AYVALIK’TA İLK TELGRAF (*) Önsöz: İnsanlığın gelişimiyle birlikte, haberleşme de değişecek ve gelişecektir. İnsanoğlu

daima haberleşme ihtiyacı duymuş, bu ihtiyacı sağlayan devlet, bu işin organizasyonunu da yapmıştır. Devlet ne kadar büyükse, haberleşme teşkilatı o kadar büyük olacaktır. Tarihe baktığımızda Pers ve Roma İmparatorlukları, ardından Bizans İmparatorlukları buna örnektir. Haberleşme yalnız devlet birimleri arasında yapılmazdı. MÖ.1950-1800 yılları arasındaki Asurlulara ait tabletler bugüne kadar elde edilmiş özel mektuplaşmalara ait en eski örneklerdir.

Yine İslam tarihine baktığımızda Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu İmparatorluğu haberleşme teşkilatlarına sahiptir. Osmanlı’da Ulaklarla başlayan haberleşme hizmeti, Kanuni Döneminde Tatar adıyla anılan “Düzenli Ulak Sistemi” diyebileceğimiz sisteme geçilecek, belli yerlerde Menzilhaneler kurulacaktır. Bu yapı 1840 yılına kadar sürecek ve yalnız devlet içi haberleşme olanağı değil, özel haberleşmelerin de yapıldığı Posta Nezareti kurulacaktır. III. Selim ve II Mahmud Döneminde başlayan batılılaşma hareketleriyle yeni icatları takip etme ve kurumlara uygulama isteği Tanzimat ilanıyla Abdülmecid Döneminde Posta Nezareti kurulacaktır.

Ardından haberin daha hızlı aktarıldığı Telgraf Sistemi gelecektir. Osmanlı kurmuş olduğu Osmanlı Telgraf İşletmeleri 1855-56 yıllarında kurulacaktır. İmparatorluk yeni bir savaştan çıkmış, dış ticaretini buna bağlı olarak, gümrüklerini düzene sokmak ihtiyacı duymuştur. Bu tedbirler çerçevesinde çağın gerekliliklerinden biri olan Telgraf alt yapısının kurulması için hızla atılıma girişir. Osmanlı’da demir yollarından önce Telgraf inşa edilecektir. 1855 yılında kurulan Osmanlı Telgraf İdaresi, 1871 yılında Posta Nezareti’ne devir olarak Posta, Telgraf, Telefon İdaresi’nin (Telefon sonra) temeli oluşacaktır.

Telgraf Sistemi kurma girişimi ilk olarak 1939 yılında Morse’un ortağı Mr. Chamberlain tarafından Osmanlı ve Avusturya’ya önerilen sistemle olur. İkinci teşebbüs 1847 yılında Amerikalı Prof. Lawrence Smith tarafından İstanbul ve yakın bir şehir (?) arasında kurulacak sistemle yapılacaktır. İlk telgrafı padişah Abdülmecid gönderecektir. Bu denemeden 6-7 yıl sonra Kırım Savaşının oluşturduğu zorluktan dolayı, Fransızlar tarafından Edirne-Şumnu-İstanbul arasında telgraf hattı kurulacak ve bu hat Fransa’yla birleştirilecektir.

Osmanlı’da 1854 yılında kurulan Telgraf Komisyonu ilk ihalesini yapar ve İstanbul-Edirne-Şumnu hattının inşası başlayacak, ardından Edirne-Filibe-Sofya-Niş hatlarının ihalesi açılacaktır.

İzmir – İzmit Arası Telgraf Hattının Kurulması: İzmir Osmanlı’nın en büyük ticaret merkezlerinden biridir. Gerek buradaki

tüccarların, gerek Bâb-ı Ali’nin muhabereye, hem de gerektiğinde hızlı muharebeye ihtiyacı vardır. Bu amaçla ilk olarak Sakız Adasından hat çekilmesi için teklif verilecektir. İskenderiye’ye deniz üzerinden çekilen hat, Girit’e, oradan Sakız Adasına, oradan da Çanakkale’ye çekilecektir. Sakız Adasından 40-45mil uzaklıktaki Sığacık’a denizden çekilen hat, oradan da karayoluyla İzmir’e ulaşacaktır. İngilizlere ait bu yapı 22 Temmuz 1859 tarihinde yapılan sözleşmeyle, Sakız-Sığacık arası deniz hattı firmaya, Sığacık-İzmir arası kara hattı Osmanlı’ya ait olacaktır. Bu firma Çanakkale-İstanbul arasındaki hattı da tamamlayacaktır. Bu kullanılan hat çok yoğun çalışmaya başlayınca ve devlet bu hattan gece ve gündüz toplam dört saat yararlanabildiğinden, 25 Ağustos 1859 tarihinde hemen bir telgrafhane ve yeni hat için ihale açılacaktır.

Bu yeni kara hattı 1864 yılında yapılacaktır. İzmir’den başlayan hat Manisa-Edremit’e ve oradan Çanakkale’ye, bir kol Balıkesir’e ve oradan Bursa’ya olmak üzere inşası başlayacaktır. 1865 yılında Bergama’ya, buradan Ayvacık’a kadar hat tamamlanmıştır.

İstanbul’dan Başlayan Ayvalık’tan da Geçen Telgraf Hattı Krokisi

Edremit-Balıkesir Hattının Yapılması: İzmir-İzmit Hattının Edremit-Balıkesir arası inşasına 30 Ekim 1865 tarihinde

başlanmış ve Balıkesir’de telgrafhane yapımına karar verilmiştir. İzmit civarındaki hatların inşası da devam edecektir. İzmit Sancağı dâhilinde Lefke’den (Osmaneli) Geyve’ye buradan da Bursa’ya bağlanacak hat inşa edilecektir.

1 Ağustos 1864 yılında inşasına başlanan Manisa-Edremit arasındaki yapılan telgraf hattının bir kolu Çanakkale’ye, bir kolu da Edremit üzerinden Balıkesir’e ulaşacaktır. 1865 yılında hat Bergama ve Ayvacık (Çanakkale) arasında tamamlanmıştır. 4 Haziran 1985 yılında bitmek üzere olduğu söylenen hattın, Temmuz 1865 yılında hattın tamamlandığı ve telgrafhanelere memur tayin edileceği söylenmiştir.

Demek ki Ayvalık’tan da geçen telgraf hattı 1865 yılının Temmuz ayında tamamlanmış ve devreye alınmıştır. Telgrafların ne zaman gönderildiğini bilmiyoruz, telgrafhanenin ne zaman, nerede faaliyete başladığını bilmiyoruz…

Servet-i Fünun Dergisi 104. Sayıda Ayvalık’la ilgili verilen bilgiler dikkat çekicidir.

1894 tarihli bu sayıda 1 Telgrafhane bulunmaktadır. Ama bu Telgrafhanenin kaç yılında faaliyete geçtiği konusunda bir bilgi yoktur.

(*) Mustafa Kaçar – Osmanlı Telgraf İşletmesi / Çağını Yakalayan Osmanlı! / Yayına Hazırlayanlar / Ekmeleddin İhsanoğlu –Mustafa Kaçar / İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) /1995

Taylan Köken –Ayvalık Ansiklopedisi 2015