1

ELSEVR KRMOV

BR OSMANOV

QTSAD NZRYY

Drslik

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 21 iyun 2004-c il tarixli 560 sayl mri il ali mktb tlblri n drslik kimi nr tvsiy edilmidir

2

Az

K56

Elmi redaktor: sa Hseyn olu Alyev AMEA qtisadiyyat nstitutunun direktoru, i.e.d., professor

Ryilr: Arif krli olu krliyev ADU-nun kafedra mdiri, mkdar elm xadimi i.e.d., professor

li Qulu olu Allahverdiyev ADPU-nun qtisadi v Sosial fnlr kafedrasnn mdiri, i.e.d., professor

Clil Hbib olu Krimov ADNA-nn dosenti i.e.n.

K56 E.N.Krimov, B.O.Osmanov QTSAD NZRYY Bak, Vtn nriyyat. 2010. 630 sh.

Tzlnmi v yenidn ilnmi tkrar nr

4752013811

K 121-2004

E.N.Krimov, B.O.Osmanov

3

1. .11 2. .

1. .....13 2. ...15 3. ..17 4. .24 3. . . -

. 1. .....30 2. - .....33 3. .....35 4. ..40 4. . . 1. ......51 2. ...53 3. : ..59 4. .....63 5. .......68 5. . . 1. , ...71 2. ....74 3. .....77 4. ....83 6. . 1. ...86 2. , ...92 3.

..99 4. .101 7. . - 1. ()......104 2. ..107

4

3. , .......109 4. ....112 5. ......114 8. .

1.

119 2. .....123 3. .......130 9. . 1. . ...134 2. ..138 3. : .......139 4. ......142 5. .............145 6. . .......149 7. ...152 8. , ....159 9. //////

//////////164// 10. 1. ..169 2. ..170 3. , ...176 4. 179 11. . 1. ...180 2. .......182 3. .188 12. . 1. ....200 2. ..202 3. , .......205

5

13. . 1.

......210 2. ..213 3. .......219 4.

.....221 5.

.......228 14. . :

1. .

....232 2. -

....237 3. .......241 15. . . 1. .....243 2. ..248 3. 254 4. , ...257 16. . . .

1. .....262 2. ...264 3. .......268 4. ....273 17. . . 1.

.278 2. .....280 3. ..........284 4. - . ..288 5. : ,

..293

6

18. . 1.

...296 2. -

.....299 3. -

..........303 19. . 1. ..305 2. ..309 20. . 1. , ,

.316 2.

()......320 3. ..322 4. ....324 5. 330 21. . -

1. - -

..333 2. ..336 3.

............338 4. - 340 22. . 1. , .340 2. 345 3. ...........348

7

4. 351 23. . .

- 1. ..353 2. , ,

.....356 3. ............360 4. - ....362 24. . 1. ..365 2. -

.........368 3. ...........372 4. ...373 5. ..374 25. . ,

. 1. -

377 2. ...381 3. ...........385 4. ..386 5.

........................................................................390 26. . 1. .......397 2. nzri

..401 3. - ..........404 4. ...405 27. . .

. 1. ..410

8

2. ......415 3.

............................................................................420 28. . 1.

..423 2.

.......425 3. ().......427 4. ,

...429 29. . 1. ,

...436 2.

...438 3. .......441 4. : , .....447 30. . 1. , .450 2. .......454 3. ............457 4. - ..461 31. . 1. , ...464 2. ......466 3. .............471 32. . 1. .474 2.

.......476 3. .................................................................479 4. ..481

9

5. .484 33. . -

. 1. .487 2. .....489 3. -..............492 4. .496 34. .

1.

...500 2. .....502 3. -

...505 4.

.508 35. . 1.

..511 2. ...517 3. ..........520 4. : .....527 36. .

1. ...530 2. ..534 3. , -

..........536 37. . 1. ..542 2. .....544 3. ..........549

10

4. - .554

38. .

1. - ...559

2. ..562 3. .........565 39. . 1.

..568 2.

................574 3. .......576 40. .579 41.

....625???????

11

b , , - , . , . , , - m he d . nlar il . Bu vaxta qdr o , . 2004-c ild nr qtisadi zriy drsliyi tlblrin iqtisadi tfkkrn formalamasnda msbt rol v hazrda bu drsliyi ld etmk tindir. Bu sbdn d tlblrin istifad ed bilcyi v masir tlblr yeni drsliyin yazlmasna ehtiyac yaranmdr.

Bununla yana, haqqnda danlan drsliyin apndan ken dvr rzind ali thsilin yeni standarta uyunladrlmasna ciddi ehtiyac y. drsliyi , , , . drsliyinin mlliflri i - , masir tlblr v standartlara cavab vern samball bir drslik yartmaa mvffq olmular.

12

, qtisadi nzriyy drsliyi bynilck . , . tn b v n daha mkmml bir drslik kimi hazrlanacana rait yaradr.

13

. 1. d ,

yb . sas . art - .

, . . . , , lar .

, . , , . , v eyni zamanda . , .

a (, , .) . . maddi lr v xidmtlr gstrmkdir. , . , . , artr v mxtlif . .

14

- . - , y .

?, ?, ? . ?, ? . ? (, , i, .) faliyyti .

- . , , , . . . , . , . , , lazm , d - .

, . , . , . .

, , gstrir.

- , , .

- su . , , i, airdir. , i-

15

- ni hat edir. ; - , - , - .

.

tisadi yatlarda v kvi informasiya vasitlrind , a rast (, , .) - i . 10 %- . , , , , . tutulur. , . Qapal iqtisadiyyatda olan iqtisadi aqlr keirilir. , . . Bu ki - 3-10 %, 3-9 %, 30 %, 60 %- . , , , - , . .

2.

. , - dr. Bir sra alimlr

16

. , .

. - . () . 1615- t . Hin ; ; . () demkdir. , .

S, zia iat . , . : , , n , , - .

etibarn . . (1842-1924) . , 1890- n . .

S terminin . 90-

17

, , . h , - ludurlar.

d ilahlardan (h) . .

3. , .

, , . , - , - , - . .

, , , -

18

. . , () , ..., (-, 1981, .177).

. , , , , . , . . . . . . . .

i , . . : . . - , , . .. , , .

lri, lri .

19

, ; .

. . . , ( ) , . .. .. , , .

nd as mqsd r. - . c il yanr.

Elmi dbiyyatlarda v drsliklrd metod anlay il yana metodologiyada anlayna da rast glmk olur. Metod dedikd myyn bir hadis v ya prosesin yrnilmsind istifad ediln alt, sul, vasit v s. zrd tutulur. Metodologiya is metodlar haqqnda elmdir.

qtisadi nzriyynin metodologiyas mxtlif iqtisadi hadislri, proseslri yrnn metodlar haqqnda elmdir. qtisadi hadis v proselrin yrnilmsin nzriyyilrin baxlar mxtlif olduu kimi onlarn istifad etdiklri metod

20

v metodologiyalar da frqlidir. qtisadi hadis v proses- lr yanamann sas istiqamtlri aadaklardr:

a) Subyektiv yanama, bu yanamada iqtisadi hadis- lrin thlilind x nqtsi kimi tsrrfat subyekti (ev tsrrfat, firma v s.) . Bunlarn hr biri mtlq mstqildir, ham bir-birin qar brabr vziyytddir. Bu yanamada iqtisadi subyektin davran- masdr. Tlbat v faydallq bu metodologiyann sas kateqoriyalardr. Bunlarla yana son hdd faydall, son hdd xrclri, son hdd mhsuldarl v s. teqoriyalarn- dan da istifad olunur. Bu yanamadan marjinalistlr daha ox istifad edirlr.

b) Neopozitiv-emprik yanama, bu yanamada sas diqqt iqtisadi hadislrin yrnilmsin v onlarn qiymt- lndirilmsin verilir. Bu yanamada sas yer tdqiqatn texniki aparat tutur v tdqiqatn nticsi kimi mxtlif nv iqtisadi modellr alnr. Neopozitiv- emprik yanamada riyazi aparatdan geni istifad olunur.

c) Rasionalist (smrli) yanama, bu yanamadan istifad ednlr cmiyytin tbii, rasionalist qanunlarn drk etmy alrlar. Onlar iqtisadi sistem tam, btvlkd tdqiq etmy cmiyytin iqtisadi yrnmy chd edirlr. F.Kene, A.Smit, D.Rikardo z tdqiqatlarnda bu metodoloji yanamalardan istifad etmilr. D.Rikardoya gr iqtisadi nzriyynin vzifsi insann davrann deyil, ictimai mhsulun istehsaln, b tnzimlyn qanunlar yrnmkdir. Bu yanamada sas diqqt dyr, qiymt, iqtisadi qanunlara verilir. Bu yanamada subyektivilrdn frqli olaraq cmiyytin siniflr b, istismarn mvcud olunmas etiraf olunur.

d) Dielektiv-metarialist yanama, bu yanamada iqtisadi hadislrin gerkilikl mvcud olan v onlarn inkiafna daxiln xas olan laqlrini thlil edir. Bu

21

yanamaya gr iqtisadi hadis v proselr daim yaranr, inkiaf edir v myyn dvrdn sonra mhv olur. Bu hrkt saddn mrkkb, aadan yuxarya doru olaraq daim ba verir. qtisadi hadis v proselrin marksist thlili bu metodologiyaya saslanr.

qtisadi predmeti kimi bu elmin tqiqat sahri haqqndak . Merkantilizm mktbinin nmayndlrin gr iqtisadi nzriyynin tdqiqat sahsi tdavl sferas (dairsi, sahsi), fizokratlara gr aqrar (knd tsrrfat) sferas, klassik mktb gr (o cmldn marksizm gr) maddi istehsal sferas, masir iqdisadi mktblr gr is istehsal v xidmt sferalardr.

, . . , . . - . , . , , . , , hyata keirildiyi . is .

() , . , .

22

- .

- , . . ox .

, , , , , , . . h , . , , . . ox - . . - , . . is .

, , . . . . , , - , . .

23

, . . , . .

, () . ya . . , ictimai . , , - , . . . - . , 1998- () 2,25, v 2,90, n 3,35, 0,39 .

. - . , - , . .

() , - . . .

24

.

4.

, , . , . Btn lr , . . .

. , , , .

. . Bu , . , . , , . , , , . .

25

, , , . .

, . () . , , . , (, .) .

, . in n . , . , . , n , . t . , . xeyli . u

26

. , - 50%- (40 ), 30-40%- , 50%- (43 ) . 800 . .

. , iqtisadi biliklr . - , . , . i , , ; , ( ) .... (N.Tusi -, B 1980 .177).

ox vacibdir. , . . ,

27

. nin . , . tin situsiyalarda . , . . :

, , He stnlk . ,

. .

ma . . , .

ya , , aadak kimidir

28

dvl 1.2

29

30

. .

1. Q . -

. indn . . . , - . mat yla , , gil .

dastan , , , . Burada d, , , t : , . . , , . korlayanlara .

. 531-479- .

31

. , , . , , , (). . . - . rn fikrin .

. (. 430-355) . . . , - . , , . , . , ( ) . ir , .

(.. 427-347) . , . , . ()

32

, ( ) .

(.. 384-322) - , . , aninin, . , . , . - , , frqlndir. : . , . .

. ani . , , , . . , anlrini . : (), () (). , . , 12 atufindialarn .

33

, , .

n n . n . - . .

2. Q-

tarix , . . , , , , . , , , ( 1993 .39,). , (.460).

n , : (.157), (.511).

, : , . ,

34

: .

: , - , , (. 493).

: , . , . . , - , . (: .23, 525, 353).

. - . - 1992- .

: , (.421). , , [ ] (.460).

- , , - qiymtli . (.123). [ ] (.134), (361). 83- - ( ) . (kid v ld aldadanlarn) , .

35

- , , . . - , . , -, -, .

- - , v - . - () 34-35 : [ ] - ! [ ] - , [ ]: . [, ] ! (.162).

3.

. yrn, lakin .

. . O, i gstrir:

, , - . , insan ,

. Byk air i :

?

36

, , , . . -

:

, . , . , , , . , ! , . ,

srlrind syldiyi : , ? , , . , . .

: , . ,

37

a. , . , -

- :

, , ? , , . - , , . .

:

, . , , -. , , . ,

:

, , . , , .

38

(1201-1274) . baqa , . - , . , , baqa . , , trzi . . , , , , , . , . , , . , : () , , - . Tusi : , , , - . . , , , , . : , , , ; , , - , , ; , , -

39

, .

. edilmsini , . , 40- . .

.., ., . . .. , : , , , , , .

. - . . , , , , , .

1876- 7- . .

1877- 11- , . : , , , .

40

. , - , , , . .

4.

- . , zrurt yarand. . , . , ( ) . - . - , , .

i . (1571-1641), (1575-1621) . () n . . . , . , . (la, ) . . ,

41

. , . .

. - . . , . ., , . . . , . . , . .

. ., . . . du . - , - . . . , , , ,

42

. . , onun . , , .

. (1776) . . . , . . , .

. . . .

. - - , , . , , . .

. , , . , .

43

. y . . , , , , .

.

n i vardr. . - sidir. ., ., .. . . . . - . , , . . , . , , - , , . , - . , (), .

. -, , ,

44

. , , .

.. (1870-1924) -. , , , , . . Lenin - . 1917- , . .

qrarlamas - . .

- . , . () , , . - , . . a , . , , .

45

. .

. , - . ( ), - . , , , . , . - , .

: , , - .

n :

- ., . - . . , . . .

, , , , . - . . .

46

- ., ., ., . . , ( ) .

- eoklassizmin dir ki, o, - . , , ( ) v ( sviyysi, , .) - , , . .

: .

(1883-1946) nd .

, (1936) - . - (., ., ., ., . .) .

. - , .

47

, . , . . , ( ) . s .

, , , () .

s., ., ., . . . - - . - .

(), . - . - :

- ;

- () ; -

(a .).

.

48

- , , , - .

- , .v, .

, , - .

, , . - , la, . d n y () , - - . L , . , .

, : i (), () - . m . . -

49

. (s) . . , . ( ) . u . . . . strilir. - . - . . - () .

- .

50

51

.

1.

k , , , , . , . , k . , . , . . () . . - - () . . , , :

) ; , , . , , . , , . - , . .

52

, , (formaladrmdr).

r . , . k . . , m .

) , t . . , v s. ld edirlr. M t il . , , .

, .

) i , . (, , , .) . .

, . () . , , . .

53

. , .

2. ()

. . . .

. , . . , . , .

, , . . , . , , , . .

. . , . .

54

. . , , , , , , .. - (. , . ) , , , , , , .

. , . , . , , .

- . . , . , .

, . , - . , , . , ; .

. , , , , () , . , ,

55

. () , . .

. - . fiziki . , ( ) . , (), , i, , - . () t , , n d . .

. m - . , . . .

, . , . - . .

, .

56

. . - d . , , , . .

, , n . - () . - .

- . , , , , . . . .

- , . , , . .

57

. , ( ), . mk resurslar hm fiziki v zehni qabiliyytlri, hm d sahibkarlq faliyytini znd ks etdirir. , , .

n . , .

( ) .

16 60-65 , .

, . , . . .

. . (1789-1846) . . . , , , .

58

- vf, . , , .

, . , - . .

, . - , . . (-) . . , ( , ), .

. in i i . Mbadil , . , , . - , - .

59

. , . . , ba . , . .

3. :

. , , . . (1723-1790) . , .

. , , (sahlr) .

. , . .

60

. , , . () . , . , . . . , - , , . . , - . () - , , . .

, . : , , , , , , . . , , , . . ,

61

. - . , n, n ilsi .

, , .

- in. , l .

- . , . - , , . . . . , . - . . . . -

62

, . .

. . , . . () () .

=

. -

() . ( , - ) . () , ( ) . , (, , ) () . , . - . .

, . , . . - .

63

.

4.

. , . . mnft . , . . . . , .

, - . , .

, . (), ( ), () . (==)=(, , , , ) , , , , .

() ()

64

. , . c = () .

, .

. e , , , . , , . , -. : .

n k , . , ( 2-3 ) . = () .

- ( ). , l.

. . :

65

Cdvl 3.1 ,

. 2- 25 . 10 25 (25-10=15) t . , t si . . , . . (kil 1)

) ; ) . ,

66

. (l ) : = :. . :

() () , () () , .

. () () .

. . , , .

- .

67

. . , . , . , . , . .

. . , .

. . . , . . , . - . , .

.

68

: ) ; ) ; ) - .

5. A

. . .

. , . , , , .

- . , .

. - , , , , , ( ) .

:

) , ;

) ( ) , ;

) .

69

() :

) , ;

) ;

) . .

, =

Q

R(

. . . . , .

. . ,

70

.

daha . , , ld ediln glir, .

() . . : , , , . .

71

IV F. 1. M ,

C v xidmtlr . , v xidmtlr . .

dr. . . . , ( ) , r, v s.

, . , , , .

. asl olaraq istehsal . . i . , , , .

72

, , . (, , .) . , . . , . , . . , . , . , . , , .

. , , . - , .

, , . , , , , , , .

- . -

73

. . , . . , . , .

iqtisadi frqli kild edilmidir. , (., . .) . , . klassiklr kimi baa drlr.

() , . . . . : , . . , .

. . . , , , , , .

.

74

. . . ( ) . - , , .

2. M

() , , .

() . , - , . . , . - , , , , i . , , , , . edir. misal olaraq , , . , . , (, ) .

75

. . - , , daxildir. - .

() . - . . , idi. , - apara bilmmlri . .

. - . , - . - . - nmundir.

, . .

76

d tkil . , , ( ) . . shmdar cmiyytinin , . - . .

() . , , - . zm 80-90 %- . 10 %- 50 %- .

. , .

. ml glir. - - . () . , , . () amaqdadr.

77

, d .

, . , .

3. M

. - . , . , , .

. , , () .

78

(i) (i) . , . , . onun .

il . - vaxtlarda . . , , .

. , -, , - , .

q . . . 1946-1951- . 1951-1953- . 1967- , 80- . 100 . 100 .

79

. - , . . , . , . , . -, . , . 1979-1992- . - ? : .

, onlarn - .

. -. , , u . . .

80

. dn , .

: . , . , , t , . , , . ( ) , mk .

, (-) , , . vsiq alr.

da . . : , - ; ; ; - - .

, - . :

81

- y 20 %- n ;

- . .

- - . , . . l ;

- ;

- ;

-, .

. . . .

. 1995- 1995-1998- in , , , , .

15%-

82

, . 85%- , , .

- . ( ) 15%-i ( ), 50%- , 10-20%- . 25%- .

(1996-1998; 1998-2000; 2000-2001 2001-2005- ) 2005- . , . n . i , .

. , . , .

32 .

a : k ( ) ; ( ) - .

- . , ,

83

. , k . s, d - , nlrin . , . , . , etdiyi , . . Nhayt bu mddt 2010-cu ilin sonunda baa atmaldr.

4. M

drl - . -, - .

- . , - . . , dr . , , - , , . .

drl lr , . ,

84

- a.

drl , . , , , , .

drl , . , . , - - .

drl d . , . . , , .

. c , , . . . .

() mnafelr qrup zr: (, ), () .

: - :

, , - , .

- : ; ; .

85

M - . , . unu yerin yetirir, . .

86

.

1.

, , - . ( ) , , . , . . , . , , . , - . , .

(, , , .) . . , , .

el . - lr .

. . ( ) i il diqqti clb edir:

- () ;

- ; - (dlili),

, .

87

. :

) ;

) , , .

. . , ( ) , , , . ( ), - - , - . - , .

. (1748-1832) . - . = . :

- ( );

- - ( ); - ,

() - ;

- . .

88

- .

. :

- , ;

- , ;

- ;

- ;

- .

. . :

- ; - ; - v ; - -

; - ;

, diyiniz . . , -

89

. . , , .

, , ; , , . . , , , , , . . , . . , - .

. , . in . . - rl- d . . , , , . . , . - .

90

( - ) .

40-60- . , - . yksk artq , . . .

nin , . . - ayanr. , , . , , . . , , .

. . , - g (, ) - . , . (, ): (

91

), ( i - ) . . . , .

v . - , , . .

- . . , x- . . gr i g - .

- , , - , - , . . - . , , , , . . . . , , , , . , , , , .

92

, . , . , , . .

, v - , , , .

2. ,

frqli . - . - .

(1332-1406) . (), () ().

(1723-1816) : , - . i : n mrhlsi, a , , , , , . :

93

4.4. S .

- . -, - . , , - , daha ox , - , .

. , aqlamdr. - : , , , m .

: , , , , tl . Sonralar o, bu mrhllr altnc hyat keyfiyytinin axtar mrhlsini d lav etmidir.

94

v . - . .

. . , , . - : . .

f . , , . , , . , . - . mxtlif chtlrdn, baxlardan yrnilir.

- -in . - , , , formalar , v s. . . . . , .

95

nemt .

- . il . . l , . n klri : , , . - .

- , u, -dir. ; ; ; , .

- d , . , , , . .

- - . - : , . , , , , , . . - .

96

i - . , , , , . . l qanunlar, qaydalar f .

. , - . () , , ya , . . - i ( lr ) ( lr ) .

, , , . n , . daha . , .

. . , . . 20- - - in .

97

- - n.

, apar. , smrli , . Bazar sistemind azad sahibkarlq mvcud olduu n iqtisadiyyatn sas probleminin n?, n qdr? v kimin n?, - hlli mlkiyytilr trfindn mstqil yerin yetirilir. Qiymtlrin qrarlamas is daha ox tlb v tklifin qarlql tsirindn ba verir. - , edilmsidir. .

, atmazlqlara da . , - . . , . . - .

-rl . 20- , 50- , 90- balayaraq , . , - . . ?,

98

? i. - . ? . , . . lar , () () . . a .

iqtisadi - . , in stnlynd zn gstrir. . . . - , daha ox .

. el , , , . . . nin (, .)

99

. n y .

3. lr

( - ) . lr y .

, tlbatlarn sonsuzluu, . . , . . , nn yi nzrd tutulur. , .

, . , . , (, , , ) n , y y :

100

.

, , , y . , () .

, , . . ( )

101

g .

() a - . , rndan . , .

qtisadi seim problemi daimidir. Bel ki, oxsayl tlbatlar dmk istfad olunan hr bir amil mhdud olsa da ondan alternativ istifad v istehsal amillrinin daha ya kombinasiyas (uzladrlmas) problemi hmi mvcuddur. ETT-nin inkiaf daha yax kombinasiyalarn qurulmasna sbb olar.

4. ,

(, ) , , si demkdir. - , . in r. , i - - is .

50-60- . ( ) (- ) . .

102

- , - in , , , a . . i, . - .

. - ( ) bir-birin .

, - ( , - , , ) , ( , , - , ) . .

. , , .

. , , , . , . - , , , . .

103

.

. . - , ( ) . , ... , , .

. : , .

104

I .

1. () ,

, , . , . . , , , . , . vasitsil . . , d, - . () , .

, - , .

. . . , . . . , .

. , .

105

ii. , , iqtisadiyyat . n . , - . . . - , . . .

. . .

. . , . . , .

. .

106

. . -. . , . , , , , -. :

) , , . , ;

) h- r, - . . . . .

idi. . . , . . , , - , , , . - .

107

2.

. , . , nin v , , . . , , . , , - , . . () , .

, . , . , yni mtnin insann tlbatn dmk qabiliyyti onun fiziki v kimyvi xasslrindn, hndsi lsndn v s. asldr. M, , , . - . G . () . , , . , , mhsullarn .

, - .

108

. , 20 , (1:20). . 1:20 , 1:22 . 1:20 , 1:22 .

(, ) . . ki, v ya . O , - . , , , () . . onun . . .

. l. . , , . , .

. , , , . nvlri - . , ,

109

, . , , , . . nvlri - .

. , , . , , , , . - . , () . . - eyni kmiyyt . 20 (22 ) , 20 (22) .

. olunur. 3. D, .

v

. (., .), . .

110

, . ( ) . (, , .) . . ( ) ( ) . ( ) . , . , , . , . . . , . . , . .

(- .) , . , . yaranmdr.

(, , ) . .

. , .

111

. ni . ( ) . , 100 . 20 10 , 25 12 , 40 15 , 10 17 , 5 18 . 40 15 . , 15 .

sbb olur. dirir. , - . . i, . , . , , . . , . .

112

() z tuturlar.

4. lr

. nlar, , lar. , .

, , 20 . , . , . , , . =20 20 () , , 20 .

. . a diqqt yetirmidir. , , . . , .

- .

113

, .

. , . mt , , , . . r. , , . , . , ksin, . . : , . , .

i. , . , ( ) .

digr . , . . . .

114

; .

Onu da qeyd edk ki, pulun mahiyyti haqqnda masir nzriyyilrin baxlarna nisbtn, XIII srd yaam Azrbaycan mtfkkiri Nsirddin Tusinin baxlar daha elmidir. Onun fikrinc mxtlif xslrin hazrladqlar mhsullara srf etdiklri mk muxtlif (ox v az) ola bilr v buna gr d zruri olaraq bir tarazladrc, brabrldirici vasity ehtiyac meydana xar, o da dinar (pul) olar(Bax Xac Nsirddin Tusi, xlaqi-Nasiri, Bak 2005).

Pulun meydana glmsi mt fetiizmini daha da gclndirdi. K.Marksa gr mt fetiizminin (kapital,I cild, fsil 1, 4) mahiyyti imsanlar arasnda mnasi- btlrin yalamas, yalarn insanlar zrind hakimiyytidir. Bel ki, mt istehsals nn gndlik tcrbsind min olur ki, onun maddi rifah mtnin bazarda zn aparmasndan, onun satlb-satlmamasndan, baha v ya ucuz satlmasndan asldr. Bellikl mty evrilmi yalar sanki canl ruha malik olurlar. Bel xr ki, insanlar mk mhsullarnn hrktini idar etmirlr, ksin, mt formas alm mk mhsullar insanlarn taleyini idar edir. Pulun meydana glmsil mt fetiizmi pul fetiizmin evrilir.

5. P

, ,

unu .

. , .

115

- . , . , . . . () , .

. . , . . , . . , , . , , . . .

: -; -.

-. unu () . , digr .

---. () il .

116

() , .

. . , . , . , .

olmasdr. . - . , . , , , . -, , . .

. , , . , . .

. . , . . , .

. . , . .

117

.

lk . - 1690, 1571- , ri - . . , , .

() . 1915- - . () 1993- . , () . .

. 10%- .

, .

118

kil 6.1

119

V . ,

1. B

H .

, . . .

, () . . ; ayr-ayr metod v . . , , . , .

. , - . , , . . . 60- , . 70-80- h . O, k ( - ) , , .

120

. . : ; ; ; ; ; - . .

. , , . . . - , . .

. , - . , , , . . . , . , . . .

. , : ?, ? ? . , . , , . () ,

121

. . , . , (, .) , . , , . .

. , . , , . .

n . , . , dir, . , .

. - . . n . istifad edrk . .

N . . , , .

122

. .

, . , ; - , baha ; , . , , - . .

- . , , - , . , - . ?, ? c? . , s . - . - . , di. B , - m. - .

123

, - . - . 2. B

iv . (, , , ), , , , . -in : , (), . (), . .

, , , , .

, - , . . . u . . , . .

124

, . Onu da qeyd edk ki, N.Tusinin xlaqi-Nasiri srinin ikinci mqalsi Evdarlq elmi haqqnda dr. Bu mqald ail qurman zruriliyi, onun faliyyti v sair il laqdar ox qiymtli mslhtlr, tvsiylr verilmidir.

, u , , n . - , , , .

, - - , , , .

. . lar - . - - , . , . , . .

lr , , , , . , . - . .

125

. .

. . :

) () r?

) , () ?

- . H , , , . , , . . , .

, . , razlq . - , , (, , .) . , . i .

v verilmsin . , . .

126

, , , niahl dn . . , trbiy lanlardan . , , .

- , - t . , d . . - , , .

. , .

, . , , , . , , . , , , .

.

127

. , .

. lar , , - (, , , ), (, , , .), (, , .). , .

: , , , , , , - , . X , . , , v .

. . , . , .

. .

128

, .

. - .

U i y. , , . , , , . . , . .

U i - . , , , . V u , t . , .

. - . , ( ) . .

. .

zi . ,

129

, , . .

, , , , - , , . . , - .

, , , . . , .

, . lir. , - . .

, , - . , - . ( ) . . , , , . , lr . , , .

130

3. B

, - , . , . , n, - . . : , - . .

y . , . i , . , . . . B . , .

. . . , . ; - n - ; ,

131

. - . , .

- . . - . : ; . , , . . . . , - .

. - , - , , . - .

132

.

. . , - yrn. , n . . , ; - ; ; ; . .

. ( 50-60- ), 100 %- , 5-6 , 50-60 %- da . . . 70 () . .

. ox .

133

, , , , . . , . 90- (1991-1995- ) 70- .

znd . .

134

I .

1. B -

. , . - - hyata keirilir.mt-pul metamorfozlar , (-) (-) .

, , . , - - mcmusudur. , . , , - . . , .

, , . , , , . - . myyn . , .

- , - , :

135

) , . , , . .

) . , - , a.

) , . , . - .

) , , . , , .

- s . , - , () . , .

, . :

- . , , , , , , . .

136

- , , , - . , , , . .

- - .

- - .

- (, , ) -.

- -.

- , - , -.

- () , , . -.

- , , . -.

, , , . - , . , - bazrlar . .

- . , : , , ; : .

137

(, ) -, , () i .

larda . - . , . da , . , v . aparl.

, - . , . edir. , . . .

, , - , , , .

elem, n , , , rqab, . B - , i , ,

138

. , , . , . elementlri v iqtisadi qanunlarnn qarlql laq v tsiri, bazar mezanizmi adlanr. Bazarda istehsal trfdn tklif, istehlak trfdn is tlb x edir v bir-birin qar dururlar. Bir-birin qar duran bu iki qvv (tlb v tklif) bazarn konkret raitindn asl olaraq az v ya ox mddt tarazlarlar (mvazintlirlr). Onlarn tarazlq (mvazint) vziyytin gtirilmsi kortbii, bazar qanunlarnn faliyyti, ya da dvltin tnzimlyici tsiri nticsind ba verir.

Bazarda satc v alclarn vziyyti oxsayl amillrin tsiri altnda dyin bazar konyunkturasndan asldr. Bazar konyunkturu dedikd, bazarda mhsul v xidmtlrin realiz olunduu hr bir zaman ksiyindn yaranan iqtisadi rtlr mcmusu nzrd tutulur. Bazar konyunkturu tlb v tklifin nisbti, qiymt sviyysi, bazarn tutumu, alclarn tdiyy qabiliyyti, mt ehtiyyatlarnn vziyyti, inhsarln sviyysi v sairni hat edir.

Bazar mexanizmini qiymtlrin yaranmas v resurslrn bldrlmsi mexanizmi kimi d sciyylndirmk olar.

2. B c

.

- . , . - . , .

139

, . , - . s .

o . , , . (i) , , , , . , n hyata keirir. .

. : ,

, . - . , .

3. M: .

. - - . 50- . .

in . - n -

140

. , . , ; , .

. , .

. , - . , , , -; ; . B - . .

. , , .

- . d ox hmiyytlidir. , . . - , - .

141

- . , , . .

() , . M , . :

- i ; - ( ,

); - ; - ; - . ,

- - .

t . - :

- ; -

; - ; - ; -

; - v .

. , - , , .

142

, .

4. T

,

, - - . - , - . , - , (, .) . , . , . , . , - , . - , , . , n n . , . - . , , , - .

, . , , - . , .

143

. , , .

. :

) - : , , , ;

) : , , , ;

) ; ) . ,

. . , , , , . , , . . - . Q :

1 2 3 4 5 6

10 8 6 5 4 3

Cdvl 8.1

.

144

qiym ,

- . , . . .

. , s . s () .

, . , . bu

0

4

1 2 3 4 5 6

Burada D-(demand) tlb P (price) qiymt Q (quitti) tlb gstriln

mtnin miqdar

145

. i - .

. - . , - - . , () - . () , - () y- .

Tlbin qiymt v digr amillrdn asll tlbin funksiyas adlanr. Tlbin qiymt funksiyas aadak kimi iar olunur:

D=f(P)

Burada D- tlb, f- funksiya, P- is qiymtdir.Tlbin digr amillrdn asll is aadak kimi iar olunur:

D=f(P,J,Z,W...)

Burada D-tlb, f-funksiya, P- qiymt, J- glir, Z- zvqlr, W- gzlmlri ks etdirir.

5. .

. , . ,

146

. T , . , , .

, , . , . , , . , . , . , .

Bazarda tklifin sviyysi tklif qanununa sasn formalar. Bu qanunun tlbin gr tklifin sviyysi mhsul v xidmtin sviysi . , . .

:

1 2 3 4 5 2 4 6 8 1

0

Cdvl 8.1 .

Qiymt

147

- . , in d. , .

. , . , e ( 90 %) . (50-55 %) , .

. , . . . ,

0

4

3

2

1

2 4 6 8 10

148

, . , .

. , , olunmasna . .

, an - . , . M , . , () .

Tklifin qiymt v digr amillrdn asllnn riyazi ifadsi is aadak kimidir:

S=f(P) Burada S (sapply) tklif, f- funksiya, P- qiymt. Digr

amillrdn asll is aadak kimidir:

S=f(P,Pres, K, T, W, B)

Burada is S-tklif, f-funksiya, P-qiymt, Pres- resurslarn qiymti, K-ttbiq olunan kapital, T-vergi v dotasiyalar, N- satclarn say, B- digr amillri gstrir. 6. T . B

149

. , .

. . :

:

; ; ; . - lik

. lik , n () (%) . , ( = 1).

. , (>1), , - (

150

) 12 16 (2 8) , >1 . 6 2 , ( ) 2 , 12 (6 2) 8 (2 4) ,

151

: .

( ) () . . , k , , -.

. , -. , , . . , ( , , .) , . . , . , s. .

- , - . , . , () . , - . () , . , ;

152

() . , . .

:

- , ;

- , , ;

- , ;

- , .

. - . . - . . . , . O , .

7. Q

-

- . , , , . : istehsal, .

153

, - , , - u . .

. . . , ., ., .., .- - . , . . , . . , . . , . . , .

. : ; , ; ; n .

. s . . . , gtirib xarr.

154

. , . Hmin . . P .

, . . . , .

- , . , , , . . , , , . 1, 2, 3, 4 :

1 2 3 4 5

0 d .

155

.

. , . , . , .

, , . . . , - - . sizliyin . .

. - . , , . . () .

, - . (, , , .) . . . , .

156

, .

. . , , , . .

rl, , , () , (, .) .

- - . M . B , .

. , - zif. , , . , , . . , . , . - , , , . - .

.

157

- . , a , , , . - , . .

( () . . . . , ( ). , . , . . l .

, , . (, , y .) (50%- ) .

( ) . . ( ) . , . -

158

. , ( ) , . , , , - . . , , . .

, , . ( ) . , , . . . , .

. - , . . - , , . , , . , . () , - . . -, , knd tsrr- fat , .

159

, . - . . , . . , , . . . - .

, :

) ; ) n

; )

; )

. , ,

i, . .

, - . - aparlmasna .

8. R , .

.

160

, . , . . - - . , - . - . O n .

. , , . , - - dn, , lardan, - . , . , , .

( ) - :

- ;

- ; - n

; -

.

.

161

. . (, , , .) . () . , , . . , . , , . (, , , .) . . : , ( ) . .

() - (-) . , . , , - : ; , (, , .) ; ; , .

162

, .

, : , , . ( - ) . , , . , . el . . . . . , . . , , . 80 %- .

: - ; -

; - ;

- ;

- ;

- .

163

lar .. . :

1.- . 2.

. 3. . 4.

. 5. .

, . - . , . , . . - , , - , . . , :

- ; - (

); - ; - , -

; - .

: - ; - ; - , , . ; - .

164

9.

d . , - . , . , .

(-, ) . - , (), , . , .

. , . : (i). , . (, , ) . () - .

. , , . ; . Bzi hallarda kndd (sbd) bir aptek kknn, qhvxanann v s. olmasn da inhisarlq hesab edirlr. , - .

, edi. ,

165

. - , , i v s. , . .. - . tkilati lar .

, , . , . nn (), . , .

. L (tkilat, qurum) .

. - . () .

- , , , . .

60- - . - . , , , . . , ()

166

, , , , , .

- . . in hkmtlri - . - , irktl . buna . ( ) in .

. a , , .

, () . () . , .

, - , . - , () . . ,

167

. . () .

. . , . - . - , - . .

, - . , . , - - . , , . , . - . . . . . , - 1890- , 1914- , 1936- - .

168

. 1920- - 80 , 1960- 4, 10 - 90%- 3 . h .

. . 33%-, 50%-, 66,6%- , . - 2001- . - - . Q . : ) ;

) ;

) ;

) ; )

.

169

I .

1. . termini

hququ lr . . , - , r. edilmsin , . , , ili. . li. , , , , fiziki . , , . in . . .

, . - - . un , . , , , , , n . . . B , , ,

170

, . .

- , , , .

-. , , . . , - , , , . .

:

- - ;

- - , ;

- , ;

- i. -

: , , , , , , , , , , () .

2. B

() .

171

. lk 1531- . 1887- .

, , - li - . da - a bilir. :

- . ;

- ; - -

; - ,

; - ; -

.

(, .) i , . :

1.r , - . . (1-2%) .

2. , - . . ,

172

-. 85%- , 8%- 6%- . 54 150- .

3. , - . , ( ) . , () . , . .

4. . dr: ( in ), ( ). . H . . () .

5. , . . :

) (); ) () .

3%- . ()

; , -,

173

.

, . . ( ) . O - . , , . - . - .

. , .

. , , , . . , i .

, . . - . , , - , .

. (, , .)

174

. , . . . . ; . , . .

. (, , - , ) -. n . - - . () . , . , 100 20 , 10%-.

( 10

20100

%

divident200100 ) 200 .

, .

. .

175

- . .

. , , . . - . .

. () , s nu lar . . lm, - . . - . , . . . . , t . .

. an, i , . : () ;

176

; ; . . , . , , .

, - , v . - .

3. Y , .

. , .

. . , , , . - n , . , da .

- . (, -, , , - .)

177

. , - . .

. . M s . .

- (, ) . - . . . ( ) a.

. B . - . . ( ), . . B , . B , , . . . .

178

.

- . , . , , .

, . , . . , .

. , . , l . r, . , t , .

. .

- , , , . . .

179

4. A

(, , ) 20-30- . - . .

( - ) - , nin , (, .) .

. (24 1992- ), (25 1994- ), (29 1994- ), (5 1993- ) . . , , , . . .

. .

180

X .

1.

, - , . , . ni , . . , , , , , . , - .

. , , . (marjinalistlrin) , , a () , , . . . , ( iyysi) , , .

181

J. (1748-1832) - . . . l () . . , . Onu da qeyd edk ki, N.Tusiy gr lzzt vern hr ey faydal deyildir v biz d bu fikirdyik.

. . , () .

(1835-1882) . , (1871) . li , , .

. () : k o . (., .) - . .

, , . .

182

(., ., .) , .

, , .

2.

. - , :

) () , ;

) i ;

) , , .

() . , . , . q . . , .

prosesini 1854-

183

. (1810-1858) . B , ( z qalmas ) () , - .

, s . (- ) lr. Yu i.

- :

()

-

()

() 0 1 2 3 4 5

0 10 13 15 16 16

- 10 3 2 1 0

Cdvl 10.1

() 10-a l () 10- . 2- 13, 3- . , . , 5- , 0-a .

184

:

kil 10.1 ,

, ; () . , .

- , . a .

, . , , . , - . , , . F :

185

= bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn orta son hdd faydall.

Bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn son hdd faydall ai mnunl :

: , , , , ;

, , , , . -

;

1 (: ) (TU) nec yutil artacan gstrir.

, ( ) , - . .

,

.

...

186

() - - . , , - .

- :

;

;

, - - . , , .

i - , , .

: 1. ,

( ) . , .

2. . . , , - .

. . i . B i . B , , .

;

187

- iy- ylndiri . -, , . .

- - - . : . 100 100 is . , - . .

- . . . , , . - :

kil 10.2 ) ) )

188

. E ( ) ().

3.

lu , . . , ( ) :

1. ( ) () , >; 2. () () , >; 3. (=). >> v ya A=B>C, >~ ,

> t .

. , , , . . . . 30- . . , . - .

. : =+. . ,

189

. , 1,5 , 1 , 12 :

( 1,5 )

( 1 )

(12 )

8 6 4 2 0

0 3 6 9 12

12+0=12 9+3=12 6+6=12 3+9=12 0+12=12

Cdvl 10.2

. =/ =0 , =0 = / .

:

190

() () . .

3

2

5,1

1

3 3 1,5 2 .

, , : ) ; ) . ,

, .

Y

9

8

6

4

2

0 X

2 4 6 8 10 12 10.4 -

. ,

, . , , v . ,

191

.

, . , 1,5 1 . Bu zaman bdc xtti aadak kimi olur. ( 2)

Y

0

2 4 6 8 10 12

10.5

Bu zaman bdc xttinin koordinat oxu il ksim nqtsi koordinatlarn balanc nqtsindn uzaqlar v 8-dn 12-y keir.

h . - . , s . - r. .

192

, - a . D, n .

10.6. . , (

) ( ) , 2 (=-2), (=1) , . ( ) .

193

, . , , ,

-

.

, . , , .

, - . - n-

10.7. .

.

194

, .

, . . n :

kil 10.8

k :

- ;

- - , , ;

- ( )

( )

()

195

- ;

- , ( ).

, . si , . , ? dr - stn .

. 3 :

196

10.9 . (12 )

(nn 1 .) (n 1,5 .) .

, . . , . . , . ( ) ( ) .

197

.1

( , ). :

1. , . i

10.10 2. ,

. , , , , . ( ).

, . , () . ( )

, -, , . . , , . ,

1

198

, .

. .

10.11 - .

, , () . t . , ( ) . - " .

- '- . . , , -

199

. , . Q .

, , ; ) ; ) ; ) ; ) (, , , .) .

200

XI FSIL.STEHSAL XRCLR V MNFT

1. stehsal xrclrinin mahiyyti v quruluu

Bazar iqtisadiyyatnda iqtisadi subyektlr mhsul v xidmtlr istehsal emk n lazm olan istehsal amillrini resurslar bazarndan satn alrlar. Bunun n onlar myyn miqdarda pul vsaiti srf edirlr. Sahibkarlq subyektlrinin smrli seimi (davran) istr satn aldqlar istehsal amillrindn maksimum ntic almaq, istrs d amil xrclrinin minimalladrlmas yollarn axtarmaa svq edir.

Sahibkarlq subyektlrinin istehsal amillri almaq mqsdil srf etdiklri vsait istehsal xrclri adlanr. stehsal xrclri hm sad, hm d mrkkb kateqoriyadr. Saddir, ona gr ki, xrclr sznn mnasnn z bunun n olduunu v istehsaln tkilinin ney baa gldiyini bildirir. Mrkkdir, nki xrclrin mahiyyti v lsnn myynldirilmsin metodik yanamalar mxtlifdir.

Istehsal xrclrinin mahiyyti haqqnda nzriyyilrin fikirlri xeyli mxtlifdir. A.Smit v D.Rikardo istehsal xrclrini istehsal qiymti kimi nzrdn keirirlr.

C.Mill, C.Mak-Kullox, R.Torrens mtnin dyrinin glirlrdn (mk haqq, mnft, renta) ibart olduunu sas tutaraq, istehsal xrclrini d ylm mk msrflri kimi izah edirlr.

XIX srin sonlarnda F.Vizer istehsal xrclrinin yeni konsepsiyasn ilyib hazrlamd. Onun subyektiv nzriy- ysin gr hqiqi istehsal xrclri mtnin istehsalna srf olunmu iqtisadi ehtiyatlarn faydall il myyn olunmaldr.

Neoklassizmin grkmli nmayndsi A.Marall is istehsal xrclri nzriyylrinin obyektiv (klassik) v sub- yektiv (marjinalist) variantlarn birldirmy (sintez etmy)

201

almdr. O, istehsal xrclrini fhllrin ziyytin v kapitalistlrin imtinasna sbb olan xrclrin cmi kimi azah edirdi.

K.Marksn fikrinc is istehsal xrclri kapitalistlrin mhsul v xidmtlrin istehsal n srf etdiklri sabit v dyin kapitaln cmindn ibartdir.

Mhasibat baxmndan istehsal xrclri dedikd, resurslar bazarndan istehsal amillrinin alnmas n srf olunan vsait nzrd tutulur. Bu xrclr quruluuna gr aadklar hat edir: sas kapital nsrlrinin ld edilmsin srf olunan vsait; yanacaq v elektrik enerjisinin alnmasna srf olunan vsait; sas v yardm materiallarn, yarmfabrikatlarn alnmasna srf olunan vsait; muzdlu iilr srf olunan vsait v s. stehsal xrclrinin kmiyyti resurslarn bazar qiymtlrindn v onlarn alnma miqdarndan asl olur. qtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal xrclrinin bu mxtlif nsrlrinin xsusi kisi mxtlif olur. Bel ki, bzi sahlrd sas materiallarn xsusi kisi nisbtn yksk olur ki, bel sahlr () . . Bzi sahlr is mktutumlu, elmtutumlu hesab olunurlar.

qtisadi subyektlr istehsal xrclrini aa salmaq haqqnda fikirlrkn onlarn quruluuna diqqqt yetir- mlidirlr. Xsusi kisi yksk olan amil qnat edilmsi daha yksk smr ver bilr.

Istehsal xrclrinin aa salnmasnn sas yollar (istiqamtlri) aadaklardr:

- ETT nin nailiyytlrindn kompleks istifad edilmsi; - Masir tlblr cavab vern texnologiyalardan istifad

edilmsi; - Man, dzgah, avadanlq v s. istifadnin nvblilik

msalnn artrlmas;

202

- Xammal, yanacaq, enerji v s. qnat etmk. Iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal xrclrinin

aa salnmasnn bu sas istiqamtlrinin ttbiqi xeyli mxtlifdir.

Onu da qeyd etmk lazmdr ki, istehsal xrclrinin aa salnmas mhsulun keyfiyytin xll gtirmmlidir. Bzi hallarda is mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi tdbirlri istehsal xrclrinin artmasna da sbb ola bilr.

2. stehsal rinin nvlri

Mhasiblrdn fqli olaraq, iqtisadlar istehsal xrclrinin zahiri v kifayt qdr akar trfi qane etmir. Onlar xrclrin daxili mahiyytini amaa chd gstrirlr. Iqtisadi dbiyyatda istehsal xrclri mxtlif cr tsnif olunurlar. Bunlardan biri frdi v ictimai istehsal xrclridir. Frdi istehsal xrclri dedikd fiziki v hquqi subyektlrin mhsul v xidmtlrin istehsalna srf etdiklri kapital ms- rflri nzrd tutulur. Ictimai istehsal xrclri dedikd is mhsul v xidmtlrin istehsalna cmiyytin kdiyi xrclr nzrd tutulur. Frdi istehsal xrclri kapital msrflri il lldy halda ictimai mk msrflri cmiyyt trfindn mk srfi il llr. Hr bir sahibkar istehsal smrli tkil etmk n frdi istehsal xrclrini ictimai istehsal xrclrindn aa salmaa alr. Bel bir raitd onun qazanc (mnfti) daha ox olur. Istehsal xrclrinin bu cr tsnifat marksist dbiyyatda daha geni yaylmdr.

Masir nzriyylrd istehsal xrclri sasn akar v gizli xrclr klind nzrdn keirilir. Bzi dbiyyatlarda bunlar xarici v daxili xrclr klind nzrdn keirilir. Akar (xarici) xrclr dedikd, istehsal subyektlrinin resurslar bazarndan istehsal amillri almaq n srf etdiklri vsait nzrd tutulur. Gizli (daxili) xrclr is sahibkarn istehsal

203

amili almaq mqsdi il pul srf etmsil laqdar deyildir. Bu xrclr bir nv sahibkarn qurbanlar hesab olunur. Msln, sahibkar malik olduu istehsal sahsini (torpaq, tikili v s.) baqasna icary vermyib, z istifad edir. O, bir nv hmin sahni icary verib alaca icar haqqn qurban verir. Bzi hallarda is sahibkar firman z idar edir, bu v ya digr ilrd alr. O, bu ilri baqasna grdrb mk haqq dsydi v z baqa yerlrd ilsydi mk haqq olard. Sahibkarn qurban verdiyi icar haqq gizli (daxili) xrc hesab olunur. Bu xrclr mhasibat sndlrin dms d, iqtisadlar trfindn nzrd tutulur.

Akar (xarici) v gizli (daxili) xrclrin mcmusu mcburi istehsal xrclri adlanr. Mcburi istehsal xrclrinin trkib hisslrindn biri d normal mnftdir. Normal mnft istehsalya hmin sahd qalmaa imkan verir.

qtisadi dbiyyatlarda istehsal xrclri sabit (tsbit olunmu) v dyin xrclr formasnda da tdqiq olunur. Sabit xrclr o xrclrdir ki, onlarn kmiyyti istehsal olunmu mhsulun miqdarndan (hcmindn) asl deyildir. Bu xrclr vergilr, borca gr faiz, mhafiz haqq, amortizasiya ayrmalar, idaretm xrclri v s. aid edilir.

Dyin xrclr is bilavasit istehsal olunmu mhsulun miqdarndan (hcmindn) asl olaraq dyiir. Bu xrclr xammal v materiallar, yanacaq v elektirik enerjisin v s.kiln xrclr, muzdlu iilr veriln mk haqq v s. aid edilir. Sabit v dyin xrclrin mcmusu, mumi istehsal xrclri adlanr.

Nzrdn keiriln xrclrin istehsaln miqdarna olan nisbti orta istehsal xrclrini ifad edir. Orta istehsal xrclrinin aadak nvlri vardr: orta sabit xrclr, orta dyin xrclr v orta mumi xrclr. Orta mumi xrclr, orta sabit xrclrl, orta dyin xrclrin cmin brabrdir: AC=AFC+AVC.

204

Istehsal xrclrinin tsnifatnda son hdd xrclri kateqoriyas da mhm yer tutur. Son hdd xrclri dedikd, lav mhsul vahidinin istehsal il laqdar mumi xrclrin artm nzrd tutulur. Aadak cdvld son hdd xrclri v onlarn mumi dyin xrclrl laqsi ks olunmudur.

mhsulun miqdar umumi dyin xrclr son hdd

0 0 0

1 10 10

2 18 8

3 24 6

Cdvl 11.1 Cdvldn grndy kimi, son hdd xrclri iki yana

duran mumi dyin xrclrin frqin brabrdir v ya: TVC MC=

Q Son hdd xrclrinin yrnilmsi tsrrfat faliyytinin

thlilind mhm yer tutur. Bel ki, istehsaln miqyasnn dyiilmsi il laqdar son hdd xrclri istehsal qiymtindn aa olarsa, istehsal davam etdirmk mqsduyundur. ks tdqird, istehsal dayandrmaq daha mqsduyundur. nki istehsaln genilndirilmsi firmann zrrl ildilmsin sbb olar.

Istehsal xrclrinin nvlrindn biri d alternativ xrclrdir. Alternativ xrclr dedikd mvcud ehtiyatlardan (mk, kapital, material v s.) n lverili istifad olunmasnn dyr kmiyytini ks etdirn xrclr nzrd tutulur. Baqa cr desk, mvcud iqtisadi ehtiyatlar tsrrfat faliyytinin hansna ynltmk mslsi meydana gldikd altelnativ xrclri hesablamaq zrurti meydana xr. Sahibkar znn iqtisadi imkanlarn mxtlif cr mhsullarn istehsalna

205

ynld bilr. Bu mxtlif sahlr kilck xrclr bir-biri n alternativ hesab olunur. Alternativ xrclri mqayis etmkl, sahibkar z n n lverili seimi hyata keirir.

Son dvrlrd iqtisadi dbiyyatlarda transaksion xrclr ifadsin d tez-tez rast glmk olur. Transaksion xrclr dedikd, mbadil sahsin mlkiyyt hququnun dyi- dirilmsi il bal olan xrclr nzrd tutulur. Bu xrclr, sasn, aadak xrclr aid edilir:

a) iqtisadi faliyytl mul olann (iqtisadi agentin) informasiya axtana, informasiya alnmas v ilnmsin srf olunan vaxt v vsait;

b) nticsiz informasiyalarla laqdar itilr; c) danqlarn aparlmasna srf olunan xrclr; d) kollektivd Konsensus idealogiyasnn forma-

lamasna v s. kiln xrclr.

Bzi dbiyyatlarda mtlrin tdavl il laqdar olan xrclri d istehsal xrclrinin bir nv hesab edirlr. mtlrin tdavl dairsind hrkti il laqdar olan bu xrclrxalis tdavl xrclri v tdavl dairsind istehsal prosesinin davam il laqdar olan xrclrdir. stehsal prosesinin tdavl dairsind davam il laqdar xrclr normal nqliyyat xrclri, mtlrin saxlanmas, qabla- drlmas v s. il laqdar olan xrclr aiddir. Xalis tdavl xrclrin is satclarn, kassirlrin, nzartilrin, mahid cihazlarnn v sairnin saxlanmas xrclri aid edilir. stehsal xrclri kimi, tdavl xrclrinin d azaldlmas sahibkarlarn ld etdiklri qazanclarn artmasna sbb olur.

3. Mnftin mahiyyti, nvlri v rol

Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi faliyytin hr bir nv il mul olan iqtisadi subyekt, faliyyt myyn

206

mqsdl balayr. Onun sas mqsdi, mmkn olduqca yksk qazanc ld etmkdir. Onun bu mqsdi, iqtisadi dbiyyatda mnft kateqoriyas il ifad olunur.

Mnftin mahiyyti v tbiti haqqnda nzriyyilrin baxlar xeyli mxtlifdir. A.Smit gr mnft, hminin torpaq rentas sahibkarlar trfindn iilrin mk mhsulundan xma hesab edilir. Lakin o, haqq dnilmmi myin tzahr formas olan mnft, orta mnfti mk dyr nzriyysi baxmndan izah ed bilmmidir. Bu nzriyyy gr, mnft iilrin sayna proposional olmaldr. Hyat faliytind is, kapitaln kmiyytin proporsional olur.

Mnft haqqnda neoklassiklrin baxlar klassiklrin baxlarndan xeyli mxtlifdir. Neoklassiklrin mnft nzriyysinin sasn son mhsuldarlq nzriyysi tkil edir. Bu nzriyyy gr, kapital da mk kimi mhsuldar xidmt edir v ictima mhsuldan z payn alr. Bu pay kapitaln yaratd son mhsulun dyrin brabr olan hisssidir. Frenk Haytn fikrinc, mnft qeyri-tkmil rqabt raitind sahibkarlarn risk getdiklri faliyytlri mqabilind aldqlar haqdr.

J.umper gr, mnft sahibkarlarn elmi-texniki yeniliklri ttbiq etdiklrin gr aldqlar haqqdr. P.Samuelsonun da mnft haqqnda fikri buna yaxndr. Onun fikrinc, mnft qabaqcadan nticsi grnmyn texniki yeniliklrin csartli ttbiqindn gtrln mvqqti glirdir.

Neoklassiklr mnfti iqtisadi hkmranlqla da laqlndirirlr. Bunlara kapital sahiblri, idarednlr, mhndislr, htta, shm sahiblri olan muzdlu iilri d aid edirlr.

207

Klassiklrdn frqli olaraq K. Marks mnftin mahiy- ytini mk-dyr nzriyysi nqteyi-nzrindn izah etmidir. Onun fikrinc, mnft izafi dyrin evrilmi formasdr; mnft reallam, pul formasn alm izafi dyrdir.

Mnftin mahiyyti haqqnda nzri baxlar mxtlif olduu kimi onun haqqnda da fikirlr mxtlifdir. K.Marks mnftin iki nvn orta v stlik-tdqiq etmidir. Orta mnftin qrarlamas sahlraras rqabtin nticsidir. Bel ki, kapital daim daha yksk kapital olan sahlr gedir. Kapitaln da bu cr axn btn sahibkarlar n brabr (orta) mnftin qrarlamasna sbb olur.

Orta mnft dedikd, mxtlif sahlrd ttbiq olunmu eyni kmiyytli kapitallar n brabr mnftin ld olunmas nzrd tutulur. Msln, mxtlif sahlrd (snaye, knd tsrrfat, ticart v s.) ttbiq olunmu 100 vahid kapital 10 vahid mnft ld edir. stlik, mnft is bundan lav ld ediln mnftdir. Bu mnft mxtlif amillrl bal olur. Azad rqabt raitind bu mvqqti olur, inhisarlqda is daimidir.

Masir iqtisadi dbiyyatlarda is mnftin iki nv nzrd keirilir. Bunlardan biri mhasibat mnftidir. Mhasibat mnfti dedikd mhsulun satndan ld ediln puldan, xarici xrclri xdqdan sonra, yerd qalan hisssi nzrd tutulur. Mhasibat mnfti normal mnft d adlanr.

Normal mnft kapitala hmin ttbiq sahsind qalmaa imkan vern minimal mnftdir. Bu mnfti kapital qiymti, investisiyalar qiymti, biznesin itirak qiymti hesab etmk olar. gr, normal mnft baqa yerd mmkn olan glirdn aa olarsa, sahibkar kapital daha mnftli shy keirr. Normal mnft marksizmin orta

208

mnft kateqoriyas il mqayis oluna bilr. Bel ki, hr ikisi istr normal mnft, istrs d orta mnft, sahibkar hmin sahd faliyyt gstrmy imkan verir.

qtisadi (xalis) mnft dedikd is, satdan ld ediln puldan btn istehsal xrclrini (daxili v xarici) xdqdan sonra, yerd qalan hiss nzrd tutulur. qtisadi mnft istehsal xrclrin aid olan normal mnftdn lav alnm xalis glirdir. Xalis mnft sahibkara imkan verir ki, faliyytini davam etdirsin v lazm olduqda genilndirsin.

Sahibkarn iqtidadi faliyytind mnft mhm rol oynayr. K.Marksn yazd kimi, mnft kapitalist isteh- salnn hrktverici qvvsidir, ancaq mnftl istehsal edil biln ey v ancaq mnftl istehsal edildiyi drcd istehsal edilir. Kapitaln hyat faliyytind mnftin rolunu, XIX srin ortalarnda yaayb yaratm ingilis publisisti T.C.Danninq obrazl kild aadak kimi ifad etmidir: Kapital hay-kydn v dydn uzaq qar, o, z tbiti etibarl qorxaqdr. Bu bir hqiqtdir, lakin btn hqiqt tkc bunlardan ibart deyildir. Tbit boluqdan qorxduu kimi, kapital da mnftin olmamasndan v ya ox az olmasndan qorxur. Kifayt qdr mnft olduqda is kapital csartlnir. Mnft 10% olduqda, kapital hr kild ildilmsin raz olur; mnft 20% olduqda, kapital c glir; 50-% olduqda is htta ban da vermy hazrdr. Mnft 100% olduqda, kapital btn br qanunlarn tapdalayr; mnft 300% olduqda, o, htta aslacan gz nnd tutmal da olsa, hec bir cinaytdn geri durmaz (K.Mark, Kapital I cild, sh. 758).

gr bel olmasayd mhariblr, terrorizm, narkobiznes v s. kimi insanla xas olmayan proseslr ba

209

vermzdi. Btn bu proseslr kimlrs yksk mnft tmin etdiyi n hl d davam edir.

mumiyytl desk, mnft hr bir sahibkarn md arzusudur. nki, mnft ld etms istehsal genilndir, tkmilldir, yeniliklri ttbiq ed bilmz. Bunlarsz is rqabt mbarizsin davam gtirmk olmaz.

Istehsallarn ld etdiklri mnftin artrlmasnn yollar, istehsal xrclrinin aa salnmas, idaretmnin tkmilldirilmsi v sairdir.

210

XII FSL. FRMA V ONUN FALYYT MEXANZM

1. Firmann mahiyyti v onun faliyytinin sas iqtisadi gstricilri

Bazar iqtisadiyyatnn subyektlrindn biri d firmadr. Firma geni yaylm szlrdn biri olmaqla hrfi mnas mxtlif cr izah olunur. Bzi dbiyyatlar bu szn hrfi mnasnn italyanca igzar snddki imzan tsdiq edirmdemkdir. Digr dbiyyatlarda is ingilis dilindki firmszndn ml gldiyi idda olunur ki, bu szn d mnas brk, etibarl, inadl demkdir.

Firma dedikd, istehsal amillrinin kombinasiyas vasitsil mhsul v xidmtlrin hazrlanmas v realla- drlmas il mul olan tsrrfat vahidi nzrd tutulur. qtisadi dbiyyatlarda firmav mssis anlaylar adtn eyni mnada ildirlr. Bununla yana, bu mfumlar arasnda myyn frq d qoyulur. Bel ki, firmaya bir v ya bir ne msis daxil ola bilr. Mss dedikd is adtn tk profilli, myyn bir mhsul istehsal edn, xidmt gstrn tsrrfat vahidi nzrd tutulur.

Canl orqanizm kimi, daim faliyyt gstrn iqtisadiyyat yz minlrl, milyonlarla firmadan (mssisdn) ibartdir. Hr bir firma ( mssis) iqtisadiyyatn ilk qurulu hlqsidir. O, bir trfdn texniki vahiddir, digr trfdn sosial vahiddir, nc trfdn hquqi vahiddir. Firma (mssis) texniki vahiddir bu o demkdir ki, orada myyn bir hissnin, qovan v ya mhsulun hazrlanmas texnlogiyas baa atm olur. Firma ictimai vahiddir, bu o demkdir ki, burada cmiyytin myyn sayda zvlri faliyyt gstrir. Mhsul v xidmtlrin istehsal il laqdar onlar arasnda iqtisadi mnasibtlr ba vermkl yana digr sosial mnasibtlr d

211

ba verir. Bel ki, onlar ictimai, yaradc, dini v s. tkilatlarda birlrk faliyyt gstrirlr. Firma hquqi vahiddir dedikd, firma il digr firmalar, cmiyyt zvlri, dvlt tkilatlar v.s arasndak hquqi mnasibtlr nzrd tutulur.

Hr bir firmann iqtisadi hyatdak yeri, xsusi kisi bir ox iqtisadi gstricilrl myyn olunur. Bu gstricilr san aagdaklardr:

a) maddi-texniki potensialn gstricilri: illik dvriyynin hcmi, sas mhsul istehsalnn miqdar v hcmi; firmaya daxil olan mssis v istehsal sahlrinin say v istehsal sahsi ( M2) ; sas kapital v kapital qoyulularnn hcmi, iilrin say v s.

b) maliyy potensial gstricilri: aktivlrin hcmi; firmann z kapitalnn hcmi; xalis glirin hcmi; aktiv filiallarnn say v hcmi ( M2) v s.

c) elmi-texniki potensial gstricilri: elmi-tdqiqat v tcrb - konstruktor ilrin xrclnn vsaitin hcmi, tdqiqat mrkzlrinin say; lkd v xaricd qeyd alnm patentlrin miqdar; hmin patentlrin lisenziyasndan ld ediln vsaitin hcmi v s.

Firmann faliyytinin mumildirilmi, sas gstricisi illik dvriyynin hcmi hesab olunur, yni firma illik faliyyti nticsind mhsul v xidmtlrin istehsal v realladrlmas nticsind n qdr vsait ld etmidir. llik dvriyyy qiymtli kazlarn satndan ld ediln vsait, dividentlr v s. aid edilir.

Bazar iqtisadiyyat raitind, firma bazar mnasi- btlrinin obyekti v subyekti hesab olunur. Bazar mnasi- btlrinin obyeki olmas o demkdir ki, hr bir firma satlb-alna bilir. Firma bazar mnaibtlrinin subyektidir dedikd is firmada istehsal olunan mtlrin satlmas, firmaya lazm olan istehsal vasitlri, i qvvsi v s. alnmas nzrd tutulur.

212

Firma, hminin, sahibkarlq v biznes faliyytinin subyektidir. Biznes faliyyti dedikd, hmin faliyytin daxili v xarici mhitini tkil edn xslr, tkilatlar v bilavasit istehsaln itiraklar arasndak mnasibtlr sistemi nzrd tutulur. Biznesin daxili mhiti dedikd, kapital sahiblri, menecerlr v muzdlu iilr arasndak mnasibtlr nzrd tutulur. Biznesin xarici mht dedikd is, biznes faliyytinin tkilats olan firma il dvlt v cmiyyt, mal gndrnlr, istehlaklar, borc vernlr v borc alanlar arasnda olan mnasibtlr nzrd tutulur.

Hr bir firma biznes faliyyti il yana kommersiya faliyyti il mul olur. Firmann kommersiya faliyytin sasn aadaklar aid edilir:

a) snaye, knd tsrrfat, tikinti v s. firmalarnn istehsal faliyyti il laqdar olan ticart mliyyatlar, yni, istehsal olunmu mhsul v xidmtltin realladrlmas mliyyatlar;

b) ticart, bank v s. firmalarn mt v pullarn dvriyysin aid ediln ticart mliyyatlar;

c) mtlrin alcya doru hrkti il bal olan danma, sorta, qorunub saxlanmas il laqdar olan nqliyyat, sorta v.s firmalarnn mliyyatlar;

) ticart faliyytinin mxtlif nv icar, informasiya v baqa xidmtlrl tmin edilmsi mliyyatlar.

Firma faliyytinin son mqsdi, yksk mnft ld etmkdn ibartdir. Bu mqsdl, firma bir sra taktiki v strateji tdbirlrdn istifad edir. Taktiki tdbirlr sasn aadaklar aid edilir: stehsal v satn hcminin artrlmas; daha yksk artm srtin nail olmaq; bazarda paynn artrlmas; kapitaln quruluunun tkmilldirilmsi; qoyulmu kapitala gr mnftin artrlmas v s.

Strateji tdbirlr is uzunmddtli dvr n sas mqsd v vziflrinin seilmsi, bunlarn yerin yetirilmsi

213

n resurslarn toplanmas v istifad edilmsi aiddir. Strateji tdbirlr mdafi v hcum xarakterli ol