AVRUPA ARA$T!RMALAR! DERG!Si .-em 14 "Say1: 1 •2006

AVRt:PA BIRLiGl'NIN ~;NERJi GiJVENL!GI A<;:ISINDAN TURKiYE'NiN ONEMI'

153

Erlilll OKTAr" Radiye Fund<J (,:AMKIRAN"'

Or.et:

Bu r;alt~mada, genelde, teorik arrdan uluslarara.w ili$kilade ve d1g po!itikada geleneksel ''yUksek potitikamn" (ya da st)'asi ve askeri O'gclerin) yam stra ekmwmik bayutun iinemi ele aimacakur. Ozellikle, .;ajjda~ d1r politika V£ gilvenlik yaklG$tmlarmdc ve uygulamada "enerji gUvenliffi."nin ekonomik boyutu On pinttn pkmaktnd1r.

TiirJdye ile AB /ligkilerinin gdecegini, ya do. TUrkiye'nin AB'ye tam iiyeJik hedefine ili.~kin siireci de, ~ekillendirecek ve yOnlendirecek olan en Onemli faktOrlerden hiri Birligin enerji gfJveniigi a.;mndan iilkemizin ttq<dtgi dnem olacak11r.

Kisaca rall~llii.Zmn.da, AR'nin Ozell!kle dogatgaz ile petrol ve gene/de enerji giivenligi politikalan afitsmdan Tii.rkiye 'nin transit iilke konumu doid)'tSi ile Oni!minin gi:iz ardt edilemeyl:'cegi, AB'nin bOyle bir liikse sah<p olmadtgt sonucu q<kanlm!ftlr.

Anuhtar Keli:meler: Enuji giivenligi politikasi, TUrkiye ve AB ili{kileri, Tiirklye'ninjeopolirik konumu, Petrol ve doj{a.l!faZ ul~tmt,Ttransit iilke.

' Oncdd say1daki {Cilt B. Say1: 1-2, Ytl· 2005) i;laskJ hatast sonucu maka!eniu ek:indeki tablolarda ciJdi kan~JkM:. ve h<Jtalar olu~masl ve ene.rji g11venligi kouus:unda ortaya <;1kan yeni gelt~jrneler dikka!e ahnarak makatenin dtizeltilmi~ ve geni~letilrni:: !itk!i lie yeniden bastlm.ast uygun gOrti!mii;;ttir. ·• Prof. Dr .. TC Maltepe Dniver>itesi Sosyal Bllimler Enstitilsli MUdlirO, HBF lktisat BOliim B<t~kam ve Tilrklye - AB Kar~nla9{umatl Ara~tmna ve Egitim Metkczi DirekrOril .. ~ Doktora bgrencisi, TC Maltepe Oniversitesi iiBF Ulu~lar amst tli:jAilcr Yt:

A vrupa BirllJSi BOlllmU Aru'}tJnna GO rev lisi

154 AVAU?A B!HLiijl'N]N ENERJi GUVE~:JCi AQ.SINOAN "Tl)RK\YI:'NiN 6f.~EMi

Abstract:

ln this paper signific.Jnce of economic a>pects and issues bfsides the tmditional "high politics" (such as military and political factor.>) within the frame of internatinnrd relations and foreign polities will be discussed, theoretically. Panicularly, in. contemporary theories of security and foreign policies and in pract£ce as well, the economic dimension of securiry of eMrgy supply and foreign policies has. come ow to b.: the most impanaru issues.

Futul'e of the re&.Jtivns between Turkey and Europea!l Union or the prOt ess of of becoming a fuli member of thf EU js going to be shaped and governed nuu'niy by th£ fact that Turkey has a geopo!irical location which plays a crucial rote in cmmeciion to the energy serurity poUdes ofEU.

Therefiwe, in short this paper reached the conclusion that due to the crucial position of Turkey for EU's energy security, EU hus never the chance to ignore Turkey of to say NO,

Keywords: Energy Security Policy, EU-Turkey relations, Turl:ey's geopolitical position, Oil and natural gas transportation, Trttnsit country.

I· Giri~

TUrkiye'nin Avrupa Birlig.i'nc tiyelig:iuin Birlige ueler katacagt konusu geni~l.cme silrecinde tartt$!lan konularw ba$mda gelmektedir. o~,eJlikle 1? Arohk 2004 Brtik&el Zirvesi Oncesinde alevlcnen tartJ~malarda dikkati t;ckcn bir nnsur Tilrkiye'nin ilyeiiglni savuna·n ve rnti1.akere tarihi verilmesini destekleyen gOrU~Ierin Ti.irkiye'nin jcopolitik konumu nedeuiyle Avrupa'nm enerji gi.ivenlig:i i-;:ln s<::@ayacag1 faydalar lizerinde durmastdlr. Bu da BrUksel zirvesinin olumlu bir sUre9 olma~mm g:erlsindc yatan ciddi ncdenlerden hirini o!u~turmaktadu.

l Tllrkiye Jeopolitik konumn nedeniyle di.inya enerji pulitika!an iyin kilit ! I bir rot oynamaktad1r. Di.inyamn Oncmli rezervle.rine olar. yakmh.§t nedeni He Ti.irkiye, Avrupa ile Ortadogu vc Hazar BOlgesi ve Kafkaslar'1 birbirine ! j bag!ayan kOprtl konumundadu. Avrupa Birligi'nin g:iderek. arum enerj! ! ithalatma olan bag.Jmhilgt gOz Unilne altnillgmda Tilrkiye'nin AFI'nin enerji

l I

.-l

A.VRUPAAAA$TIRt.AALARl DEAGlSI 155

- aJZ gUvenligini saglaruada co~:rafi olarak kaynak ryef?itlendimlesinde Onemli : bir rol oynacag1 ortadadJr,

I~te bu nedenie bu -;ah~mada enerjinin Tiirkiye ve Avrupa Birligt ; i!i~ldterindeki yeri ve Onemi irdelenerek Tilrkiye'nin Avrupa Birligi'nin , enerji gtivenligi a9tsmdan ta~d1g1 Onem incelenecektir. Konunun bir : anlamda Ekono-Pol.itik bir anabzi yap1lacakt1r.

Ancak enerjinin Tiirkiye ve Avrupa Birligi ili*kileri ve Ozellikle de Avrupa Birligi'nin enerj.i guvenligi a!JnlmdaJJ Onemlni aynnflian ile ele

. aimadan bnce ;;ah~mamn kapsa.nn ve sm1rlanm belirlemek yararh ve - wrunlu g6rtilmektedir.

<;ok boyutlu ve gcni~ bir konu olan enerji soronu ve politikalannm tUm vtlnleriylc bOyle b1r s;a1t$mada ele ahnmasmm soz konusu olarnayacagJ ;itJknr. Bu ~al~mada konu olarak enelji gtivenligi politikalannm de aimacaf;l beHrtilmi~ti; Ancak: b1lindigi gibi enerjinin bin;ok tllrii oldugu ve her tiirtiniin ayn ve kapsrunb b1r ~alt.'jmayt gerektirdigi a<;:lkttr.

Dolaytsiy!a bu s:ah!}mada zaman k1sm da dikkate ahnarak enerji tiirlerinden sadece petrol ve dogal gaz ele ahnacakbr. BOyle bir stmrlamamn, 1aman k1S1ttnm 6tesinde daha Onemli bir nedeni de konumuz itibari He yani ~ah§manm amaCI ve irycrlgi ~JS1Ildan petrol ve dogal gazm ta.sJdt&J Onemdir. Aynca petrol ve Ozellikle son ytllarda arran onemi ile d~l gazm i.Uke ekonomilerinin can damanru olu~turdugu soyleuebilir. Dilnya enerji tiiketimi i~erisinde petrol ve dogrtl gann % 60 olan paylannm 202S'te % 66'ya yiikselmesi OngOriilmektedir. (US ElA) Bu enerji tliketim egilimi do~rultusunda Avrupa Bir1igi'nin 2030 i~in yaptlan enerji ihtiyact Ong6riilerinde de petrol ve dogal gaz talebinin toplam enerji ihtiyacmm daha da artmas1 beklenmektedir (EC, 2000: 4 ). K1saca bu yah~ma; TOrkiye'nin Avrupa Birligi'nin enerji giivenligi a~s-mdan Onemini ele ahrkcn enerji tiirlerinden sadece petrol ve dogal gaz ilzerinde degerlendinne yapacaktJf'_

c;ah~mada 6ncclikle iik b01i.imde ener.iJnin ekonomik 3\=ldan Onemi ve enerji gtivenligi ile bunlttrm Ulkelerin gene! gUvenligi ve uJuslann varhklanm istikrar i;;inde siirdtirebllmelcrindeki rohi ve Oneminc ili?kin teorik gOiii~ ve yakla.'}tmlar cle alm_acaktu. BOylece konunun teorik alt

156 AVRUPA BIALI~l·:-i!N ENER.;I GOVENUCI AQISINDAN TURK!YE'Ni~ 6NEM!

yap1s.1 ya da <;en;evesi olu~turulmaya ,:;ah~dacaktiL Bu bagJamda realist teorj ve liberalist tcorinin pluralist kanadma Ozellikle yer verilecektir.

[kinci 001Umde ire Avrupa Bir!igi'nin enerji politikalan ve enetji l' gi.ivenligfne il1~kin kar~dJ:}mast olast sorunlar ele ahnacakttr. Bir yanctan AB'de cne;ji sekt6rtine tli:,;kin, iirctim-arz ve ti:iketime ili~kin vcriler ve ileriye dOntik projeb.Jyonlara lm . .aca deglnilecck, Ote yandan Birligin enerji gtivcniigme tli:}kin uluslararast ili:,;kiler baglammda izledigi politikalar irdelenccektir.

O~uncU bGliimde Lse Tilrkiyc' nin jcopo:itik konumu ve bOlge illkderi (Oruegin iran) i\e kar,;;tla$unldtgmda gerek d~mokratik rejimi ve gerehe AB'ye aday iilke olma;jt nedeoiyle Birligin enerji giivenligi a~tsmdan

ta$1d1g1 Oncm ortaya konulmaya ~ah~1lacakttr.

ll- Enerjinin lh!i Politikadski Onernine fli~kln T eorik Yakla~tmlar

Uluslar aras1 ili~h.iler bagl:unmda politika olu~tunnanm dayanaklan ve enerjinin bu konudaki Onemine lii'}kin ba~ltca iki tt:mel reorik yakla{lmdan sOz edilebilir, Bunlardao ilki ve- dahu eski~i reahs.t teori ve iklncisi ise liberal teorinin pluroHst kanadtdtr.

Realist teoriye gOre devletlerin en temd menfaati uluslararast sistemde varhktanmn devamhhklanm saglamakt!r tBaylis & Smith, 2001: 144). Bu nedenle dt~ politika devletlerin sistemdc devamhhgnu sagl.amaya hizmel eden poJitika aractdu (Burchill, 2001: 78), Realistlere gOre 'ulusa1 gfivenlik' tUm devletlerin d1~ polltika konu1annda ilk su11da ycr ahnaktadtr (Kauppi and Viotti, 1993: 36). Bu bagiamda realist glirii!?te d1~ politika gUndeminde askeri vc ~tratejik giivenlik meseleleri On plandadtL Dolay!:->I ile uluslar ara:n ili~kllerde "yliksek politika" (high polilics) olarak kabul edilen asked ve siyasi konular d!~ poHtika kapsarnmda ekonomi ve dii_!er "alt politika" (low politics) konulanndan daha hncelikli strada ycr almaktad1r. (Baylis & Smith, 2001: 191; Kauppi and Vwtti, 1993: 36)

Realistler bir devlt:tin dogai kaynaldara ulii$maS101 ve bu knynak!ata eri~imini stirdtircbi;mesinin o i.ilkenin ulusal giivenligi a~tsmdan onemli o!dugunu da belirtmcktedirlcr !,K<ruppi and Viotti, 1993: 57}. Diger bir deyi~le, enerji kaynaklan askeri gUo:; i!fill gerekli oldu~undan ve devletlerin ulus1ar arast sistemde varhklanm dcvam cttirebilmeleri i-;in gerck!i oldugu Ol,:;tide ulusal giivenlik is:indc ele almmt~ttr lBuzan, 1991: 126). B~

AVAUPA ARA~TIRMALARl OEAGlS\ 157

baglamda da yUk~k politika seviyesinde d1~ politik:a gtindemini de etkileme giidine sahiptir.

Enerjinin dcvletlerin uluslar arast sistemde varbklanru devam ettirebilmeleri iyin ne der~ede 6nemli oldu~nu gOsteren bir kamt olarak Japonya'nm Pearl Harbor saldmSJm gen;ek!e)jtirerek IL Dtinya Sava§t'na gionesi gOsterilebilir (Nobutoshi, 1981: 6) Ekonomisini idame ettirebitecek dogal kaynaklardan yoksun durumda olan Japonya gibi tamamen ithal enerjiye bagtmh iilkeler i~in eneqi giivenli~i uJusal gOvenlik kavrarru j'jlude ele atmmaktadtr.

Realistlerin ulusal gtlvenli~i sadece askeri gHvenlik anlanu ile &tmdad1J51 rantrru Barry Buzan tarafmdan derinle~tirilmi$ ve gclWirilmi~tir (Buzan, 1991: 14). Buzan, geleneksel Realist diWince i9inde sadece askeri gi.i<; ile ili$kHendiriJen ';gilvenlik" kavramm1 geli~tirerek ulusal giiventik k:avrrurumn sadece askeri deg:ii siyas.i, ekonomik, toplumsal ve fYevresei gUvenlik ayaklanna sahip oldugunu da belirtmi;;;tir {Buzan, 1991: 19), Yani bir devletin ulusaJ gtivenli&inin saglanmmn sadece askeri a~1dan gi:ir;lii olmas1 ile degit diller unsurlarm da bir btitiin i~inde olmas1 ile saglanmaktadtL Buna gOre ekonomik gUvenlik bir devletin ekonomisi i~in gerekli olao kaynaklara ula~abilmesi ve bu k:aynaklan temin yollannm da tehdit a!tmda olmama$t ile sag:Ianmakrad1r (Buzan, 1991; 242). Buum'a gOre ckonominin temcH ohm enerjinin alu~mm devarnbhi•mn saglanmast blr iilke if;in en az asked gOvenJik kadar One:m ta~ktad1r. Ekonomik gtivenli£in saglanmasmda da enerJinin kesintisiz, g!iveniiir. temiz ve ucuz yollardan temin edihuesi (Ul\"DP, 2000: 113) ve bu ka:ynaklann da mutlaka fYC$ftlendirilmesi Onem ta;nr. Buzan'm geli$tirdigi giiveniik kavramt He enerji konusu ckonomik gtivenligi saglamada hayati bir rol oynamast nedeniyle devletlerin menfaatleri it;in Onceiikli suada yer a1makta ve OOylece reah;<,t dti~tincenin temelinde yatan d1~ politikanm ulusal menfaatlere hizmet etmesi mant1g1 ile d1~ politika giindcminde bnemli bir yer tutmaktad1r.

Realise yakla.§tm lQinde enerji gilvenlip;i konusu bir ulusa.l giivenllk meselesi olarak algtlamnaktadJr. Barry Buzan'tn kapsamm1 gent~Jettigi

'ulusal gilvenlik' tamm1 i~:indc ise eoelji, sadece askeri kapasiteyl gil~lendinnek at;J.Smdan ask:eri glivenlik ekseninde degil, aym zamanda

I 58 AVRIJPA BIRLil;, N!N ENEA.:i G0VENLlCI AQlSlNOAN TORKlYE'NiN 0NEMI =o--­

ekonomik gtlvenli#;i saglamas1 i'Yin ta~1d1g1 hayati ro! nedeniyle de ulusal gtivenli~Un ekonomik boyutunda yer almaktadJr.

Enerji konusunuo dt~ politikada Onemli oldugunu dcstekleyen g6Tii?ierden biri de liberal dtl$Uncenin pluralist kanad1drr. Pluralist kanat d!$ politika. analizlnde uygulanan kavram ve metodlara de~i~ik bak1~ w;rlan kazanduml?lardu. Omegin, Nye ve Keohane 'nin geti~~:tirdigi "karma~1k bag1mhhk" {complex interdependence} kavramlfla (Klwppi and Viotti 1993: 406) gOre 1970'!erden beri diJnya politikalan ''!;oklu soruniar'; (multiple issues) i~eren glindcme sahiplir ve bOylec-e d1~ polidka konulan da geleneksel asker:i ve gi.ivenJjk konulan olarak kabul edilen "yiiksek politika" konufanndan ekonomi, yevre.sosyal konu!ar gibi di~er konulara koymaktadtr (Kauppi and Vi{)ttJ, 1993: 407). BOylece devktlerin askeri gilvenligi ite tarumlanan ulusal 'rikar1ar daha alt t;;Jkarlar olarak tammlanan ekonomi lle de ili?kilendiri!mektedir. KISaca pluralistler, uluslar arast politika glindeminin enerji, ticaret ve di~r parasat konulan da kapsayacak ~ekilde geli$Giini ileri sfirmektedirler. (Kauppi and Viotti, 1993: 200)

Bu teorik ~r~eve i~rlsinde anla~ldtiJ gibi ulusJar arast ili~kilerde enerji konusu Otcllikle de enerji giivenH~ni Sfl~ma devletlerin uluslar aras1 sisremde dnamhhkJanm sagJamak a~smdan: bUyilk Onem t.a~tmaktadlr. Blr iilkenin enerji kaynaklanna o!an yakmh~ ve ekonomisi i<;in gerekli olan encrji kaynaklanm ucuz, kcsintisiz ve giivcnilir yollarrlan ve .;e§itli kaynaklardan elde etmesi ekonomik gUvenligi a~1stndan Onemlidir {Udum, 2001; 39). Bu ncdenlc, enerji gOvenlii?fni saglamak her devletin Oncelikli dt!f politika hedeOeri arasmdad1r. :Bunun, Avrupa Birliei i~n de ne kadar ger;erri ve Onemli oldugu bir scnraki Imliimde anlatdacaktJr.

III~ Avrupa BirHei•nin Enerji Politikas1

lll~ 1. :BirJi~in Enerji An:1 ve Tah•bi

Enerji gi.lven\igi soron!an ve rolitikalarma ge11meden Once Avrupa Birligi'nin petrol ve. gaza iligkin istatistik verilcriudcn yararlonarak sektOriin genel gOrliniimlinil sunmaya ~all9acagtz.

Avrupa Birligi ~imdlki enerji tUketim egilimleri degi$mezse 8 y1l lhtiyacmt kat7Jlayacak petrol rezerv!:erine s,ahiptir. ing!ltcre'nin kontrolti altmda olan Kuzey Denizi rezervleri birligin lhtiyacmm 1997 itibariy!e

AVRUPA AAA1jl11RMALAAI DEAGISI !59

158,3 mllyon tonunu kar~llarken dUnya rezervlerinin sadece % 4.4'i.in\i o1U$turmaktad1r, Aym zamanda, Kuzey Denizi petrolii yiiksek Oretim maliyetleri nedeniyle Ortadogu petroliinden daha pahaliya mal olrnaktadtr. Kuz.ey Denizinden ~tkanlan petroltin varili 7 ile 10 Amerikan Dolanna mal olurken, Orta Dogu'da ~Jtkanlan petroliin varili 1 ile 3 Amerikan Dolanna mal olmaktadu. (EC, 2000: 18)

Do~al Gaz &!(lSlndan ise durumun perrolde o1dugundan daha parlak olmadt.@t anlru[tlmaktadu. A vrupa BirHgi Ulkcleri i~inde Hol!anda {% 24) ve lngiltere'nin (% 56) sahip Qldu~u rezervler dUnya toplam rezervle:rinin sadece % 2'sini olU$turmakt.adlr ve Birli!Pn toplam gaz ihtiyacmm % I2'sini kaf11l1amaktadJr (EC, 2000: 19). Bu istatistiklerin gOsterdigi gibi AB 'nin toplam i.lre-timi tliketimini kar~alamada yetersiz kalmakta bu da enerji a{:lSlndan dt~a ha#tmhll!ttm artt:mnaktadtr (EC, 2000: 20).

Gef9ekten de AB Komisyonunun 2000 ytimda haztrladlgt 'Enerji Gi.lvenli~ini Saglarnaya Y\:lnelik Avrupa Stratejist• ba!jhkh Ye~il Kitap incelendigi zarnan da Birlik illkelerinin gidcrek artan enerji, Ozellikle dogal gaz ve petrol ihtiyact ve bOy[ece Avrupa Birligi'nin giderek artan Birlik dt~ Ulkelere olan enerji bagtmltllguun vurgulandtgl gbrillmektcdir. Buna gOre Avrupa Birligi enerjt ihtiyacmm% 50'sini Birlik: d1~ndaki iilk:elerden ithal ettigi enerji He kar~damaktadu. Yap1lan tahminlere gOre BJrlik dt~mdaki Ulkelere enerj.i bagJmhh&t 2030 yllmda% 70'e ula!?llcaktir {EC, 2000). AB petrol ihtiyacmm % 90"ntt ve dogBI gaz ihtiyacmm % 40'mt ithal etmcktedir. !thai cdilen d~al gazm % 40'1 Rusya 'dan gelmekte ve itbal edilen petro1fin o/c 4S'i ise OPEC iilkelerinden gelmektedir (IIR, 2004: 169). Aynca A vrnpa Blrtigi iUkeleri geni~leme siireciyle birllkte giderek artan bir enerji ihtiyaCJ ile k.ar~1 kaq1yad1r. Avrupa Birli!$i'ne aday iilkeler de yine % 90 orarunda petrole ve% 60 ite 90 oranmda i;;e dQgal gaz ithalatma ba&tmll durumdadular (IIR, 2004: 169). (Bu konudaki istatistiksel verilere ili~kin daha aynnuh bllgiler ekte sunulmul}tur.) (DG Energy and Trnnspon, 20!>4: 18: EC, 2000: 25, 68)

Ote yandan, Avrupa Birli~ i~terisinde Kuzey Denizi'nin sagladtgt petrol ve dogal gaz kaynaklanmn azalmasmdan endi-\>e duyulmaktadlr. Aynca, yukanda belirtildigi gibi eneiji kaynaklan a~mndan Birlik d1~ Olkelere artan ba~mhl1k Birli~i enerji ikmal kaynaktanru ljC§itlendirmeye zorlamaktad1r. Bu da 'Clingendael UluslararaM tli!jkller Ern;titilstF

160 AVRUPA BIAL!\iiNiN ENEMJI GlJVENLlGl ACISINOAN TLiRKIYEN'N 6NE'Ii ~ . :::::::.-:_.._ '-

tarafmdan Ocak 2004 'te haztrlanan raporda da be!Jrtti~i gibi Avrupa Birligi ' iqin uzun vadeli bir ortak enerjt poHtikas1 gerektirmektedir. (DG Energy and Transport, 200.1) - \

HI~ 2. Avrupa Hirligi Enerji Giivenligi Politikast 1 Avrupa Birli,!tt'nitl enerji gtivcnligi politikalanmn ve TUrkiye'nin

Avrupa Birligi i((in Onemini incelcmeye ve irddemeye ba~lurnadan Once, Avrupa lnrlii;i'nin ortak bir enerji poiitlkast var rm ? sorusunu cevaplamak isabetli olacakilr.

Ancak~ Oncelikle enerji glivenli~i kavrnnnndan ne anla!jllmas1 gerektigiru a'"JJdamak zorunlulngu bn!unmakiadiL En ge-ne! anlarr:da enerji glivenligi_ "defii.;:ik $f'killerde ve tilrferdeki .merjinifl yetcrli miktar!anla ve nuJ-iml fiyatlarla veya ma!(vetlerle her zartum e!de edilebilir uitM_nd~r". (l!NDP, 2000; ! 13) Bu anlamdaki enerji gtiveohgioe ili~kin A vrupa B1rh£;i'nln ortak :1 hir politlka iz!cyip izleyemcdigini irdeleyebi!mek win Btrli~in enetji politikasmm nasJl geli~tigini ktsaca incelemek gerekmektedir.

Enerjj politikast "'dU5tik maliyet, ar:z gilvenligi saglamak ve o\ast tehditlere kacy Onlem almak ve ;;evreyi korumak' olarak tammlarmbilecek U!f bile~~enden olueymaktadtr. Enerji J[haJatma bagnnh bin;ok ti!ke it;in ortak ohm bu Ozellikler Avrupa Birlig\oi olm;:turan Ulkeler i~in de ge\!erlidir. Fakat uygulama ve kullamlrm po!ltika ar.'l1j:hn a.;1smdan AB tilkderi i~inde

farkhhklar gOrtihnektedit. Bunun nedeni ise her devletin sahip oldugu doga! kaynaklannm, kend1 enerji sektcitlerinin yaptlannm ve siyasi tercihlerinin farkh olmastdlr_ Aynca her devtct ulusal gUvenlikleri ~en;evcsinde algJ!adtklan enerji gtivenligi konusunda karar vcm1e yetkiietiniu kendilerinde olmasmt istcmektedirler. Bu nedenle de BirHk i!,;inde yukanda tamm1 yaptlan U9 bile)cn ekseninde mtak bir C;terj! politikas.1 ol~turmak zorla~maktaJ1r. {JlR, 2004: 63)

Enerji Avrupa Birligi iqin bUriinh~?lirici blr g0'! oba d:t Birligin onak bir enerji potitikast yoktur. Avrupa B!rligi'ni km:an iii:; anla~madan ikisi 'Avrupa KOmtir <;elik Top\ulugu'nu kuran Paris AnJa,mast ve nilk!eer enerji konusuoda ise EURATOM Anla~mast enerji He ilgilidir. (EC, 2000: i l) Fa kat hu iki anla~ma ortak bir ~ne-rji politikas1 olu:fturmak yerine sndece- kOmiir ve niikleer enerji k.aynakJanmn Topluluk i:;:indc e~it ve tllizenii da,gJ!tm1!1l garauti almak nmacmdadu (EC, 2000}. Ayru \)e-kilde Avrupa Ekonomik Toplulugunu kuran Roma Anla~mast'nda da enerji konusnnda ortak hir politlka izlcmck l.t;in yeni bir dUzenleme

AIIAUPA ARA$T!RMA'...AR! OE:AGISl [6[

getirllmemi!jtir (EC, 2000}. t 973 Petrol Krizinden so ora Topluluk petrole olan ba~mhhgt azaltmak i~tia yeni dtizenlemelcr yaparak 1974 y1hnda alman Konsey karan ile ntikleer santrallerin yaptmma k.arar vermi~tir. Bu karan EyHH 1986 ve 1988 tarihlnde komisyonun hazuiarltgt enerji ir;; pazan olu~turuimast l.;in haztrlanan rapor iz:[emi~tir. Tek Pazar~m kurulmasmdan sonra ise enerji sekWrllni.in de tek pazara dahil edilmesi i~ ~ah~malar yapdmaya ba!jlanmtfbr (Avrupa Komisyonu Ttirkiye Temsilciligl, 2000). Ortak bir enerji pohtikas1 izlenmesi ile ilgiH olarqk Maastricht ve Amsterdam anla~malan ma.o:;,mda yaptlan ~al~malar da ba~ans1z olmu~. enerji konusuna sadece Amsterdam anJa~maswm g!ti$ (preamble) klsmmda degini!mi'?tir (EC, 2000: 12). 1995 yllmda AB enerji il( pazan i<;in hede-f1erl ve stratejHeti onaya koyan Beyaz Kitap. kurucu ih; ant~mada ve Avrupa Blrllgi Antla~masmda Avrupa Birligi'nc atfedilen :sorumluluk alamm birle~tirmi~tir. Buna gOre devletlertn izledikleri politikalar AB'nin amao;larma ula~masmda engel o!u!jturdugu takdirde AB'nin izledlgi politikalar ilye: I.Hkcletin ulusal politikalanrun tirerinde get;erli oJacakt!r (Avrupa Komisyonu Tiirkiye Temsilctbgi. 2000).

Enerji politikasmm en Onemli aya(tlm olu~turan arz giivenligini saglamamn Onemi Toplulugu kunm an1a~manm 100. maddesinde belirtilmi~tir. Bu maddede enerji gUvenligini enerji tUrlerini ve kaynaklanm cogrufi olarak da ~e$itlendirmenin gerekliliginden bahsedilmi§tir (EC, 2000: II).

Bu dutumda enerji akl$llllfl gUvenlig:ini saglamak h;in kaynak ;;e~idendirme politikas1 AB'nin dJ~ ilt~kiterine de yansunaktadtr. AB'nin dt"? ticaret,giivenlik ve d!;; politikalan gelecekteki eneiji an gilvenligini saglamak ~1smdan birligin enerji politikasunn en kritik ar~lan konumundadu (IIR, 2004: 70). Mevcut durumdaki petrol ve dotal gaz itbalattna oJan ba~1mltbk. AB'yi jeopolitik degi~mlcre kaqt tutumlar geli~tirmesini sa~larm~tar.

AB'nin enerji gUvenligini saglamak it;in dt~ ili~kilerinde izledigi politikalar <;ok Tarafh ili~kiler ve tek laral11 ili~kiler olarak gruplandmlabilir {IIR, 2004). AB'ntn Ozel ikili Hi~kderl incelendiginde Ornc~in Avrupa BirliSi ve Rusya ili~kilerinin temelinde Avrupa Birligi'nin enerji gtivenligi endi~leri yatng1 a<;:tktJr. Rir!igin dogal gat. ihtiyacrm

162 AVAUPA BiRtlCi!'N;N ENEAJi GOVENLl(,! AQISJNDAN TllfiKIYE.'N!N 0NEM! 1 ='=====================~=--1 saglayan en Oncmli kaynak olrn.as1 nedeniylc Rusya, Avrupa Bkiigi it;J:n ; biiyiJk Onem ta§tmaktadu (llR. 2004). ;_

' <;ok t~ra~~- i.ti~ki!er a;;mnda~ d.eger_tendirildig:inde de Birligin enerji 1

alamnda I$blrhgmJ artHrmaya ybnehk bt1lgesel ve uluslararasr \ah9->11alan dikkal 9ekmektedir. Enerjl Am Gti:venUgi sagJ.amak: amacryla AB 'Avrupa Ene;ji Sam'. Trans-Avrupa Enerji ~ebekelen, INOGATE ("AV!upa'ya DcvletlcrarasJ Petrol ve Dogal Gaz Ta~mac1hg1") progmrru,Avrupa. 1 Akdcniz Ortakhgt.Synergy Program1 gibi etJe-rji kaynaklanm cografi olarak_ ! 9~itlendil·me ve b6ylece ithalat batimhhgi i~inde oidugu Orta Dogu ve ~ Rus}a gibi bOlgelertlen diger ;;e}itli bOige!erc ynymak amac1yla bOlgesel \ enetji i~birligi giri~lrnlerinde bulunmU§tur (Avrupa Komisyonu Tiirktye , Tem.;;il_ciligi, 2000: IIR, :?.004: 68-72). Bu gibi giri$imlerdtij ticaret, gUvenlik ·j ve dl$ politikanm AB'nln enerjl polltik1\s1 lo;inde na~1t blr Onem ra-;nd<&mm j kamtland1r. Ornegin 1995 ytlmda kurulan Avrupn-Akdeniz. Ortakhtl ~ ~~evesinde Avrupa Yaunm Bankasmdan ahnan mali destekle AB'nin · enerji sektOrii fie Akdenizli ortak i.Ukelerin nrasmdaki enerji i$bidi~inin geli~tir:ilmesini destekleyen projeler planlanmlJtlr (fiR, 2004: 67}. Ayoca TACiS programt ~en;evesinde mali destef:. sa~lwnan tNOGATE program1 ile Kafkas (Hkele-ri ve Orta Asya Ulkelerinc teknik yard1m yap!lmas1 AB'nin arrmast beklencn dogal gaz ihtiyaci ve Rusya'ya olan dogat gaz ithalnt

-~

baglmhhgmt aza1tmaya yonelik atug1 adtmlann gOsterge:~idir (liR, 2004~ 69).

Sonu~ olarak, bfitiintiyle ortak bir enerjl politikast izleyememesine ra~rnen birJilin ener,ii politikasmm hedefleri arasmda yukanda da deginildJgi gibi arzm gi.h'enUginin s.aglanmao;:t. ~vrenin korunmast ve yenilebiJir k.aynaklann ve d~aJ g:azm kuJiamm payunn artflnlmast yer almaktadtr (Avrupa Komisyonu Tiirkiye TemsilctJi,g.i, 2000). ()zellikle enerji arzmm glivenliginin sa.glanmast konusunda Uyelerin u!osal gilvenlik endi?Clen nedeniyle karar venne rnekaniz.malannda yetkiieri.nl AB'ye devretmedeki isteks;zlikleri ortak enerji politikasmt 0lu~turmayt gU~le5tirmektedir. Fakat bona ragmen birligin cnerji ithal ettigi bOlgeler ve illkeler ile ulan iH~klleri incelendlginde ortak bir politika olu~turmaya yonelik 6nem!i adtmlar autd1g1 da g6rtilmektcdir.

Bundan sonraki bOHimde, bumya kadar yaptian Uiflklamalar 1~1g1nda AB'nin enerji giivenligi a~1smdan Tlirkiyc'nin konumu ve Onemi belirlenmeye ve bu konudaki bn$hca arglimanlara yer verilmeye \iill~llacakur. Bu ara.da, mevcut ve potansiyel alternarif petrol ve dogal gaz (boru hath) projclerin.ih bu a\Jdan onemi de incelcnecektir.

AVRllPA ARA$l:RMALARl DERGIS! !63

IV~ Avrupa Bidi~'nin Enerji Gi.innligi A~ISJmian Tilrkiye'nin Oneml

Bundan Onceki bOltimde bahsedildigi gibi Avrupa Birligi'nin encrji po!itikast hcdct1eri arasmda arz giivenJiginin saglanmasl bi.lyilk Onem ta$1maktadlL Arz gilvenligini saglamak i~in Orta Dogu ve Rusya •ya olan petrol ve doga! gaz ba&Imhhgml azaltmak amactyla Kafkaslar ve Hazar bOlgesi kaynaldarma, Akdeniz ve Karadeniz g1bi bOlge.sel enerjl i~birligi giri§imle-rine ytinelerek cografi a¥J.dan kaynak <;e~itliligi sagiamayJ arnaqlamaktad1r. Yine daha Onceki b6ltimde incelendJ,#i gibi AB' nin dt:} ticaret, gilven!ik:. ve d1* Hi~kiler politikast da em:rji gilven.ligin! saglamak h;in lcullamlan poHtika ara~lan konumundadu, Tiirkiye ile AB iligkileri enerji perspektifinden degerlendirildiginde Ttirkiye'nin AB'nin cnerji arz gUvenligini sag!amadaki stratejik Onemi ortaya 91kmaktadtr.

Jeopolitik konumu nedeniyle Orta Asya. Katlaslar ve Orta nogu'yu Avrupa'ya ba~layan bir kOprli nlteliglnde o!ar1 Thrkiye. diinyarun en 6rlemli enerj1 kaynaklanna kom:}u durumundad1c Bu da Thrkiye'yi enetji ge.yi!,l yollan Uzerinde OnernH bir transit i.Hke yaprn.aktadtr.

Bizzat Avrupa Komisyonu mrafmdan 6 Ekim 2tX» tarihinde yaymlanan TUOOye'nin Dyeligi'nin Etkileri Raporu'nda Avrupa Birligi'nin enerji arz giivenligi aCJStndan Tiirkiye:'nin ilyeliginin oeler kazandiracagl vurgulanmt~tJr (EC, 2004). Rapor; Tihkiye'nin AB UyeHginin, AB'nin TUrkiye'nin kom~u oldugu enerji kaynaklanna ula~masmt kolayla~tmnast ve bu kaynak!ardan saglanacak enetji akt?tntn gtivenJi bir ~k:.ilde Avrupa pazanna ta;;mabilmesi ncdeniyle (jnemli oldugunu betirtmi~tir (EC, 2004}.

Ozellikle Avrupa Btrligi'nln enerji gi.ivenligi ay1smdan Tiirkiye'nin Onemi do~al gaz ekseninde yadsmamaz onmda bilyliktiir {Roberts, 2004: 1). Dogal gann bir enerjf ttirli otarak petrole oranla arz gilvcnliginin saglanmasi daha zorduc Bunun nedenlerinden biri dogal gazm petrole oranla daha gU9 ve maliyetlt ta.1mmas-1 ve bu sebeple Mlgesel olarak bir a! (network) endiistrisine ihtiya.y duymaMd!r. B6ylece petrol gibi uluslar aras1 P.azar yerine, rlogal gaz bblgesel pazarlara sahiptir. Petrol am. giivcnlilini saglamak bu bak:tmdan global bir sorundur. Fa kat dogal g:u: arz gtivenliginl sa~1amak Mlgesel bir sorundur {Roberts, 2004). Petrol .i~in ithalat bagunW1~1 degi~ik Jimanlar, xafineriler ve tankerler vasltllS!yla

' ' ' i

164 A'Jfi.lJPA BlRLIL;!•NiN EN~VENL!Cil AQISJNDAN TLIRKIYE'NiN 00:::~' I ~OzU!ebiiirken dogal gaz i~in eger sadece bir kaynaga bagtmhhk vars,a ~ bertarnf etmek daha gilt;tUr (IJR, 2004: 77; Roberts, 2004: 1). Tiirkiy ul diinya gaz rezervlerinin % 7l.8"ine, ,~h~p .o~an .. bOigelerin kesl,ti~: noktada buluomaktadtr (BP, 2004} I urk1ye mn oncm1 de 'dogru bi ' koridor' olarak gazm Hazar BOtgesinden gelerek Ortadog-u'dan gc~erek v~l KOrfez'den M1i>1r'a ve oradan da Avrupa pazanna ula~masmdaki rotir Avrupa BirHgi iyin biiyiik Onem f39Jtnakt;ldlr (Roberts, 20(14: 2). BOyle-eel Tdrkiye tran.~it iilke o/arak Avrupa paumm Rusya dt)-tndaki kaynaklardan · S3glanan dogal gaz ile bulu~turrnaktad1r.

Ozellikle John Robcrts'm da i:?llrct et:igi gib1, dogai gaz ar;1smdan bd!gesd gaz ula;;1m aglanna olan ihtiyay devletler aras.mda.ki ba§Jmhh,9 da a:tt1rmakrad1r (Raben,, 2004). Rusya Anupa Birligi'ne d1~artdan dogaJ gaz kaynagt saglayan en Onemli iilke olmas1 nedeniyle bir anJamda: Rusya dogal gaz ~irketi GAZPROM tekcl konumundadtr. Son dOnem.de T!.irkiye'nin yer aldt~l dogat gaz born hatlan projeleri de bu tektJi! ktrmak i~in AB 1ye Onemli alternatifler ~uumaktadJr. Bu projeler AB'nin 1 TOrkiye'ye verdigi Onemi gbstcrmesi a91Smdan da Onem ta~1maktadtr, ;

I Tlirkiye ve Yunanistan arasmdn yap.tmt 6ng0riilen boru hatn saye0inde ~

1 TUrkmenisun ve Azeri doj?al gazmm Avrupa pazan ile birle?11rilmesi planlanmaktad!r (Roberts. 2004: 10). 'Turkey - Greece ~ Italy; !nterconnector' o\arak da tammlanan Ti.irkiye -- Yunauistan ~ itJlya hatt:! Avrupa Birllgi tamfmdan stratcjik Onem t~1maktad1r (Roberts, 2004).

2003 Arahk aymda ROTA:? He YutJan DEPA boru hatt1 7irketi ara>.tnda · yap1l-an anlru;;ma iki iilke arasmda 286 km'Iik bir dogal g:1z boru hattmm. yaptmtm Ong6rmektedir {Roberts, ?.00.1.). Avrup<:~ Komisyonu projenin · fizibilite ~;ah~masm1 desteklemekte ve bu da komisyonun Ttirkiye'nin Avrupa Birligl'nin encrjl giivenligi a~1~mdan lJnemi gOstermekredir.

Tarkiye'nin i(finde yer aldtgl diger Onemli prowler T!.\rkiye vc Avusturya'yt birbirine baglayan Nabucco proJesi ve $ah Deniz Pro.iesidir. :Fakat John Roberts'm da iddia ettigi gibi AB Komisyonunun finansal afttdan da destektedigl ve iizerindt• Onemle durdu~u proje TUrkiye­Yunanistan ve halya hattubr (Roberts, 2004).

Tiirkiye ile fizibihte t;ah:?malan yap1lan Ttirkiye ··Yunanistao-halya Doga! Gaz Boru Hatu ve Bakli-Tiflis~Ceyhan Petrol Boru Hattmdan soma gen;ekle:}tirilmesi planlanan BakU~Tiflis-Erzu:um arasmdaki Sahdeniz DD!tal Gaz Bo!l.l HattJ ile Avrupa Birligi'ne Rusya 'ya atternatif olarak

AVRUPA ARA$ilAMAlARI DERGISI 165

doga! gaz kaynaiJ. sunmaktadu:\ Bu baktmdan dogal gaz konusunda btilgesel anlamda enerji ~birligini geli$tiren TUrkiye, A vrupH Birligi ir;;in vazg~iJemez bir enerji ona~ konumuna gelecektir.

Petrol am giivenligini saglamak aytsmdan TUrk.iye'nin, AB i<;in Onemi yinc transit Ulke olmasl nedeniyle yani Bogazlara sahip olmas1 ve Kuzey Irak - Ceyhan Boru Hath ile Avrupa 'ya enerji ak1~1 saglamasi il~

l)nemlidir.TUrkiye'nin Om:mli konumu Bakii-Tiflis~Ceyhan Born HattJ ile daha d!l artnu~tlr.

10 May1s 2005 tarihindc petrol pompa!anmaya ba~funan Bakii~Tifhs­Ceyhan Boru Hattt Tt.irkiye'nin 21.yiizytfda cnerji koridoru o!arak dtinya cnerji politika1annda artan Onemini k.amtlayan ve y!Jlardtr siyasilerce dile getirilen TOrkiye'mn Dogu-Batl Enerji Koridoru olmasmdakl kararhhgmt (jeopolitik a91dan Onemini somut ol.arak) ormya koyrrum a~tsHtdan

Onemtidlr (Pala ve Kanbolat, 2005: 18). Aynca bu boru hattmm encrji akl~tm gen;ekle~tlrrneye- ba~lamast lie Bogazlar Uze-rindeki tanker yUkii de 3Zlltacak b6ylece AB pazarlanna Bogazlar yoluyla ta~man eneJjinin de giivenligi artacaktJr {EC, 2004: 9). BOylece Tiirkiye Avrnpa Birligi'nin artan petrol ihtiyacmt ~tlayacak Oncmli bir kaynak iyiu transit iilke konumunu gti~lendirmektedir.

Bu _projelerin ba:;;anya ul~mast sadece ekonmuik parametrelere de£il aym 7..amanda siyasi parametrelere de baghdlr. Avrupa Birligi ile mtizakerelere- ba~layacak olan Ye Uyelik yolunda Ouemli adtmlar atan TOrk:iye'nin BirHk ile olan siyasi Hi~kilerinin olumJu atmosf<!rde devam etmesi de bu projelerin gcr~ekle~me.5i i(in uygun zemini saglayacaktlr: Avrupa Birligi aytsmdan Ttirkiye'nin ilyeligi enerji konusunda Birlige Onemli kazant;!ar saglayacak bir durum yaratacaktu. eJkemiz.ir. Orta Do~u'ya ve Hazar BOlgesine jeopolitik yakmhg1 Avrupn Birligi enerji pazarlanm hu bOlgelerle birle:?tiren ucuz ve gilvenilir bir yo! saglayacakttr. Daha Once de belirtildigi gibi Tilrkiye enerji geyi~ yollart Uzerinde bulumnast nedeniylc AB'nin eoerjl giivenlig_inin saglanmas1ndaki en QnemH uru.ur olao kaynak ~e;;itlendJrilmesinde de onemli rol oynayacakur. me, 2004)

Bunlara ek olar-J};: Tiirkiye iizednden Avrupa'ya dogaJ gaz ul~t!rmayt Ong&en projeler de Rusya'nm Ozellikle de Gazprom'un dogal gaz pazarlan iizerindek.i tekelini ktrarak enerji pa.zanrim daha ticari ve rekabett;i olrnasm1

166

l

AVRUPA BiRLI<ili'NIN ENERJI GGVENL!~j AC!SINDAN .,.(IRK]YE'~'N ~~ saglayarak enelji gilvcnligine katk1da bulunacakur (Roberts, 2004: l7) _; K1saca, 2030 YJhnda Avrupa i-;in OngOrillen % 70 oranmda enerji d~i bag.mhbgtmn getirec~ ekonomik tehlike ve riskier Tiirkiye gibi' jeostratejik On erne sa hip transit iilkelerln birli~e k.atdtmJyta daha lila 1 indirgenebllecektir.

IV·l. Rusya ve Ukrayna Arasmdaki "•Dotal Gaz Krizi"nin' Y ansunalart

2006 y<lmm ilk giinlerinde Moskova ve Kiev arasmda y~anan ~ "dogalgaz krizi'' AHupa Birligi'nin enerji glivenligi a91iandan Ttirkiye'ninl (lnemini daha da vurgu1aml~hr. Ruo.ya ve Ukrayna arasmda ya~anan bu kriz 1

Rusya'nm Vkrnyna'ya satt1g1 dogal gann fiyahm anttrmak istemesiy!e' ba¥1amt~tlr. Rusya'mn 2005 y1Imda Ukmyna'ya gu.zm bin metreklipilnii 5(i_'

dolardan satarken 2006'rla bu fiyatJ 230 dolara ~tkannak istemesi iki iiikel arasmda y~nan siya;;i miicade\ede Rusya tarafmdan "encrji"nin koz olarai; I kuHamlrnasma neden o[dugu ?eklindl': yommlamm~ilr (Kama!ov, 2006; Milliyct ~O?~: 9etlnka.~a, _ 2005) .. ~a~at _iU. tilke ara"mda ya~ana~- 00 ~z Avrupa Btrltgl mn enerJl guven1tg11~m ctddt sorunlar yaratm1~ur, Ozellikle­Rusya'mn AB Ulkeierinin enerji ibliyaylarmm % 20'sini kalllladt,&! dfi~tlntildlig_iindc ve AB tilkelerine Rusya'dan ibra<; edilen dogalgazm Ukrayna' dan g~mesi wrunun AB ar;tstndan Onemini arttmm;>hr. Rusya llkrnyM' ya satt1gt ucuz do~al gaz kar~thgmda A vrupa · ya ihracatmda bJ Utkenin boru hattl ;tebekcsini kul1anmaktad1r {BBC, 2005 l. Bu nedenle Ukrayna'mn Rus.ya'nm istedigl fiyatl Odemeyecegini a\Jk!amast iie Rnsya'mn Ukrayna'ya pompaladtgl gaz1 durdumnca Vkrayna da Rusya'nm AB ii!kelerine aktanlmast i9in g6nderilen dogal garm belli bir ku;mlnt alarak AB'ye aktarmaya ba~!amll}tlr. Bunun tizcrine AB iilkeleri her ik:i tarafm da uzla!}masJ it;in 9agnda bulunmu~tUL Sonw; olarak 4 0.:-ak 2006 tarihinde Gazprom ile Ukrayna Nefrgaz ara,mda yapilan anla$mfl o;onucu Rusya'nm lJkrayna'ya do~algazm bin metrekiipiinii 230 dolardao satarken L'kravna transit Ucretleri i~Jin Odedigi miktan ! .09'dan L69'a c;1kar;m$t!r.Kama!ov, 1006}. l3-u krizin AB enerji giivenli~i fl'\l~mdnn Onc.~ine bakacak ~lursak ~ir!igin bu k.riz. ~er!ceslnde .uyc i.Hkeleri~ :n:-:rji j'

pohttka!anm yemden gozda-; ge!(lfd1gm1 ve 'Avrupa Btrhgrm uyand!rdlitJm" gOnnekteyiz lKaleagasi, 2006: It) Bu kri1: AB Ulkeleri iyi~ j Rusya'ya o!im enerji bagtmhhkkm::Jm ileride ne tUr sonut;tar yamtabilece~' noktasmda adeta b-ir U}'an i~levi gt'lrmU~tiJr. AB'nin yah:;;mnmiZda da bahsedildigi gibi l,rtak bir enerji politikastnl!l olmamast netkesinde hu b~g:mhhga l(~~i.im liret:cek altematif ~~erj~ kay~akl~nna u.l.a$ma5abaiatJ :ta j bJTh!. i.iydenmn kcndt ~tkarlanna gNe 1zled1klen ene~p poh!!kalan 1le l

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 167

g:er~kle{tmekte bu da AB'nin ba~tmhh~a ~zUm yaratmak iyin ortak bir trade gOstermede zorlanmasma nedcn olmaktadtr. Bu kriz sonrasmda ya$anan geli:;:melere baklldtjSmda AB'nin art1k "onak bir enerji politikast" !<;in harckete ge~meye ba~ladt&t gQrillmektedJr. ClzeJJlkle 24 Mart'ta yapdan Brtiksel zirvesinde AB liderleri enerji politikalannda ii}birliglne yOnelmeyi ve kaynak ~eljitlendirmede bu i~birligi ile pazarhk gii(jlerini arttmnayt bedeflediklerini belirtmi~lerdir {BBC, 2006a), AB Komisyonunun enerjiden wrumlu tiyesi Andris Piebalgs, Rusya ve Ukrilyna arastnda y~anan krizden "ders aldik1anm'' belirterek birligin enerji arz:mda 1f~itlilik saglanmastm vurgularru~trr. Ozetlikle Rusya'ya olan bagnnllh!1:m awlUlma:a it;in alternatif boru hatlan proje!ednin gtlndeme getirildigi gOriilmektedir (BBC, 2006b).

Bu noktada Tlirkiye'nin AB'nin enerji gtivenlijp. i~in 6nemi bir kez daha ortaya ytkmJ~ttr, Rus dogal ganna bagunhh&l az:altmak i~;in A vusturya vcTtirkiye arasul<ia kurulacak ohm Nabucco Boru Hattl Projesinin One-mi bu toplanh ile daha da yurgularum~tlr, 2010~2020 )'1Han arasmda ge~kle9e..:ek olan bu projede Ttitkiye ilzednden Hazar ve Ortadogu gazmm A vrupa'ya ta~mmast OngOrilltnektedir. Bulgarislan,Romanya ve Macaristan·dan geyerek Avusturya'ya gidecek olan proje i~in fmanSlllan ve hattm ta~1ma k:apasitesinin pazarlanmasr i~in Haziran 2004'te Nabucoo Company Pipeline Study kurulmu.;;tu (Milliyet, 2006). K1sacas1; Rusya ve Ukrayna arasmda ya~anan kriz A vrupa BJrJigi Ulkelerinin Rusya'ya olan hag.Jmhhklanmn yaratabilece~ sonu.ylan i~ln "ders''olmu~ ve alternatif aray1~lanm tm:land1rnu~hr. Bu arayt>?lar iyln de jeopolitik konumu nedeniyle Tilrkiye'oin Onemi bir kez daha ortaya '¥1kmaktadu. Bu durum Ttirkiye ve Avrupa Birligi lli;;kilerinde enerji boyutunun daha du Onem kazanmasma yol aymaktadu. Nitekim, TDSiAD Ba~kani'mn 2006 y1h b'*larmda AB Komisyonu Ba~kam He g0rli$mesi strasmda Barosso'nun enerji dam~marumn da gijrii~meyi izlemesi AB ile iH~kilerde "cneiji"nin yeni b1r boyut olarak gil.; kaumdlgmm bir kamu niteliginde oldugu lleri stiri.ilmti~tfu (Kaleagast, 2006: ll ).

v~ Sonut;

\rtintimtize kadar devletler arasmda sava*la.ra sebep olan enerji ve bzellik1e de encrji gilvenli~i iilkelerin 'elwnomik yapdanm, tercihlerini, siyasi karar mekanl;:;malanm, ve asker! havrl1kianm derinden etkilcmekte

\

' 168 AVRUPA B!RlJC!'Ni!'.: ENERJl G~VE~UGi A9!SL~DM TDRKlY£'NINONEt.i;

ve birimlcndinncktedir' (0~tit~ti, 1998). <;ah$marmzm uluslar ~· m~kilerde ener:ji konusunu ve Ozellik.le de enerji giivenligi meselesini teon): yakl~1mlar He ince!eyen bOlilmiinde de belirtildi~ gibi gerek Barry BU1.a11 tarafmdan kapsarru geni.}letiJen utusal gUvenllk kavram1 i);inde gereK&:i liberal ya!da~1m i);erisirJde geli$tirilen 'kanna;uk bag1mithk' kavl'am.!' kapsammda enerji kormsu uh.Jslararas1 ili$k:iicrde Onemli bir yere sahiptir. ·

Esascn bilindigi gibi Avrupa Birligi'mn {o zamanki ad1 ile Avrupa Ekonomib. Toplu!ugu'oun) temclleri srratejik enerjj kaynaklanrnu sadece. sivi! ama,!ar!a yani b.'ln~ i;;in ve uluslarlisill bir 6rglit !l:.rafmdan yOnetiltl; ihtiya.:ma iii~ kin .;agnlar ve anla;;.malarla atdrr11~t1r. Yani tnrihscl olarak da, 1

ilk giinden itibaren AB 'nin knru!u~, geli~me ve geni~leme sUrecinde enerji j (ve i:lzclllkle peirol ve dogai ga:t:) po!itikalan hep hayati Onem ta$1ffil}tlc 1_

TUrkiye ~AB ili$\..ileri sOl. kor.usu oldugunda da ylne cnerji gUven!igJ) polilika1annm One ~¥lktJgl Onceki bOliimlerdc vurgulamnaya ~ah~1lffil9itr.~· <:::~h$mamum ba$taki bO!Umtindeki teorik kis.tmda da sl:iz: konusu edildigi , gibi ekonomJ boyutu ve Orellikle de ekonomik gtivcn!igi saglnyan enerji ;, konus.u devletle.rin dt~ politikaiannda t;ok Onemli hit yere sahiptir. TOrkiye ;; ve A vrupa B!rl.igi arasmdaki ili~kilerde de enerjinin, dilter politik konnlar yerine ekonomik anlamda ta$!dlgl kritik rol geregi One ~1kmas1 4<l$l11lct olmayacakttL Tt.irkiye'nm AB Uye!igine do~ yokulugu bir tck parametre ile <liJtklanacak karlar basit ohnad;gJ aksine \Ok karmaij-tk. siyasl, kiiltiire~ toplum5ial ve ekonomik boyutJ.; olan bir sUrq: oldugu ortadadtr.

Ancak konUtnuz baglammda ekonomik boyumnun belirleyici ve y6n.lend.irici etkisi hem \<>ftd~ (teorik} yakla~unlarda hem de pratikte ba:.kln -, rol oyn:Jdl§r kamtlhnnn~tiT. Bu gOrti*ilmO:ti.ln gerek AB'nin yukanda inceledigimiz enetji politika&lllm tarihse! geli~imi gerekse de bizatihi AB'nin hanrlad1gt rapor!ar ve );&h$malar gerekse AB'den bagumaz kurulu§ y~ da ki;;ikrin yapugt ~ah$rnalardaki veriler ve g07Jemler tarafmdan desteklenmektcdir.

Ku;aca Tlirklye'yi OnernJj k.tlan, genelde 75 milyonluk t<tlep potnnslyeli bulunan biiylik bir p1y.as:aya sahlp o!rnas:1 ve &zclde Avrupa Birligi'nin,petro! talebi artarken ana kaynak olan Kuzey Denizi'ndeki petrol liretiminin azalmrm sonucu mu!laka Tiirkiye'yi {Rusya ·- Avrupa ve Karadeniz Akdeniz arasmdaki petiol ve dQgal gaz ~1macthE;1 a,1smdanl, po!itika ve strateji belirlerken hcsaba katma zorunlulugudur.Gtirnrtik Birligi ile btiyOk Ol;,;iide TUrk pi)'U.'AIStna rahat giri$ kO$Ullanmn olu~tugu sOylenebilir. Ama, Avrupa Birligi'nin cncrji ihtiyac1 ve gtiven!lgi po!itikast

AVAUPAARA$TiRMALARJ DERGiS! 169

nedeniyle Tiirkiye'yi AB'nin d1~mda tutma liikslinUn bulunmadJW: anla?llmaktadtL

Nttekim, 17 AraJtk Oncesi ve 17 Ara.hk'tan hemcn sonra Avusturyahlar ve Frans1zlar gibi Ttirkiye'ni:n AB i.iyeligine kar~r en kau (militanca) tav1r koyanlar bite Tiirkiye'yi tamamen Avrupa rlJ~ma itemeyiz, kendis.lyle O:tel statiilii anla~ma yapahn{' gOrli~ilnii ileri siirmektedirler. Avrupa Birligi'nin TUrkiyc'yi i$te bu nedenle gOzdcn li:tkarmma s6z kouusu degildir.

toblolar:

~--~Ek -ThbTo~l:Pel;;r~-~~ Gaz Ttiketiminin Toplam Encrji ~

__ TUketimi I indeki P1'!''!!!' Y•~a GOre Da:t ___ j 1998 2010' L 2o2o' 2030' I

AB -~-- ~ %64 .~ %66-_j__ %66 _ . %67 ! AB-30 ____ %61_ ~~___L._%65 %66 !

Kaynak : European Commission, Green Paper. Towards a European Strategy for the Security of Energy Supply, COM 769 final. 2000, s. ti!L N"ot: " Tahmini de~erlerdir.

I J 70 AVRUPA 8!RLIGI'N!N ENERJI GlJVENL!~I AQ!Sit>DAN TURK!YE .'II!N ¢NI3t,j! \

L__Kk Tablo-3~-Enerji Tiiriine Gore I !hal at llagnnlthil!_(!lj-30\-=:::::;: fi.J,;)O 011-p\'Od•mq;• .mording to flfi>'I'9V prodi'.i(t ~ - ~' ~~-~--~~~~~~~~~~~~~~~- ~~~--- ;

"'" l ~-mx

~· J I

"' I Y'•¥1 j

"' J I

" i '

"' ~ !

" " ~,ff<-

'WO ~l«l:l 1

I

AVRUPA AAA$TlRMALAAI O£RG!SI 171

c=-· --··.....,E"k'-;T';a:"b;olo 5: Dugal Gaz:_olthC'"'at ... a"'tJ _______ l f.-- _ ~~(ll;l!h'.on metrekfiu) ~

I :woo 2001 2002 2003• 1 zotiz J

' . (%) K.aynak

78,484 73,909 =c;-/--:;74,!69 32,7--1

~="'------+~;.+:;+~S"'-+~:~±-:--:64"",746 29.t I '\4,431 : 25i.1

Rusya @,8()7

Norvec 46,714 49,925 6p51 Cezavir 56,644 50,364 53,162 '

~1:1a~ belli oln:gtyan ' 6,800 ' Nijerva 4,283

Katar 293

8575 5 369 646

l5,966 6276 2070

+-¥;;:;;'-+_:;43e;·cl;7c;l-J---H-~ -i-:CiS;;:.--+-:9~0 l3 ~ I

. +-f;:~+-7~-t--!;~;;';.--if-7'1 a779,3 . I ,0 ... ,j D:i~er 1,857 2,~57 2,9?_2 ' 1,666 I 1,4 Toplam fthalat 195,083 19l,245 210,604 249,089 ' iOO,O · Kaynak: Directorate-General Energy and Transport , Pocket Book 'Energy atl'J! Transport in Figures' {annna!) Statistical Pockel Book 20i}!l ' ~Up://'"ropa.eu.lnUcmnm/dgs/energy .. tr,nspoftlfigo='Jloclretbooki2004.en.htm I s.l8 i,;;:inde Organisation for Economic Co-operation and De-..·elopment Not"': Avhk istatis.tiklere gijre Y!!f!tlan tahminler · .

Kay/Ulk;;a:

Avrupa Komisyonu Tiirkiye Temsildligi (2000}. 'AB Enerji Politikast'. Eri~lm: http://www.deltur.cec.eu.int/abenerjl.rtf

BBC (04.01.2006b). AB Enerji Uzmanlan Brilkscl'de. BBCFurkish.Com.

BBC (24.03.2006a). AB Bnerji i$birUginde AnJa~h. BBCTurki.sh.Com.

BP (2004). 'Statistical Review of World Energy (2003)'. John Robert~. The Turkish CdUe: Energy Transit and Security Issues. Centre For European Studies, EU -Turkey Working Papers, Noll, October.

Burchill, Scott (200J). 'Realism and Nco-realism'. Scott Burchill, et.al. Theories oflnrernational Relations. Basingstoke: Pal grave.

172 A\JAUPA 81ALiCii'N1N E!'>!ERJ! G0VEN.J(jl AQlS!NDAN 1 0AKIYE'NiN 6NEM~

Buzan, Barry (1991 ). People, States and Fear: A.n Agenda For international Security Srudies in the Po sf. Cold War Era. London: Harvester Wheatsheaf.

Getink.aya. Mirza (2l.l2.2005). Turunen Gaz Krizi AB Baslmnyla Q.lztllebiiir. Zaman. On!int'. Eri~irn: http:/lza man.cot n. tr!?b l~ishaberler&trh ""-20051221 &hn-=::23 97 55.

Directora1~-General Energy and Transport (2004). 'F.nergy and Transport in Frgures'. Statistical Pocket Book Brussels: European Comrr:ission. Eri~im:

http· /Jeuropa.eu.in!icomrnidg~ienergy. transpcrt/figures/pocketbook/2004 _en.ht m.

Dunne, Tim and C.Schmidl, Brian {2001). 'Realism·. John Baylis & Steve Smith etal (2001). The Globalization oj World Politics. Oxford University Press.

European Commission (2000). "Green Paper: Towards u European Strategy for the Security of Energy Supply', COM 769 final Bru;;sels

European Commission (2004). 'issues arising from Turkey's Memhership Perspective. 6.10.2004, SEC(2004) 1202, Number {COM(2004) 656 final}.' Comission Staff Working Documeru. Bru~sels. Eri$im: http:/Jeuropa.eu.inu'comm/cnlargement/rcport_2004-/pdf/issues_paper_en .pdf.

ln5titute for International Relations 'Ciingendael' (2004). 'StuJy on Energy Supply Security and Geopolitics. Final Report, January 2004, number DGTREN TRENICI-06-2002'. Clingendacl International Energy Programme (CIEP). The Hague. Eri~im: hltp://europa.eu.int/comm/energy_tra:nsport/doc/2004_Jv ~dep~te.port_en .pdf.

ilyas Kamalov (4,L2006). Rusya'nm Enerji Zaferi ve Siyas1 Maglubi.yeti. Avsam BiUteni'. F...ri~im: hup:/!www ,a vsam.orgltr/ gunl u k bu It en. asp ?1D=799.

Kaleugast, Bahod1r (11104.2006) Avrupa'mn Enerji Arayt~L Radik.at, ':>.1 L

Kauppi, Mark V. and ViortL Paul R (l993). lntanational Relations Theory: Realism, Plum/ism, Globalism and Beyond. Altyn and Bac<:~n. Second Edition.

,t..VAUPA AAA$TIRMALARf DERGiSi 173

Krizden Ders <:tkaran AB, Ermji Kaynaklanm \=e$Hlendirecek (04.01.2006). Milliyet Online.

Moskova- Kiev Hattmda Gaz Krizi (30" 12. 2005). BBC Turkish. com

Nobutoshi, Akao {1983). Japan's Econornlc Security: Resources as a factor in foreign Policy, Hampshire: Gowe-r.

Ogut~il, Mehmet (1998). 'TUSiAD Torkiye'de Ycni Bit Ekonomik ve Ticari Diplomasi Stra[ejisl!le Dogru· Ti)SfAD Yaym No. T0SiAD-TJ98 6!230. Eri~im: http://www. tnsiad.org. triturkisblraporltiC:Irid1plomasi!htmlfrapor .htm!.

Pala. Cenk ve Kanbolat, Hasan. Bakfi-Titlis-Ceyhan 2l.YUzyll1n ipek Yolu. StnuejikAnaliz, Hazlran 2005 Cllt 6. Sayt62.

Roberts. John (2004). 'The Turkish Gate: Energy Transit and Security Issues'. Centre For European Studies, EU -Turkey Working Papen, No ll, OctobeL

Udum, $ebnem {2002). 'The Politics of Caspian Region Encrg)' Resources: A Chailange For Turkish Foreign Policy', Perceptions, December 2001-February 2002-

United Nations Development Programme (2000). ·world Energy Assessment'. ~ew York: UNDP. Eri$im: www.undp.org.

US Energy Information Administration (2004}. 'lnte.rnational Energy Outlook 1004'. Eri;;im: www .eia.doe.gov./oiaf/ieo/world.html.

Ye,rri Soguk Sava~ (31, 12.2005). Milliyer Online.