awtoreferat phd ownuk - latin turkmen alphabetic

7/17/2019 Awtoreferat PhD Ownuk - Latin Turkmen Alphabetic

http://slidepdf.com/reader/full/awtoreferat-phd-ownuk-latin-turkmen-alphabetic 1/31

1



2



3

5 есем рь 995

Академия наук Туркменистан ИНСТИТУТ ИСТОРИЯ им. Ш. БАТЫРОВА

На правах рукаписи

ОВНУК, Хангелди Аразгелди оглы

ИСТОРИЯ КУЛЬТУРЫ ТУРКМЕН ИРАНА (ХIХ-ХХ вв. До независмая Туркменистана)

Спесиальност: 07.00.02- Отечестванная история (История Туркменистана)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата наука

а в т о р е ф е р а т



4



5

Полный текст автореферата диссертации по теме "История культуры туркмен Ирана

(ХIХ-ХХ вв.)"

Академия наук Туркменистан ИНСТИТУТ ИСТОРИЯ им. Ш. БАТЫРОВА

На правах рукаписи

ОВНУК, Хангелди Аразгелди оглы

ИСТОРИЯ КУЛЬТУРЫ ТУРКМЕН ИРАНА (ХIХ-ХХ вв. До независмая Туркменистана)

Спесиальност: 07.00.02- Отечестванная история

(История Туркменистана)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата наука

а в т о р е ф е р а т

АШХАБАД — 1995 г.

Гос. Почта: РГ6 0Л История культуры туркмен Ирана (ХIХ-ХХ вв.) Овнук, Хангелди Аразгелди оглы ВАК РФ 07.00.02 Стр. 22 из 22



6

TÜRKMENISTAN YLYMLAR AKADEMIÝSYŞ. BATYRYOW ADYNDAKY TARYH INSTITUTY

Golýazma hökmünde

OWNUK, Hangeldi Arazgeldi ogly

EÝRAN TÜRKMENLERINIŇ MEDENIETINIŇ

TARYHY

(XIX - XX aa. – Türkmenistanyň garaşsyzlygyna çenli) Hünäri 07.00.02 – Watan taryhy (Türkmenistan taryhy)

Taryh ylymlarynyň kandidaty dien alymlyk derejesini almak üçin ýazylan dissertasiýanyň

A w t o r e f e r a t y

AŞGABAT – 1995 ý.

Гос. Почта: РГ6 0Л История культуры туркмен Ирана (ХIХ-ХХ вв.) Овнук, Хангелди Аразгелди оглы ВАК РФ 07.00.02 Стр. 22из 22



7

Оригинал текст подложит в Архиве ВАК РФ

http://cheloveknauka.com/v/17587/a#?page=1





8

“EÝRAN TÜRKMENLERINIŇ MEDENIÝETINIŇ TARYHY

(ХIХ-ХХ аа.)”

ady bilen 1995- nji ýyl goralan dissertasiýon iş

Șu iş Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň Ș. Batyrow adyndaky TaryhInstitutynda doktorlyk dissertasiýalaryny goramak boýunça ýöriteleşdirilenSowetiň Mejlisinde goralýar. "VAK -ВАК-ЁАК-ÝAK (Ýokary AttestassýonKommissiýa)"-dan berilen iş hünäri Kodi(şifiri): 07.00.02.

Iş 1991-nji ýyldan başlanyp, 1995-njy ýylyň Dekabr aýynyň II ýarymynda (Mejlis1996-njy ýylyň Ỳanwarynda geçirildi.) Türkmenistan Ylymlar AkademýasynyňTaryh Instituty (Bu Institut, 1936-njy ýylda Türkmen döwlet ylmy-barlag

institutynyň esasynda Taryh instituty döredildi. Şondan soňky döwürlerde institutdürli - dürli atlar bilen atlandyryldy;

"ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫНЫŇ Ш. БАТЫРОВАДЫНДАКЫ ТАРЫХ ИНСТИТУТЫ (TÜRKMENISTAN YLYMLARAKADEMIÝASYNYŇ Ș. BATYROW ADYNDAKY TARYH INSTITUTY)"(1997-nji ýyla çenli) we "Türkmenistanyň Mininistrler Kabinetiniň ýanyndakyTaryh instituty" (2009-njy ýylyň 12-nji iýunyna çenli)) we şondan bäri,Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Taryh Institutynyň, ýöriteleşdirilen

Ýokary Ylmy Sowetiniň agzalary, hormatly jenaplar:

- Türkmenistanyň academigi professor Myrat Annanepesowiň ylmyýolbaşçylygynda,

Tükmenistanyň ylymlar Akademyasynyň Ş. Batyrow adyndaky Taryh Institutynyňdirektori hem Türkmenistan Ylymlar Akademýasynyň Habarçy (корреспондент)Agzasy, Atamammedov Nury Weliyewiçing direktorlig hem ýobaşçylygynda,

-Türkmenistanyň Bilim Ministery we Türkmenistan Ylymlar AkademyasynyňÝokary Attestatsion Komissyasynyň ýolbaşçy agzasy Karaýev ErjepdurdyKaraýewiçiň alyp barmagynda,

- Resmi opponentler:



9

- Uzbegistan SSR-iň Ylymlar Akademiýasynyň Taryh Institutyndan, taryhylylmlarynyň doktory hem Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň akademigi, professor Jykyýew, Ata Jykyýewiç,

- Türkmenistan Ylymlar Akalemiýasynyñ Magtymguly adyndaky Dil we EdebiýatInstitutynyñ Filologiýa ylymlarynyñ kandidaty Nurbadow, Kasym,

... we Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Ỳokary Ylmy Sowetiniňagzalary hem-de, ýörite syn beriji daşky gurama hökmünde: Magtymgulyadyndaky Türkmen Döwlet Uniwersitetiniň “Türkmenistan Taryhy Kafederasy”,şeýle hem beýleki alymlar;

-Türkmenistanyñ filologiýa we edebiýat ylymlarynyñ professory NurmuhammetAşyrpur Meredow,

-Eỳran Türkmenleriniň milli-dini Ýolbaşçysy Welimuhammet Ahun Arzaneş,hem-de, geljekde doly habaryny beriljek beýleki çagyrylan alymlar wemihmanlaryň çykyşlary hem huzurlarynda;

-Türkmenistan Ylymlar Akademyýasynyň Ş. Batyrow adyndaky TaryhInstitutynyň ylmy işgäri saýskatel Hangeldi Ownuk Arazgeldi ogly tarapyndanylymlaryň kandidaty diýen alymlyk derejesini almak üçin goraldy.

Iş Türkmenistan Ylymlar Akademyýasynyň Ş. Batyrow adyndaky TaryhInstitutynyň doktorlyk dissertassiýalaryny goramak boýunça ýöriteleşdirilen sowetiniň mejlisinde goralýar.

Adresi: 744000, Aşgabat ş., Görogly köç., 15.

Dissertassiýa bilen Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmykitaphanasynda tanyşmak bolar.

Awtoreferat 1995-nji ýylyň “10” Noýabr. – da, iberildi.

Ýöriteleşdirilen sowetiň alym sekertary,Taryh ylymlarynyň kandidaty gol(K...) G. A. GARAJAÝEWA



10

IŞIŇ YLMY HÄSIÝETNAMASY

Tema ylmy taýdan garamagy: Ýüz ýyl agdygyrak wagt bäri Russiý, soňraSSSR-iň höküm süren döwründe Türkmenistan bilen Eýran Türkmenleriniňarasynda agyr üzňelik emele geldi. Şol döwürlerde ymumy jahan syýasatyndakeseki ýerlerini kňpräk basyp almak ýoly bilen gidilen hökümet syýasatlarymaşgalany biri-birinden aýyrdy. Netijede bolsa, dogan-dogandan habarsyz ýaşap,olar aýrylyşyp gitdiler.

XIX asyryň ikinji ýarymynda Rus imperiýasynyň Orta Aziýany basyp almagy bilen kenar ýaka türkmenleriniň arasynda başlanan wakalar soňra Türkmenleriň ikidöwletiň öz aralarynda bölünmegine sezewar etdi. Günorta Türkmenistanyň epesli

bölegi Eýrana tabyn edildi.Etregiň günorta territoriýasynda ýerleşýän Deşt-i Gürgen, ýagny Türkmensähra

ilerde Elburs daglarynyň jeňňellik eteklerine hem Gündogar çünküne çenli dowamedip, Gündogar serhedi bolsa, Horasanyň daglyklaryna çenli1 baryp ýetýär. “San

boýunça biziň elimizdäki bar bolan maglumata görä, häzirki döwürde Eýranda 20-müň kwadrat kilometer meýdany bilen bir ýarym/1.5/million arassa türkmenýaşaýar.”2

1804-1881-nji ýyllarda Rus-Eýranüaknyşyklarynyň netijesinde, EýranyňGajarlar dynastiýasynyň patyşalygy bilen Russýa patyşalygynyň arasynda serhet

çekmek meselesinde şertnama baglaşylmak, zerurýeti ýüze çykýar. Şol esasda“Gülüstan”, “Türkmençaý”, Ahal-Teke” hem-de, Güljemal han” diýlipatlandyrylan şertnamalarda Eýran patyşalyklary bilen Russiýa patyşalygynyňarasynda serhetleri anyklamak we çekmek taýyar edilýär. Häzirki özbaşdakTürkmenistan bilen serhetden aňyrky Türkmensähranyň demirgazyk serhetleri hemşol şertnama esasynda taýyarlanan araçäk bolup galýar. Rus patyşalygy ýykylyp,SSSR döredilenden soň hem bu araçäk öňküliginde galdyrylýar.

Görülip duran faktlar boýunça türkmenler (Türkmenistan) bilen Eýran patyşalygynyň araçägini häzirki Etrek derýasyndan däl-de, eýsem ondan 70kilometr ilerde, Gürgen derýasynyň aňyry çäginden hem-de, Elburs daglarynyň

1 .

ان

"سه

"ارات

"اان

می

"شع

بز

و

کائن

ص

–سل

9.ض

52 2 . Логашова Б., “Туркмени Ирана”, “Туркменистан сегодня”, номер 3, 95 г. .



11

gerişinden geçmelidir. Rus syýahatçysy G. S. Karelin 1839-njy ýylda bu baradaşeýle ýazýar: “Türkmenleriň ýomut taýpasy Garasuw, Gürgen we Etrekderýalarynyň suwlary bilen suwarylýan hasylly ýerlerde oturýarlar. Garasuwderýasy ýomutlary Eýrandan bölýär, astrabatlylar hem ony hakyky araüäk hasap

edýärler. Sebäbi Garasuwyň sag kenarynda ýekeje-de, pars obasy ýok”.3 EmmaEýran patyşalary iňlisleriň goldamagy bilen serhedi Etrekden üekmegi başardylar.

1978-nji ýylda Eýranda ýaşaýan halklar imperialisme garşy azatlyk wedemokratya ugrundaky göreşe galkynýarlar. Muhammet Rza Pahlewiniňmerkezleşdirilen hokümetine garşy dürli demonstrasiýalaryň möwç urmagy bilen,Eýran Türkmenleriniň arasynda hem depelenen hukugy gaýtaryp almak ugrundaadalatlyl hereketler we syýasy güýçler ýüze çykýar. 1979-njy ýylda EýranyňPahlewiler patyşalygynyň şasy ýykylyp, Eýran Amerikanyň imperialistikeksplyassiýsynydan azat bolýar. Şol döwürde türkmenleriň öz ykbalyňy özüňçözmek, elden gidirilen ýer, suw, medeni hem syýasy hukugyny gaýtaryp almakhakdaky pikirleri we hereketleri taryhda ýene bir gezek ör boýuna galýar. Şonuň bilen birlikde, halky türkmen dilinde sowatly etmek, işi hem täzeden güýjeýär.“Oba şuralaryňy, daýhanlar şuralaryny döretmeli!”, “Elden giden ýerlerigaýtadanalmak gerek!”, “Okuw gerek!”, “Täze elipbiýi gerek!”, Türkmençemekdep gerek!”, diýlen şygarlar bilen köçelerde demonstrassiýa hereketleri güýjäp

başlaýar.

1980-nji ýylyň başynda türkmenler täzeden güýç alan dini fundamentalguramalar bilen Kümmet-Kowus şäherindäki bolup geçen çaknyşykda ýene birgezek özbaşdak awtonomiýa berilmegini talap edilýär.

Göreş netijesiz bolmaýar. Şol döwürde Eýran Türkmnleriniň talap edip alanawtonomiýasy bir ýyldan gowurak wagt dowam etdi. Ähli ýer, suw, ekerançylyk/umumy ykdysadyýet/, medeni reformalar türkmenleriň merkezleşdirilen “Sytad”4 guramasynyň tagallasy bilen ýöriteleşdirildi.

Şol döredilen sowet guramalaryny /Oba soweti, daýhanlar soweti/ Eýran döwletidoly aýyryp, ýok edip bilmedi. Ýöne onuň adyny “Şuraý-i Islami (

مسا یارش

)diýip üýtgetdiler.

3 . "Русско-Туркменские отношения в XVШ-ХIХ вв.", С6. арх., док -щв., Ашгабад, 1963, с. 304.

4 . Şol döwürde Eýran turkmenleriniň Şura awtonomiýa hokümetiniň we daýhanlar hem oba şurasynyň

merkezi edarasynyň atlandyrylşy.



12

Ştýlelikde, şol döwürde türkmen intelligenssiýasynyň esasy eden hyzmaty Eýrantürkmen halkynyna we onuň milli wezipesi hökmünde Şura sistemasynyýöriteleşdirip bildiler. Şol sistema bolsa, henize çenli dowam edip gelýär. Emmaony döredenler bolsa, täze güýç alan hokümet tarapyndan tutulyp, atylyp öldürildi

ýa-da, türmä basyldy-da, passiwleşdiler, birnäçesi bolsa, daşary ýurtlaraemigrassiýa gitmäge mejbur boldular.

Bu mesele öz gezeginde taryhda yz galdyran uly waka diýip hasaplanýar. Olwakalar dürli ylmy işlerde we makalalarda, belli-belli jurnal hem gazýetsahypalarynda häzirki döwre çenli ylmy-barlag geçirilmäge esas bolup dur. Ýöneol faktlar biziň türkmen dilimizde we ýerli metbugatlarymyzda giöişleýinöwrenilmändir.

XIX asyrda türkmen halkynyň ylma, bilime garaýyşy barada ýazylan işlerdegörkezilişi ýaly, ol asyryň birinji ýarymy hakda A. Borns şeýle diýýär:“Türkmenlerde metjit ýok. Olar namazlaryny gara öýde ýa-da açyk ýalazy ýerdeokaýarlar. Olaryň mollasynyň sany kän däl, ruhanylara umuman, az hormatgoýulýar”.5

Eýran türkmenleri syýasy we ykdysady babatda eýran imperialisme bakna bolsalar-da, ruhy taýdan özygtyýarlylygyny hem milliligini hiç babatdaýitirmändirler. Türkmen edebiýatynyň we sungatynyň baý bazasy dürli milli

sütemleriň we kemsidilmeleriň garşysyna ýan bermedi. Kä halatlarda ýitip gitmägeçenli mejbury ýagdaýy başdan geçiren bu milli medeniýet halkyň ruhunda mäkämorun alyp, öz örňäp –ösmegini dowam etdirdi. Bu günki gün şol ruhy medeniýetnesillerň aňynda dowam edýär. Şeýlelik bilen Eýran türkmenleriniň arasyndaköneden gönezlenen, täzeden bezelen ruhy medeniýet – edebiýat we sungat ýaşap,ösüp gelýär.

PRABLEMANYŇ ÖWRENILIŞ DEREJESI:

Biz şu işimizde dürli çeper edebiýat we taryhy çeşmeler i peýdalandyk. Elbetde, bu ýerde esasy pikir umuman edebiýatyň üsti bilen, taryhy wakalary beýanetmeklige gönükdirilýär. Şonuň üçin temanyň iň çuň yzarlaýan maksady XIX

5 . А. Борнс, “Путешествие в Бухару”, Москва, 1863 г., Т. 3. Стр. 83.



13

asyrdan, tä Türkmenistanyň geografiki we jemgyýetçilik ýagdaýlarynygňrkezmekden ugur alynýar.

Şol maksadyň esasynda ençeme alymlaryň dürli dillerde ýazylan eserlerini

peýdalandyk. Olar, umuman dört- bäş dile bölünip, hususan türkmen, rus, pars weiňlis dillerindäki görkezilen çeşmelerden ybaratdyr.

Bu çeşmeler Eýran türkmenleri barada haýsy ideologiki esasda ýazylandygynagaramazdan, awtor üçin anyk meseledir. Sebäbi her bir eseriň haýsy döwür,sistema hem jemgyýetçilik bilen baglanşyklydygyny bilmek, üns beren adam üçinmälim meseleleriň biridir. Biz Türkmenistanyň Sowet döwründäki ýazyjy wealymlarynyň işlän ylmy işlerine olaryň öňe süren ideýalaryny häzirki garaşsyzlykdöwri hem Oktýabr rewolýussiýasyndan öňki edilen işler bilen deňeşdirenimizde,

olaryň biri-birinden tapawutlydygyny tebigy, bir zatdyr.Éýran ýazyjy alymlary barada hem 1975 – 1982-nji ýyllaryň özgerişlerinden

öňki ideýalary bilen, ondan soňky ideyalary örän tapawutlanyar. Elbetde, Eýran barada soňky 50 ýyllykdan bäri umuy sistemany göz öňünde tutsak, ýazyjy wealymlaryň işlerinde ideýa täzeligi örän çäklidir. ýöne bu topar progressiwe hemdemokratik ideýa ündeýän alymlaryň we yazjylaryň yöreden aýry-aýry pikiri butopara girmeýär. Sebäbi ol ösen düşünjeli gatlak nesilden-nesile geçip duranhemişelik ideýalar bolan humanism, sosialism we jemgyýetçiligiň pikirini

goldamak ýaly adalatly ideyalary undeýärler. Şeile yagdaýlary bour žuaz- biorokratik hokümet sistemalary berk gysaçda saklap, olaryň eserleri Seýrek neşir bolup, köplenç systema tabyn bolanlaryň eserleri el-ýüzde boyar. Mysal üçin, Parsçeşmeleriniň biri Asadullah Moyiniň "Eýran türkmenleri" baradaky « و فاج

» Atly eserinde, onuňجغافی ر دش گگن alyp barýan ideyalaryny umumangöz öňüne tutanymyzda, Şol döwür türkmenleri barada beren maglumatlarynyhakykatyň hatyrasyna peýdalanmagymyz gerek. Ýogsam bolmasa, bu eseriň birýerinde: - "... türkmen garakçylarynyň garşysyna göreşen Mazandaran we Gilan

welaýatlarynyň birnäçe tüpeňçi feodallaryny" ýatlap geçýär. Elbetde, biz üçin oltürkmenler "Garakçy" däl-de, eýsem Etrek - Gürgen boýundaky erkin yaşap yörenmaldar we çarwadar türkmenleridir. Emma bu çarwadar türkmenleri öz gününegoýulmany, wagt-wagt üstlerine dökülip duran Eýran feodallarynyň talaňçylyklyçozuşlary bize taryhdan mälimdir. Biz - türkmen alymlary şoal eserlerde hakykatyň



14

çöwre ýüzüni görüp bilmeli, emma Pars alymlary üçin ol türkmenleri basypýatyran gahryman hökmünde görkezilýär.

Ýene-de, şoňa meňzeş A. Sarlynyň "خر رد ن " /Taryhda Türküstan/" atly

eserinde hem kähalatlarda anyk taryhy wakalara, ylmy faktlara gapma-garşylyklygelyän garaýyşlar esasynda analiz berilýär.

Beýleki bir ýagdaýda sowet döwründäki şarkşynaslaryň işlerinde hem Eýrantürkmenleri we olaryň garaşsyzlyk ugrundaky alyp baran göreşleri barada nädogrygaraýyşlary aýdypdyrlar. Emma ýene bir tarapdan hem käbirleri dogr y suratdahakyky ylmy derňewi geçiripdirler, olaryň her haýsysy öz derejesinde ähmiýetlidir.Mysal üçin I. A. Ýusubowyň eseri bilen X. Ataewiň işinde “Eýran türkmenlerine”garaýyşlary tapawutlanyp gidyär. Eger I. A. Ýusubow we A. Oraztaganow ёldaşlar

Eýrandaky türkmenleriň süteme garşy göreşlerine prowokatiwe we reaksionarydiyip häsiýetnama beren bolsalar, X. Atayew oňa progressiwe we “Halk Azatedijilik” hereketi diýip, dogry analiz beripdir.

Ýokarda bellenilip geçilen pars dilinde Seýrek çykan işleriň hatarynda " س خر

اان سله /Eýranyň otuz ýyllyk taryhy/” ýaly şoňa meňzeş eserlerden giň peýdalanyldy. Ol 1968-1979-njy ýyllardaky Sosiýal demokrátik hereketleriňtäsirinde "Fedaeian" atly markisistik guramanyň belli teoriýaçysy B. Jezeniniňişlän rewolusionny tezisidir. Şonuň ýaly eserler şol döwürde gizlin halatlarda

işlenilip çap edileni ülçin olaryň neşir bolan ýeri we senesi näbelli bolup galýar.

Işde köp peýdalanylan çeşmeleriň birnäçesi Ewropadaky pars-türkmen dilindeçykan Eýran tülrkmenleriniň syýasy-medeni guramasyna degişli "EýranTürkmenistany"; "Il güýji", "Täze Ýol" ýaly gazýetler we jurnallardyr. Olarda çap

bolan ylmy materiallar progressiwe alymlaryň işlerini hemme taraplaýynanalizleýän ylmy makalalar hem maglumatlardyr. Bu gazýet-jurnallar köpmöçberde däl-de, Seýrek tiražda çykyp, nähilem bolsa biziň elimize gelipgowuşýar.

Häzirki döwürde Eýran jemgyýetçilik şertlerinde syýasy, ykdysady posisiada,dürli üýtgeşmeleri başdan geçiryär. Käbir şertlerde halkyň progressiwe, syýasy we jemgyetçilik hereketleri demokrátik gazýet- jurnallaryň çykmagyna sebäp bolyar.Emma şonuň ýaly gazýet-jurnallar yzygiderli çykmaga mümkinçilik tapman,esassyz sebäplere görä, olaryň öňi alynyar.



15

Şolaryň arasynda azerbeyjan we türkmen dilinde 4-5 sana çenli dowam eden"Ýol", "Durmuş", "Ak Ýol" ýaly jurnallary garaşsyz, Türkmenistanyň ylmymerkezlerine çenli gelip ýetdi. Olardaky bar bolan maglumatlar Eýrantürkmenleriniň häzirki döwürde ýaş ýazyjylaryny we şahyrlarynyň hem

sungatçylarynyň işlerini görkezýärdi. Emma gynansak-da, şonuň ýaly progressiwişleriň gysga wagtyň dowamynda ýoguna çykylyar. Bu ýagdaylar bolsa Eýrandadowam edip duran umum syýasy, jemgyetçilik babatdaky krizisleri görkezýär.

Şeýla çeper edebiýatlar soňky 7-8 ýyllykda türkmenleriň taryhy, etnograf iýasy,çeper edebiýaty we ene dili baradaky ýazylan eserleri goýberip başladylar. Mysalüçin, türkmen dilinde çykan "Goşgy ýygyndysy" / "ش " / "Sawçy" adyمعه

bilen şahyr Setdar Sawgydan, Mämmetrza Begdili /Bekdil/ dien awtoryň "Eýrantürkmenleri" /"

اا ی "/ Atly Işi, Dr. Jäwad Heýätiň "Türki şiweleriniň wedilleriniň taryhy" dien Işi, N. Z. Arşy we Kasraeianyň album görnüşindäki 30sahypalyk girişi bilen başlanýan "Eýran türkmenleri"/"ناا ی "/, A. Sarlynyň"Türkmenistanyň Taryhy"/" رخ "/ dien Işi we "Magtymguly PyragynyňParsi diline terjime Bolan eserleri" ... ýaly täzeçe işlenen işlere duş geldik. Elbetde,olaryň köp bölegini ulansak -da, soňky çykanlaryny wagtyň gysgalygy zerarly peýdalanmaga mümkinçilik tapyp bilmedik.

Iňlis dilindäki Parsi diline terjime bolan hem terjime bolmadyk çeşmelerden

ýeterlikli mukdarda peýdalandyk. A. Wamberiniň Parsi dilinde çykan "Ýalynçy(Aldawçy) derwüşiň Orta Asia hanlyklaryndaky syýahaty" /« عورد ورد حس

,/ »6381-6356در ت آسی م زی -nji ýyllarda Aşyrada-da ruslar bilen bile bolaniňlisleriň wekili Lady Şeliň "Yatlama" /"تاط"/ atly syýahatnamasy, S. Saýksiň"Eýran Taryhy", A. H. Mahdewiniň "Eýranyň daşary yurtlar bilen aragatnaşygy" "/ ""/ atly Işi, K. Dogobionyň "Türkmenler bilen soweşرخ رواب رج اان"/ ج

ب"/ nowella roman görnüşindäki Eseri, ... ýene şoňa meňzeş edebiýatlar wetaryhy çeşmelerden peýdalanyldy.

DISSERTATSIÝANYŇ MAKSADY we WEZIPESI:

Durmuşda bolup geçýän wakalaryň haçan we nirede bolandygyny beýan etmektaryhyň esasy wezipesi bolsa, çeper edebiýatyň baş wezipesi şol, bolup geçýäntaryhy wakalaryň nähili bolandygyny, ahwalatyny çeper serişdeler arkalygörkezmekden ybaratdyr. Şeýlelikde, şol bir wakanyň beýan ediliş usulynda belli



16

bir derejede tapawuty bolsa-da, mazmun taýyndan gaty bir üzňelik bolmandyr. Netijede, taryhyň berýän maglumaty esasynda çeper edebiýat döreýär. Muňa ähliklassyk şahyrlarymyzyň, Şeýle hem XIX asyryň ikinji ýarymyndaky ýaşanedebiýat wekilleriniň eserleri-de, şaýatlyk edýär.

Mälim bolşy ýaly, klassyklarymyzyň döredijiligi her bir döwürde jemgyýetiňdurmuşy bilen berk baglanyşkly bolupdyr.

Olar belli bir taryhy wakany beýan etmek arkaly, türkmen edebiýatyny ideýamazmun taýdan baýlaşdyrypdyrlar we halkyň durmuşyny, hal ýagdaýyny dogruçylaçyp görkezipdirler. Durmuşda yaşap geçen taryhy şahslaryň we olar bilen dahyllytaryhy wakalaryň esasynda döredilen şol çeper eserler we halk arasynda yaýranrowaýatlar şonuň ýaly-da, halk döredijilik eserleri edebiýata we taryhymyza goşant

goşupdyr. Taryhda jemgyýetçilik şertlerine laýyklykda geçip duran wakalar döwrüň

spessifiki aýratynlygyna degişli bolup, ol haýsydyr bir özüne mahsus bolanmedeniýet döredyär. Şol medeniýet döwrüň öňe gitmegine hem-de, öz gezegindeep-esli taryhy wakalaryň ýüze çykmagyna sebäp bolup duryar. Taryh şeýle bir giňdüşünje bolany üçin, her bir adam öz işini belli bir zaman, belli-belli döwürler boýunça kesgitlenýär hem-de, belli-belli aýratynlyklara, etaplara degişli takyk öz pikirini aýdyp bilyär.

Biziň işimiz esasan XIX asyryň ikinji yarymyndan XX asyryň aýaklaryna çenliEýranda ýaşaýan türkmenleriň edebiýat, medeni hem taryhy ýagdaýlaryny açypgörkezmekden ybaratdyr. Işde çeper edebiýat bilen taryhyň aýrylmaz baglanşygynazarda tutulyp, şol taryhy wakalaryň esasynda döredilen şygyrlardyr hekaýalaryňwe rowaýatlaryň üsti bilen halkyň ýadynda galan möhüm taryhy wakalarutgasçdyrylyp beýan edilýär.

Eýran türkmenleriniň ХХ asyryň birinji ýarymynydaky edebiýat ýagdaýy

babatda durgunlyk döwri hökmünde häsietlendirmek maksada laýyk geler. Oldöwürde edebi hereketler örän pes, kähalatlarda çeper edebiýat ýok diýmäge esasdöredipdir. Netijede, ol döwür Eýran türkmenleriniň taryhynda "Edebiyatsenediniň yitir ilen pursady" diýip atlandyrylýar.



17

XX asyryň başlarynda dünýä dabarasy dolan Orsýetdäki buržuaz-demokratiktolgunyşyk hem-de ondan soňra bolup geçen döwlet agdarylyşygy şertlerinde

jemgyýetçiligiň klassyky edebiýata bolan garaýşy ikä bölünýär. Häzirki döwürEýranda dini fundamentalist hokümdarlaryň şertlerinde, soňky bolup geçen

wakalaryň esasynda çeper edebiýata bolan garaýyş eýýäm üç şaha bölünip gidyär.

Jemgyýetde bolup geçyän göreşden çeper edebiýat çetde durup bilmändir. Olhaýsy hem bolsa-da, bir ideologiýanyň ötgür ýaragy hökmünde öz synpyna hyzmatedipdir. Ine, şonuň üçin hem her bir iki medeniýetde iki hilli progressiw hem-de,reaksion medeniýetiň bardygyny ýatdan çykarmak bolmaz.

Şunlukda bu ýagdaýy göz öňünde tutup, Eýranyň häzirki şertlerinde öňesürülýän ideýalyryň diňe iki görnüşde däl-de, eýsem üç häsiýetlidigini bellemek

gerek. Ol üç gözbaşdan öz akabasyny alýan eserleriň mazmunyna biz şu işimizdedüýpli seredip geçdik.

Işiň dowamynda Magtymgulynyň şahyrçylyk ýolunyň gözbaşy we Eýranyňgadymy Edebi çeşmeleriniň onuň döredijiligine ýetiren täsirleri ýörite görkezilýär.Beýik Magtymguly Pyragynyň döredijilik älemi Ferdowsi, Ga'any, Sa'ady, Hafiz,... ýaly Gündogaryň parasatly adamlarynyň hataryndadygy ýörite seljerildi.

Häzirki döwürde şahyrçylyk ýolunda, "ak goşgynyň" emele gelip, öz täsirini

türkmen şahyrlaryna-da ýetirendigi, türkmen dilinde "ak goşgynyň" yörgünli bolupugramagy netijesinde, şahyryň aňyndaky bolup geçýän real pikirlerini erkin,giňişleýin aýtmaga mümkinçiligi ýüze çyk ýar. Muňa goşgynyň çeperçilik derejesi

birneme gowşak bolsa-da, ol pikir aňlatmak jähetden giň mümkinçilige eýe bolýar.Pikir bu formada açyk hem gerim alyar, takyklyga ýardam edýär. ...

Eýran türkmenleriniň ýazuwly ene dili barada aýratyn pikir yöredilip, işdeEýranda merkezleşdirilen umumy türkmen dili babatda yörite okuwyň gerekdigi,zerurlyk hökmünde bellenilýär.

Eýran çäklerinde türkmen elipbiyi barada dürli taslamalar öňe sürülýär. Emmaolaryň hiç birisi henize çenli ýol alman gelýär. Her kim özüçe arap-Parsi hatyndaýazýar. Bu belli derejede kynçylyk döredýär. Ýöne soňky döwürde Eýrançäklerinde wagtlaýynça "parsça-türkmençe elipbiýi ulanylsa-da, geljekde latinelipbiýine geçmek umumy pikir hökmünde ýörgünlidir.



18

Işiň dowamynda saz sungaty barada hem durulyp geçilýär. Eýran türkmenleriniňarasynda türkmen milli saz Sungaty gadymyýetden bäri öz ýol-ýodasyny ýitirmän,häzirki döwre çenli ýaşamagyny dowam etdirip gelýändigi aýdylýar. Ol dürli ylmyfaktlaryň üsti bilen analizlenýär. Eýranda türkmenleriň bu enaýy sungaty dürli

päsgelçilige garamazdan, öz ösüş basgançaklaryny tebigy halatda başdan geçiripgaýdypdyr. Oňa Türkmenistan döwletiniň radio merkezinden efire goýberilýänsazly gepleşikler milli saz öz täsirini ýetirip durupdyr. Netijede, Eýrantürkmenleriniň arasynda saz sungaty umumy türkmen häsiýetine eýedir.

Işde häzirki zaman Eýran türkmenlerikiň umumy medeniýetiniň kiçi göwrüminigörkezmäge synanşyldy. Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň durmuşa geçip duran"Milli Galkynyş syýasaty" döwründe, biziň bu işimiz dünyä türkmenlerinitanamakda, olar bilen ýakyn aragatnaşyk saklamakda, bu ugurdan gyzyklanýan

jemgyýetçilige azda-kände ýardam bolar diýip umyt edýäris.

IŞIŇ YLMY TÄZELIGI:

Işiň giňişleýin ylmy materiallar we statistiki maglumatlar arkaly alnyp gidileniniwe täze döwürde /XX asyr/ soňky iki azat ediş halk hereketiniň analyzy hem-de,çeper edebiýat arkaly taryhy wakalaryň beýny işiň täzeligini görkezýär. umumanaýdanymyzda, bu işi Eýran türkmenleriniň hal-ýagdaýyny öz içinde ýşapýazmaklyk awtora miesser etdi. Eýran türkmenleriniň edebi, taryhy, syýasy we

medeni durmuşy ilkinji gezek şeýle kämil görnüşinde ylmy nukdaý nazardan öziçinde ýaşap geleniň garaýşy bilen öwrenilýär. Işde şu wagta çenli ylmy barlagasezewar edilmedik meseleler, 1924-1979-njy ýyllardan progressiw hereketi halkatäsir edişi, ülkäniň öz il-ýurduny söýýän intelligensiýsynyň syýsy-jemgyýetçilikýagdaýynda bolup geçýän özgerişlikler, syýasy- jemgyýetçilik hereketiniňkähalatlarda güýçlenmegi we Milli gozgalaňlary barlag etmegi ylmy taýdanöwrenilýär. Işde getirilen dokumentler we materiallaryň köpüsi ilkinji gezek

jemgyýetçilige äşigär edilýär.

DISSERTASIÝANYŇ HRONOLOGIK ÇÄKLERI:

Bu ylmy işde wakalar umuman XIX asyrdan başlap, esasan Türkmenistanyňgaraşsyzlygyna çenli döwre gelip ýetýär. Bu aralykda bolup geçýän wakalar dürliçeper edebiýat we taryhy faktlar arkaly haýsy ýyllarda nähili wakalaryň ýüze



19

çykandygyny analizläp geçýär. Elbetde, bu wakalar 1916-1924-nji ýyllara çenliGünorta-Günbatar Türkmenistany umumy ýagdaýda öz içine alýar. Emma şolýyllardan soň serhet meselesi juda berkidilip, Günorta-Günbatar Türkmenistanyňýarysy Eýrana tabyn edilenden beýläk, hususan Eýran türkmenleriniň hal-

ýagdaýlaryny görkezmeklik nazara alynýar.

Işiň dowamynda 1979-njy ýyldaky Eýran patyşalygynyň garşysyna umumydemokratiki göreşi netijesinde, türkmenleriň bir ýyllap Sowet (Şura) Awtonomyhukugyny gazanmagy we şol esasda Şura guramalarynyň berkidilmegi ýalywakalara gelip ýetdi. Şeýle hem Eýran fundamentalistleriniň Amerikansistemasynda gurlan Eýranyň harby goşun güýçleri giňden peýdalanylyp,Türkmensährada Sowet Awtonomiýasyny tozduryp, türkmenleriň öňdebaryjysyýasy işgärlerini tutup türmä basdy, atyp öldürdi ýa-da olaryň köpüsiniňemigrasiýa gitmegine sebäp boldy. Bu ýagdaý çeper edebiýatda ham ylmy-

jurnalistik makalalarda doly beýan edilýär. Şol döwür wakalary Türkmenistandöwletiniň garaşsyzlygyny alan wagta çenli öwrenilýär.

DISSERTASIÝANYŇ PRAKTIKI ÄHMIÝETI:

Işde ulanylan dokumentler we köp sanly maglumatlar Türkmenistanyň taryhyýazylanda hem-de, daşary ýurt türkmenleri barada, hususan Eýran türkmenleriniňtaryhy ykbalyny görkezmekde mekdep okuwçylary hem ýokary bilim talyplary

üçin, ýurduň taryhy boýunça okuw kitaplary we gollanmalary ýazylanda ylmyçeşme hökmünde peýdalanyp bolar. Şeýle hem türkmen edebiýatynyň täze taryhyöwrenilende, Türkmenistanyň çäginden daşarda ýaşaýan, hususanam Eýrantürkmenleriniň döreden çeper edebiýaty hem sungaty barad ylmy maglumathökmünde peýdalanylyp bilner.

DISSERTASIÝANYŇ BARLANYŞY:

Iş Türkmenistan Ylymlar Akademiяsynyň Ş. Batyrow adyndaky Taryh

institutynda ara alynyp maslahatlaşyldy we jemgyýet öňünde goramagahödürlenildi. Dissertasiýanyň esasy mazmuny we netijeleri ça p bolan birnäçemakalalarda öz beýanyny tapdy.

DISSERTASIÝANYŇ STRUKTURASY:



20

Öňde goýlan wezipä laýyklykda kesgitlenildi. Iş girişden, üç bapdan, jemlemeden we peýdalanylan edebiýatlaryň hem-de, çeşmeleriň düzümindenybaratdyr.

DISSERTASIÝANYŇ MAZMUNY: Dissertasiýanyň girişinde şu temanyň işlenmeginiň zerurlygy onuň işleniş

derejesi, onuň esasy maksatlary we awtoryň barlag geçirende öňde goýan anykwezipeleri, işiň ylmy täzeligi, onuň hronologiki çygry, ulanylan çeşmeler bazasy,işiň praktiki ähmiýeti barada aýdylýar. Ylmy barlagyň metodologiýasy we teoretiki prinsipleri hem-de, onuň çeşmeleri häsiýetlendirilýär.

DISSERTASIÝANYŇ BIRINJI BABY:

XIX asyrda türkmen şahyr we ýazyjylarynyň özlerine mekdep hokmündeumumy peýdalanan edebiýatlaryň we taryhy, edebi eserlerini ýatlamak bilentürkmen halkynyň ylmy taýdan baý bazasynyň bardygy bellenilýär.

Birinji babyň birinji paragrafynda Etrek -Gürgen türkmenleri babatda, Eýran,Hywa, Russiýa döwletleriniň ekspansiýasynyň güýçlenmegi we türkmenleriň olekspansiýanyň garşysyna ululy-kiçili göreşler alyp barandygy aýdylýar. Şoldöwletleriň bu ýönekeý ýurduň ruhy maddy baýlyklaryny talamak üçin edençozuşlary we türkmen halkynyň ol zulma boýun bolman, öz gözel ýurduny

goramak üçin, garşylyk görkezişi türkmen ýazyjy-şahyrlarynyň çeperdöredijiliginde öz beýanyny tapypdyr. Klassyk şahyrlarymyzyň işlerinde degerliyz galdyran ol taryhy wakalar bu işde giňden öwrenilýär.

Şol ýokarda belläp geçilen ekspansiýanyň dowamynda Gürgen etraplary hemruslaryň gol astyna geçýär.6

1816-njy ýylda Hywa hany Muhemmet Rahym, Etrek-Gürgen sebitlerine ýörişedýär. 1836-njy ýylda Eýran patyşalygy Etrek-Gürgen türkmenleriniň garaşsyzlyk

hereketleriniň öňüni almak üçin Orsyýet patyşalygyndan deňiz üsti bilen kömek bermeklerini soraýar. Eýran hokümeti ruslaryň Kaspy deňziniň Günorta-Gündogarkenarlarynda deňiz bazasyny gurnamaklaryna özleri üçin hemişelik bähbitli bolar,diýip düşünýärdiler. Ruslar Aşyradany 1841-nji ýylda öz golastyna geçirýär. Eýran

6 . Ораз Ягмыр. "Магтымгулынама", Ашгабат,95 й.., 50-н җи сах.



21

patyşalygy ruslaryň basybalyjylykly niýeti bilen Aşyradany alandyklaryna gözýetirýär. Emma olar ruslara gar şy hiç hili hereket edip bilmeýärler.7

Russiýa Aşyradany eýeländen soň, türkmenleriň Eýrana hem Ruslara garşy alyp

baran göreşleri bu işiň dowamynda dürli ylmy çeşmeler esasynda faktlaýyngetirilýär. Ruslaryň 1921-nji ýylyň fewralyndaky şertnamasynyň esasynda, buadany Eýrana bermeklik karar edilýär.8

Rus-Eýran patyşalygynda Aşyradanyň roly barada Türkmenistanda YlymlarAkademiýasynyň akademigi, professor M. Annanepesow öz işlerinde doly wedogry taryhy maglumatlar berýär.

1837-nji ýylda Orsyýet tarapyndan-Eýran döwletiniň serhedi ykrar edilýär. Buserhet Garasuw hem Etrek derýalarynyň aralygynda ýaşaýan türkmenlere garşyEýranyň şa hokümetiniň Ruslar bilen bilelikde jeza çäresini alyp barmagyň gur aly bolupdyr.Bu jeza çäreleriniň esasy maksady türkmenleriň, hamana, parslara garşytalaňçylykly hereketleriniň oňüni almak üçin Gerek bolanmyş!! Rus döwletitürkmenler bilen şeýle harby gatnaşyk etmäge maýyl däldiler. Sebäbi türkmenlerRus döwletinden Eýran hokümetine garşy göreşde pena isläpdirler. Şonuň üçin Rusdöwletiniň, Eýrana harby kömegi bermegi rus-türkmen gatnaşyklarynyňgarşylyklaýyn ýitileşmegine getirip biljekdi.9

A. Wamberi Etrek-Gürgen türkmenleriniň arasynda derwüş sypatynda obalaraaýlanypdyr. Ol türkmenleriň arasynda Kümüşdepe şäherinde bolanda, syýasat

bilen baglanyşykly gep-gürrüňleri toplapdyr. A. Wamberi türkmenleriAşyradadaky ruslaryň garşysyna öjükdirmek isläpdir.

XIX asyrda Aşyradada deňiz duralgasy uly syýasy-ykdysady ösüşe eýe bolupdyr. Orus täjirleri söwda monopoliýasyny gazanmak isläpdirler.10 Şeýle hemşol asyrda türkmenleriň üstüne Eýran tarapyndan yzygiderli çozuşlar bolup

durupdyr.

7 .حضرد"کرارا"ارشا"رسپ"س91...

8 . Аннанепесов М., "Укрепление руcско-туркменских взаимоотношение в ХVШ-ХIХ вв.", Ашхабад,

Изд.,"Ыдым", 989, стр. 55-230.9 . Аннанепесов М., ... /гөрк. иш./, стр. 551.

10 . С. Сайке. Эйрдн тарыхы, Парсча, 292-н җи сах.



22

Dissertasiýanyň birinji babynyň ikinji paragrafy "Günorta-Günbatartürkmenleriniň XIX-XX asyrlaryň sepgidindäki edebiýaty" atly mowzuk bilen

başlanýar. Ol döwürdäki Günorta-Günbatar türkmenleriniň arasynda ýaşap geçen şahsyýetleriň atlary we näbelli galan ençeme şahyrlaryň eserleri hem olaryň ýaşap

geçen döwrüniň ýagdaýy barada ilkinji gezek bu işde durlup geçilýär. Şolaryňeserleriniň arasynda ýomut- japarbaý urugynyň ençemeleriniň atlary agzalyp,olaryň mysal getirilen eserleri görkezilýär. Mysal üçin, Allaguly Saýatlynyňeserlerinden bir band:

Arryk, Sakgal diýirler iň owalbaşda, Burkazy görersiň mydam söweşde, Çükgände, Gyzylda, ähli Tumaçda,Şer isteseň Meýdan ýerderim bardyr.11

Dissertasiýanyň dowamynda Ahundow Ahmet Gürgenliniň eserleriniň analizinehem köp üns berilýär . Onuň "Gürgen jülgelerinde" we "Gul ogly Myrat" atlyeserlerinde şol döwür Eýrandaky sosiýal ýetmezçilikleriň agzalyp geçilýändigiderňelýär. Şeýle hem Eýran tarapdan Etrek -Gürgen boýundaky türkmenleriň üstünegapyllykda çozup, olary esir edip alyp giden birtopar tüfeňçi /tü peňçi/ feodallaryňatlary faktleýin gеtirilýär.12

Bu paragrafyň iň soňunda Meret şahyr, Mämet şahyr, Sähet Işan we ArazMuhemmet şahyr y şol nesliň iň soňkulary bolup, döwrüň sepgidini doldurýarlar.Ondan soňra Eýran türkmenlerinde edebiýat boýunça durgunlyk döwri başlanýar.

DISSERTASIÝANYŇ IKINJI BABY:

"Eýran türkmenleriniň Ikinji jahan urşundan soňky edebiýaty" bolup, ol iki paragrafa bölünýär. Birinji paragraf Eýran türkmenleriniň syýasy ýagdaýyny öziçine alýar. Onda iki etapdaky bolan “Halk Azat” ediş hereketlerine düýpli analiz berilýär. X. Ataew, O. G. Medikow, I. A. Ýusubow we A. Oraztaganow ýaly dürlialymlaryň şol bir hereket, şol bir taryhy ýagdaý barada bolan dürli garaýyşlarynydeňeşdirme tematiki esasda barlanyp geçilýär.

11 . Бу гошгы шахырын агтыгы Хажарбиби Непесованың дилинден язылып алыняр. /М.

Аннанепесов, "Вендиликде язылан шыгырлар", Ашгабат-977 й.12

.92.57-57سکبطسشرکچپخ".. ردشرخجرافجراف"اسد.



23

Şol halk hereketlerinde bolan belli-belli serkerdeleriň we öňdebaryjy syýasyintelligensiýanyň ady agzalyp geçilýär. Şeýle hem 1924-nji ýylda “OsmanAhunyň” baştutanlygyndaky herekete N. Aýtakow G. Atabaýew hem-de, HanÝomudskiniň ogly Läle Han ýaly şol döwrüň belli uly şahsyetleriniň gollandygy

görkezilýär.

Dissertasiýanyň ikinji babynyň ikinji paragrafy bolsa, häzirki döwrüň edebi prossesine bagyşlanýar. Onda häzirki döwür Eýran türkmenleriniň arasyndadowam edip gelýän üç dürli edebi akym barada aýry-aýrylykda durlup geçilýär.Olar öz gezeginde "a", "б" we "в" punktlara bölünýär.

Dissertasiýanyň üçünji baby "Eýran türkmenleriniň edebiýaty, dil, ýazuwmedeniýeti we saz sungaty" diýlip atlandyrylýar. Yçünji BAP bäş paragrafdan

ybaratdyr. Birinji paragraf "Şahyrçylyk ýolunyň taryhy gözbaşy /köki/" dienmowzuk bilen berilýär. Bu paragrafda türkmen dili we edebiýatynyň gadymdangelýän köki aýry dilleriň täsirinde bolup gaýdypdyr. "Öňki döwürdäki mekdep-medreseler Ahun - mollalaryň gözegçiliginde bolupdyr we şolaryň okuw-ýazuwdüzgünleri boýunça öwredilipdir. Bu ýagdaý arap diliniň we edebiýatynyň türkmenedebiýatyna ornaşmagynda uly rol oýnapdyr".13

Yslam dini Orta Aziýany alandan beýläk, araplaryň medeniýeti, köp sanda arapdili we pars sözleri türkmen ýazyjy-şahyrlarynyň arasynda döwrüň sociýal

jemgyetçilik we durmuşynyň şertlerine görä, giňden peýdalanylyp gelnipdir.Seljuk imperiýasy başlanandan soň, üç diliň /türki, pars hem arap/ arasynda medeniarabaglanyşygyň bolandygyny gadymy bir rowaýat habar berýär, ýagny döwletgüýji türkmenleriňki, medeni gatnaşyk parslaryňky, dini gatnaşyklary araplaryňky bolupdyr "14.

Şeýle dil täsirleriniň XVIII-XIX asyrlardaky klassyk larymyzyň eserlerinde-de,görmek bolyar. Türkmen edebi dili esaslandyran hem çeper edebiýatyň milliformasynda, düşnükli türkmen dilinde bolmalydygyny öz beýik hyzmaty bilenwagyz eden Magtymguly Pyragynyň goşgu edebiýata bolan garaýşy örän sarpaly bolupdyr. Ol bu hakda Şeýle diýýär:

13 . К. Дупдыев, "XIX асыр хем-де XX асырын бяшндцакы тупкмен оде-биятынын таоыхьищан

очерклер. Ашгабат, "МагарнФ" пегаипяты, 987 й. 7-нжи сах.14

.حضرد"کرارا"ارشا"رسپ"س91



24

Abu Sagyt, Omar Haýýam, Hemedany,Ferdöwsi, Nyzamy, Hafiz perwany,Jelaleddin Rumy, Jamy el-namy,Olarnyň ýanynda men hem san bolsam.15

Bu babyň ikinji paragrafy "Eýranyň gadymy edebi çeşmeleriniňMagtymgulynyň döredijiligine täsiri" diýip atlandyrylan beýik şahyryň döredijiligiEýranyň pars dilli klassyk şahyrlarynyň eserleri bilen deňeşdirme tematikasyndaöwrenilýär. Magtymguly Pyragy olaryň döredijilik şiwelerini ýeterlik özleşdirip,özi hem dürli şiwelerde goşgy döredipdir, ýagny pars hem türki dilleriň şiwesinde-de goşgy döredip bilipdir. Bu barad ýörite durlup geçilýär. Şeýle hem bu

paragrafyň dowamynda pars dilinde goşgu şiweleriniň köpüsi derňelip geçilýär.

Yçünji babyň üçünji paragrafynda häzirki döwrüň şahyrçylyk ýolunda "ak

goşgy" barad we onuň häzirki döwür türkmen ýaş şahyrlaryna ýetiren täsiriderňelýär. Bu formany pars edebiýatyna ymykli ornaşdyran şahyr Nima Ýuşij dir.Bu usulda kapyýa dien Mesele "şahyryň öz erkin duýgusyna bagly bolup, gerekýerinde kapyýa bolup hem zerur däl ýerinde bolmanam biller.

Yçünji babyň dördünji paragrafynda dil we ýazuw meselesi barad söhbetaçylýar. Diliň ähmiýeti we onuň gadymyýetden gelip çykyşy, goňşy dilmedeniýetleriniň oňa nädereje-de täsir edişi, käbir syýasy sebäplere görä, diliň

assimilleşmegi her taraplaýyn derňelýär. Ýazuw, ýagny elipbiýi, islendik diliňesasy özeni bolup durýar. Eger-de Eýran türkmenleri babatda ýöriteleşdirilen hatwe ýazuw grafikasyna üns berlip, bu ugurda belli karara gelinmese, onda ol ýerdeýaşaýan türkmenleriň dil medeniýeti ölüp, wagtyň geçmegi bilen bütinleý ýok bolup gitmegi-de, mümkin!.

XVIII asyrda ýşap geçen türkmen şahyry Şeýdaýy öz eserlerinde Türkmeniňgadymy 25 sany tamgasynyň - harpynyň bolandygyny habar berýär. Soňra onuň"Asmandan inen" heläkçilige uçraýşyny beýan edilýär. Şeýle hem "arap diliniň,

sözleriň güýesi bolandygyny" türki dildäki sözleri "iýendigini" öz döwründe örän batyrgaýlyk bilen aýdyp bilipdir. Şahyr "Gözel ýigrim bäş" atly eserinde:

Bir asmany bela inip nahandan,Ýwutdi ol dürli gymmat bahany.16

15 . . Магтымгулы, Сайланан эсерлер., Ашгабат, "Тʏркменистан" неширяты, 977 й. П5-няа сах.



25

- Diýip belleýär. Şahyryň "Dillerim" atly eseri-de "Gözel ýigrimi bäşiň" ideýadowamydyr. Bu pikir Eýran türkmenleriniň dili babatda aýdylan ýalydyr.Dissertasiýada Eýran türkmenleriniň hat grafikasy barada alynyp barylýan çärelerdogrusynda we türkmenleriň şertlerinde häzirlikçe parsça-türkmençe grafikasyny

peýdalanmak meselesi öňe sürülýändigi aýdylýar. Häzir halkyň umumy pikiriniňlatin grafikasyna gönügendigini we şeýle edilse, milletiň medeni gözýetimi hem bütewiligi üçin örän peýdaly boljakdygy aýdylýar.

Türkmen dil bilimine degişli käbir edilen işler hem göze ilýär. Şolaryň arasyndaKümüşdepeden türkmen alymy Nurmuhemmet Mutagynyň "س ف" /"Färhäng-e Sina"/ atly sözlügidir.17 Işde bu sözlük doly derňelip geçilýär.

Yçünji babyň bäşinji paragrafynda Eýran türkmenleriniň saz sungatynyň

gözbaşy barad giňişleýin gürrüň gozgalýar. Bu Sungat irki döwürlerden ugur alyp,häzirki döwre gelip ýetipdir. XV-XVI asyrda “Dana ata” lakamy bilen tanalanAhsan şyh, Günbatar Türkmenistanda meşhur oguznamaçy bolupdyr.18

ХVШ asyrda Amandöwlet bagşy barad Şeýle rowaýat aýdylýar, ol galmyklaryňçozuşyny deňze balyk awlamaga giden türkmenleri saz heňi bilen ägä edip, olaryhem özlerini duşmandan halas edipdir.19 Şeýle hem bagşy-sazandalar türkmenhalkynyň medeni taryhyny saz arkaly miras galdyrypdyrlar. Bu işde bir näsagysagaltmakda sazyň ruhy güýjüniň bardygy ylmy rowaýatlar arkaly derňelip

geçilýär.

Orta Aziýanyň saz sungatyny öwreniji meşhur alym C. A. Uspensky,Türkmenistanda geçiren öz döredijilik hem ylmy-barlag ekspedisiýasynda 1927-njiýylda Esenguly etrabynda bolupdyr. Ol ýerde Eýran türkmenleriniň arasynda ady belli bolan bagşylar bilenem duşuşypdyr.

«Bu alym Esengulyda ýerli sazandalaryň üçüsi bilen duşuşýar. 66 ýaşlyMämmetnepes Baird oglundan birnäçe saz ýazyp alýar "20.

16 . Шейдайы, Лирика, "Гʏл-Сенубер", Ашгабат, "Ыльм".неширяты, 978 й. 3-н җы сах.17

. Муттагы Н. Фәрhәнг-э-сина / سفرگ / Кум. 9З й. 9-602 с. 18

. Демидов С., "Туркменские Овляды". Ашгабат. "Ылым",неширяты, 97 г. 99 сах. 19

. Е. Велиев, "Тʏркмен халк поэзиясы", Ашгабат, "Ылым" неширяты, 91 й. 8-и җи сах. 20

. А. Ашыров, "Рус саз өврени җилери ве тʏркмен сазы", "Совет эдебияты", журналы, 91 й., 983-

н җи сах.



26

Eýran türkmenleriniň bagşyçylyk ёly bolsa, öz ýerli taýpa-tireleriniň şertlerinelaýyklykda "ýomut-gökleň bagşyçylyk ýoly" diýilip, kesgitlenilýär. Ýöne soňa-

baka olaryň arasynda türkmen sazy umumy häsiýete eýe bolupdyr, ýagny şol böleklik kem-kemden umumylyga ýazyp gidnidir.

Häzirki döwürde Eýran türkmenleriniň arasynda dürli saz gurallarynyň peýda bolandygyny aýtmak gerek. Şol saz gurallarynda türkmen Milli sazlaryny ýerineýetirip, aýdym aýdylýar. Olarda estrada saz görnüşiniň hem giň ýol alandygyny bellemek gerek.

Örän ýerli häsiýete eýe bolan "Gyryldy", "Maýa sepje" ýaly sazlaryň emelegelşiniň rowaýatlary derňelip geçilýär.

1961-nji ýyldan soň ýaýbaňlanan wakalaryň esasynda, türkmenleriň arasyndaaýdym-saz meselesi käbir babatlarda çäklendirildi.

Eýran Yslam respublikasynyň dindar toparlarynyň ündewi tarapyndan gadaganedilen aýdym-sazlar bar. Olar barad hem işde aýdylýar.

Dutar bilen gyjak saz gurallarynyň ýanynda aýdym aýdýan belli bagşylar, ýerlisazandalaryň ady we ýerligi, estrada janrynyň belli aýdymçylar we sazandalaryňady hem ýerligi işde Aýry-aýrylykda görkezilýär.

"1991-nji ýylyň maý aýynyň birinji güni Bendertürkmen şäheriniň IslamRespublikasynyň pasdarlary /sakçylary/ bir türkmen ýaşulysyny gedemlik bilenatdylar. Şeýdip, olar geçip duran toý-tomaşany gana buladylar. Pasdarlaryň biritoýda ediljek bolunýan saz-söhbetiň öňüne geçmek üçin, ol ýere dökülýärler.Ýaşuly Ylýas aga Nazgylyjy Ondan diňe Bir sagat aýdym-saz etmäge rugsatsorany üçin, ol ony awtomat okuna tutýar. Ýaşulynyň gursagyndan parran ýarypçykan awtomat oky ýene-de iki adamy ýaralaýar. Şeýlelik bilen "yslamyňgoragçylary" Türkmeniň bu toý şagalaňyny ýasa öwürýärler"21.

Aslynda aýdym-saz diýleni pygamberimiz döwründe-de, bolupdyr. Mekgeşäherinden hijrete gaýdan Muhemmet pygamberi Medine halky aýdym-saz bilen

21مسارانرکخسس– فرکوار"ارارکسشر. ". .غرآ9371 –س58-5شرس



27

garşy alypdyrlar. Umuman, şerigatda nikä toýuny dabaraly aýdym-sazly gurnamakdürs we sogap saýylýar.22 Şonuň üçin hem biziň halkymyz:

Ile döwlet geler bolsa,

Bagşy bilen Ozan geler.Ilden döwlet gider bolsa,Molla bilen tozan geler.- diýip, örän jaýdar aýdypdyrlar. Welilik bilen aýdylan ol sözleriň

hakykatdygyny XX asyryň aýagyndaky şu günki Eýran türkmenleriniň durmuşy bilen baglanyşykly bolup geçýän pajygaly ýagdaýlar doly subut edýär.

Dissertasiýanyň ahyrynda: Netije jemlenip, barlag baradaky umumy jemleýji pikir aýdylýar.

Işiň ahyrynda ulanylan çeşmeler we ede biýatlar görkezilýär.

DISSERTASIÝANYŇ ESASY MAZMUNY:

Şu aşakdaky tezislerde hem makalalarda beýan edilýär. /Türkmen dilinde/.

1. Eýran türkmenleriniň seljuklar bilen baglanyşykly edebi-medeni taryhymirasy. Togrulbegiň hatyrasyna bagyşlanan “Ylmy - Teoretikikonferensiýa” - Türkmenistan Ylymlar Akademiýasy. Ş. Batyrow

adyndaky Taryh Instituty. Aşgabat, 1994 ý. 6 sah. 2. Iň gadymy rowaýatlardan gözbaş alan Merv-i Şah-u Jahan "Мерв в

древней и средневековой истории Востока V: АНТ /Тезисы докладовнаучной конференции/, Мары, 1994 г. стр. 10.

3. Taryhda türkmen halkynyň agzybirlik filosofiyasynyň prossesleri,

"Духовная культура в процессе национального возрожденияТуркменистана", АНТ, Институт философия и права, /Тезисы

докладов научно - теоретической конференции/, Ашгабат, "Ылым",1994. стр. 86.- Овнук, Хангелди,.

4. "Éýran türkmenleriniň saz - Sungaty", "Diýar" magazine, Овнук,Хангелди, 1995 th. № 7, 10 sah.

22. Ахметхади Максуды, Шеригат буйрукларының топлумы, Ашгабат,95 й., 92 –сах.



28

5.

Magtymguly Pyragy Eýranyň. taryhy- edebi çeşmelerinde, СборникАкадемия наука Туркменистана, Институт Истории им. Ш. Батырова,1995 г., 8 стр. - (Collection of the Academy of Sciences of Turkmenistan,Institute of History of Ş. Batyrov, 8 p. 1995.).

6.

Taryhda türkmen halkynyň Agzybirlik filosofiyasynyň prossesleri. " Рольдуховной культуры в процессе национального возрождения Туркменистана",Сборник Академия наук Туркменистана Институт философия и права, 1995 г.б стр. ...



29

[По Русский]

« А Н Н О Т А Ц И Я »

Кандидатская работая ОВНУК, ХАНГЕЛЬДЫ

АРАЗГЕЛЬДЫ оглы на тему “История КултурыТуркмен Ирана (XIX - XX вв.)”, посвещена актуальнойтеме в истории туркменского народа.

Работа состоит на введения, трех глав, включення исписка использованной литературы.

В введении обосновается актуальность и уровомьизученности проблемы, ставится конкретная цель и

задачи исследования.

В первой главе говорится о произведениях, которыеслужил историческамы для иранских писателей ипоэтов ХIХ в., об усилении экспансии персидеского, хывинского в

россиского государств по отношению к туркменам Этрек и Гургене и ихборьба против них.

Анализируется литература иранских туркмени рубежа ХIХ - начала ХХ вв.

Во второй главе изучается литература созданная иранскими туркменамипосле второй мировой войны. Дается анализ социально – политическогосостояния иранских туркмен. Вскрывается особенности современного литературного процесса.

В третьей главе исследуются источники персидской поэзии.Рассматривается влияние древнеперсидской литературы на творчествоМагтымгулы. Посвяется особенностям персидской поэзии, ее языка и

графики. В заключении диссертант обобщил свои выводы и подвел итоги.

Смотрите Здесь Оригинал Текста!

Подпис: 10. ХII. 1995 __ОВНУК, Х. _









30

[Engliş]

“ An ANNOTATION of my ABSTRACT of DISSERTATION work ”

PhD work OVNUK, Hangeldy Arazgeldy ogly on "Cultural History of Turkmens

of Iran (XIX - XX centuries)" is dedicated to the actual topic in the history of theTurkmen people.

The work consists in the introduction, three çapters, inclusion and bibliography.

In the introduction the urgency and breaker failure of the problem, put a specificgoal and objectives of the study.

The first chapter deals with the works, which served as a historical for Iranian

writers and poets of the XIX century, About strengthening expansion Persian,Khanat of Khiva, Russian states in relation to the Turkmens and Etrek Gurgen andtheir struggle against them.

Analyzes the literature Iranian Turkmens turn of the XIX - early XX centuries.

In the second chapter we study the literature created by the Iranian Turkmens afterII World War. The analysis of the socio - political status Iranian Turkmens.Revealed features of modern literary process.

The third chapter examines the sources of Persian poetry. The influence of theancient Persian literature on creativity Magtymguly. Committing characteristics ofPersian poetry, its language and graphics.

At the end of the thesis summarized his findings and summarized. ...

See the original text here!

Signatures: 10. XII. 1995 __ OVNUK X._ .







31

آ د عم ن

بطاف

.ش

م

ح

رخ

ا

اوی

اان

ی

گ

رخ

اسل ن(9-02)ون /م

هرب

20/22/2 – ) ن

رخ

(طو

رخ

)ص ز( آورات

ج اذ درج زدی عم

-91عق آبد

Заказ № 1052 Тираж 100

Индивидуальное предприятие «ГАРЛАВАЧ» 744012 г. Ашгабат, ул. Советских паграническии, 92й

Диссертации по гуманитарным наукам: http://cheloveknauka.com/istoriya-kultury-turkmen-irana-hih-hh-vv#ixzz3KyD7LCS9

http://cheloveknauka.com/istoriya-kultury-turkmen-irana-hih-hh-vv#ixzz3KyD7LCS9

http://cheloveknauka.com/istoriya-kultury-turkmen-irana-hih-hh-vv#ixzz3KyD7LCS9

awtoreferat phd ownuk - latin turkmen alphabetic

Documents