verilir. Beh haqqında razılaşmanın tərəfləri dərk edirlər ki, əgər əsas

öhdəliyin icra olunmamasına görə beh verən tərəf təqsirlidirsə, o zaman beh

qarşı tərəfdə qalacaqdır, yox, əgər qarşı tərəf təqsirlidirsə, o zaman o behin

iki qatını qaytarmalıdır. Bu cür nəticələrin baş verməsi təhlükəsi tərəfləri

öhdəliyi lazımi qaydada icra etməyə stimullaşdırır.

Borclu tərəfindən kreditora verilən pul məbləği o zaman beh kimi qəbul

olunur ki, tərəflər öncədən verilən pul məbləğinin hansı məqsədlə verildiyini

və hansı funksiyalar daşıdığını qəbul etmiş olsunlar. Yuxarıda qeyd olunan

funksiyalardan hər hansı biri nəzərdə tutulmadığı halda, verilən pul məbləği

beh hesab olunmayacaqdır. Qeyd olunan əlamətlər beh ilə avansın oxşar və

fərqli cəhətlərini müəyyən etməyə imkan verir.

Avans da kreditora gələcəkdə veriləsi ödənişlər hesabından verilir.

Ümumən qəbul olunur ki, avans da beh kimi təsdiqedici funksiyanı yerinə

yetirir. Bununla belə, qeyd etməliyik ki, avansın dəqiq

447

Mülki Hüquq

müoyyon olunmuş mülki-hüququ torifi yoxdur. Tutaq ki, öhdəlik yaranana

qədər, misal üçün, alqı-satqı müqaviləsi bağlanana qədər, bir tərəf

(gələcəkdə alıcı olası) digər tərəfə (gələcəkdə satıcı olası) gələcəkdə

bağlanması ehtimal olunan alqı-satqı müqaviləsinə görə veriləsi ödənişlər

hesabına müəyyən pul məbləği verir. Bu cür ödəniş avans adlanır, belə ki,

əsas öhdəlik hələ ki, yoxdur və onun yalnız gələcəkdə bağlanması ehtimal

olunur.

Beləliklə, onu demək olar ki, avans hər zaman ödəniş funksiyasını

yerinə yetirir. Avans, həmçinin, təsdiqləyici funksiyasını da yerinə yetirə

bilər, lakin behdən fərqli olaraq, o, heç zaman öhdəliyin ierası- nın təmini

funksiyasını yerinə yetirmir. Əgər avans verilmişdirsə və öhdəlik yerinə

yetirilməyibsə və yaxud ümumiyyətlə, öhdəlik əmələ gəlməyibsə, 0 zaman

müvafiq məbləği alan tərəf həmin məbləği eyni həcmdə də qaytarmalıdır.

Nəzərə alsaq ki, heç də hər zaman avansla behi biri-birindən

fərqləndirmək asan olmur, bu hal üçün qanunverici AR MM-in 491.3-cü

maddəsində belə bir qayda müəyyən etmişdir ki, müqavilə üzrə tərəfin

verəcəyi ödənişlər hesabına ödənilmiş məbləğin beh olub-olmadığına şübhə

yarandıqda, o cümlədən Mülki Məcəllənin 491.2-ci maddəsində

müəyyənləşdirilmiş qaydaya riayət edilməməsi nətieəsində şübhə

yarandıqda, həmin məbləğ, əgər əksi sübuta yetirilməsə, avans kimi

ödənilmiş sayılır.

Behin məbləğindən asılı olmayaraq beh haqqında razılaşma yazılı

formada bağlanmalıdır (bax: AR MM, maddə 491.2). Lakin qeyd olunan

formanın pozulması razılaşmanın etibarsız sayılmasına gətirib

çıxartmayacaqdır. Məsələ ondadır ki, beh haqqında razılaşmanın yazılı

formasına riayət edilməməsi, məhkəmədə verilən məbləğin beh kimi qəbul

olunmasının sübut olunması prosesini çətinləşdirəeəkdir. Belə ki, yuxarıda

qeyd olunan AR MM-in 491.3-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya

əsasən. Mülki Məcəllənin 491.2-ci maddəsində müəyyənləşdirilmiş

qaydaya, yəni beh haqqında razılaşmanın yazı-

448


İl formasına riayət edilməməsi nəticəsində şübhə yarandıqda həmin məbləğ,

əgər əksi sübuta yetirilməsə, avans kimi ödənilmiş sayılır.

Behlə təmin olunmuş öhdəliyin icra edilməməsinin nəticələri AR

MM-in 492-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Əgər müqavilənin icra

edilməməsi üçün beh vermiş tərəf məsuliyyət daşıyırsa, beh digər tərəfdə

qalır. Əgər müqavilənin icra edilməməsi üçün beh almış tərəf məsuliyyət

daşıyırsa, o, digər tərəfə behin iki mislini ödəməlidir. İqtisadi

nöqteyi-nəzərdən hər iki tərəf bərabər vəziyyətdədir. Belə ki, öhdəliyi icra

etməyən tərəf beh məbləğini itirir. Onların hüquqi vəziyyəti arasındakı fərq

ondan ibarətdir ki, beh alan tərəf sadəcə olaraq behi özündə saxlayır, beh

verən isə beh məbləğini və mislini digər tərəfdən tələb etməlidir. Beh alan

behin iki qat məbləğini qaytarmaq vəzifəsini könüllü olaraq icra etmədiyi

təqdirdə, beh verən bu vəzifənin yerinə yetirilməsini məhkəmə qaydasında


Qeyd olunan mənfi nəticələr yalnız təqsirin mövcud olduğu halda

yarana bilər. Bundan əlavə, müqavilənin icra edilməməsi üçün məsuliyyət

daşıyan tərəf, digər tərəfə zərər dəyib-dəyməməsindən asılı olmayaraq, beh

məbləğini itirir. Yox, əgər təqsirli tərəfin hərəkətlərinin nəticəsi olaraq digər

tərəf zərərə uğrayarsa, o zaman beh məbləği hesaba alınmaqla, zərərin əvəzi

digər tərəfə ödənilməlidir. Məsələn, tutaq ki, öhdəliyin icrasının təmini

məqsədilə yüz manat məbləğində beh verənin təqsirli hərəkətinin nəticəsi

olaraq öhdəlik icra edilməmişdir və bunun da nəticəsi olaraq qarşı tərəf üç

yüz manat məbləğində zərərə uğramışdır. Bu vəziyyətdə beh məbləği beh

alanda qalır, üstəlik beh verən qarşı tərəfə düşdüyü zərərin beh məbləğindən

yuxarı hissəsini, yəni iki yüz manatını ödəməlidir.

AR MM-in 492.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən,

tərəflər beh müqaviləsində ayrı qayda nəzərdə tuta bilərlər. Misal üçün,

tərəflər öz razılaşmaları ilə öhdəliyin icra edilməməsi üçün məsuliyyəti beh

məbləği ilə məhdudlaşdıra bilərlər (zərər tutulmadan). Eyni zamanda beh

müqaviləsində nəzərdə tutula bilər ki,

449

Mülki Hüquq

zərər tam həcmdə, yəni beh məbləği hesaba alınmadan tutulur. Yox, əgər

müqavilədə öhdəliyi icra etməyən tərəfin təqsirli hərəkətlərinə görə

məsuliyyət ölçüsünün məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdursa, o zaman

bu cür razılaşma etibarsız hesab olunacaqdır. Belə ki, AR MM-in 443.8-ci

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə, borclunun öhdəliyi qəsdən

edilmiş hərəkətlər nəticəsində icra etməməsi zamanı onun zərərin əvəzini

ödəməkdən azad edilməsi barədə tərəflərin qabaqcadan razılaşması

yolverilməzdir.

450


XX FƏSIL

MÜLKİ HÜQUQİ ÖHDƏLİKLƏRİN XİTAMI

20.1. Öhdəliklərə xitam verilməsi əsasları Mülki-hüquqi öhdəliklərin xitamı dedikdə, kreditor və borclu arasında

olan hüquqi əlaqənin qırılması başa düşülür. Hüquqi əlaqənin qırılması

dedikdə, tərəflərin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrinə mənfi hüquqi nəticələr

yaranmadan (zərərin əvəzinin ödənilməsi, dəbbə pulunun tutulması,

tutmanın girov predmetinə yönəldilməsi və s.) son verilməsi başa düşülür.

Beləliklə, öhdəliyin məzmununu təşkil edən və tərəfləri birləşdirən hüquq və

vəzifələr öhdəliyə xitam verildikdən sonra artıq mövcud olmur.

Öhdəliklərin xitamı hər zaman müəyyən hüququ faktlar və hüquqi tərkib

ilə əlaqədardır ki, bunların siyahısı AR MM-in 27-ci fəslinin normalarında

öz əksini tapmışdır. AR MM-in 527-ci maddəsində müəyyən olunmuş

qaydaya əsasən, öhdəliyə icra, depozitə qoyma, qarşılıqlı əvəzləşdirmə,

borcu bağışlama, müddətin keçməsi nəticəsində və Mülki Məcəllədə və ya

müqavilədə nəzərdə tutulan digər əsaslar üzrə tamamilə və ya qismən xitam

verilir. Normada sadalanan hüquqi faktların siyahısı bununla bitmir. Mühüm

olan odur ki, öhdəliklərin xitamının digər əsasları mülki qanunvericiliyin

ümumi başlanğıclarına və prinsiplərinə zidd olmamalıdır. Öhdəliyə Mülki

Məcəllədə və ya müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda tərəflərdən birinin

tələbi ilə də xitam verilir.

Öhdəliyə tamamilə xitam verildikdə bütün hüquq və vəzifələr ləğv

olunur. Öhdəliyə qismən xitam verildikdə isə hüquq və vəzifələrin müəyyən

hissəsi ləğv olunur. Məsələn, kreditor borcun üçdə birini bağışlayır, deməli,

kreditor hələ ki, borcun üçdə ikisini tələb et

451

Mülki Hüquq

mək hüququnu özündo saxlayır. Beblikb, öhdəliyə qismən xitam verildikdə

hüquqi əlaqə qırılmır, sadəcə, hüquqi əlaqənin məzmunu borcun azalmasına

uyğun olaraq dəyişir.

20.2. Öhdəliyə icra nəticəsində xitam verilməsi

Öhdəliyə, onun kreditorun xeyrinə lazımınca icrası (icra) nəticəsində

xitam verilir (bax: AR MM, maddə 528).

Öhdəliyin icrası dedikdə, borclu tərəfindən kreditorun maraqlarını

təmin edəcək hərəkətlərin yerinə yetirilməsi başa düşülməlidir. Bu

hərəkətlər hər hansı əşyanın verilməsindən, borcun ödənilməsindən,

xidmətlərin göstərilməsindən və s. ibarət ola bilər. İcra yalnız lazımi şəxs

tərəfindən, lazımi şəxsə, lazımi üsulla, lazımi yerdə, lazımi müddətdə və

lazımi predmetlə əlaqədar olaraq yerinə yetirildiyi halda öhdəliyə xitam

verir. Lazımi icranın kriteriyaları imperativ normalarla, müqavilə ilə və

müəyyən hissədə isə həm qanunda, həm də müqavilələrdə nəzərdə tutulan

dispozitiv normalarla müəyyən olunur. Öhdəlik lazımi qaydada icra

olunmadığı təqdirdə borclu üçün qanunda və müqavilədə nəzərdə tutulan

xoşagəlməz nəticələr baş verir.

Öhdəliyin lazımi icrası kreditorun üzərində öhdəlik üzrə, demək olar ki,

sonuncu vəzifənin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, bir sıra hallarda

öhdəliyin icrası faktı müəyyən yazılı sənədlə təsdiq olunmalıdır. AR MM-in

529.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, “Borclunun tələbi

ilə kreditor icranı tamamilə və ya hissə- hissə qəbul etdiyini təsdiqləyən

sənəd verməlidir.” Öhdəliklərin icrasının təsdiqi aşağıdakı formalarda ola

bilər:

1) ödəniş qəbzinin verilməsi;

2) əgər borclu kreditora öhdəliyin təsdiqi üçün borc sənədi vermişdirsə,

kreditor icranı qəbul edərkən həmin sənədi qaytarmalıdır;

452


3) öhdəliyə xitam verildiyi barədə rəsmən təsdiqlənmiş arayışın

verilməsi. Sonuneu hal kreditorun borc sənədini qaytara bilmədiyi təqdirdə

mümkün olur.

20.3. Peşman haqqının verilməsi

Öhdəliyin xitamı əsası kimi peşman haqqının verilməsi çıxış edə bilər.

Peşman haqqı - kreditorun maraqlarının təmin edilməsinin konkret üsulu

olmaqla, tərəflərin razılaşması ilə müəyyən olunur və öhdəliyin icrası

əvəzinə haqq olaraq kreditora verilir (bax: AR MM, maddə 529.8). Peşman

haqqı kimi dəbbə pulu haqqında razılaşma ilə müəyyən olunan pul məbləği,

icra əvəzinə təqdim olunan müəyyən əmlak və s. ola bilər. Peşman haqqı

barədə razılaşmada peşman haqqının miqdarını, habelə onun verilməsi

müddətlərini və qaydasım müəyyənləşdirirlər.

Peşman haqqı barədə razılaşmanın bir əqd olmasını nəzərə alsaq, o

zaman əqdlərin hüquqi rejimini müəyyən edən bütün normativ tələblər

onlara da şamil ediləcəkdir. Peşman haqqı barədə razılaşma öhdəliyin

icrasının bütün mərhələlərində yol veriləndir. Məsələn, müqavilənin icrası

gecikdirildikdə dəbbə pulu haqqında razılaşmada müəyyən olunan cəriməyə

tərəflərin razılaşması ilə peşman haqqı statusu verilə bilər.

Qeyd olunmalıdır ki, peşman haqqı barədə razılaşmanın məqsədi -

öhdəliyə kreditorun maraqlarının başqa üsulla təmini vasitəsilə xitam

verilməsindən ibarətdir. Peşman haqqı bir öhdəliyin digəri ilə əvəz olunması

demək deyildir.

453

Mülki Hüquq

20.4, Öhdəliklərin novasiya qaydasında xitamı

Novasiya dedikdə tərəflərin razılaşması ilə ilkin öhdəliyin başqa bir

öhdəliklə əvəz olunması başa düşülür. Yeni öhdəlik ilkin öhdəlikdə olan

şəxslər arasında yaranır. İlkin öhdəlik üzrə kreditorun icra olunmayan

tələbləri öz həcmini saxlayır. Bu nöqteyi-nəzərdən yeni öhdəliyin məzmunu

ilkin öhdəliyin məzmunundan asılıdır. Odur ki, yeni öhdəlikdə ilkin

öhdəliyin məzmunu saxlanılmaqla icranın predmeti və üsulu dəyişir.

Məsələn, alqı-satqı müqaviləsi üzrə ödənilməmiş məbləğ tərəflərin

razılaşması ilə borc müqaviləsinin predmetinə çevrilə bilər. Bu zaman satıcı

- borc verənə, əşyanın dəyərini ödəməmiş alıcı isə borc alana çevrilir.

Göründüyü kimi, borcun həcmi ilkin öhdəlikdə olduğu kimi eyni ilə qalır,

lakin öhdəliyin predmeti (ilkin öhdəliyin predmeti satılan əşyadır), icra

müddəti və icra üsulu dəyişir. Yeni öhdəliyin ilkin öhdəlikdən asılılığı bir

də özünü onda göstərir ki, ilkin öhdəliyin etibarsızlığı yeni öhdəliyin

xitamına səbəb olur.

Həyata və ya sağlamlığa vurulmuş zərərin əvəzinin və alimentlərin

ödənilməsi üzrə öhdəliklər barəsində novasiyaya yol verilmir (bax: AR

MM, maddə 531.2).

20.5. Öhdəliklərə qarşılıqlı tələblərin əvəzləşdirilməsi ilə

xitam verilməsi

AR MM-in 540.1-ci maddəsinə əsasən, əgər iki şəxs arasında mövcud

olan qarşılıqlı tələblərin icra müddəti çatmışsa, həmin tələblərə onların

əvəzləşdirilməsi yolu ilə xitam verilə bilər. Bu zaman kreditorun tələb

hüquqları ilə borclunun tələb hüquqları əvəzləşdirilir. Qarşılıqlı tələblərin

əvəzləşdirilməsi yolu ilə eyni subyektləri birləşdirən iki və daha çox

öhdəliyə tam və ya qismən olaraq xitam verilmiş olur. Ümu

454


mi qaydaya görə, tələblərin əvəzləşdirilməsi zamanı əvəzləşdirilən

öhdəliklərin məzmunu və hüquqi məqsədi elə bir əhəmiyyət kəsb etmir.

Tələblərin əvəzləşdirilməsi üçün bir tərəf digər tərəfə belə bir niyyəti

barədə məlumat verməlidir. Məlumat hər hansı şərtlə və ya müddətin

müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı olmamalıdır. Tələblərin əvəzləşdirilməsi

tələblərdən birinin icra müddətinin hələ çatmadığı, lakin bu tələbə hüququ

olan tərəfin əvəzləşdirməyə tərəfdar olduğu halda da mümkündür.

Əgər əvəzləşdirilən tələblər bir-birini tam ödəmirsə, yalnız digər tələbin

həcmindən az olan həcm əvəzləşdirilir (bax: AR MM, maddə 543).

Əgər qarşılıqlı tələblər üzrə öhdəliyin predmetinə tutmanı yönəltmək

olmazsa və ya öhdəliyin predmeti yaşayış vasitəsidirsə, öhdəlik sağlamlığa

vurulan zərərin əvəzinin ödənilməsini nəzərdə tutursa, digər tərəfin ərizəsi

ilə tələbə iddia müddəti tətbiq edilməli olduqda və bu müddət keçdikdə,

alimentlərin tutulması ilə bağlı olduqda, tələblərin əvəzləşdirilməsi

razılaşma yolu ilə əvvəlcədən istisna edilmişsə, öhdəliklərin

əvəzləşdirilməsinə yol verilmir.

20.6. Öhdəliyə depozitə qoyma nəticəsində xitam verilməsi

Əvvəlki mövzularda qeyd etdiyimiz kimi, kreditor vaxtı çatmış və ona

təklif olunmuş icranı qəbul etməlidir və ya borclunun öz öhdəliyini icra edə

bilmək üçün ondan gözlədiyi hərəkətləri yerinə yetirməlidir, əks təqdirdə,

kreditor icranı gecikdirmiş sayılır. Kreditorun icranı gecikdirməsinin

nəticəsi olaraq borcluya zərər dəyə bilər ki, bu da öhdəlik predmetinin məhv

olması riskində, onun saxlanılması üçün əlavə xərclərdə və s. ifadə oluna

bilər. Belə olduğu təqdirdə, borclunun mənafeyinə xidmət edən hal öhdəliyə

depozitə

455

Mülki Hüquq

qoyma nəticəsində xitam verilməsi ola bilərdi. AR MM-in 532.1-ci

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, əgər kreditor icranın

qəbulunu yubandırırsa və ya onun olduğu yer molum deyildirsə, borclu icra

predmetini saxlanmaq üçün məhkəməyə və ya notariata verə, pulları və ya

qiymətli kağızları isə notariusun depozit hesabına qoya bilər. Depozitə

qoyma barəsində borclu ləngimədən kreditora bildiriş göndərməlidir.

Depozitə qoyma öhdəliyin kreditora icra edilməsinə bərabər tutulur.

Əgər sonradan depozitə qoyulmuş əşyanın qaytarılması mümkün olmasa

belə, borclu öz öhdəliyinin icrasından azad edilir.

Depozitə qoyulan predmet saxlanmaq üçün yararlı olmalıdır. Tez

xarab olan predmetlər saxlanmağa qəbul edilmir. Əgər öhdəlik predmeti

olan daşmar əşya tez xarab olduğuna və ya saxlanması tənasübsüz surətdə

yüksək xərclərlə bağlı olduğu üçün depozitə qoymaq mümkün olmadıqda,

borclu onu öhdəliyin icra yerində hərracdan sata, satış pulunu isə depozitə

qoya bilər.

Məhkəmə və ya notarius icra predmetini üç ilədək müddətə saxlayır.

Əgər həmin müddət ərzində kreditor predmeti qəbul etməzsə və ya borclu

predmeti geri götürülmə üçün zəruri olan müddət ərzində almazsa, o, dövlət

əmlakı sayılır.

20.7. Borcun bağışlanması ilə öhdəliyin xitamı

Kreditorun borclunu onun üzərinə düşən vəzifədən azad etməsi

(borcun bağışlanması) ilə öhdəliyə xitam verilir, bu şərtlə ki, həmin hərəkət

kreditorun əmdakı barəsində başqa şəxslərin hüquqlarını pozmasın (bax:

AR MM, maddə 546).

Borcun bağışlanması - kreditor tərəfindən həyata keçirilən birtərəfli

əqd olmaqla borclunu üzərinə düşən öhdəliklərin icrasından azad etməyə

yönəlib. Əqdlərin bu növünə, əqdlərin formasına və

456


etibarlılığına münasibotds müəyyən olunan ümumi qaydalar tətbiq olunur.

Əgər borcun bağışlanması ilə digər şəxslərin hüquqları pozulursa,

borcun bağışlanmasına yol verilmir. Məsələn, əgər şəxs borcunu

bağışlamaqla özünü müflis halına gətirirsə, o zaman belə bir əqd borcu

bağışlayanın kreditorunun iddiası ilə məhkəmə qaydasında etibarsız sayıla

bilər.

Borcun əsas borcluya bağışlanması həmin borc müqaviləsinin icrasına

zamin olmuş şəxsləri də öhdəliyin icrasından azad edir. Lakin zaminin

borcu ödəməkdən azad edilməsi əsas borclunu öhdəliyin icrasından azad

etmir.

Əgər borcun bağışlanması bağışlama müqaviləsi kimi rəsmiləşdirilərsə,

o zaman novasiya baş vermiş hesab olunur. Belə ki, bağışlama

müqaviləsinin özü müqavilədən əmələ gələn öhdəliklərin bir növüdür.

20.8. Müddətin keçməsinə görə öhdəliyin xitamı

AR MM-in 550-ci maddəsinə əsasən, öhdəliklərdən irəli gələn tələb

etmək hüququna müddətin keçməsi ilə əlaqədar olaraq xitam verilə bilər.

Əvvəlki mövzularda qeyd etdiyimiz kimi, müddətlər mülki dövriyyəni

nizamlayır, hüquqi əlaqələrdə müəyyənlik və sabitlik yaradır, iştirakçıların

fəaliyyətini tənzimləyir, mülki müqavilələrin şərtlərinə əməl edilməsinə

zəmin yaradır, mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının hüquqlarının və

maraqlarının müdafiəsinin vaxtında həyata keçirilməsinə şərait yaradır.

Öhdəliyin xitamı müddətləri qanunla müəyyən olunan müddətlər növünə

aid olduğu üçün imperativ xarakterlidir. Odur ki, AR MM-in 554.4-cü

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, müddətin keçməsi tərəflərin

razılaşması ilə istisna edilə və ya çətinləşdirib bilməz. Lakin maraqlı cəhət

ondan

457

Mülki Hüquq

İbarətdir ki, qeyd olunan normada əksini tapan qaydaya görə, tərəflər

müddətin keçməsinin sadələşdirilməsi, o cümlədən onun qısaldılması

barədə razılaşa bilərlər.

Öhdəliklərdən irəli gələn tələblərin xarakterindən asılı olaraq

qanunverici müxtəlif müddətlər müəyyən etmişdir. Ümumi qaydaya əsasən

əgər Mülki Məcəllə ilə ayrı qayda müəyyənləşdirilməyibsə, bütün tələblər

on il (adi müddət) keçdikdən sonra qüvvəsini itirir (bax: AR MM, maddə

551.1). Xüsusi tələblər üzrə müddətlər ümumi tələblərlə müqayisədə

uzadılmış və yaxud qısaldılmış ola bilər. Məsələn, bəzi tələblər beş il

keçdikdən sonra qüvvəsini itirir. Buraya aiddir:

- kirayə haqqı, icarə haqqı, kapital üçün faizlər və digər vaxtaşırı

ödənişlər haqqında tələblər;

- ərzaq məhsulları, qida və içki satışı və ya gələnlərə yaşayış yeri

verilməsi üzrə tələblər;

- zavod tikintisi, mallar satışı, daşımalar üzrə tələblər, sərbəst peşə

adamlarının (məsələn, həkimlərin, vəkillərin və ya məsləhətçilərin)

tələbləri, habelə işçilərin əmək münasibətləri üzrə tələbləri.

Elə tələblər var ki, onlar üzrə tələb etmə müddəti ümumi müddətlə

müqayisədə daha uzun dövrü əhatə edir. Məsələn, AR MM-in 551.2.4-cü

maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, məhkəmə qərarı əsasında

əmələ gələn tələb otuz il keçdikdən sonra qüvvəsini itirir. Bu qayda tələbin

daha qısa müddətlə bağlı olduğu halda da tətbiq edilir.

Qeyd olunan müddətlərin keçməsi mükəlləfiyyətli şəxsə öhdəliyin

icrasından imtina etmək hüququ verir (bax: AR MM, maddə 554.1). Lakin

tələb müddət keçdikdən sonra icra olunarsa, icra olunmuşları geri istəmək

olmaz. Tələb üzrə müddətin keçməsinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri də

odur ki, əsas tələblə birlikdə ondan asılı olan əlavə tələb də müddətin

keçməsinə görə qüvvəsini itirir.

Öhdəliklərin xitamı müddətlərinə müddətlərin hesablanması haqqında

ümumi qaydalar tətbiq olunur. Belə ki, müddətin axımı tələbin

458


İcra müddətinin çatması ilo başlanır. Müddət hesablanarkən müddətin

başlandığı gün nəzərə alınmır. Lakin digər qanuni müddət olan imperativ

müddətlərdən fərqli olaraq, müddətin hesablanması üçün onun

başlanğıcının müəyyən olunmasında tərəflərin iradəsindən asılı olan

məqamlar da vardır. Məsələn, AR MM-in 552.2.1-ci maddəsində müəyyən

olunmuş qaydaya görə, öhdəliyin icrasına möhlət verildikdə və ya öhdəlik

götürən başqa halla əlaqədar onun icrasından müvəqqəti imtina etmək

hüququna malik olduqda, müddətin axımı başlanmır və müddət dayandırılır.

Ərlə arvadın qarşılıqlı tələblərinə nikah pozulana qədər, valideynlərin

və uşaqların tələbləri üçün uşaqlar yetkinlik yaşına çatanadək və qəyyum və

ya himayəçi üçün isə qəyyumluq və himayəçilik üzrə münasibətlər

dövründə qəyyumun və qəyyumluqda olanın tələbləri üçün müddətin axımı

başlanmır və müddət dayandırılır (bax: AR MM, maddə 552.2.3).

Öhdəliklərin xitamı üçün müddətin axımının başlanmasının

dayandırılması obyektiv səbəblərdən də ola bilər ki, bunlar da

aşağıdakılardır (bax: AR MM, maddə 552.2):

- müddətin son altı ayı ərzində məhkəmə baxışının dayandırılması

nəticəsində ixtiyarlı şəxs öz hüququnun məhkəmə müdafiəsini həyata

keçirmək imkanından məhrum olana qədər. Bu cür imkansızlıq

qarşısıalınmaz qüvvə nəticəsində baş verdikdə;

- söhbət təmsilçisi olmayan məhdud fəaliyyət qabiliyyətli və ya

fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxsdən gedirsə, bu şəxsin fəaliyyət

qabiliyyətini itirdiyi andan altı ay keçənədək.

Müddətin axımı kəsilirsə, kəsilmə anınadək keçən vaxt nəzərə alınmır,

yeni müddət yalnız kəsilmə qurtardıqdan sonra başlanır.

Öhdəliklərin xitamı müddətinin axımının dayandırılması ilə yanaşı, bu

müddətin kəsilməsi şərtləri də qanunla müəyyən olunmuşdur. Belə ki, AR

MM-in 553-cü maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

mükəlləfiyyətli şəxs tələbi ixtiyarlı şəxsə hissə-hissə ödənişlərlə,

459

Mülki Hüquq

faizlər ödəməklə, təminat verməklə və ya digər üsulla icra edirsə və yaxud

ixtiyarlı şəxs məhkəməyə iddia verirsə, müddətin axımı kəsilir. Müddətin

dayandırılmasından fərqli olaraq, müddətin kəsilməsi iddia üzrə qanuni

qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarı qəbul edilənədək davam edir.

20.9. Öhdəliyin xitamının digər əsasları

Borclu və kreditor eyni şəxs olduqda öhdəliyin xitamı. AR

MM-in 555-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, borclu və

kreditor eyni şəxs olduqda öhdəliyə xitam verilir. Kreditor və borclunun

eyni şəxs olması varislik qaydasında hüquq və vəzifələrin birindən digərinə

keçməsi ilə baş verir. Bunun üçün əsaslardan biri kimi, borclu kreditorun

vərəsəsi olduğu halda universal hüquqi varislik qaydasında hüquq və

vəzifələrin kreditordan borcluya keçməsi, həmçinin, hüquqi şəxsin birləşmə

və qoşulma kimi yenidən təşkili halında hüquq və vəzifələrin yeni yaranmış

hüquqi şəxsə keçməsini göstərmək olar. Göstərilən misallarda hüquq və

vəzifələr bir şəxsdə birləşdiyi üçün ilkin kreditorla borclu arasında olan

hüquqi əlaqəyə xitam verilmiş olur.

İcra mümkün olmadığına görə öhdəliyin xitamı. AR MM-in 556-cı

maddəsinə əsasən, öhdəliklərin xitamı əsaslarından biri icranın mümkün

olmamasıdır. İcranın mümkünsüzlüyü, yəni icra edilməmə tərəflərin heç

birinin cavabdeh olmadığı hallardan irəli gəlməlidir, bu halda kreditor

borcludan öhdəliyin icrasını tələb edə bilməz. Qeyd olunan əsaslar sırasına

öhdəlik subyektinin faktiki olaraq öz vəzifələrini icra edə bilmədiyi məcburi

hərəkətsizliyini aid etmək olar. Misal üçün, əşyanın faktiki olaraq məhv

olması ilə əlaqədar və yaxud borclu şəxsdə müvafiq hərəkətlərin edilməsi

üçün hüququnun olmaması. Bu cür icra mümkünsüzlüyü subyektlərin

məsuliyyət daşımadığı xarici səbəblərlə şərtlənməlidir. Öhdəliyə

münasibətdə xa

460


rici səbəblərə ya qarşısıalınmaz qüvvələrin təsiri altında baş verən hadisələr,

məsələn, yanğın, zəlzələ, müharibə vəziyyəti və s.; üzrlü səbəblər məsələn,

müəssisədə yanğın, subyektin xəstələnməsi və s.; yaxud normativ

qadağanlar, məsələn, mülki dövriyyədən çıxarılmış əşyaların ieranm

predmeti olması aiddir.

Göstərilən faktların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu faktlar

öhdəlik subyektlərinin hərəkətsizliyinin səbəbi kimi çıxış edir və onların

yaranması və mövcudluğu öhdəlik iştirakçılarının iradəsindən asılı deyildir.

Əgər öhdəliyin icrasının mümkünsüzlüyü borclunun təqsirli

hərəkətlərinin nəticəsi olaraq baş verərsə, o zaman öhdəliyə xitam verilmir,

təqsirli tərəfdə zərəri və cəriməni ödəmək öhdəliyi yaranır.

Öhdəliyin borclu tərəfindən icrasının mümkünsüzlüyü kreditorun

təqsirli hərəkətinin nəticəsi olduqda, hətta, kreditor öhdəliyi müəyyən

hissədə icra etmiş olsa belə, öhdəliyə xitam verilir. Bununla bərabər, 0,

borcluya qarşı öhdəlik üzrə özünün icra etdiklərini qaytarmağı tələb etmək

hüququnu da itirir (bax: AR MM, maddə 556.2).Misal üçün, yük daşıma

müqaviləsi üzrə yük göndərən daşınma üçün malları vaxtında təqdim edə

bilmədikdə və bunun nəticəsi olaraq daşıma həyata keçirilə bilmədikdə, yük

göndərən daşıma üçün verilmiş pulun qaytarılmasını tələb edə bilməz.

Yox, əgər öhdəliyin icra edilməməsi və ya lazımınca icra edilməməsi

hər iki tərəfin təqsiri üzündən baş vermişsə, məhkəmə borclunun

məsuliyyətinin ölçüsünü müvafiq surətdə azaldır. Kreditor icra etməmək və

ya lazımınca icra etməmək nəticəsində dəyən zərərin miqdarının artmasına

qəsdən və ya ehtiyatsızlıq üzündən kömək göstərdikdə və ya zərəri azaltmaq

üçün ağlabatan tədbirlər görmədikdə də məhkəmə borclunun məsuliyyətinin

ölçüsünü azalda bilər (bax: AR MM, maddə 458.1).

Dövlət və ya bələdiyyə orqanının aktına əsasən öhdəliyin xitamı

(bax: AR MM, maddə 557). Öhdəliyin icrasının mümkünsüzlüyü,

461

Mülki Hüquq

həmçinin, dövlət orqanının hər iki tərəf üçün məcburi olan aktının qəbul

edilməsinin nəticəsi ilə əlaqədar ola bilər. Misal üçün, servitutla yüklü olan

binanın sökülməsi haqqında müvafiq dövlət orqanının qəbul etdiyi qərar

həmin binanın servitutla yüklü edilməsi barədə tərəflər arasında bağlanmış

müqaviləyə xitam vermiş olaeaqdır. Yaxud girov qoyanın girov predmeti

olan əşyaya mülkiyyət hüququna qanunla müəyyənləşdirilmiş əsaslar üzrə

və qaydada, dövlət ehtiyacları üçün satınalma, rekvizisiya və ya

milliləşdirmə nəticəsində xitam verildikdə həmin əşya ilə əlaqədar girova

xitam verilmiş olur. Qeyd olunan misallardan görmək olar ki, dövlət

orqanının qəbul etdiyi akt nəticəsində öhdəliyin icrası tamamilə və ya

qismən qeyri-mümkün olmuşdur və buna görə də öhdəliyə tamamilə və ya

müvafiq hissədə xitam verilir. Bu halda dövlət və ya bələdiyyə vurulmuş

ziyanla əlaqədar verilə bilən iddialar üzrə reqressant qismində çıxış edir və

bunun nəticəsində zərər çəkmiş tərəflər Mülki Məcəllənin 19 və 22-ci

maddələrinə uyğun olaraq zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilərlər


Dövlət və ya bələdiyyə orqanının aktı heç də hər zaman qanuni olmur və

qanunverici maraqlı tərəflərə bu aktları mübahisələndirmək hüququ

vermişdir. Dövlət orqanının və ya yerli özünüidarə orqanının qanuna və ya

digər hüquqi akta uyğun gəlməyən aktının qəbul edilməsi nəticəsində fiziki

və ya hüquqi şəxsə vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi məsələləri AR

MM-in 59-cu fəslində əksini tapan normalarla tənzimlənir ki, bu barədə

sonrakı mövzularda danışılacaqdır. Lakin qeyd etməliyik ki, öhdəliyin

xitamı üçün əsas olmuş dövlət və ya bələdiyyə orqanının aktı

müəyyənləşdirilmiş qaydada etibarsız sayıldıqda, əgər tərəflərin

razılaşmasından və ya öhdəliyin mahiyyətindən ayrı qayda irəli gəlmirsə və

öhdəliyin icrasına kreditorun marağı itməyibsə, öhdəlik bərpa edilir (bax:

AR MM, maddə 557.2).

Borclunun ölümü nəticəsində öhdəliyin xitamı (bax: AR MM, maddə

558). Ümumu qaydaya görə, şəxsin ölməsi ilə onun hüquq və 462


vəzifələri vərəsəlik qaydasında digər şəxslərə keçir, bunun nəticəsi olaraq

öhdəliyə xitam verilmir. Lakin bu qaydadan istisnalar da vardır.

Borclunun ölümü, onun şəxsi iştirakı olmadan icra mümkün deyilsə,

öhdəliyin xitamına səbəb olur. Bura, əsasən, əmlakın etibar- naməli

idarəçiliyə verilməsi (bax: AR MM, maddə 152.8), tapşırıq müqaviləsi (bax:

AR MM, maddə 777), ticarət agenti müqaviləsi (bax: AR MM, maddə 789)

üzrə yaranan münasibətləri aid etmək olar. Kreditorun ölümü, icra şəxsən

onun üçün nəzərdə tutulmuşdursa, öhdəliyin xitamına səbəb olur. Misal

üçün, ömürlük renta müqaviləsi üzrə sonuncu rcnta alan öldükdə rentanı

ödəmək öhdəliyinə xitam verilir (bax: AR MM, maddə 877.3). Yaxud

tapşırıq müqaviləsi üzrə əgər müqavilədə ayrı şərt qoyulmayıbsa və ya

tapşırığın xarakterindən ayrı şərt irəli gəlmirsə, vəkalət verən və ya vəkalət

alan öldükdə, fəaliyyət qabiliyyətini itirdikdə və ya ödəniş qabiliyyəti

olmayan elan edildikdə, tapşırıq müqaviləsinə xitam verilir (bax: AR MM,

maddə 786.2).

Hüquqi şəxsin ləğvi nəticəsində öhdəliyin xitamı (bax: AR MM,

maddə 559). Hüquqi şəxsin (borclunun və ya kreditorun) ləğvinin qeydə

alındığı andan onun öhdəliklərinə xitam verilir.

Hüquqi şəxsin ləğvi bu barədə qeydin hüquqi şəxslərin dövlət reyestrinə

daxil edildiyi andan başa çatmış, hüquqi şəxs isə mövcudluğuna son qoymuş

sayılır (bax: AR MM, maddə 61.7). Bu andan etibarən hüquqi şəxs

münasibətlərdə borclu və yaxud kreditor olmasından asılı olmayaraq, onun

hüquq və vəzifələrinə xitam verilmiş olur. Belə olan hallarda hüquqi varislik

yaranmır. Qeyd olunan qaydadan istisna yalnız qanunda və ya müvafiq

normativ aktlarda nəzərdə tutulan hallarda mümkün ola bilər. Bu aktlarda

ləgv olunmuş hüquqi şəxsin ayrı-ayrı öhdəliklərinin icrası həvalə olunmuş

şəxs müəyyən olunur. Belə ki, AR MM-in 1126.2-ci maddəsinə əsasən,

həyata və ya sağlamlığa vurulmuş zərər üçün məsuliyyəti

müəyyənləşdirilmiş qaydada təsdiq edilən hüquqi şəxsin ləğv olun

463

Mülki Hüquq

ması ilə onun öhdəliklərinə xitam verilmir. Bu halda hüquqi şəxs hələ ləğv

etmə prosesində ikən müvafiq ödənişlər zərərçəkənə verilmək üçün

qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydalara uyğun kapital-

laşdırılmalıdır. Qanunvericiliklə ödənişlərin kapitallaşdırıla bildiyi başqa

hallar da müəyyənləşdirilə bilər.

464


XXI FƏSİL

MÜLKİ HÜQUQİ MƏSULİYYƏT

21.1. Mülki-hüquqi mosuliyyatin anlayışı və formaları Hüquq elmindo mosuliyyot kateqoriyası iki mənada işlədilir.' Birinci

mənada normal münasibətlər çərçivəsində mövcud olan məsuliyyət başa

düşülür. Bu cür məsuliyyətə misal olaraq şəxsin üzərinə götürdüyü

öhdəlikləri lazımi qaydada icra etmək məsuliyyəti, mülkiyyətçinin və ya

sahibin əşya hüquqlarını pozmamaqla əlaqədar bütün digər şəxslərin

məsuliyyəti, elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə müəlliflik hüququnun

qorunması və s. ilə əlaqədar bütün digər şəxslərin məsuliyyəti göstərilə

bilər. Bu cür məsuliyyət prospektiv və yaxud müsbət məsuliyyət adlanır.

Mülki hüquqda bu məsuliyyət adi tənzimləyici münasibətlər çərçivəsində

iştirakçıların vəzifələri formasında özünü göstərir. İkinci mənada

məsuliyyət dedikdə, dövlət və zərərçəkən tərəfindən səxsin hüquqpozan

hərəkətlərinə qarşı olan reaksiyası başa düşülür ki, bu reaksiya hüquq

pozana qarşı təsir tədbirlərinin tətbiqini nəzərdə tutur. Hüquq

nəzəriyyəsində bu cür məsuliyyət retrospektiv məsuliyyət adlanır.

Mülki-hüquqi məsuliyyət hüquqi məsuliyyətin növlərindən biridir.^

Mülki məsuliyyət dedikdə, mülki dövriyyənin bərabərhüquqlu subyektləri

arasında normal iqtisadi münasibətlərin stimullaşdırıl- masına və pozulmuş

hüquqların bərpasına yönələn əmlak xarakterli sanksiyaların tətbiqindən

ibarət olan dövlət məcburetmə təsiri forma-

' Гражданское право; Учебник. Часть 1 / Под общ. рсд. Т.И.Илларионовой, Б.М.Гонгало,


^ Гражданское право: Учебник. Т, 1 - 6-е изд./Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.:


465

Mülki Hüquq

lari başa düşülür. Zərər çəkmiş şəxsin qarşı subyektin hüququ pozan

hərəkətlərinə reaksiyasının hüquqi formaları olan bu təsir tədbirləri dövlətin

gücü ilə təmin olunmuşdur. Mülki-hüquqi məsuliyyət aşağıdakı əlamətləri

ilə xarakterizə olunur:

Birincisi, hüquq pozuntusuna qarşı olan reaksiyanın hüquqi formaları,

eyni zamanda, konkret tədbirlərin seçilməsi prinsipləri mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuşdur.

İkincisi, mühüm əlamət ondan ibarətdir ki, mülki-hüquqi məsuliyyət

ümumi hüquqi xarakterə malik deyildir. Burada bir kontragent hüquqi

statusuna görə ona bərabər olan digər kontragent qarşısında məsuliyyətlidir,

yəni tətbiq olunan sanksiyalar digər tərəfin nəfinə tutulur. Bu zaman hüququ

pozan tərəf borclu kimi, zərərçəkən isə səlahiyyətli şəxs qismində çıxış edir.

Odur ki, mülki-hüquqi məsuliyyət xüsusi hüquqi xarakterlidir.

Bu qaydadan istisnalar da vardır, belə ki, mülki hüquq münasibətlərinin

subyekti öz hüquqa zidd hərəkətləri ilə ictimai qaydanı və cəmiyyətin

mənəvi dəyərlərinə zərər vurarsa, o zaman o, dövlətin qarşısında məsuliyyət

daşıyacaqdır. Lakin bu zaman da tətbiq olunan təsir tədbirləri yalnız mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulanlardan ibarət ola bilər.

Üçüncüsü, mülki-hüquqi məsuliyyət əmlak xarakterlidir və adətən,

kompensasiya funksiyasını yerinə yetirir. Hüququ pozan subyekt törətdiyi

hərəkətlərə görə öz əmlakı ilə cavab verir. Eyni zamanda, onun üzərinə

cərimə və penyada ifadə olunan əlavə əmlak yüklülükləri də qoyula bilər.

Mülki-hüquqi məsuliyyət tədbirləri tətbiq edilərkən şəxsi qeyri-əmlak

xarakterli hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması yolverilməzdir.

Mülki-hüquqi məsuliyyətin kompensasiya funksiyası vurulmuş zərərin tam

olaraq ödənilməsində özünü göstərir.

Dördüncüsü, mülki-hüquqi məsuliyyətin həcmi vurulmuş zərər və

ziyanın həcminə uyğun olmalıdır. Tərəflərin razılaşması ilə mülki-hü- 466


quqi məsuliyyətin müxtəlif formaları (yalnız dəbbə pulunun, yalnız zərərin,

zərərin dəbbə pulundan artıq hissəsinin, həm dəbbə pulunun, həm də

zərərin) nəzərdə tutula bilər. Lakin heç bir zaman məsuliyyət ziyanın ümumi

həcmindən çox olmamalıdır, çünki əks halda, bu, əsassız varlanmaya gətirib

çıxaracaqdır. Bu qayda qanunvericilikdə öz əksini tapmışdır. Belə ki, AR

MM-in 420.3.5-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki, zərərin miqdarından çox

olan məbləğin tələb edilməsinə dair razılaşma (zərərin əvəzinin

ödənilməsinə dair yüksəldilmiş tələb) etibarsız sayılır.

Beşincisi, mülki-hüquqi məsuliyyət tədbirləri tətbiq edilərkən

tərəflərin hüquq bərabərliyi mühüm prinsip olaraq çıxış edir. Yəni bu və ya

digər subyektə münasibətdə mülki-hüquqi məsuliyyətin tətbiqi zamanı

xüsusi imtiyaz müəyyən oluna bilməz.

Mülki-hüquqi məsuliyyət tədbirləri və formaları. Məsuliyyətin

forması dedikdə, hüquqpozana qarşı yönələn funksional müəyyən olunmuş

təsir üsulları başa düşülür. Mülki qanunvericilikdə məsuliyyətin

kəsici-məhdudlaşdırıcı, cərimə və kompensasiya formalarından istifadə

olunur. Hər bir forma konkret təsir tədbirlərini nəzərdə tutur. Bu məsuliyyət

tədbirlərində əmdak yüklülüyünün müxtəlif növləri və həcmi əksini tapır.'

Kəsici-məhdudlaşdırıcı məsuliyyət formasına aşağıdakı tədbirləri aid etmək

olar:

• hüquqdan məhrum etmə. Məsələn, AR MM-in 35.2-ci maddəsində

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, valideynlik hüquqlarından məhrum

edilmiş fiziki şəxslər qəyyum və himayəçi təyin oluna bilməzlər;

• müsadirə (bax: AR MM, maddə 203.3.6);

• hüququn müdafiəsindən imtina. Məsələn, iddia müddətinin

ötürülməsi ilə əlaqədar olaraq hüququn müdafiəsindən imtina oluna bilər;



467

Mülki Hüquq

• hüququn tanınmasından imtina. Mosolən, oldo etmə müddəti

bitmədən mülkiyyət hüququnun tanınmasından imtina və yaxud rəsmi

reyestrdə qeydə alınmayan daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyətçinin

sərəncam hüququnun tanınmasından imtina və s.

Cərimə formasında təsir tədbirlərinə dəbbə pulunun müxtəlif növlərini

(əvəzli, alternativ, müstəsna və cərimə (bax: AR MM, maddə 466) və

mənəvi zərərin əvəzinin ödənilməsini aid etmək olar (bax: AR MM, maddə

23.4).

Məsuliyyətin kompensasiya forması - vurulmuş zərərin, həmçinin,

müqavilədən kənar zərərin bərpasını nəzərdə tutur. Mənəvi zərərin

ödənilməsini ilk baxışdan kompensasiya xarakterli tədbirlər sırasına aid

etmək olar. Faktiki olaraq isə, məbləğinin müəyyən olunması qaydasına və

ödənilməsi əsaslarına görə, o, cərimə xarakterli tədbirlərə aiddir.

Mülki-hüquqi məsuliyyətin konkret tədbirləri, əsasən, mühafizə

xarakterli normaların sanksiyalarında nəzərdə tutulur.

21.2. Mülki-hüquqi məsuliyyətin yaranması əsaslan

Mülki-hüquqi məsuliyyət hüquq pozuntusunu qarşı bir reaksiya, cavab

olaraq yaranır. Yəni məsuliyyətin yaranmasının faktiki əsası kimi hüquq

pozuntusu çıxış edir. Bunu bir tərif halına salsaq, o zaman deyə bilərik ki,

mülki-hüquqi məsuliyyətin yaranması əsası kimi qanunun və müqavilənin

tələblərinə zidd olan hərəkət və hərəkətsizlikdə ifadə olunan mülki hüquq

pozuntusu çıxış edir.

Hüquq pozuntusu elə bir hüquqi faktdır ki, qanun və digər normativ akt

və ya müqavilə mühafizə xarakterli hüquq münasibətlərinin yaranmasını

məhz onunla əlaqələndirir. Bu münasibətlər çərçivəsində hüququ pozan və

yaxud hər hansı digər formada məsuliyyət daşıyan şəxsə yönəlik konkret

məsuliyyət tədbirləri tətbiq edilir.

468


Mülki hüquq pozuntusunun növləri və tərkibi. Mülki

qanunvericilikdə hüquq pozuntusu konkret və ya ümumiləşdirilmiş hüquqi

fakt qismində, onun növünün və tərkibinin müəyyən olunması ilə ortaya

çıxır.

Hüquq pozuntusunun növü hansı hüquqların və maraqların

pozulmasından asılı olaraq müəyyən olunur. Bununla əlaqədar mülki-hüquq

pozuntusunun aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar. 1) hüquqdan sui-

istifadə; 2) hüquqların, onun sərhədlərini aşmaqla həyata keçirilməsi; 3)

qanunun tələblərinə uyğun olmayan əqdin bağlanılması; 4) müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi; 5) müqavilə öhdəliklərinin lazımi

qaydada yerinə yetirilməməsi; 6) müqavilədənkənar zərərin vurulması; 7)

əsasız varlanma; 8) mənəvi zərərin vurulması.

Zəruri hallarda qanunda və ya müqavilədə bu və ya digər hüquq

pozuntusunun tərkibi dəqiqləşdirilə bilər. Məsələn, AR MM-in 14-cü

fəslində (maddələr 337-354) ayrı-ayrı etibarsız əqdlərin etibarsızlığı əsasları

(tərkibi) göstərilmişdir. Həmin məcəllənin 22-ci fəslində (maddələr

442-447) isə öhdəliklərin icra edilməməsinə görə hüquq pozuntusunun

tərkibi göstərilmişdir.

Hər bir mülki hüquq pozuntusu müəyyən elementlərdən ibarətdir ki,

bunların da məcmusu mülki-hüquq məsuliyyəti yaradır. Bu elementlərin

məcmusu mülki-hüquqi pozuntunun tərkibi adlanır ki, bunlar da

aşağıdakılardan ibarətdir:

1) hərəkətin hüquqa zidd olması;

2) zərər və ziyanın mövcudluğu;

3) hüquqa zidd hərəkətlə zərərli nəticə arasında səbəbli əlaqənin

mövcudluğu;

4) hüququ pozan şəxsin təqsiri.

Hər bir hüquq pozuntusunun əsasında subyektin davranışında görünən

iradəvi akt durur. Bu ya iradənin aktiv ifadəsi olan hərəkətlərdən və yaxud

da iradənin passiv ifadəsi olan hərəkətsizlikdən ibarət ola bilər. Subyektin

üzərinə aktiv məqsədyönlü hərəkətlərin

469

Mülki Hüquq

edilməsi vəzifəsi qoyulduğu təqdirdə hərəkətsizlik mülki-hüquq pozuntusu

hesab oluna bilər. Davranış aktlarının hüquqi elementləri olan

hüquqazidlilik və təqsirlilik şəxsin üzərinə məsuliyyət tədbirlərinin tətbiqi

şərtləri kimi çıxış edir. Hüquqazidlilik hərəkəti qiymətləndirən

kateqoriyadır.

Hüquqa zidd hərəkət (hərəkətsizlik) qanununun və digər hüquqi aktın,

müqavilənin tələblərini pozmaqla subyektiv hüququn həyata keçirilməsinin

qarşısını alır, ya da məhdudlaşdırır. Bu cür hərəkətlər qanunla və yaxud

müqavilə ilə yol verilən hədləri aşmaqla həyata keçirilir. Məsələn, şəxs

mülkiyyətində olan əşyaları emal etməklə yeni bir əşya hazırlaya bilər,

lakin, əgər bu əşya silah olacaqdırsa, o zaman artıq bu hüquqa zidd hərəkət

hesab ediləcəkdir. Bu cür hərəkətlərə misal olaraq, subyekt tərəfindən

müqavilə ilə onun üzərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirməməsini,

ictimai qaydanın pozulmasını (məsələn, subyektin şəhərsalma qaydalarını

pozmaqla öz torpağında ev tikməsi), digər şəxslərin subyektiv hüquqlarının

pozulmasını (məsələn, başqa biri haqqında onun şərəf və ləyaqətini

ləkələyən həqiqətə uyğun olmayan məlumatların yayılması), əmlak

zərərinin vurulmasını və s. göstərmək olar.

Mülki hüquqda zərərə səbəb olan aktın (hərəkətin) hüquqazidli- liyi

prezumpsiyası mövcuddur. Zərər vuran subyekt bu prezumpsi- yanı rədd

edə bilər. Bunun üçün o, zərərin vurulması ilə əlaqədar səlahiyyətlərə malik

olması barədə müvafiq sübutlar təqdim etməlidir. Məsələn, yanğın

söndürənlər yanğının söndürülməsi zamanı şəxsin əmlakını sıradan

çıxarırlar. Bu onları fəaliyyətinin xüsusiyyəti ilə əlaqəli olduğu üçün, heç bir

məsuliyyətdən söhbət gedə bilməz.

Hüquqa zidd hərəkət heç də həmişə zərərli olmur. Məsələn, son zərurət

və zəruri müdafiə nəticəsində yol verilən hərəkətlər mülkiyyətçinin

əmlakına və digər maraqlarına ciddi zərər vurmuş olsa belə, hüquqa zidd

hərəkət hesab edilmir. Yanğının söndürülməsi, qonşu mənzillərə və binalara

yayılmasının qarşısının alınması zamanı 470


başqa şoxsbrə doymiş zororin ovozini yanğının töradilniDsindo taqvSİri

olan şəxs ödəyir. Odur ki, belə hallarda ziyanı ödəmək vəzifəsini zərəri

vuran şəxs deyil, bilavasitə yanğını törədən şəxs daşıyır.

Lakin mülki-hüquqi məsuliyyət heç də hər zaman hüquqa zidd

hərəkətlərdən yaranmır. Bununla əlaqədar, AR MM-in 1097.3-cü

maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, qanunla zərərvuranın təqsiri olmadıqda

da (obyektiv surətdə hüquqa zidd əməl üçün) zərərin əvəzinin ödənilməsi

nəzərdə tutula bilər.

Ziyan hüquqa zidd hərəkətlərin xoşa gəlməz nəticələridir və zərər

çəkmiş şəxsin həyat və fəaliyyətinin əmlak və qeyri-əmlak xarakterli

sahələrində özünü göstərir. Pozulmuş hüquqların xüsusiyyətlərindən asılı

olaraq, ziyan əmlak və qeyri-əmlak xarakterli ola bilər.

Qeyri-əmlak ziyanı, eyni zamanda, həm fiziki, həm də mənəvi ola

bilər. Bu cür zərər heç də həmişə əmək qabiliyyətinin zəifləməsində və ya

itirilməsində ifadə olunmur. Fiziki zərər, misal üçün, xarici görünüşün

zədələnməsi, şəxsə vurulan mənəvi zərər, şəxsin işgüzar nüfuzuna vurulan

zərər, şəxsin adından və təsvirindən onun maraqlarına zidd olaraq istifadə

formasında ola bilər. Bu növ qeyri-əmlak xarakterli zərərlə əlaqədar tətbiq

olunan təsir tədbirləri mənəvi zərərin ödənilməsini nəzərdə tutur.

Əgər zərər əmək qabiliyyətinin itirilməsinə və yaxud da

məhdudlaşdırılmasma səbəb olubsa, o zaman əmlak zərərinin yaranması da

labüddür. Bu zaman itirilmiş sağlamlığın və əmək haqqının bərpası ilə

əlaqədar tələb irəli sürülə bilər.

Əmlak ziyanı isə əşyanın itirilməsində, zədələnməsində, əlavə

xərclərdə, gəlirin əldə olunması imkanının itirilməsi formasında ola bilər.

Zərər vurulmuş əmlak ziyanının pulla ifadəsidir. Zərər AR MM-in 21-ci

maddəsində göstərildiyi kimi iki formada olur:

1) hüququ pozulmuş şəxsin pozulmuş hüququnu bərpa etmək üçün

çəkdiyi və ya çəkməli olduğu xərclər, əmlakından məhrum olması və ya

əmlakının zədələnməsi (real zərər);

471

Mülki Hüquq

2) hüququ pozulmasaydı həmin şəxsin adi dövriyyə şəraitində əldə

edəcəyi gəlirlər (əldən çıxmış fayda) başa düşülür. Misal üçün, taksi

xidmətləri göstərən avtomobilə zərər vurulubsa, zərər çəkən şəxs nəinki

avtomobilin bərpası üçün zəruri olan xərcləri, həmçinin, həmin avtomobilin

təmiri dövründə əldən çıxmış faydanı da tələb edə bilər.

Əmlak xarakterli zərərə, həmçinin, pul ifadəsində qiymətləndirilməyən

lakin subyektin təşkilati və digər oxşar münasibətlər çərçivəsində olan

itkilərini də aid etmək olar. Məsələn, yükün vaxtında daşınmaya təqdim

olunmaması heç də həmişə zərərin vurulmasına səbəb olmur, lakin

vəzifəsinin icrasını pozan tərəfin üzərinə dəbbə pulu formasında olan

məsuliyyət qoyula bilər.

Sobobli əlaqə dedikdə, hüquqa zidd hərəkətlə baş verən zərərli nəticə

arasında bilavasitə əlaqənin olması nəzərdə tutulur. Səbəbli əlaqənin mühüm

əlaməti ondan ibarətdir ki, o, obyektiv xarakterlidir. İnsanın səbəbli əlaqəni

öncədən görüb-görməməsindən, onu qəbul edib etməməsindən asılı

olmayaraq, bizi əhatə edən aləmdə o, mövcud olur. İnsanın hərəkət və

hərəkətsizliyi real həyatda bu və ya digər faktın baş verməsinə səbəb ola

bilər. Lakin əməlin iradəvi xarakteri səbəbli əlaqənin obyektivliyinə səbəb

olmur. Əməl (hərəkət) ya obyektiv olaraq bizi əhatə edən dünyada müəyyən

dəyişikliyə səbəb olur, ya da obyektiv olaraq nəticəsiz qalır.

Ümumi qarşılıqlı əlaqə şəraitində qeyd olunan asılılıq birtərəfli aktiv

əlaqə şəklində fərqləndirilir, yəni bir hal digərini doğurur.

Məsuliyyət institutunda subyektin hüquqi əhəmiyyətli davranış aktı ilə

digər subyektin əmlak və qeyri-əmlak sahəsində olan zərəri arasındakı

səbəbli əlaqəyə önəm verilir. Burada əsas məqsəd səbəbkarın (yəni, hərəkət

və hərəkətsizliyinin nəticəsi olaraq zərərli nəticələrin doğduğu şəxs) üzərinə

məsuliyyətin qoyulmasından ibarətdir.

Səbəb ya bilavasitə nəticəni doğurur, ya da onun əmələ gəlməsi üçün

real imkanı yaradır. Bununla əlaqədar olaraq deyə bilərik ki, səbəbli əlaqə

düzünə və yanakı formada ola bilər. Birinci növə aid

472


hərəkətlərdə, məsələn, alqı-satqı müqaviləsi üzrə satıcı zərərə uğrayır. Bu

zərərin səbəbi kimi ya çatdırılmış malın keyfiyyətsizliyi, ya çatdırılmanın

gecikməsi, ya malın lazımi qaydada qablaşdırılmaması ilə əlaqədar olaraq

onun çox hissəsinin sıradan çıxması, ya malın çeşidi və yaxud miqdarı ilə

əlaqədar razılaşmanın pozulması ola bilər. Lakin bunların arasında zərərli

nəticənin baş verməsini bilavasitə doğuran hərəkət məsuliyyətin əsası

olacaqdır.

Meyvələrin çatdırılması gecikdirilib və bunun nəticəsi olaraq daşman

meyvələrin bir hissəsi xarab olduğu üçün mal keyfiyyətini itirib. Bu zaman

təqsirkar kimi mah göndərən və ya yükləyən deyil, məhz daşımanı lazımi

qaydada təşkil etməyən şəxs çıxış edir və məsuliyyətdə onun üzərinə

qoyulacaqdır.

Yanakı səbəbli əlaqə səbəbin nəticəni şərti olaraq doğurduğu hallarda

mövcud olur, nəticənin əmələ gəlməsi üçün imkan yaradır. Bu şərtlər ya

təbii səbəblərdən, ya zərərçəkmiş şəxsin öz hərəkətlərinin, ya da üçüncü

şəxslərin hərəkətlərinin nəticəsi olaraq yaranır. Misal üçün, şüşə qablardan

ibarət malın qatarlara yüklənməsi zamanı yük göndərən tərəfindən yükləmə

qaydaları pozulmuşdur. Yolda malın bir hissəsi düşüb sınmışdır. Bu zaman

baş verən nəticə ilə yük göndərən şəxsin hüquqa zidd hərəkətləri arasında

bilavasitəli deyil, şərti səbəbli əlaqə mövcud olacaqdır. Yük göndərənin

zərərin yaranması üçün zəmin olan hərəkətləri daşıyıcının hərəkətlərinin

nəticəsi olaraq zərərin baş verməsi ilə nəticələnir. Belə ki, əgər şüşə qabların

yüklənməsi lazımi qaydada həyata keçirilsə idi, o, zaman adi daşıma şərtləri

çərçivəsində belə bir ziyanın yaranmaması ehtimalı daha çox olardı.

Təqsir dedikdə, hüququ pozan şəxsin özünün hüquqa zidd hərəkətlərinə

və onların nəticələrinə olan psixi münasibəti başa düşülür. Hər bir davranış

aktı iradə ifadəsi olaraq bilinir. Şəxsin iradə ifadəsini dərk etməsi onun

davranışının mühüm tənzimləyicisidir. Hüquqda təqsir kateqoriyası hüquqa

zidd hərəkətlərin törədildiyi

473

Mülki Hüquq

zaman subyektin iradə ifadəsini dərk etməsi xüsusiyyətlərinə görə

xarakterizə olunur. Təqsirin formaları aşağıdakılardır.

Qəsd təqsirin elə formasıdır ki, şəxs öz hərəkətlərinin təhlükəli

nəticələrini görür, bu nəticəni arzu edir və onun baş verməsi üçün iradəvi

hərəkətlər edir (düzünə qəsd) və yaxud təhlükəli nəticənin baş verməsinə

etinasız (laqeyd) yanaşır (yanakı qəsd).

Ehtiyatsızlıq təqsirin elə formasıdır ki, bu zaman şəxs əməlinin

təhlükəli nəticələrini görmür və yaxud belə bir nəticənin baş verəcəyini

görürsə də, özünə güvənərək onların qarşısını ala biləcəyini düşünür və

yaxud təhlükəli nəticələri görə bilməli olduğu halda onları görmür. Mülki

hüquqda sadə və kobud təqsir formaları fərqləndirilir. Müəyyən şəraitdə

hüquq pozanın görməli olduğu zərərin baş verməsi imkanları nə qədər

rcaldırsa, o zaman yol verilən ehtiyatsızlıq kobud ehtiyatsızlıq kimi qəbul

olunacaqdır. Ümumi qaydaya görə, ehtiyatsızlığın dərəcəsi mülki

məsuliyyəti müəyyən edərkən o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Lakin

qanuna əsasən, borclunu yalnız təqsirə, yəni qərəzə və ya kobud

ehtiyatsızlığa görə məsuliyyətdən qabaqcadan azad etmək olmaz (bax: AR

MM, maddə 448.2). Odur ki, tərəflər öz razılaşmaları ilə sadə ehtiyatsızlığa

görə məsuliyyəti aradan qaldıran şərtlər nəzərdə tuta bilərlər.

Kobud və sadə ehtiyatsızlıq, əsasən, qarışıq məsuliyyət, yəni yalnız

hüquq pozan tərəfin deyil, həmçinin zərər çəkmiş tərəfin də təqsirinin nəzərə

alınmasının vacib olduğu zamanda əhəmiyyət kəsb edir deyə bilərik.

Hüquqpozan tərəfin təqsirli olması daha ciddi məsuliyyət tədbirlərinin

tətbiqini labüd edir. Misal üçün, hüquqdan məhrum etmə (öz hərəkətləri ilə

miras qoyanın son iradəsinə qarşı çıxdıqda, vərəsə olmaq hüququndan

məhrum etmə), əmlakın müsadirəsi, yuxarı məbləğdə cərimələrin tətbiqini

və s. göstərmək olar. Bununla bərabər, qeyd etməliyik ki, qanunla borclunu

təqsirə görə, yəni qərəzə və ya kobud ehtiyatsızlığa görə məsuliyyətdən

qabaqcadan 474


azad etmək qadağan olunmuşdur (bax: AR MM, maddə 448). Bu 0 deməkdir

ki, zərər çəkmiş tərəf hər zaman hüquqpozan tərəfdən zərərin ödənilməsini

tələb edə bilər. Vurulmuş zərərin tələb olunmasından imtina etmək onun

istəyindən asılıdır. Hətta müqavilədə öneədən nəzərdə tutulsa ki, öhdəliyin

qəsdən iera edilməməsinə görə borclu məsuliyyətdən azad olunur, təqsirkar

tərəf bu barədə razılaşmanın əhəmiyyətsiz olması səbəbindən ona istinad

edə bilməz.

Mülki-hüquqi məsuliyyət, adətən, təqsirin istənilən formasında yaranır.

AR MM-in 1097.2-ci maddəsində göstərildiyi kimi, borclu öz öhdəliklərinin

hər bir təqsirli pozuntusu (hərəkət və ya hərəkətsizliyi) üçün məsuliyyət

daşıyır. Mülki hüquqda digər hüquq sahələrindən (cinayət hüququ və s.)

fərqli olaraq təqsirlilik prezumpsiyası mövcuddur. Yəni şəxs zərərin əmələ

gəlməsində öz təqsirsizliyini sübut etməyənə qədər təqsirli sayılır.

Təqsirlilik prizumpsiyası üç əsasa söykənir:

birincisi, mülki hüquq subyektlərinin mülki dövriyyədə iştirakı

sərbəstliyinə. Bu cür sərbəstlik subyektə hərəkətlərinin xoşagəlməz

nəticələri riskini öz üzərinə götürmək, eyni zamanda məsuliyyəti istisna

etmək üçün öz təqsirsizliyini sübut etmək imkanlarını verir;

ikincisi, mülki-hüquqi məsuliyyət tədbirləri xüsusi hüquqi xarakterlidir.

Bu tədbirlər şəxsiyyət kimi, subyektin azadlığına şərəf və ləyaqətinə, toxuna

bilməz;

üçüncüsü, mübahisəli vəziyyətin əsasən, hüquq pozan tərəfin

qeyri-qanuni hərəkətlərindən yarandığını nəzərə alsaq, o zaman

mübahisələrin həlli zamanı mübahisə edən tərəflər bərabər hüquqi

vəziyyətdə olmalıdırlar. Zərər çəkmiş tərəf sübut etməlidir ki, onun hüquq

və vəzifələri digər tərəfin hərəkətləri ilə pozulmuşdur. Digər tərəf də sübut

etməlidir ki, onun təqsiri yoxdur.

Misal üçün, AR MM-in 1103.1-ci maddəsində göstərilir ki, on dörd

yaşınadək olan yetkinlik yaşına çatmayanın törətdiyi mülki hüquq

pozuntusu nəticəsində dəyən zərər üçün onun valideynləri (övladlığa

475

Mülki Hüquq

götürənləri) və ya qəyyumu, zərərin onların təqsiri üzündən yaranmadığını

sübuta yetirməsələr, məsuliyyət daşıyırlar. Yaxud AR MM-in 446.2-ci

maddəsinə nəzərdə tutulur ki, kreditorun ieranı gecikdirməsi borcluya

gecikdirmə nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsi hüququ verir,

bir şərtlə ki, kreditor gecikdirmənin nə onun, nə də icranı qəbul etməyin

həvalə olunduğu şəxslərin cavabdeh olmadıqları hallara görə baş verdiyini

sübuta yetirməsin.

Qanunla zərərvuranm təqsiri olmadıqda da (obyektiv surətdə hüquqa

zidd əməl üçün) zərərin əvəzinin ödənilməsi nəzərdə tutula bilər (bax: AR

MM, maddə 1097.3). Bura aiddir:

1) yüksək təhlükə yaradan fəaliyyətlə vurulmuş mülki hüquq pozuntusu

üçün məsuliyyət;

2) sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən şəxs öhdəliyin yerinə

yetirilməsinin fövqəladə və qarşısı alına bilməyən halların nəticəsində

qeyri-mümkün olduğunu sübuta yetirməsə, məsuliyyət daşıyır;

3) fiziki şəxsin şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən,

şəxsi və ailə həyatının sirrini və ya şəxsi toxunulmazlığını pozan və hüquqi

şəxsin işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatların yayılması.

Ziyan vuran tərəf vurulmuş ziyanı tam həcmdə ödəməlidir. Bununla

yanaşı, qanunverici zərərin hər iki tərəfin təqsiri üzündən vurulduğu halda

məsuliyyət həcminin azaldılması qaydasını müəyyən etmişdir (bax: AR

MM, maddə 458.1).

21.3. Mülki-hüquqi məsuliyyətin növləri

Mülki-hüquqi məsuliyyət mühafizə xarakterli hüquq münasibətlərinin

xüsusi bir növü kimi yaranır və həyata keçirilir. Zərər çəkmiş şəxsin tələb

hüquqlarının həcmi hüquq pozan tərəfə tətbiq edilən təsir tədbirləri ilə

şərtlənir. Tətbiq olunan təsir tədbirlərinin və ümumiyyətlə,

476


mühafizə xarakterli münasibətlərin xüsusiyyətləri mülki-hüquqi

məsuliyyətin aşağıdakı növlərini müəyyən etməyə imkan verir;

Mühafizə xarakterli hüquq münasibətlərinin yaranması əlamətlərinə

görə: a) müqavilə məsuliyyəti; b) müqavilədənkənar məsuliyyət; c) hüquqi

qaydanı pozmağa görə məsuliyyət fərqləndirilir.

Müqavilə məsuliyyəti müqavilə və ona oxşar öhdəliklərin pozulmasına

görə hüquq və maraqlarına zərər vurulmuş tərəfin cavabı olaraq yaranır.

Buraya müqavilələrdən irəli gələn tənzimləyici xarakterli öhdəliklər,

müsabiqə elan olunması kimi birtərəfli əqdlər, bir və yaxud hər iki tərəf üçün

öhdəlik müəyyən edən inzibati aktlar aiddir. Mühafizə xarakterli

münasibətlər bu hissədə yardımçı, əlavə xarakterli olmaqla əsas müqavilə

öhdəliyi üzrə kreditorun hüquqlarının müdafiəsinə tabe olur.

Müqavilədənkənar məsuliyyət subyektlərin müqavilə ilə əlaqədar

olmayan hüquqlarının pozulmasına görə hüquq və maraqlarına zərər

vurulmuş şəxsin cavabı olaraq yaranır. Bu cavabı şərtləndirən mühafizə

xarakterli münasibətlər müqavilədənkənar münasibətlər adlanır. Onların

yaranması əsası kimi deliktlər və müqavilə öhdəlikləri ilə əlaqədar olmayan

digər hüquq pozuntuları çıxış edir. Bu münasibətlər müəyyən dərəcədə

müstəqil xarakterlidirlər və onların normativ əsası kimi zərərin ödənilməsi

institutu çıxış edir.

Mənəvi zərərə görə məsuliyyət institutunu da müqavilədənkənar

məsuliyyətə aid etmək olar. Hətta, əgər mənəvi zərər müqavilə öhdəliyinin

kobud pozulmasının nəticəsi olsa belə, onun bərpasında əsas məqsəd şəxsi

həyatın, həyat və sağlamlığın toxunulmazlığının təmini, cəmiyyətin mənəvi

dəyərlərinin qorunması çıxış edir.

Əqd qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada etibarsız hesab

edildikdə, vicdansız tərəfin məsuliyyəti müqavilədənkənar məsuliyyətə

aiddir.

Məsuliyyətin xüsusi növlərindən biri kimi hüquq qaydalarının

əsaslarının pozulması və hüquqdan sui-istifadə ilə əlaqədar dövlətin

477

Mülki liüquq

reaksiyası çıxış edir. Bu zaman yaranan mühafizə xarakterli hüquq

münasibətlərində tələb irəli sürən subyekt kimi dövlət və onun hakimiyyət

strukturları çıxış edir. Bu cür məsuliyyət növü çərçivəsində tətbiq olunan

məsuliyyət tədbirləri kimi hüquqdan məhrum etmə, hüququ tanımaqdan

imtina, əmlakın müsadirəsi çıxış edir.

Mühafizə xarakterli hüquq münasibətlərinin yaranması əsaslarından

çıxış edərək, məsuliyyətin xüsusi növünə qarışıq məsuliyyəti aid etmək olar.

Adətən mühafizə xarakterli hüquq münasibətləri hüquq pozan tərəfin

hüquqa zidd hərəkətlərinin nəticəsi olaraq yaranır.

Zərər çəkmiş tərəfin hərəkətləri müqavilə və müqavilədənkənar

məsuliyyətin müəyyən olunması üçün əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki,

zərərçəkmiş şəxs öz hərəkətləri ilə bu zərərin əmələ gəlməsinə və həcminin

artmasına səbəb ola bilər. Bununla əlaqədar olaraq qanunverici zərərə

uğramış tərəfin hüquqazidd təqsirli hərəkətlərinin mümkün formalarını

fərqləndirilir. Bu formalar zərər vuran tərəfin hüquqazidd hərəkətləri kimi

mülki məsuliyyətin hüquqi tərkib elementlərinə daxildir. Zərərə uğramış

tərəfin təqsirli hərəkətlərinin nəzərə alınması ödənilməli olan zərərin

həcminin müəyyənləşdirilməsinə təsir edir. Burada mühafizə münasibətləri

çərçivəsində məsuliyyətin həcmi zərər vuranla zərərə uğrayan arasında

bölüşdürülür. Bununla əlaqədar olaraq AR MM-in 458.1-ci maddəsində

qeyd olunur ki, əgər öhdəliyin icra edilməməsi və ya lazımınca icra

edilməməsi hər iki tərəfin təqsiri üzündən baş vermişsə, məhkəmə

borclunun məsuliyyətinin ölçüsünü müvafiq surətdə azaldır. Misal üçün,

podrat müqaviləsi üzrə öhdəlik sifarişçinin keyfiyyətsiz materiallar verməsi

səbəbindən onun təqsirli hərəkətlərinin nəticəsi olaraq lazımi qaydada icra

edilməmişdir. Bununla bərabər, podratçı da sifarişi keyfiyyətli olaraq yerinə

yetirməmişdir. Belə olan təqdirdə, demək olar ki, qarışıq məsuliyyət üçün

əsas vardır.

Məsuliyyətin ölçüsünün azaldılması əsası kimi kreditorun hüquqi

əhəmiyyət kəsb edən aşağıda qeyd olunan davranışları çıxış edir:

478


1) kreditorun icra etməmək və ya lazımınca icra etməmək nəticəsində

dəyən zərərin miqdarının artmasına qəsdən və ya ehtiyatsızlıq üzündən

kömək göstərməsi;

2) kreditorun zərəri azaltmaq üçün ağlabatan tədbirlər görməməsi.

Borclu tərəfdə təmsil olunan şəxslər çoxluğu və onların

məsuliyyətinin xarakterindən asılı olaraq, mülki-hüquqi məsuliyyətin paylı,

solidar və subsidiar növləri fərqləndirilir. Mühafizə xarakterli

münasibətlər çərçivəsində borclu tərəfin çoxlu sayda şəxslərlə təmsil

olunmasının səbəbləri müxtəlifdir. Buraya hələ müqavilə bağlanarkən

tərəflərin çoxlu sayda şəxslərlə təmsil olunması, müqavilə

münasibətlərindən kənar bir neçə şəxs tərəfindən birlikdə digər şəxsə zərər

vurulması, çoxlu sayda şəxslə təmsil olunmuş tərəfin bağladığı əqdin

etibarsız sayılması və digər oxşar halları aid etmək olar.

Paylı və solidar öhdəliklər AR MM-in 493-512-ci maddələrində,

subsidiar məsuliyyət isə həmin məcəllənin 453-cü maddəsində müəyyən

olunan qaydalar əsasında əmələ gəlir.

Paylı məsuliyyət odur ki, burada borclulardan hər biri öhdəlikdəki

payına mütənasib olaraq vurulmuş zərər görə məsuliyyət daşıyır. Misal

üçün, AR MM-in 97.1-ci maddəsində müəyyən olunmuş qaydaya görə,

əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlərdə iştirakçılardan biri müflis olduqda

cəmiyyətin öhdəlikləri üzrə onun məsuliyyəti, əgər cəmiyyətin

nizamnaməsində məsuliyyətin bölünməsinin ayrı qaydası nəzərdə

tutulmayıbsa, qalan iştirakçılar arasında onların mayalarına mütənasib

surətdə bölünür.

Müqavilədənkənar öhdəliklər üzrə paylı məsuliyyət on dörd yaşmadək

olan yetkinlik yaşma çatmayan (azyaşlı) bir neçə şəxs tərəfindən törədilmiş

mülki hüquq pozuntusuna görə onların valideynlərində (qəyyum və

himayəçilərində) yarana bilər. Belə ki, bu zaman zərər vurmuş hər bir

azyaşlının valideyni onların hərəkət və hərəkətsizliklərində olan təqsirin

dərəcəsinə mütənasib olaraq məsuliyyət daşıyır.

479

Mülki Hüquq

Solidar (birgə) məsuliyyət odur ki, birgə borclulardan hər hansı biri

zərər çəkmiş tərəfin (kreditorun) tələbi ilə vurulmuş zərəri kreditorun

arzusuna uyğun olaraq tam və yaxud hissə-hissə icra etmək məsuliyyətini öz

üzərinə götürür. Bununla əlaqədar olaraq AR MM- in 501-ci maddəsində

göstərilir ki, kreditor öz arzusu ilə istənilən boreludan həm tam, həm də

hissə-hissə ieram tələb edə bilər. Öhdəlik tam iera edilənədək qalan

borcluların öhdəlikləri qüvvədə qalır.

Əgər borclulardan birinin ödəniş qabiliyyəti olmazsa, ona düşən pay

ödəniş qabiliyyətli bütün digər borclular arasında mütənasib surətdə

bölüşdürülür (bax: AR MM, maddə 510). Odur ki, əgər borclulardan

birindən zərərə görə kompensasiyanı almaq mümkün deyildirsə, o zaman

kreditor boreun qalan hissəsini digər borclunun və yaxud borcluların üzəri

yönəldə bilər.

Təcrübədə solidar məsuliyyət növü, əsasən, müqavilələrdən yaranır.

Bununla belə, Mülki Qanunvericilikdə ayrı-ayrı öhdəlik növləri üçün birgə

məsuliyyətin yaranması əsaları müəyyən olunur. Qanunla müəyyən olunan

solidar öhdəliklər, əsasən, öhdəlik predmetinin bölünməzliyi ilə əlaqədar

müəyyən olunur. Lakin, solidar öhdəliklərin yaranmasının digər əsasları da

müəyyən oluna bilər. Misal üçün, AR MM-in 472.1-ci maddəsi ilə müəyyən

olunmuş qaydaya görə, borclu zaminliklə təmin edilmiş öhdəliyi icra

etmədikdə və ya lazımmea iera etmədikdə, zamin və borclu kreditor

qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar. Bu norma dispozitiv xarakterlidir,

çünki Mülki Məcəllə və ya zaminlik müqaviləsi ilə zaminin subsidiar

məsuliyyəti nəzərdə tutula bilər. Yaxud AR MM-in 75.3-cü maddəsində

müəyyən olunmuş qaydaya əsasən, tam ortaqhqda ortaqlıqdan çıxmış

iştirakçı ortaqlığın onun çıxdığı anadək əmələ gəlmiş öhdəlikləri üzrə

ortaqlığın onun çıxdığı il üçün fəaliyyəti barəsində hesabatın təsdiq edildiyi

gündən iki il ərzində qalan iştirakçılarla bərabər məsuliyyət daşıyır.

Müqavilədənkənar öhdəliklərdə solidar məsuliyyət o şəxslər üçün

yaranır ki, onlar birlikdə zərər vurmuş olsunlar. Birlikdə zərər

480


vurma bir ncço şoxsin eyni moqsodin oldo olunmasına yönəlmiş

hərəkətlərinin nəticəsi olaraq yaranır. Belə bir məqsəd kimi zərərin qəsdən

vurulması çıxış edir. Lakin müəyyən məqsəd olmadan həyata keçirilən

hərəkətlər də üçüncü şəxsə zərərin vurulması ilə nəticələnə bilər. Buna misal

olaraq, avtomobillərin toqquşması nəticəsində üçüncü şəxsə zərər dəyməsini

göstərmək olar.

Solidar məsuliyyət növündə vurulmuş zərəri tam olaraq ödəmiş borclu

qalan borclular barəsində öz payı çıxılmaqla, reqres qaydasında tələb

hüququna malikdir. Reqres öhdəliklərində birgə borclular yeni kreditor

qarşısında onların paylarına mütənasib surətdə məsuliyyət daşıyırlar. Əgər

reqres öhdəlik üzrə borclulardan birinin ödəniş qabiliyyəti olmaması

səbəbindən öz borcunu ödəməzsə, o zaman ona düşən pay ödəniş

qabiliyyətli bütün digər borclular və kreditor arasında mütənasib surətdə

bölüşdürülür. Misal üçün. Asif, Vasif və Ağasifin birgə hərəkətləri

nəticəsində vurulmuş 300 manat məbləğində zərəri Asif tam olaraq

ödəmişdirsə, o zaman Vasif və Ağasif reqres qaydasında hərəsinə 100 manat

düşmək şərti ilə Asifin pulunu qaytarmalıdırlar. Əgər Ağasifdən pulu tutmaq

mümkün deyildirsə. Asifin hüququ vardır ki. Vasifdən 100 manatdan əlavə

50 manat, yəni Ağasifin borcunun yarısını tələb etsin, çünki, digər yarısını

ödəmək birgə borclu kimi Asifin özünün üzərinə düşür.

Subsidiär məsuliyyət növünə görə, şəxs qanun, digər hüquqi akt və ya

öhdəlik şərtlərinin pozulmasına görə məsuliyyət daşıyan əsas borclunun

məsuliyyəti ilə yanaşı əlavə məsuliyyət daşıyır. Bu məsuliyyət növünün

əlamətləri aşağıdakılardır:

1) bu məsuliyyət bilavasitə hüquqa zidd hərəkət etməyən şəxsin, yəni

zərərin vurulmasında təqsirli olmayanın üzərinə qoyulur;

2) bu məsuliyyət əlavə xarakterlidir. Subsidiär məsuliyyət daşıyan

şəxsin üzərinə tələb 0 zaman yönəldilir ki, əsas borclu kreditorun tələbini

ödəməkdən imtina etmişdir və ya kreditor irəli sürdüyü tələb üçün ondan

ağlabatan müddətdə cavab almamışdır. Lakin kreditor

481

Mülki Hüquq

zərərin əsas borcludan tutulması üçün özündən asılı olan hər bir tədbirləri

görməlidir. Məsələn, kreditor əsas borcluya olan tələbini əsas borclunun

qarşılıqlı tələbinin əvəzləşdirilməsi yolu ilə ödənilə bilməsi imkanım

araşdırmalıdır. Belə bir imkan olduğu təqdirdə kreditor tələbinin

ödənilməsini subsidiar məsuliyyət daşıyan şəxsdən tələb edə bilməz;

3) zərərə uğramış şəxsin tələbləri subsidiar məsuliyyət daşıyan

şəxsdən - əsas borcludan tutula bilməyən hissədə təmin edilir;

4) ümumi qaydaya görə, tələbi ödəmiş subsidiar məsuliyyətli şəxs əsas

borcluya qarşı reqres tələbləri əldə edir. Lakin bunun üçün bir mühüm şərt

vardır, o da ondan ibarətdir ki, subsidiar məsuliyyət daşıyan şəxs kreditorun

ona qarşı irəli sürdüyü tələbi ödəyənədək bu barədə əsas borclunu xəbərdar

etməlidir, həmin şəxsə qarşı iddia irəli sürüldükdə isə əsas borclunu işdə

iştiraka cəlb etməlidir. Əks halda əsas borclu subsidiar məsuliyyət daşıyan

şəxsin reqres tələbinə qarşı kreditorun tələblərinə qarşı olan etirazlarım irəli

sürmək hüququna malikdir (bax: AR MM, maddə 453.4).

Subsidiar məsuliyyət qanunda və ya zaminlik müqaviləsində nəzərdə

tutulduğu təqdirdə, zaminin üzərinə qoyula bilər. Qanunla subsidiar

məsuliyyət on dörd yaşından on səkkiz yaşmadək olan yetkinlik yaşma

çatmayanın valideynlərinin (övladlığa götürənlərin) və ya himayəçisinin

üzərinə qoyula bilər. Valideynlərin (himayəçinin) məsuliyyətinin

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onların məsuliyyəti subsidiar xarakterli olsa

da subsidiar məsuliyyətin digər formalarından fərqli olaraq, onlar öz

təqsirlərinə görə məsuliyyət daşıyırlar və onların reqres hüquqları yoxdur.

Müqavilədən kənar münasibətlərdə üçüncü şəxsin hərəkətlərinə görə

məsuliyyət qanunda nəzərdə tutulan xüsusi hallarda yaranır. Bu zaman

üzərinə məsuliyyət qoyulan şəxslə bilavasitə zərər vuran şəxsi biri-birindən

fərqləndirmək lazımdır. Bilavasitə zərər vuran şəxsə görə üçüncü şəxsin

məsuliyyətinə misal olaraq AR MM-in 1100 482


VƏ 1101-ci maddələri ilə müəyyən olunan dövlət orqanlarının, yerli

özünüidarə orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin, eyni zamanda

təhqiqat, ibtidai istintaq, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının qanunsuz

hərəkətləri ilə vurulmuş zərər üçün dövlətin məsuliyyətini göstərmək olar.

483

Mülki Hüquq

MUNDƏRİCAT

ön söz ................................................................................................................. 3

I FƏSİL.

Mülki hüququn anlayışı, predmeti, metodu,

prinsipbri və sistemi .................................................................................... 5

1.1. Mülki hüquq sahəsinin ümumi xarakteristikası ........................ 5

1.2. Mülki hüququn tənzimləmə predmeti və metodu ..................... 7

1.3. Mülki hüququn prinsipləri vəfunksiyası ................................... 15

1.4. Mülki hüququn sistemi .............................................................. 24

1.5. Mülki hüququn digər hüquq sahələri arasında yeri .................... 29

1.6. Mülki hüquq elm və tədris kursu kimi ....................................... 36

1.7. Mülki hüququn xususi hüquq kimi anlayışı .............................. 42

II FƏSİL.

Mülki hüququn mənbələri və mülki qanunvericilik ....................... ... ..... 47

2.1. Mülki qanunvericiliyin anlayışı ................................................. 47

2.2. Mülki qanunvericiliyin sistemi və mülki

hüququn digər mənbələri ............................................................. 50

2.3. Mülki qanunvericiliyin qüvvəsi ............................................... 61

2.4. Mülki qanunvericiliyin tətbiqi .................................................. 64

III FƏSİL.

Mülki hüquq münasibətləri ......................................................................... 71

3.1. Mülki hüquq münasibətlərinin anlayışı .................................... 71

3.2. Mülki hüquq mıünasibətlərinin tərkib ünsürləri ....................... 74

3.3. Mülki hüquq münasibətlərinin növləri ..................................... 81

3.4. Mülki hüquq münasibətlərinin yaranması,

dəyişməsi və xitamı əsaslan ............................................................... 84 484


IV FƏSİL.

Vatəndaşlar (fiziki şəxslər) mülki hüququn subyekti kimi ...................... 89

4.1. Fiziki şəxs mülki hüququn subyekti kimi ............................ 89

4.2. Fiziki şəxsin mülki hüquq qabiliyyəti .................................. 90

4.3. Fiziki şəxsin mülki fəaliyyət qabiliyyəti .............................. 97

4.4. Qəyyumluq və himayəçilik ................................................. 103

4.5 Fiziki şəxsin xəbərsiz ilkin düşmüş hesab edilməsi

və ölmüş elan olunması ......................................................... 106

4.6. Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı .............. 108

V FƏSİL.

Hüquqi şəxslər ............................................................................................. 109

5.1. Hüquqi şəxsin anlayışı və əlamətləri ................................... 109

5.2. Hüquqi şəxslər haqqında əsas təlimlər ................................. 113

5.3. Hüquqi şəxsin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti ..................... 117

5.4. Hüquqi şəxsi fərdiləşdirən əlamətlər .................................. 119

5.5. Hüquqi şəxsin yaranması və xitam olunması ...................... 123

5.6. Hüquqi şəxslərin təsnifatı ................................................... 132

5.7. Kommersiya hüquqi şəxsləri ............................................... 134

5.8. Qeyri-kommersiya təşkilatları ............................................ 157

VI FƏSİL.

Mülki hüququn obyektləri .......................................................................... 164

6.1. Mülki hüququn obyektlərinin anlayışı ................................ 164

6.2. Mülki hüququn obyektlərinin növləri .................................. 165

6.3 Əşyalar mülki hüququn obyekti kimi ..................................... 166

6.4. Pul və qiymətli kağızlar mülki hüququn obyekti kimi ......... 181

6.5. Mülki hüququn digər obyektləri ......................................... 188

485

Mülki Hüquq

VII FƏSİL.

Mülki hüquqların həyata keçirilməsi və mülki-hüquqi

vəzifələrin icrası. Mülki hüquqların müdafiəsi üsulları ......................... 193

7.1. Subyektiv mülki hüquqların həyata keçirilməsi

və subyektiv vəzifələrin icrasının anlayışı və üsulları .............. 193

7.2. Hüquqların həyata keçirilməsi prinsipləri .............................. 197

7.3. Mülki hüquqların müdafiəsi ................................................... 203

7.4. Mülki-hüquqi müdafiə tədbirlərinin növləri ........................... 205

7.5. Qeyri-yurisdiksion müdafiə formaları ..................................... 210

VIII FƏSİL.

Mülki-hüquqi əqdlər və onların növləri ................................................... 215

8.1. Əqdin anlayışı və əsas əlamətləri ........................................... 215

8.2. Əqdlərin növləri ...................................................................... 218

8.3. Əqdlərin etibarlılığı şərtləri ..................................................... 223

8.4. Etibarsız əqdlər və əqdlərin etibarsızlığının hüquqi nəticələri .. 226

8.5. Əqdlərdə təmsilçilik və etibarnamə ....................................... 237

IX FƏSİL.

Mülki hüquqda müddətlər. İddia müddəti ............................................... 241

9.1. Mülki hüquqda müddətlərin anlayışı ....................................... 241

9.2. Müddətlərin hesablanması qaydası ......................................... 247

9.3. İddia müddətinin anlayışı, əhəmiyyəti, növləri ...................... 249

9.4. İddia müddətinin axımının dayandırılması,

kəsilməsi və bərpası ................................................................... 253

X FƏSİL.

Əşya hüquqları ............................................................................................ 256

10.1. Əşya hüquqları haqqında ümumi müddəalar ......................... 256

10.2. Mülkiyyət hüququnun anlayışı və mülkiyyətin növləri ......... 258

486

MÜHAZİRƏLOR 'J'OPLUSU

10.3. Mülkiyyət hüqununun yaranması əsaslan ........................ 260

10.4. Mülkiyyət hüququnun xitamı əsaslan .............................. 269

10.5. Hüquqlara və tələblərə mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi

274

10.6. Mülkiyyət hüququnun xüsusi növləri................................. 276

10.7. Məhdud əşya hüquqları ..................................................... 279

10.8. Sahiblik hüququ ................................................................ 285

10.9. Mülkiyyət hüquqlarının məhdudlaşdırılması .................... 289

XI FƏSİL.

Əşya təminat hüquqları (girov və ipoteka) ............................................... 291

11.1. Girov hüquq münasibətlərinin anlayışı .............................. 291

11.2. Girov (ipoteka) hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi

və xitamı əsasları ................................................................. 299

11.3. Girov predmeti .................................................................. 301

11.4. Girov müqaviləsi ............................................................... 306

11.5. İpotekanın xüsusiyyətləri .................................................. 310

XII FƏSİL.

Mülkiyyət hüququnun növləri.................................................................... 313

12.1. Fiziki şəxslərin mülkiyyət hüququ .................................... 313

12.2. Hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququ ................................. 315

12.3. Dövlət və bələdiyyə mülkiyyət hüququ ............................ 317

XIII FƏSİL.

Mülkiyyət hüququnun müdafiəsi .............................................................. 323

13.1. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin anlayışı

və mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin mülki-hüquqi üsulları

...323

13.2. Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin əşya-hüquqi üsulları .... 326

487

Mülki Hüquq

XIV FƏSİL.

Şəxsi qcyri-əmlak hüquqları və onların mülki-hüquqi müdafiəsi ... 332

14.1. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının anlayışı və məzmunu ........... 332

14.2. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun mülki-hüquqi müdafiəsi ..335

14.3. Mənəvi zərər anlayışı və onun ödənilməsi məsələləri ........... 338

XV FƏSİL.

Əqli mülkiyyət hüquqları ............................................................................ 344

15.1. Yaradıcılıq hüquq münasibətləri və onların xüsusiyyətləri.... 344

15.2. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar institutu ..................... 346

15.3. Müəlliflik hüququnun subyektləri,əsərin müəllifi ...................349

15.4. Müəlliflik hüququnun prinsipləri .....................................353

15.5. Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak və əmlakhüquqları .....................355

15.6. Patent hüququ .........................................................................356

15.7. Müəllifin və ya patent sahibinin hüquqları

və bu hüquqların müdafiəsi qaydası .........................................364

XVI FƏSİL.

Mülki-hüquqi öhdəliklər ............................................................................ 367

16.1. Öhdəlik hüququnun anlayışı ..................................................367

16.2. Öhdəliklərin elementləri ........................................................371

16.3. Öhdəliklərin yaranma əsasları ...............................................380

16.4. Öhdəlikdə şəxslərin dəyişməsi ..............................................384

16.5. Öhdəlikdə sanksiyalar ............................................................390

XVII FƏSİL.

Müqavilə hüququ ...................................................................................... 392

17.1. Müqavilə anlayışı ...................................................................392

17.2. Mülki-hüquqi müqavilələrin anlayışı və mahiyyəti ...............394

17.3. Mülki Məcəllədə müqavilənin yeri ........................................398

17.4. Mülki-hüquqi müqavilələrin növləri ......................................401

488


17.5. Mülki-hüquqi müqavilələrin forma və məzmunu .................. 406

17.6. Mülki-hüquqi müqavilələrin bağlanması ............................... 412

17.7. Müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi ........................ 415

XVIII FƏSİL.

Öhdəliklərin icrası ...................................................................................... 419

18.1. Öhdəliklərin icrasının anlayışı, prinsipləri,

predmeti və icra üsulları .......................................................... 419

18.2. Öhdəliklərin icrası subyektləri, yeri və müddətləri .............. 425

XIX FƏSİL.

Öhdəliklərin icrasının təmini Üsulları ...................................................... 428

19.1. Öhdəliklərin icrasının təmini üsullarının təsnifatı .................. 428

19.2. Dəbbə pulu ............................................................................. 429

19.3. Saxlama ................................................................................. 433

19.4 Zaminlik .................................................................................... 437

19.5. Qarantiya ............................................................................... 442

19.6. Beh ......................................................................................... 447

XX FƏSİL.

Mülki-hüquqi öhdəliklərin xitamı ............................................................. 451

20.1. Öhdəliklərə xitam verilməsi əsasları ..................................... 451

20.2. Öhdəliyə icra nəticəsində xitam verilməsi ............................. 452

20.3. Peşman haqqının verilməsi ................................................... 453

20.4. Öhdəliklərin novasiya qaydasında xitamı ............................. 454

20.5. Öhdəliklərə qarşılıqlı tələblərin əvəzləşdirilməsi ilə

xitam verilməsi ......................................................................... 454

20.6. Öhdəliyə depozitə qoyma nəticəsində xitam verilməsi .......... 455

20.7. Borcun bağışlanması ilə öhdəliyin xitamı ............................. 456

20.8. Müddətin keçməsinə görə öhdəliyin xitamı .......................... 457

20.9. Öhdəliyin xitamının digər əsasları ......................................... 460 489

Mülki Hüquq

XXI FƏSİL.

Mülki-hüquqi məsuliyyət .......................................................................... 465

21.1. Mülki-hüquqi məsuliyyətin anlayışıvə formaları .............. 465

21.2. Mülki-hüquqi məsuliyyətin yaranmasıəsasları ..................... 468

21.3. Mülki-hüquqi məsuliyyətin növləri ...................................... 476

490

MÜLKİ HÜQUQ

U M U M I H İ S S Ə


Kağız formatı: 60x84 1/16

Həcmi: 30,75 ç.v.

Sayı: 500

QANUN NƏŞRLƏR RVİ

Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9.

Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18

Mobil: (+994 55) 212 42 37

e-mail: [email protected]/,

www.qanun.az

http://www.qanun.az/

azərbaycan respublikasının təhsil nazirinin 29 mart 2013...

Documents