Austrougarska nagodba

Važan problem dvora bio je sistem historijskih prava pojedinih naroda, koji su djelovali protiv Habsburše dinastije, pa je u trenucima kriza dvor morao praviti ustupke nacionalnim pokretima od kojih je najjači bio ugarski. Godine 1851. uvodi se Bahav apsolutizam, pri čemu činovnici, pa dijelom i svećenici čine oslonac režima. Sa doseljavanjem Nijemaca dolazi i njihova kultura i jezik, a baza njemačkog faktora su gradovi. Trgovci uglavnom govore njemačkim jezikom, koji se sve više širio. U ratu sa Pijemontom i Francuskom 1858. izbija politička i ekonomska kriza, ali ne i u Ugarskoj. Mađarsko plemstvo je sačuvalo socijalne pozicije u društvu nakon 1848. Godine 1859. pada Bahov apsolutizam, a postavilo se pitanje načina izvođenja reformi. Vrše se pregovori sa Mađarima i Česima da se ukloni centralizovana Monarhija i da se potisnu njemački činovnici. Car je 1860. izdao Oktobarsku diplomu i Ustav po kome je cantralizacija napuštena a prihvaćen je je federativni princip na bazi historijskih pokrajina. Ovo je najviše odgovaralo njemačkom građanstvu u Austriji, ali gornje klase kod Hrvata i Mađara nisu bile zadovoljne iako je u Hrvatskoj dozvoljeno postojanje Sabora a započela je obnova političkog života. Godine 1861. car je izdao Februarski patent, tj. izmjenu Oktobarske diplome i Ustava koji je donesen na brzinu, da bi se impresionirao ruski car, sa kojim se austrijski car trebao sastati u Varšavi. Mađari su dobili veća prava, ali njihova opozicija Beču je i dalje jačala. Oni su odbili da prihvate oktroisani ustav iz 1860., jer nije poštovan teritorijalni integritet bivše ugarske kraljevine. Mađari više ne traže personalnu uniju kao 1848., nego pristaju na ono što im je Jelačić nudio – zajedničku vladu u Beču sa tri ministarstva, za vojsku, finansije, i spoljne poslove. Nisu uspjeli dobiti svoju vladu i svoj ustav i u toj krizi koja traje do 1866. mađarski parlament se sam raspustio. Hrvati su preko Sabora tražili ujedinjenje sa Dalmacijom. Ostale

1

nacije su uglavnom prihvatile februarski patent, a poslije su Česi uložili prigovor. Nova kriza je izbila u odnosima Habsburškog carstva i i saveza njemačkih država. Habsburški car je 1863. pokušao da izvrši neke reforme u njemačkom savezu, što je izazvalo nezadovoljstvo Pruske, na čijem čelu se nalazio Bismarck, koji je do 1890. ostao vođa njemačke politike i koji je težio osloncu na liberalno građanstvo, da bi izgradio vojni mehanizam i ostvario ujedinjenje Njemačke uz parolu “Krvi i željezo”, ali je engleski ekonomista Kejnzi to bolje izrazio u paroli “Ugalj i željezo”, zbog velikog bogatstva uglja u Šlezviku , od Kelna do Hamburga. U spoljnoj politici je težio sklapanju saveza sa Rusijom, da bi bio osiguran s te strane iimao imao odriješene ruke na zapadu. Želio je da ima međunarodnu diplomatiju i principe , a ne da dođe u sukob sa njima. Pruska i Italija su 1866. sklopile savez protiv Austrije. Bismarck je težio da natjera Austriju da prepusti Holštein bez rata, ali je on ipak uskoro izbio. Iako je po broju stanovnika brojnija, Austrija je vojnički bila slabija (imala je 210.000 vojnika naspram 310.000. Pruska je izvodila bržu mobilizaciju, a skladu sa Klauzevicevom teorijom da je prva velika bitka odlučujuća. Austrija je morala odvojiti dio svojih trupa za talijansko ratište, i pobjedila je u dvije bitke, kod Kustoce i u pomorskoj bici kod Visa, gdje je austrijski general Tegethof pobijedio talijansku flotu. Austrija je poražena kod Kenigreca 3. jula 1866, a Prusi su došli u blizinu Beča. U Nikorsdorfu je sklopljeno primirje a 23. avgusta 1866. mir u Pragu. Oblast sjeverno od rijeke Majne je pripala Pruskoj, čime je ujedinjena većina njemačkih država. Južne katoličke države su ostale van ovoga. Ovaj sjevernomjemački savez je uređen kao federativna država sa zajedničkim ustavom i općim biračkim pravom. Parlament je imao dva doma.

2

Bečki dvor popušta Mađarima, 1867, napušta februarski patent i federativno uređenje kakvo je postojalo. pristajući da Mađari urede svoju državu kako žele i u granicama stare Ugarske. Stvaranje Austro-Ugarske na načelu dualizma posljedica je duboke krize feudalno-apsolutističkog Austrijskog carstva. Izbačena iz Italije i isključena iz njemačkog saveza, iznutra potresena nacionalnim pokretima i socijalnim suprotnostima Monarhija je bila prinuđena preurediti svoje državno uređenje. Nakon poraza u ratu protiv Pruske, s vodećim ugarskim političkim faktorima je sklopljena Austrougarska nagodba, 1867. U smislu tog ugovora Austrija je razdvojena na dvije polovine- na kraljevine i zemlje zastupane u Carevinskom vijeću (Gornja i Donja Austrija, Tirol sa Voralbergom, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka, Moravska, Šleska, Galicija, Bukovina i na zemlje ugarske krune (Ugarska, Hrvatska i Slavonija). Granica je išla rijekom Leitom. Zemlje zapadno od nje nazivale su se Cislajtanija, i pripadale su Carevinskom vijeću u Beču. Zemlje istočno od Leite nazivale su se Translajtanija, a nalazile su se pod suverenitetom ugarske krune. Nagodba je bila rezultat kompromisa između austrijskih i ugarskih vladajućih krugova, a formalno se sastojala iz dva zakona. Po nagodbi Austro-Ugarska Monarhija je bila zajednica dviju država, od kojih je svaka imala svoj ustav i posebne državne organe a zajednički su im bili vladar i određeni poslovi (tzv. pragmatički zajednički poslovi- vojska, predstavljanje u inostranstvu, i za te poslove potrebne finansije. Radi odlučivanja o zajedničkim pitanjima sastajale su se svake godine delegacije austrijskog i ugarskog parlamenta. Svaka delegacija je raspravljala odvojeno zaključke su jedna drugoj saopštavale pismeno, a ako se tim načinom ne bi složili sastajale bi se na zajedničkoj sjednici na kojoj su zaključke donosile većinom. Finansijska sredstva zajednice su se pokrivala carinama i budžetskim prinosima u razmjeri koji se utvrđivala na duži vremenski period (obično 10 godina), posebnom finansijskom nagodbom. a određivale

3

su ga tzv. kvotne deputacije parlamenta: Kvotni omjer bio je u početku 30 (Ugarska):70 (Austrija), a na kraju 36,4 : 63,6. Postojala je zajednička vlada sa 3 ministarstva, ali ne i zajednički parlament. Carevinsko vijeće i ugarski parlament su zasjedali odvojeno a slali su svoje delegacije u isti grad radi pregovora oko budžeta pa čak ni te delegacije nisu zajedno zasijedale nego su se pismeno dogovarale. Obnovljen je ugarski ustav, ali bez općeg biračkog prava. U austrijskom dijelu su birači podjeljeni u tri kurije- seljaci-građani zemljoposjednici. Iako brojčano najjači, seljaci su birali najmanje poslanika a kod zemljoposjednika je bilo obrnuto. Godine 1873. došlo je do izmjene. Bilo je 17 pokrajina sa svojim saborima, . Pod utjecajem oktobarske revolucije 1907. dato je opće biračko pravo i radnička klasa je uvedena kao četvrta kurija.

Hrvatskougarskom nagodbom, državno-pravnim aktom iz 1868., Hrvatska je ušla u državnu zajednicu sa Ugarskom. Njom je regulisannodnos Hrvatske i Ugarske u dualističkoj habsburškoj monarhiji. Odredbama nagodbe, državni poslovi Hrvatske dijelili su se na autonomne, zajedničke hrvatsko-ugarske i zajedničke poslove sa ostalim zemljama Habsburške Monarhije. Prve su obavljali autonomni organi Hrvatske- Sabor, ban, zemaljska vlada, područni i mjesni organi Hrvatske ( zakonodavstvo, unutrašnji poslovi, vjera, nastava i pravosuđe).Zajednički hrvatsko-ugarski poslovi su bili u prvom redu finansijsko-ekonomski. Ove poslove su obavljali zajednički organi- Središnji odbor, koji je imao dva doma ( u jednom domu-zastupnička kuća- na 413 poslanika biranih na teritoriji Ugarske delegaciju hrvatskog Sabora sačinjavalo je 29 predstavnika. U drugi dom- velikaška kuća- koji su sačinjavali ugarski magnati bez izbora, ulazili su 2 hrvatska predstavnika U hrvatsko-ugarskoj nagodbi je činjenica da su hrvatski porezi išli u Peštu poslužila izrastanju hrvatskog nacionalnog pokreta.

4

Azija u XIX stoljeću

Sredinom XIX stoljeća otprilike polovina svetskog stanovništva živjela je u

Aziji. To su uglavnom bili seljaci, a azijska industrijska proizvodnja je bila

ograničena na ručno izrađivanu robu. Do kraja XIX stoljeća polovina

azijskog stanovništva je potpala pod evropsku i američku vlast. Ono je kupovalo

jeftinu industrijsku robu proizvedenu u evropskim i američkim fabrikama, a

poslije izvjesnog vremena bilo je izloženo utijecaju demokratskih i naciona-

lističkih ideja čiji su plod pokreti za nezavisnost u XX stoljeću. Međutim,

domaća industrija se slabo razvijala, čak i u Indiji u kojoj je britanska uprava

unijela revoluciju u saobraćaj izgradnjom ogromne železničke mreže. Mada su

Britanci dali osnove zakona i reda, tradicionalni način indijskog života nije

pružao podstrek ličnoj preduzimljivosti. Osim toga, evropskim gospodarima nije

bilo u interesu da potpomažu konkurenciju vlastitoj domaćoj industriji, pa su na

kolonijalne teritorije gledali kao na unosna tržišta i veliki izvor sirovina za

vlastite fabrike.

5

Za Aziju je najznačajnija posledica industrijske revolucije bilo jačanje nacija

koje su već izgradile carstva u Aziji i onih koje su to želele da učine. Britanci,

Francuzi i Rusi su proširili svoje imperije, a Amerikanci i Nijemci su ušli u

imperijalističke borbe krajem stoljeća.

Indija

S brzim razvitkom brit. industrijskog kapitala I. je dobila novo značenje kao

tržište i izvor sirovina. Pedesetih godina XIX st. sistem kolonijalne

eksploatacije u Indiji prilagođen je interesima brit. kapitalizma. Prodor jeftine

brit. industrijske robe u Indiju izazvao je propadanje indij. zanatstva.

Izdavanje zemlje u zakup koje je provodila država, razorilo je stare indij. seoske

zajednice, a seljake pretvorilo u bespravne najamnike. Sve veći nameti

uzrokovali su progresivno osiromašenje i razaranje društveno-organizacijske

baze seljaštva. Javili su se glad, bijeda i zarazne bolesti. Prvi znatniji otpor

brit. kolonijalizmu izbio je 1857. među domorodačkim oficirima i vojnicima

indij. vojske, sepojima, koji je pokrenuo široke nar. mase na ustanak. Središte

ustanka bio je Delhi, a vođa mu je bio potomak Mogula, Bahadur Šah II.

Ustanak je slomljen 1858. zauzećem Delhija, iako su borbe mjestimično trajale

do 1859. Represalije protiv ustanka bile su nadasve okrutne. Ukinuto je

Carstvo mogula, likvidirana je Istočnoindijska kompanija (1858), poslije

čega je Indija stavljena pod neposrednu upravu engl. krune. Izvršena je

nova administrativna podjela zemlje. Područja koja su stvorili i anektirali

Britanci razdijeljena su u provincije pod upravom brit. guvernera. U onim

državama koje su priznale brit. suverenitet formalno su na vlasti indij.

kneževske dinastije, ali vrhovnu je vlast držao brit. generalni guverner, koji je

nosio naslov potkralj Indije. Otvaranje Sueskog kanala 1869. bilo je povod

za još jače podvrgavanje Indije interesima Britanskog imperija. Trgovačka se

6

razmjena između Indije i Velike Britanije učetverostručila. U Indiji su se

povremeno javljale strahovite gladi od koje su pomrli milioni stanovnika. God.

1877. Engleska kraljica Viktorija proglašena je caricom Indije. Od sredine

XIX st. brit. kapital sve je življe prodirao u Indiju. Gradile su se željeznice i

luke, uvodio telegraf, podizale plantaže, osnivale banke, a uskoro je stala

nicati i domaća kapitalistička proizvodnja, posebno industrija pamuka i

jute. Tada se javio nacionalni građanski pokret s mladim indijskim građanstvom

i naprednom inteligencijom na čelu. Indijski nacionalni pokret karakterizirale

su konfesionalne, regionalne i kastinske suprotnosti. Važnu ulogu u pokretu

protiv brit. gospodstva imale su i vjerske hinduske i muslimanske organizacije.

U XIX st. stvarali su se prvi indij. reformistički pokreti. Godine 1828.

osnovao je rāja Rammohun Roy u Bengalu organizaciju, koja je kasnije, pod

imenom Brahma Samaj, zahtijevala ustavne i društvene reforme. Sličan je bio i

pokret Mahadeva Govinda Ranadea u Maharashtri. God. 1875. započeo je

Dayanand Saraswati pokret Arya Samaj, koji je tražio istovremeno ukidanje

kastinskih barijera i postavio zahtjev »Indija Indijcima«. Pokret

Ramakrishnana Paramahansa posebno se zalagao za vjersku toleranciju. U

nadi da će nezadovoljstvo i latentan revolt masa uspješno kontrolirati,

kolonijalna uprava odobrila je formiranje Indijskog nacionalnog kongresa u

Bombayu (1885).

Najviše se promijenio položaj Kine i Japana zbog izvanrednog jačanja moći

stranih imperija koje su ih okruživale. Kinesko Carstvo se stoljećima izdizalo

iznad ostalih azijskih zemalja. Ono je bilo velika i moćna centralizovana

država u kojoj je ponikla jedna od najvećih svjetskih civilizacija.

Srednjovekovna Evropa je mnogo pozajmljivala od kineske nauke i tehnologije,

koja je tada bila najnaprednija na svijetu. Vlastita naučna revolucija u XVII i

XVIII stoljeću omogućila je Evropi da konačno pretekne Kinu, ali sve do XIX

stoljeća Kina nije imala razloga da se uznemirava zbog posledica revolucije. Do

tada su kineski carevi sebe smatrali središtem svjetskog poretka.

7

Između 1833. i 1860. Velika Britanija je prisilila Kinu da napusti svoj tradicionalni

stav prema spoljnom svijetu i da prihvati pravila međunarodnog ponašanja koja su

odgovarala evropskim i američkim trgovačkim interesima. Potražnja za kineskim

čajem, porculanom i svilom bila je velika i bntanski trgovci su osigurali

najveći udio u toj unosnoj trgovini.

Situacija se promijenila kad su strani trgovci otkrili da u Kini postoji

gotovo nezasita potražnja za opijumom. Do tridesetih godina opijum je činio

više od polovine britanskog izvoza u Kinu, Uvoz opijuma je bio zabranjen u

Kantonu, ali davanjem bogatih »poklona« mjesnim mandarinima bilo je

moguće da se droga pokrijumčari pored službenika čiji je posao bio da to

spriječe.

Posledice su za kinesko stanovništvo bile strašne. Ostavljajući po strani

troškove, ova trgovina uništava je zdravlje čitavog naroda. Car Tao Kuang je

odlučio 1839. da postavi visokog komesara koji bi riješio situaciju u Kantonu.

Bio je to sposobni službenik Lin Ce-hsu, vicekralj Hunana. Na veliko

iznenađenje britanskih trgovaca, on ih je natjerao da predaju sav opijum koji su

posjedovali, a zatim je milion čina (oko dva miliona kilograma) ove droge

uništio u jamama za gašenje kreča iskopanim na obalama Biserne rijeke.

Ova oštra akcija je uskoro dovela do rata. U ljeto 1840. u Kantonu se pojavila

jaka britanska vojnopomorska jedinica, u kojoj su neki brodovi bili na parni

pogon. Pošto je zatvorila luku, zauzela je obližnji grad Tingaj i tako unijela zbrku

u carsku odbranu. Car nije mogao mnogo da učini protiv najveće pomorske sile na

svijetu. Pošto je britanska vojska napredovala uz Jangce do Nankinga, car Tao

Kuang je zatražio mir i opijumski rat je završen mirovnim ugovorom u Nan-kingu

1842.

Ovo je bio prvi od »ugovora između nejednakih«, zaključen između Kine i

Zapada; njime su britanskim trgovcima dati svi ustupci koje su željeli. Oni su

dobili prava na slobodnu trgovinu u pet luka, od kojih su najvažnije bile Šangaj i

8

Kanton. Hongkong je ustupljen Britaniji i plaćena je odšteta od 5,000.000

funti. Odmah nakon ovog, slična ugovorna prava data su Amerikancima i

Francuzima. Opijumski rat je jasno pokazao da Kina više ne može da se nada da će

odbiti moć Zapada. On se čak može smatrati za najvažniju prekretnicu u 2000 godina

dugoj kineskoj historiji.

Najopasnija prijetnja s kojom se dinastija Mandžuraca morala da suoči

došla je od tajpinga, koji se smatrao prvim savremenim nacionalnim

pokretom u Kini. Taj pokret je imao i mnoge odlike tradicionalnog seljačkog

ustanka. U svakom slučaju, držao je carsku vojsku u stavu odbrane tokom

trinaest dugih i krvavih godina, od 1851. do 1864.

Mirom u Tjencinu 1858. Britanija i Francuska su dobile nove velike

povlastice. Otvoreno je još jedanaest luka i odobrena je slobodna plovidba

Jangcekjangom. Trgovačko središte Kine je sad ležalo nezaštićeno, a strani

trgovci su dobili i prava na naročitu jurisdikciju koja ih je štitila od kineskog

građanskog i čak krivičnog zakona.

Žalostan položaj Mandžuraca je uskoro postao još gori. Poslije novih

sukoba lord Eldžin je napredovao do Pekinga i opustošio Zimski dvorac

Mandžuraca. Kasnijim pekinškim mirom zapadnjacima je dozvoljeno da drže

izaslanstvo u kineskoj prijestonici, što im se u prošlosti uvijek odbijalo. Sada

su mogli da se neposredno obraćaju carskoj vladi da bi iznudili povlastice

kakve su željeli. Kina se predala pred Zapadom.

Evropski narodi su mogli da trguju u Kini prema uvjetima koje su sami

odredili, a stare nade Mandžuraca da se mrski strani varvari mogu izdvojiti u

samo nekoliko luka raspršile su se. Veliki dio priobalne Kine je u stvari

postao evropska kolonija i njeni glavni gradovi su bili otvoreni za svakog

stranca koji je želio da ih posjeti. Povećavao se broj zapadnih trgovačkih

preduzeća, čak i stotinama kilometara duboko u zemlju. Zapadnjaci su se prema

Kinezima odnosili prezrivo, kao prema potčinjenoj rasi koja je poražena u

9

otvorenoj borbi. Na nekim evropskim preduzećima su čak stajali natpisi

»Zabranjeno za pse i Kineze«.

Preobražaj Japana

Kao i u Kini, u Japanu se prijetnja sa zapada javila u vrijeme kada je

stari poredak već bio potkopan iznutra. Od ranog XVII stoljeća šoguni su

bili iz porodice Tokugava. Oni su Japanu dali dva i po stoljeća unutrašnjeg

mira održavanjem strogog nadzora nad velikom feudalnom vlastelom,

dajmi-oima, i njihovim vojnim vazalima, povlašćenom ratničkom kastom

zvanom samuraji. U vrijeme mira samuraji su podsticani da budu učeni

ljudi isto koliko i ratnici, ali to je postalo opasno kad su učeni samuraji

počeli da postavljaju pitanje zakonitosti vladavine Tokugava i da li je vrijeme

da sam car povrati svoju moć. Proučavanje evropskih knjiga, koje su mogle da

se uvoze ukoliko ne propovedaju krsćanstvo, pobudilo je sumnju u to koliko je

mudro da se Japan izoluje od svijeta. Pored toga, ojačao je sloj bogatih tr-

govaca, razvio se gradski život (Jedo, budući Tokio, imao je u XVIII

stoljeću milion stanovnika). Carski dvor se preselio u šogunov zamak u Jedu,

koji je kasnije postao poznat kao Tokio. Uspostavljanje vlasti Mejdžija je bilo

potpuno lako je ovo po obliku bila restauracija - stvarne vladare Japana

predstavljala je grupa mladih i srčanih samuraja riješenih da ožive japansku

moć putem revolucije odozgo, koju su izveli vješto i odlučno. Ukinuli su

feudalizam pošto su ubijedili vodeće dajmioe da je to u interesu države. Uveli su

opću vojnu obavezu prema francuskom uzoru, da bi zamjenili ratničku kastu

kojoj su i sami pripadali. S ovom vojskom su mogli da skrše pobunu samuraja

koju je predvodio Saigo Takamori, koji je vjerovao da reforme koje ruše sa-

murajske tradicije štete Japanu. Samuraji su preuredili državne finansije prema

zapadnom uzoru i izgradili su državnu mrežu škola i univerziteta s ciljem da

stvore vjerne, rodoljubive i sposobne građane iz svih društvenih slojeva- Svoj

10

zakonodavni sistem su približili zapadnim uzorima, pokušavajući da izbjegnu

neravnopravne trgovačke ugovore na koje su pristali i koji su strancima davali

nadzor nad carinama i izuzimali ih iz pravne nadležnosti japanskih sudova.

Pored ovih korjenitih mjera, mladi samuraji su doveli do industrijske revolucije.

Pošto su japanski trgovci oklijevali. da oprobaju sreću ulažući kapital u

industrijske pothvate, vlada je izgradila železničke pruge, uvela poštansku i

telegrafsku službu... Tek nakon nekoliko pobuna samuraja oligarhija je prihvatila

ideju o japanskom ustavu. Godine 1881. ustav je obećan, a 1889. je konačno

proglašen; bio je izrađen prema pruskom ustavu; caru je davao kontrolu nad

spoljnom politikom i oružanim snagama i činio ga vrlo nezavisnim od

skupštine u novčanim pitanjima. Samo mali dio stanovništva je trebalo da

učestvuje u izboru skupštine. Prava podanika su samo neodređeno data u ovom

ustavu koji se nije mnogo razlikovao od ustava koji je Nikola II dao ruskom

narodu 1906.

U toku dvadeset godina Japan je stekao osnovna oruđa industrijske civilizacije, a s

njom su došli i neizbežni zahtjevi za demokracijom. Do početka XX stoljeća poja-

vila se čak i mala ilegalna socijalistička partija. Kao i pruski i ruski, i japanski

vladari su suzbili ove zahtjeve veoma ograničenim ustavom i sjajnom spoljnom po-

litikom. Neobičan uspjeh njihove spoljne politike omogućio im je da ustav iz 1889.

održe sve do 1946, osim što su 1925. uveli opšte pravo glasa.

Japanska pobjeda nad Kinom

Japan je stekao glas velike sile porazivši i Kinu i Rusiju tokom deset

značajnih godina rata i diplomatije između tri zemlje oko Koreje. Kraljevina

Koreja je bila jedna od država koja se graničila s Kinom i priznavala kinesku

vrhovnu vlast plaćajući redovni danak Pekingu. Ostale takve države su bile

Burma, Sijam i Laos. Koreja se najvećim dijelom graničila s Kinom, ali je

dodirivala i jugoistočni kraj Ruskog Carstva u blizini Vladivostoka, a

Japan je bio samo 150 km odvojen morem. Još od XVI stoljeća Koreja,

11

koja je bila pod jakim uticajem kineske civilizacije, ograničila je svoje

odnose sa spoljnim svijetom na Kinu, a Japan je pod carem Mejdži riješio da

otvori Koreju na isti način na koji su bili otvoreni Japan i Kina. Jedan sukob, u

koji su bili uključeni japanski ratni brodovi pored korejske obale, doveo je 1875.

do opasnosti od japanskog napada. Korejska vlada je popustila i potpisala

trgovinski ugovor kojim je tri svoje luke otvorila japanskim trgovcima. Kina

se nije umiješala, ali je narednih godina njen ministar inostranih poslova Li

Hung- Čang pokušavao da potvrdi kineski uticaj na korejsku prestonicu Seul.

Tada je započela borba za prevlast nad Korejom. U njoj su se suparničke

političke grupe okretale ka Pekingu ili Tokiju. Izgledalo je da je Kina u boljem

položaju od ostalih jer je zadržavala sve jače rusko i japansko prodiranje.

Rusija je 1891. počela da gradi veliku transsibirsku železničku prugu što je

Japan smatrao kao prvi korak u ruskom planu imperijalističkog širenja u

istočnoj Aziji i zaključio da mora brzo da deluje ako hoće da ostvari vlastite

planove u toj oblasti. I u samom Japanu je na vladu dugo vršen pritisak da

preduzme agresivniju politiku. Japanske nove političke stranke su uprkos

vladinim pokušajima da ih stiša stvarale nevolje u parlamentu. Najodgovorniji

u vladi su shvatili da će pobednički rat kojim će se preduhitriti Rusija ujediniti

narod i koristiti nacionalnim interesima.

Izgovor za rat je lako nađen. U Koreji je 1894. izbio ustanak koji se, kao i

tajpinški ustanak u Kini, razvio iz vjerskog pokreta. Tong Hak je bilo društvo

čiji je cilj bio očuvanje duhovnih tradicija Istoka od zapadnih utjecaja,

pomirenjem budizma, konfucijanizma i taoizma. Pokret je postao politički

usmeren i privukao je ugnjetavane seljake u zemlji. Kada korejska vojska nije

uspela da skrši pobunu, Kina i Japan su poslale svoje jedinice, ali Kina je odbila

japansku zamisao o udruženoj akciji za reformu Koreje. Krajem jula 1894.

Japan je postavio u Seulu projapansku vladu, potopio brod koji je nosio

kinesko pojačanje i napao kineske snage koje su bile u Koreji. Kina je

uhvaćena na prepad.

12

Japan je nadmoćno pobedio i na kopnu i na moru. Kineska ratna

mornarica je poražena, što je omogućilo japanskim komandantima da

pošalju gomile vojnika u Koreju i susjednu kinesku pokrajinu Mandžuriju.

U proljeće 1895. japanska vojska je išla na Peking. Li Hung-Čang je brzo

sklopio mir. Mirovni ugovor u Simonosekiju je bio izuzetno značajan

događaj u azijskoj historiji kada je Kina, koja se jedva pomirila s vojnom

nadmoći Zapada, morala da shvati kako je zapadnjački recept uspjeha

preobrazio njenog malog ostrvskog suseda u veliku opasnost. Odredbe

mirovnog ugovora u Šimonosekiju zahtijevale su od Kine da plati veliku

odštetu Japanu za ratne gubitke, da da Japanu nova trgovačka prava,

odrekne se Formoze i Peskadorskih ostrva i ustupi Japanu najjužniji deo

Mandžurije, poluostrvo Ljao-tung. Tu je bila značajna vojnopomorska baza

Port Artur i njenim zauzimanjem Japan bi se opasno približio Pekingu. Odredbe

sporazuma se nisu svidjele Rusiji koja je smjerala da sama zagospodari

Mandžurijom i odmah je počela diplomatsku akciju spašavanja kojom bi po-

mogla Kini da zadrži poluostrvo Ljaotung. Francuska se, kao ruski

saveznik, složila a Njemačka je bila više nego voljna da podrži Rusiju u

pothvatima tako daleko od njemačkih granica. Japan je bio iscrpljen ratom,

uprkos pobjede, i nije bio u stanju da se odupre pritisku iz Evrope. On se

odrekao svojih prava na poluostrvo i Kina je morala da plati cijenu

operacije svog »spašavanja«, koja je bila viša od one koju su iznudili

Japanci. Osim Britanije, velike sile nisu ozbiljno shvatale Japan

pretpostavljajući da je njegova laka pobeda jednostavno pokazivala da je zrelost

Kine da se njome zagospodari. Kinezi, koji su oklijevali da uvezu strani

kapital radi brze modernizacije, nisu više imali izbora i morali su tražiti strane

zajmove, što je neminovno proširilo moć Evrope nad Kinom. Odbrambeni

savez s Rusijom (1896) imao je cijenu: Rusiji je dozvoljeno da izgradi deo

transsibirske pruge preko Mandžurije. Tada su i druge sile nasrnule na Kinu.

Njemačka je 1898. zauzela zaliv Kjao Čao pod izgovorom da su u toj oblasti

13

bila ubijena dva nemačka misionara. Rusija je zauzela poluostrvo Ljaotung i

Port Artur, odmah pošto je prisilila Japan da ih vrati Kini. I Francuska i

Britanija su stekle vojnopomorske baze i prisilile Kinu da im da dugoročne

zakupnine za ove teritorije. Sile su počele da se međusobno nagađaju oko

svojih »uticajnih sfera« u Kini, da bi mogle da je eksploatišu bez

međusobnih sukoba. SAD su shvatile da je izostavljena iz jagme za

teritorijama, pokušala da ubijedi druge sile da prihvate politiku »otvorenih

vrata« u svojim uticajnim sferama tako da mogu učestvovati svi strani trgovački

interesi. Dobila je nejasan odgovor.

Iako se činilo da će Kina biti rasparčana, ona je preživela kao i

Osmansko carstvo, jer su njeni neprijatelji bili u velikoj međusobnoj

zavadi. Britanija i Japan su bili riješeni da spriječe Rusiju da dobije lavovski

deo u Kini. To su i uspeli.

U početku se činilo da događaji idu naruku Rusiji. Nakon jagme 1898.

došlo je do novog vrenja u Kini, koje je opet dovelo stranu vojsku u Peking.

Kada se bura stišala, činilo se da je Rusija bila korak bliža ostvarenju svoje

ambicije da postane naj-uticajnija sila u Aziji.

Nemiri poznati pod nazivom bokserski ustanak bili su narodni pokret protiv

stranaca i, naročito, protiv hrišćana. Ovaj naziv nastao je po tajnoj organizaciji

Društva složnih pesnica, popularno nazvanih Bokseri. Društvo je ranije

napadalo mandžursku dinastiju, a sada je usmjerilo pažnju na zapadni

imperijalizam i hrišćane. Medu seljacima severne Kine javilo se neprijateljstvo

prema evropskoj trgovini i pripajanju severnih teritorija, a vlada ga je potajno

podržavala.

Tokom nekoliko mjeseci 1898. izgledalo je da će Kina najzad krenuti putem

korjenite reforme. Car Kuang Hsu, užasnut nesrećama Kine koje su obilježile

njegovu vladavinu, pridobijen je za predloge o osavremenjivanju. Najuticajniji

14

medu reformatorima bio je Kang Ju-vej, koji je uspeo da pomiri ovu težnju s

učenjima konfucijanizma.

Događaji vezani za bokserski ustanak ojačali su položaj Rusije u

Mandžuriji, koju je Rusija* zauzela u okviru strane »akcije održavanja reda«. Njene

»pripreme« da povuče svoje trupe nakon ugušivanja ustanka stalno su se

odugovlačile raznim izgovorima, koje je koristila do * krajnosti.

Rusija je 1903. izbjegla da ispuni svoju obavezu da se povuče, i time je jasno

stavila na znanje da želi Mandžuriju pod ruskim protektoratom. Japan bi

možda bio voljan da pristane na to da je Rusija prihvatila japansku prevlast u

Koreji. Nezavisnost Koreje je bila utvrđena sporazumom u Šimonosekiju

1896, a Japan je bio dovoljno vješt u imperijalističkoj terminologiji da

pretpostavi da će druge sile ovo razumjeti kao uvod u korejsku zavisnost od

Japana. Rusija nije pokazala takvo razumijevanje, pa su njeni vladari, isto tako

skupo kao i kineski, platili potcenjivanje japanske moći.

Tokom 1902. i 1903. Japan je nastavio da pregovara s Rusijom. Vrijeme je

radilo za Rusiju. Izgradnja transsibirske pruge se bližila kraju i Rusija je uskoro

mogla da okrene sve svoje snage ka Dalekom istoku. To je bila ona situacija

koje se Japan pribojavao, i uskoro je postalo očigledno da Rusi ne namjeravaju

da daju Japanu odrešene ruke u Koreji.

Krajem 1903. Japan je odlučio da se bori i njegov iznenadni napad na

rusku flotu u Port Arturu februara 1904. bio je znak za rat. Japanci su se

nadali da će moći zadržati rusku flotu u Port Arturu i Vladivostoku, da bi

nesmetano prebacili svoju vojsku iz Japana u Koreju i Mandžu-riju. Njihov

plan je bio da Rusiji brzo nanesu težak poraz, jer su ruske snage bile daleko

veće i Japan nije mogao da očekuje pobedu u ratu iscrpljivanja, nego se nadao

brzoj pobedi kakvu je odneo nad Kinom. rusku flotu natrag u Port Artur, dok je

druga japanska pomorska pobeda prisilila eskadni Vladivostoka da ostane u fio!

tog trenutka Japan je imao nadzor na moru a Rusija je izgubila priliku da ugrozi

15

japanske komunikacije. Opsada Port Artura je trajala skoro godinu dana i obe

strane su trpele teške gubitke. Ruski pokušaji da oslobode bazu nisu imali

uspeha. Posle velikog japanskog napada pod generalom Ojamom januara

1905, Rusi su predali Port Artur.

Vijest o porazu je zadala težak udarac carskom ugledu, i to je bio jedan od

značajnih uzroka revolucije 1905. Građanski j sukobi unutar granica vlastite zemlje

oslabili su borbenost ruske vlade, a još dve japanske pobede naterale su Rusiju

da napusti borbu. Marta 1905. Japan je dobio veliku i skupo plaćenu bitku kod

Mukdena. Posle toga, admiral Togo je u maju uništio Baltičku flotu koja je

oplovila oko sveta u očajničkom pokušaju da povrati rusku ratnu inicijativu. Rat

je opasno iscrpeo Japan koji je predložio izmirenje. Rusija se s tim složila.

Sporazum u Portsmautu davao je Japanu pravo da zagospodari Korejom i da

preuzme nadzor nad poluostrvom Ljao-tung, Port Arturom i južnim delom pruge,

koju su Rusi izgradili u Mandžuriji. Dobio je i pravo da upravlja polovinom ostrva

Sahalin.

Japanske pobede iz 1895. i 1905. pokazale su kako moć države može da

se dramatično poveća čak i u ranim fazama industrijalizacije. Kao i francusko-

britanska pobjeda nad Rusijom u krimskom ratu, i japanska pobeda nad Kinom

je pokazala da jedna mala zemlja može da porazi veliku ako je njena privreda

naprednija. Japan i Rusija su dostigli sličan stepen industrijalizacije, mada su

još i 1914. obe zemlje bile više poljoprivredne nego industrijske. Razlikovale su

se, međutim, u tome sto je japanski politički sistem posle restauracije Mejdžija

izgledao po-dobniji da da sposobne vojne i političke rukovodioce nego zastareli

carski sistem. Pobeda je, ipak, bila isto toliko opasna za Japan koliko i za

carsku Njemačku. Ona je prikrila dugotrajnu slabost države i pothranjivala

preteranu samouverenost. Mir u Portsmautu je pokrenuo Japan na opasan put

ka Perl Harburu i Hirošimi. Rusko-japanski rat je bio značajan događaj u

svetskoj historiji. Jedna azijska država je porazila veliku evropsku silu i objavila

16

kraj evropske dominacije nad svetskim poretkom. Privredna i vojna moć

potpomognuta industrijalizacijom prestala je da bude isključivo pravo bjelaca.

17