nederlands auschwitz c o m i t é

32e jaargang nr. 5/6, november/december 1989. Verschijnt 6x per jaar.

Secretariaat Nederlands Auschwitz Comité: A. Caransa, Postbus 90438, 1006 BK Amsterdam, tel. 02975-62962. Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58, 1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088. Postgiro: 293087 en 4875500 t.n.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam. Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50, 1 106 JB Amsterdam, tel.. 020-972869.

Sterker dan brons

'Het is net of je jezelf bekroont, zo dicht staan wij bij elkaar', zei een medewerkster van de Anne Frank Stichting na het uitrei­ken van het kleinood en het knippen van de camera's. Dicht bij elkaar; voorbeelden hoe­ven wij niet te zoeken. 'Als Anne Frank overleefd had, zou zij met het Auschwitz Comité meewerken.' denkt directeur Hans Westra. Overbodig zijn de bemoeiingen van de Anne Frank Srichting en het Nederlands Auschwitz Comité niet. Helaas. In ons Herinnermgscentrum Westerbork wordt in het kader van de tentoonstelling 'Het menselijk gezicht' een voorstelling 'Het lege huis' gegeven. Onderwerp: het vluchtelingenvraagstuk. Op 10 september kon die voorstelling niet doorgaan, omdat voor de twee hoofdrolspelers - vluchtelin­gen - verwijdering dreigde. Een schrijnende annulering, nu terecht aandacht werd ge­vraagd voor mensen die vaak individueel in vergelijkbare omstandigheden verkeren als wij destijds. Laat, maar nooit te laat zijn gedenkstenen voor Nederlandse Joodse slachtoffers op begraafplaatsen in Polen onthuld. Jammer is het dat de Nederlandse ambassadeur Semeijn de Vries van Doesburgh zich daar wel heel ongelukkig heeft uigedrukt. En dat voor iemand die in het verre Bytom de Neder­landse overheid en ons allen vertegen­woordigde. Aanleiding vormde de kwestie van het klooster in Auschwitz. Intussen heeft ook de - Poolse - paus zich geuit ten gunste van verplaatsing van het Carmelitessen-klooster. Na antisemitische uitlatingen van kardinaal Glemp heeft de Katholieke Universiteit Nijmegen een eerdere uitnodiging voor deze Poolse prelaat ingetrokken. Zulks op aanraden van prof. Hans Bloemendal e.a. en

tot woede van des kardinaals secretaris en stellig ook van deze zelf. Het bewuste gebouw in Auschwitz is overi­gens nog steeds als klooster in gebruik.

Nieuw op WVC

De verkiezingen van 6 september leverden een centrum-links kabinet op. Ons interes­seert allereerst hoe de post van W V C wordt beheerd. Dat gebeurt door Hedy d'Ancona, een vrouw van wie wij ongetwijfeld begrip voor alle oorlogsgetroffenen mogen ver­wachten - plus een blik op de toekomst. Dezelfde verkiezingen brachten echter weer een racist in de Kamer, een schaduwplek. Die ontstond na de successen van Le Pen in Ftankrijk en van de Republikaner in de gemeenteraden van de Bondsrepubliek. Daarenregen schijnt Spanje dc erfenis van Franco te boven te zijn gekomen. Grote veranderingen alom. De grootste, gevaar­lijkste tegenstelling in de wereld met gevaar van ontploffing, die tussen Oost en West, lijkt afgezwakt. Met de val van de Berlijnse muur zijn hele nieuwe vergezichten geopend. Niemand kan nog voorspellen hoe ver. Het kroondomein van de rassenwaan, dc apartheid in Zuid-Afrika, wordt serieus aan­gevochten. In Europa klinkt de roep om democratie op pleinen en straten waar tot voor kort slechts politie-knuppels heersten. Verward is nog steeds de toestand in het Midden-Oosten, al lijkt daar een klein, flak­kerend lichtje van overeenkomst te dagen. Toch noopte een PLO-uitnodiging waarop een (niet erkende) Palestijnse staat ook heel Israël omvatte een oud-minister en een

Auschwitz-herdenking 1990 Let op! De Auschwitz-herdenking valt dit jaar op zondag 21 januari 1990. U kunt u al opgeven voor de lunch en de middagvoorstelling, beide in de RAI, Europaplein, Amsterdam. Maak gebruik van de aanmeldings-strook op pagina 8 van dit nummer. En tot ziens in de RAI.

N A C

Tweede Kamerlid van de Haagse receptie weg te blijven.

Uitzicht op dc wereld brengt ons weet thuis, terug bij onszelf. Ons werk, op bescheiden schaal, vindt hoe langer hoe meer weerklank. Niet alleen bij aanverwante instellingen en groeperingen, getuige de bronzen penning en ontvangst in het centrum Westerbork. Weerklank bij onze generatie, zeker. Bij de nieuwe generaties niet minder. Eerder meer. Wij hebben niet alleen een fikse steungroep om ons heen. Onder veel jongeren op afstand wordr uitgekeken naar de mensen die nu de enkele resten zijn van de tijd der verschrikkingen. De belangstelling is onver­gelijkbaar veel dieper en breder dan een der­tig jaar gelden. Wij voelen ons verantwoor­delijk voor onze boodschap. Samen met de jongeren die kwamen en komen dragen wij die verantwoordelijkheid. Het bindt ons, het is nog sterker dan het brons van de penning.

Naar Bytom en Pyskowice Vol spanning zag ik na 47 jaar dc rcrugkeer naar mijn geboortestreek tegemoet . De reis naar Polen was georganiseerd door de Oorlogsgraven Stichting. Aanleiding was de onthulling van een gedenksteen op enkele begraafplaatsen waar Nederlandse burgers, in dit geval Joodse nazi-slachtoffers zijn begraven. Voorafgegaan waren diverse vergaderingen van de Stichting Begraafplaats Pyskowice cn een drietal vergaderingen bij J M W over lij­sten met namen, die door de Oorlogsgraven Stichting voorgelegd waren van mensen die in de drie plaatsen in Silezie (Polen) begra­ven werden in de jaren '40-'45. O p de vergaderingen verzochten de heren van de O G S aan vertegenwoordigers van de Kerkgenootschappen om eventuele nabe­staanden op te zoeken in hun archieven. De datum voor het vertrek naar Polen werd vastgesteld op 16 oktober 1989. Het doel van de reis was de plechtige ont­hulling 'an de door de O G S geplaatste twee monumenten (in Bytom en in Szczedrzyk) bij te wonen, evenals de onthull ing van het monument dat door de Stichting Pyskowice geplaatst was. De deelnemers aan de Polen-reis zijn met een militair toestel van de legerbasis Soesterberg ver t rokken. Via het vliegveld van Krakau kwamen we laat in de middag in ons hotel in Katowice aan. Tijdens onze tweede kosjere maaltijd (uit doosjes) heeft de Algemeen Direkteur van de OGS, de heer De Haan, een welkomst­woord gesproken. De volgende ochtend zijn we vroeg vertrok­ken naar dc Joodse Begraafplaats in Bytom, waar de voorzit ter van de O G S , de heer Bischof van Heemskerk, de aanwezigen (Nederlandse ambassadeur in Polen, leden van de Poolse overheid, vertegenwoordi­gers van de Joodse gemeenten in Polen en de deelnemers aan de reis) toesprak. Daarna volgde het Joodse gedeelte van de plechtigheid, dat aangrijpend en emotioneel was. De rabbijn en plaatselijke chazzan spra­ken de Joodse gebeden uit ter nagedachtenis van de overledenen door het opnoemen van de namen die in het monumen t gegra­veerd staan. Na de lunch werd nog een bezoek gebracht aan Auschwitz, waar opviel dat vele school­klassen hier voorlichting kregen. De volgende ochtend zijn professor van Hulst en ik ver t rokken naar Pyskowice om met de plaatselijke gemeenteraad het monu­ment aldaar te onthullen. Di t vond plaats door het uitspreken van twee psalmen door de heer Van Hulst, het kaddiesj zeggen door mij, en aansluitend richtte ik een dank­woord tot de gemeenteraad voor de hulp en medewerking. Daarna werd de terugreis naar Krakau aangevangen en om midder­nacht vlogen wij naar Soesterberg terug.

David M a n d e l b a u m

Op de begraafplaats van Pyskowice

De directeur van de Oorlogsgraven Stichting en de ambassadeur van Nederland in Bytom.

Graven in Pyskowice. Foto's: D. Mandelbaum

De Anne Frank-penning Veel fotografen, veel leden van ons comité zagen op 11 oktober op de Prinsengracht hoe de Anne Frank-penning in ontvangst werd genomen door het Nederlands Ausch­witz Comité. De penning is ontworpen door dc Naardense kunstenares B. Sturm-van den Bergh en werd door Hans Westra, directeur van de Anne Frank-Stichting ter hand gesteld aan voorzirster Annie Fels-Kupferschmidt. Burgemeester Ed van Thijn sprak in enkele woorden recht uit het hard zijn verbonden­heid uit met het Nederlands Auschwitz Comité (hij maakt deel uit van de steun­groep) en met het veelzijdige werk van de Anne Frank-Stichting. Hij wees op nieuwe vormen van rassenhaat, die 'ogenblikkelijk grote golven van verzet over zich heen kre­gen'. Hij prees de 'gezag hebbende stem van ons comité' . Annie Fels dankte op haar eigen wijze voor de onderscheiding voor het comité en zegde toe dat men zal doorwerken zolang het ons gegeven is en dat jongeren, de steungroep, klaarstaan om het 'nooit meer Auschwitz' te blijven uitdragen. Men bleef nog een poosje informeel bij elkaar.

Wanda wil bij het verzet

K o r t en krachtig: Wanda wil bij het verzet. Z o heet de video-documentaire van Leen Holthuizen, die door de stichting-met-de lange-naam is uitgebracht (Stichting Educa­tieve Beeldvorming Vervolging Onder­drukking en Verzet, verder tc noemen SEBVOV). Ook wel aangeduid als de werk­groep van Tineke Wibaut . Aangezien vrouwengeschiedenis 1929-1969 een onderwerp is voor het eindexamen geschiedenis in 1990 bij het voortgezet onderwijs, heeft de SEBVOV een videofilm laten maken van verzet van vrouwen in en om Leiden. De 14-jarige Wanda ziet Truus Mengers beeldengroep voor de Leidse ver­zetsstrijdsters in de nieuwbouwwijk die geheel naar deze vrouwen is vernoemd en stelt vragen. Zij krijgt antwoord van drie prominente cn niet eens zo bekende ver-zetsvrouwen. Het zijn Jobien van der Laan-Boelens, Hilde te Vclde-Bekker en Atie Ridder-Visser. Juist de sobere verhalen van her drietal maken de film tot een onvergan­

kelijke getuigenis. 'Was u niet bang?' vraagt het meisje. 'Dag en nacht was ik bang, maar het moest. ' En 'als ik niet zo druk was met iets anders, had ik meer Joden kunnen helpen,' zegt een ander. Het beeld van deze lieve oma's die het onmoge­lijke hebben gedaan of geprobeerd - 'het ergste was als je vrienden wegvielen, dood­geschoten' - zal blijven, als alle nu nog over­levenden zullen zijn verdwenen. Uitstekend werk van de SEBVOV, die onder bovenstaande titel ook een zeer instructief boekje bij de film heeft uitgege­ven dat evenals deze het verband legt met de mensen die nu door onderdrukking thuis vluchtelingen zijn geworden en ook bij ons aankloppen. Een literatuurlijst (26 titels) is een goede hulp. De hele onderneming is een hoogst waardevolle steun bij het onderwijs. In de scholen en daarbuiten.

E.T.

Annie Fels-Kupferschmidt, voorzitster van het Nederlands Auschwitz Comité, met de aan het NAC toegekende Anne Frank-penning. Enkele weken tevoren had zij persoonlijk uit handen van burgemeester van Thijn het zilveren ereteken van de gemeente Amsterdam ontvangen.

Brinkman over W U V Dc Dag van het Verzet ( 3 1 augustus) als steeds georganiseerd door de Stichting Samenwerkend Verzet 1 9 4 0 - 1 9 4 5 te N u n ­speet is ook dit jaar uitstekend geslaagd. Geconstateerd is dat er gelukkig weinig is overgebleven van de voorgenomen wetswij­zigingen voor uitkeringsgerechtigden. Uit de rede van de inmiddels afgetreden minis­ter van W V C Brinkman citeren wi j : De immateriële hulpverlening zal met extra geld geïntensiveerd worden. Via school en museum wordt een basis gelegd om ook in de toekomst de boodschap over oorlog, ver­zet en vetvolging te kunnen doorgeven. Wetsvoorstellen zijn bij de Tweede Kamer ingediend inzake ambtelijke grondslagen W U V en W U B O , burger-oorlogsslacht­offers en gelijke behandeling van mannen en vrouwen daarin. Door een wetsvoorstel is naar de mening van de heer Brinkman een belangrijk begin gemaakt met vereenvoudiging van o.m. de W U V en van coördinatie met wet ten voor

andere getroffenen. De huidige fractievoorzitter Brinkman achtte het nodig dat elke regeling 'blijft toe­gesneden op de aard van de problemariek. Hij wees op de ziekmakende, onaanvaard­baar lange procedures cn op het overleg ter versnelling en vereenvoudiging in dc uit­voering; veel moet worden gedaan om hard­nekkige achterstanden weg te werken. Er is besloten tot herstructurering. Daartoe is de voormalige chef defensicstaf Huyser be­noemd. Hij moet uitvoering van de W U V overhevelen naar wat op den duur een uit­voeringsorganisatie voor alle wetten inzake oorlogsgetroffenen moet worden. Afgesproken is dat de heer Huyser met alle betrokken organen overleg zal plegen. Dc vrijlating van de Twee heeft geleid tot in aantal en intensiteit ongekende reacties, meent de heer Brinkman. W V C stelde aan­dacht voor slachtoffers van oorlog en geweld en extra geld voor hulpverlening aan de na-oorlogse generatie in het vooruit­

zicht. Extra geld ook voor organisaties van vrijwilligers en het I C O D O . Tegen het slot van zijn betoog zei de minister: 'De na-oorlogse generatie kan naar mijn mening niet voldoende worden doordron­gen van het feit dat dc huidige verworven­heden te danken zijn aan diegenen die daarvoor het groots te offet hebben ge­bracht. He t zal u bekend zijn dat aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei de activiteiten op het tet-rein van de jcugdvoorlichting zijn overge­dragen. Het Comité en de Stichting Fe­bruari ' 4 1 (Adopteer een monument ) werken goed samen. W V C is bezig contact te leggen tussen ver­zetsmusea, herinneringscentra en 'een aantal externe financiers'. De heer Brinkman noemde 'gezien de (toen) demissionaire status van het kabinet de verwezenlijking van (zijn) voornemens enigszins onzeker' . Waarvan acte.

Niet blind voor het heden 'Het gaat er niet om met het verleden in het reine te komen. Dat kan men helemaal niet. Het verleden kan immers niet achteraf ver­anderd of ongedaan worden gemaakt. Wie echter de ogen voor het verleden sluit, wordt blind voor het heden. Wie niet aan onmenselijkheid herinnerd wil worden, loopt het gevaar opnieuw te worden besmet. Het Joodse volk het inner t zich, en zal zich steeds herinneren. Juist omdat wij zoeken naar verzoening, moeten wij begrij­pen dat verzoening zonder herinnering onmogelijk is. Elke Jood, waar ook ter wereld, heeft de ervaring van de miljoen-voudige moord verinnerlijkt, niet alleen omdat mensen zoiets afschuwelijks niet kunnen vergeten; maar ook omdat de herin­nering bij het Joodse geloof hoor t . 'Het willen vergeten verlengt de balling­schap, en het geheim van de verlossing is de herinnering (...)' Wanner wij van onze kant zouden willen vergeten wat er is gebeurd in plaats van ons te herinneren, dan zou dat niet alleen onmenselijk zijn, maar zouden wij tevens afbreuk doen aan het geloof van overle­vende Joden en het begin van verzoening vernietigen. Wij dienen in ons innerlijk, in ons denken en voelen, een herinneringste­ken op te tichten.'

Richard von Weizsacker, Duitse Bondspresident, in een rede voor het Duitse Parlement, 8 mei 1983.

In he t A n n e Frankhuis

Leden van het NedcrLic.d» Auschwitz Comité zien toe, als de voorzitster de penning voor het comité in ontvangst neemt.

Naar een dia van Jacques I. Furth.

Antisemitisme Een geschiedenis in beeld

Dit bock stemt droef. Het is een schitte­rende uitgave van de SDU, de Staatsdrukke­rij en -Uitgeverij in een nieuw jasje. Het is de catalogus van een tentoonstelling bij de onvolprezen Anne Frank Stichting, een zorgvuldig samengesteld fotoboek. De tekst werd geschreven door dr. Hans Jansen, die zijn sporen heeft verdiend met een stu­die over de rol van de kerk in het propage­ren van Jodenhaat. Eigenlijk zegt het omslag al genoeg: 800 jaar oud is de verdrijving van de Joden uit Frankrijk door koning Louis Philippe op een iets jonger miniatuur. Een inzetje, een foto van een gezin bij aankomst in Wester­bork. Achterop lezen wij: 'Wat een Christen doet moet hijzelf verantwoorden, wat een Jood doet valt op alle Joden terug.' Een citaat van Anne Frank. Wat een Jood niet doet trouwens ook, kan men aanvullen. Het antisemitisme is zeer oud. De eerste schriftelijke gegevens stammen uit Egypte, uit een Griekse kolonie daar en dateren nog van voor Christus. Een kwart eeuw na diens vermoedelijke kruisiging had in Alcxandrië de eerste bekende pogrom plaats. De eerste in een eindeloze rij. In het Romeinse keizer­rijk werden de Joden, die immers de keizer noch enige andere godheid naast de ene God wilden erkennen, vervolgd als atheïsten. Maar al een eeuw later noteerde een bis­schop, Melito van Sardcs, de mythe van de godsmoord, die eeuwenlang een moordende bedreiging van de wijdverspreide Joden zou blijven. Kerkvaders als Origencs en Chrysostomos hebben gehamerd op de schuld van alle Joden en de vloek die zij volgens dc evange­list Mattheüs over zich en hun nakomelin­gen zouden hebben afgeroepen. Nog steeds een geliefd thema, ook van onze Goerec's, zoals men weet. De Spaanse stad Toledo, die nu nog twee synagoge-gebouwen bezit, liet Joodse kin­deren van zeven jaar van hun ouders wegne­men. Even weerzinwekkend zijn de be­geleidende teksten. In diezelfde zevende eeuw stichtte de Ara­bier Mohammed zijn versie van het mono­theïsme, het geloof in één God. De Joden verklaarde hij de Jihad, de heilige oorlog. In de nu ontstaande islamitische landen kwam ook ccn antisemitische anti-Joodse stem­ming te heersen.

Kruistochten en Jodenhoed

Berucht zijn de slachtingen van Joden tij­dens de kruistochten. Die waren immers

gericht tegen niet-Christenen (van onge­veer 1100 tot 1300). Niet-Christenen von­den de ridders al dicht bij huis in de Joden in de Rijnsteden. Uit die tijd dateren ook de Jodenhoed en dc gele vlekken op de kleding - hoe zouden de vromen anders hun buit herkennen? Ook in Spanje vielen Joden als slachtoffers van christelijke geloofsijver om de Moren (islamieten) te verdrijven. De latere middeleeuwers zagen op de brand-srapels zowel de aanhangers als de boeken van Mozcs in vlammen opgaan. Tegelijk werden allerlei mythen over Joden en Jodendom in omloop gebracht. Het be­ruchtst zijn de sprookjes van de rituele moord en van het schenden van de hostie, het schijfje brood dat bij de (katholieke) communie aan de gelovigen wordt uitge­deeld. Een derde hardnekkig en boosaardig sprookje was dat van de bronncnvergifti-ging. Men vermoedt dat de strengere hygiëne die volgens de religieuze voor­schriften door de Joden werd nageleefd ook bij epidemieën het sterftecijfer drukte. Dat kan een aanleiding tor het wrede sprookje zijn geweest.

Wij weten het allemaal: na de duistere Mid­deleeuwen met hun kruistochten en peste­pidemieën is het antisemitisme niet af­genomen. Beroemdheden als Erasmus, de grote Nederlandse humanist, noch twee eeuwen later Voltaire, voorvechter van de Franse Verlichring en bestrijder van gods­dienstig fanatisme, deinsden terug voor het smerigste geraaskal tegen de Joden. De componist Richard Wagner laten wij dan maar rusten. In de 19e eeuw komt een nieuwe toonzet­ting van het oude antisemitisme op: de racistische. Een rationalisatie kan men het moeilijk noemen. Er zit weinig redelijks in dc rassenleer die opduikt cn in deze eeuw tot volle, gruwelijke bloei is gekomen.

Zuiverheid van het bloed

lijk de Dreyfus-zaak. Hoogst belangrijk is evenwel dat hoe bedreigend de 'affaire' ook was, de schrijver Emile Zola met zijn Tk beschuldig' en zijn aanhang tenslotte het pleit heeft gewonnen.

Ook na het Duitse rijk

Ook het nazirijk ging onder, maar pas na een vijftig miljoen doden, onder wie zes miljoen Joden, de ergste, verst doorgevoerde en best georganiseerde pogrom aller tijden. Dc hier besproken uitgave toont de alomte­genwoordigheid van het antisemitisme nog weer eens aan. Direct na de Russische Oktober-revolutie heeft Lenin het per grammofoonplaat ten scherpste veroor­deeld. Van die veroordeling was weinig over in de zg. anti-zionistische campagne, vooral na dc oorlog van 1967. Terwijl in 1948 de Sowjet-Unie als eerste Israël had erkend. Bijzonder schokkend is het te zien dat men na Hitlcrs moord- en rooftocht naar het Oosten zich daar niet ontzag even walgelijke caricaturen te produceren als de inmiddels opgedoekte Stürmer. Zelfs de Protocollen van de Wijzen van Zion, een beruchte door de tsaristische politie gemaakte vervalsing, werd door het volgende bewind niet te sme­rig bevonden. Ook in enige Arabische lan­den meende men zich van dit vod te mogen bedienen. De plaatjes van de nazi-wandaden voor en in de oorlog zijn ons uiteraard maar al te ver­trouwd. Bomaanslagen in Joodse wijken, geschonden graven, hakenkruisen op een Haags monument voor Joodse inwoners e.d. zijn ook na 1945 gesignaleerd. Er zijn zelfs twee antisemitische hoofdstro­mingen aan te wijzen. De ene maakte van dc Davidster een hakenkruis, de andere ont­kent dat er gaskamers bestonden om ook zo de nazi-misdaad te vergoelijken. Wij zeiden het al: dit boek ziet er prachtig uit, geeft de waarheid en stemt droef.

E.T.

Nieuw is het rassenthema eigenlijk niet. Zes, zeven eeuwen voor Hitiers leermees­ters hadden Spaanse theologen al de 'Lim-picza de sangre', de zuiverheid van het bloed, bedacht. Kinderen en kindskinderen van de Marranan, Joodse (schijn)katho-licken, werden door de inquisitie vervolgd, vaak tot op de brandstapel toe. Ook gedoopte Joden vervolgde de kerk. De grootste uitbarsting van antisemitisme in Frankrijk voor 1933 was natuur-

Antisemitisme, een geschiedenis in beeld. Anne Frank Stichting. Red.: Janrense Boonstra, Hans Jansen, Joke Kniesmeyer. SDU uitgeverij, 's Gravenhage 1989. Prijs ƒ 27,50. '

Een pleister op vele wonden Twee jonge vrouwen hebben in Nederland een geschreven monument van de Sjoah achtergelaten, dat vervolgens wereldbe­roemd en een menselijke en historische mijl­paal werd. Kor t na 1945 bekend geworden begon Anne Franks dagboek toen zijn bit­tere triomftocht. Etty Hillesum zou een dame van middelbare leeftijd zijn geweest, als zij de veeltalige en fabelachtige oplagen van haar aantekenin­gen had kunnen meemaken. Veel is er gemijmerd over de verschillen -b.v. 15 jaar in leeftijd - en overeenkomsten. Beider lot: de dood in een vernietigings­kamp. Beiden leggen hun overpeinzingen in Nederland in het Nederlands vast. Anne is een kind van Duitse Joden, Etty de dochter van een Russische Jodin. De weerklank op beider schriftenvelletjes is enorm. Kasten zijn te vullen met de boekdelen over elk van haar geschreven. 'Het verstoorde leven', een keuze uit Etty Hillesums dagboeken, verscheen pas in 1981. Eind '88 werd er zelfs te Rome een symposium aan haar nalatenschap gewijd. Toen was intussen al het nagelaten werk ver­schenen. De hierdoor uitgelokte publiciteit bracht de tekstbezorger en uitgever J .G. Gaarlandt er toe een bundel reacties op de dagboeken en brieven van Etty Hillesum het licht te doen zien.

'Men zou een pleister op vele wonden willen zijn'. Z o heet het boek, naar een karakteris­tieke uitlating uit een btief van de schrijfsrer zelf. Psychologen cn theologen hebben de schrifturen uiteengerafeld. De jonge vrouw op het Museumplein wordt vergeleken met dc Romeinse filosoof Seneca, met zijn Deense collega Kierkegaard en met allerlei belijders van mystiek, de leer van eenwor­ding met het goddelijke. Er zijn haar ook postuum ernstige verwijten gemaakt. Me­nige lezer is opgevallen dat het dagboek dat tien dagen na de Februaristaking begint daar niet van rept. Ook verder nemen de grote gebeurtenissen van die dagen geen grote plaats in. Voorzichtigheid met conclusies blijft geboden. Er leven nog mensen die Etty Hillesum hebben ontmoet in de voor­oorlogse antifascistische studentenbewe­ging, zoals ondergetekende. Uit een artikel in deze bundel blijkt dat zij tot het einde toe duidelijk en ondubbelzinnig stelling heeft genomen en o.m. aan anderen de rol van de Joodse raad heeft uitgelegd: een apparaat om de 'sinaasappeljoden' uit te leveren. Waarom dook zij ondanks allerlei herhaalde aanbiedingen niet onder? Natuurlijk bete­kende onderduiken het negeren en dus bestrijden van de nazi-maatregelen en -bedoelingen. Een aantal mensen heeft anderen niet in gevaar willen brengen.

Anderen wilden hoe dan ook samen met partner, familie of mede-Joden blijven. Dat heeft de Duitsers een massa 'vrijwillige' slachtoffers opgeleverd. Zij speculeerden op diepe menselijke gevoelens om hun beuls­werk te completeren. Het past ons die ontkwamen of anders rede­neerden niet om deze lotgenoten iets voor de voeten te gooien, laat staan ze aan te kla­gen. Buitenstaanders past dit al evenmin. Zoals de titel van dc bundel reacties zegt (cn ook menige getuige) werd Etty Hillesum gedreven door de behoefte om hoe dan ook mensen te helpen. Al zag zij ook in dat de ondergang van de hele Joodse groep het nazidoel was. Zomin als iemand anders kende zij de eind­bestemming van die treinladingen die Wes­terbork verlieten. Ook zij wist niet dat zij de kleine bijbel noch het werk van Dostojewski-met-woordenboekje die zij meenam nooit zou kunnen inzien.

Eva Tas

Men zou een pleister op vele wonden willen zijn.' Reacties op de dagboeken en brieven van Etty Hil­lesum. Uitgeven] Balans, Amsterdam 1989. Prijs: f 27,50.

Hannie Schaftplein in Oostzaan

Een schoolklas bij de plaquette op het Hannie Schaftplein.

6

De beeldhouwster Truus Menger-Oversteegen bij haar werkstuk.

Westerbork en zijn historie

In februari van 1939 besloot de ministerraad tot de bouw van het kamp in de gemeente Westerbork, midden 'in een barre, trooste­loze vlakte, wel een van de meest deprime­rende stukken die er in ons land te vinden zijn'. Deze streek werd aangewezen omdat hiet de integtatie van Duits-Joodse vluchte­lingen in de Nederlandse gemeenschap niet mogelijk zou zijn. De overheid wilde voor­komen dat de uitgewekenen in de economie en op de arbeidsmarkt concurrent zouden worden van de Nederlandse bevolking. In dc gehele jaren dertig werd het beleid met name door dit soort sociaal-economische bezwaren bepaald.

Reeds kor t na het aan dc macht komen van Hitler en zijn nationaal-socialistische aan­hang verlieten de eerste Duitsers hun vader­land. Hitler beschouwde de Joden als een minderwaardig ras en nam al snel onder­drukkende maatregelen tegen deze groep mensen. Maar niet alleen joden waren slachtoffer van de nazi's. Politieke tegen­stand werd niet getolereerd en communis­ten, socialisten en anderen werden vervolgd of verjaagd. Wetenschappers en kunstenaars moesten zich conformeren aan de wensen van Hitler. Velen zochten in het buitenland nieuwe mogelijkheden om geest en goed te ontplooien. Nederland was als buurland een voor de hand liggende wijkplaats. Als de nazi's verdreven zouden worden, was een snelle terugkeer mogelijk.

Zo 'n 30.000 vluchtelingen, waarvan 22.500 Joods , kwamen vanaf begin 1933 naar Nederland. In mei 1940 verbleven hier rond de 20.000 uitgewekenen. In eerste instantie liet de Nederlandse over­heid alle vluchtelingen toe, maar na 1934 werd het beleid steeds strikter. In mei 1938 besloot de Minister van Justit ie dat in het vervolg 'ccn vluchteling als een ongc-wenschte vreemdeling te beschouwen zal zijn, die derhalve aan de grens geweerd, en, binnenlands aangetroffen, over de grens gebracht zal moeten worden' . In theorie betekende die een sluiting van de grenzen. In praktijk werden er nu en dan wel vluchtelingen toegelaten. N a de Reichs-kristallnacht' van november 1938, waarin een uitbarsting van jodenhaat in Duitsland plaatsvond, kwamen zo'n 10.000 Joden al dan niet legaal naar Nederland. Onder druk van de publieke opinie moest de overheid dit wel toestaan. Grote groepen hiervan werden in speciale kampen ondergebracht. Om de veelheid van kampen terug te bren­gen - op een gegeven moment waren er enkele tientallen - werd besloten tot de oprichting van één centraal kamp: Wester­bork. Dc joodse gemeenschap moest de kos­ten voor inrichting van deze kampen dragen. In september 1939 werden dc gren­zen voor alle vluchte'i ' .gen gesloten.

De vluchtelingen werden niet door dc over­heid geholpen. Eenmaal in Nederland toe­

gelaten moest men zichzelf redden of werd men geholpen door een van de vele hulpco­mités. Elk kerkgenootschap of politieke partij had z'n eigen organisatie. Joodse vluchtelingen konden terecht bij het Comi­té voor Joodsche Vluchtelingen dat in 1933 werd opgericht. Dit Comité hielp mensen met raad en daad maar bleef altijd binnen de kaders van de wet. Communistische asiel­zoekers werden geholpen door de al langer bestaande Internationale Rode Hulp. Om­dat communisten vrijwel altijd werden uit­gewezen, moest de IRH haar werk vooral ondergronds doen. Veel van hen moesten onderduiken om uitwijzing te ont lopen.

Al dan niet met hulp van comités of verwan­ten wist een behoorlijk aantal Duitsers zich ondanks allerlei beperkende maatregelen van de Nederlandse overheid zelfstandig te vestigen. Met name in Amsterdam onston­den tal van bedrijfjes die door vluchtelingen waren opgezet. Cabaret- en toneelgezel­schappen toerden langs de Nederlandse podia. Vrijwel geen enkele Nederlandse speelfilm werd geproduceerd zonder in­breng van Duitse vluchtelingen.

Maar of men nu ondersteund werd, in een kamp zat of als het ware een normaal leven leidde: men bleef vluchteling, uit het vader­land verdreven. Buitenlander, vreemdeling. Ongenode gast in Holland. En thuis een landverrader, een 'Untcrmensch' .

Twee boeken herdrukt en uitgereikt in Westerbork

Een halve eeuw na de inrichting van het kamp Westerbork ter internering van Joodse vluchtelingen had in het Herinne­ringscentrum een karakteristieke bijeen­komst plaats. Daar werd op 22 september j.1. tweemaal het eerste exemplaar van een her­druk uitgereikt. Het ene was de herziene uitgave van 'Trom­pettist van Auschwitz', de door Dick Walda opgetekende herinneringen van Lex van Weren. Deze ging naar dr. O t t o von der Gablentz, de ambassadeur van de Bondsre­publiek, die ook het voorwoord schreef. Een voorproefje van de nieuwe oplage van zijn boek 'Achter de poorten ' droeg Jules Schelvis over aan Catherine Keyl, die een wel heel bewerkelijke en welsprekende documentaire met beide hoofdpersonen had gemaakt. De meesten van de talrijke bezoekers hadden dit programma de avond tevoren op de AVRO-rv gezien. De heer Mulder en zijn staf van het Centrum ver­toonden dit nogmaals. Wie dat wenste kon (bij uitzondering) per auto naar het voor­

malige kampterrein met de omgebogen rails, het gedenkteken, rijden.

De opstand van Sobibor

Diezelfde 22ste september ging in het kader van de Nederlandse filmdagen te Utrecht de film 'Dc opstand van Sobibor' in première. Lily van den Bergh cn Pawel Kogan hebben, in weerwil van die titel, vijf overlevenden van die opstand (oktober 1943) meer dan veertig jaar later in beeld gebracht. Slechts een van hen is niet vet weg van zijn land van herkomst getrokken. Dat is Alexander Petsjerski, destijds een krijgsgevangen luite­nant van het Rode Leger en leider van de opstand. Hij verschijnt met zijn vrienden en zijn jiddisje memme van een vrouw in Ros-row aan de Don.

De filmers hebben dit onvoorstelbaar inge­wikkelde karwei verbluffend helder geklaard. Soms herinnert deze rerugblik aan Sjoah van

Claude Lanzmann, dan weer blijkt juist een andere visie. De film zal komend jaar door de VARA op tv worden uitgezonden. Mogen wij een sug­gestie doen? Laat er enige voorlichting over het dodenkamp Sobibor en de opstand die er een eind aan maakte aan deze film vooraf­gaan. Jongeren kunnen er meestal weinig van weten en veel ouderen, zelfs nabestaan­den van de ruim 34.000 alleen al Neder­landse slachtoffers zijn ook vaak slecht op de hoogte . Een van de zeer weinige Nederlandse over­levenden, de drukker (en nu ook publicist) Jules Schelvis heeft in het proces tegen enige SS-moordenaars van Sobibor, te Hagen in Westfalen, getuigd. Hij levert ook in deze film een markante bijdrage. Het geheel is een grootse prestatie, ook als samenwerking van o.a. een Nederlandse en een Sowjet-filmer.

E.T.

21 januari 1990:

45ste Auschwitz-herdenking

Let wel: wij herdenken het feit dat Ausch­witz 4 5 jaar geleden bevrijd is wat vroeger dan gewoonlijk. Als gebruikelijk wordt de eigenlijke herdenking gehouden op de Nieuwe Oosterbegraafplaats met het zeg­gen van het Kaddisj-gebed en de toespraak van de burgemeester van Amsterdam. O m 12 uur begint de stille tocht van de ingang Kruislaan van de begraafplaats in Amster­dam-Oost naar het Spiegelmonument Nooi t meer Auschwitz van Jan Wolkers. Aanslui­tend vertrekken wij, eventueel met speciale gemcentebussen naar het RAI-restaurant voor de lunch, die ook ditmaal door de gemeente Amsterdam zal worden aange­boden. Als laatste onderdeel krijgt u een middagvoorstelling aangeboden in de gro te toneelzaal van de RAI. Vanaf 1 5 . 0 0 uur tre­den daar op: Cabaretgroep Galle met Jiddi­sche liedjes en muziek; de mimekunstenaar Rob van Reyn en Marjol Flore, die onder meer liedjes zal zingen uit het repertoire van Sophie Tucker. Anita Löwenhart presen­teert het programma. Onze vriend Jan Kas-sies hebben we gevraagd te spreken. U behoeft noch het een noch het ander te betalen - afgezien natuurlijk van uw vrijwil­lige bijdrage of s tort ing op een van onze rekeningen. He t enige wat u behoeft te doen is onderstaande strook precies invul­len met wat u wenst en deze insturen naar J o o p Waterman, Ommcrenhof 79, 1 1 0 6 X M Amsterdam.

Wat doet ICODO? Hebt u vragen over uw uitkering of over mogelijke hulpverlening bij lichamelijke, psychische of sociale moeilijkheden, dan kunt u u wenden tot I C O D O . Informatie- en Coördinatieorgaan Dienst­verlening Oorlogsgetroffenen. Spreekuur, maandag, dinsdag en donderdag van 10 tot 12 uur of na telefonische afspraak. Willem Barcntszstrait 31c 3572 PB Utrecht Telefoon 030 - 73 08 11

N i e u w en opnieuw Speciale aandacht vragen wij voor een vier­tal nieuwe uitgaven die in ons volgend num­mer onzerzijds die aandacht zullen krijgen. Zomaar een vrijdagmiddag, verhalen door Chaka Polak, verschenen bij Amber, Am­sterdam Prijs / 22 ,90 . Trompett ist in Auschwitz door Dick Walda: de herinneringen van Lex van Weren, uitge­verij De Bataafsche Leeuw, Amsterdam. Prijs ƒ 22 ,50 . Bij dezelfde uitgeverij verscheen van Jules Schelvis: Binnen de jxiorten, eveneens ccn tweede druk, prijs eveneens ƒ 22 ,50 . Dansen op de brug .an Avignon heet een jeugdboek van Ida Vos dat het licht zag bij Leopold tc Amsterdam en ƒ 2 2 , 9 0 kost. Alle vier deze boeken zijn in 1989 versche­nen, en in de boekhandel verkrijgbaar.

Internationaal Auschwitz

Comité Het presidium van het Internationaal Auschwitz Comité (waarvan de voor­zitster van het N A C deel uitmaakt) is te Frankfurt a / M bijeen geweest: voor het eerst in de Bondsrepubliek, op 5 cn 6 oktober .

Er werd opnieuw gesproken over verplaatsing van het inmiddels be­faamde Carmelitessen-klooster. Nadere besluiten konden niet wor­den genomen, daar de Poolse leden van het presidium wegens visum-moeilijkheden niet aanwezig kon­den zijn.

Er werd opnieuw bepaald dat op 2 1 januari 1 9 9 0 in West-Berlijn een plechtigheid zal worden gehouden en een oproep gedaan o p de plek waar in 1942 de Wannsee-conferentie de 'Endlösung der Judenfragc' vast­stelde. Men zal zich dan tot alle regeerders richten tegen het inzetten van gifgassen.

Aanvraagstrook voor plaatsen voor reünie-lunch e n / o f middagvoorstelling in de RAI, Europaplein, Amsterdam

Ondergetekende verzoekt toezending van kaarten voor

de lunch in de RAI | | de middagvoorstelling in de RAI.

Wenst u beide, kruis dan beide vierkantjes aan. Wenst u een kosjere lunch, vul dan het cirkeltje in, O Alleen invullen, indien gewenst.

Deze strook sturen naar: Joop Waterman, Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterdam Z.O.

Naam: - .

Adres:

Plaats en postcode:

Tel: Aantal plaatsen: