arsha vidya gurukulam - swami tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 upaniÛad-bhËÛya retreat...
TRANSCRIPT
2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat
with
Swami Tattvavidanandaji on
KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With
ÉËÔkarabhËÛya
(Transliteration copy)
September, 2020
Arsha Vidya Gurukulam, P.O. Box 1059, Saylorsburg, PA. 18353
570-992-2339, www.arshavidya.org, [email protected]
ArshaVidya.Org September 2020 2
ॐ dvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyaḥḥḥḥ 2
caturthī vallī
4
‘eṣa sarveṣu bhūteṣu guḍho'tmā na prakāśate। dṛśyate tvagryayā
buddhyā' (ka. u. 1 । 3 । 12) ityuktam । kaḥ punaḥ pratibandho'gryāyā 6
buddheḥ, yena tadabhāvādātmā na dṛśyata iti
tadadarśanakāraṇapradarśanārthā vallī ārabhyate ; vijñāte hi 8
śreyaḥpratibandhakāraṇe tadapanayanāya yatna ārabdhuṃ śakyate,
nānyatheti — 10
parāñci khāni vyatṛṇatsvayambhūstasmātparāṅ paśyati 12
nāntarātman । kaściddhīraḥ pratyagātmānam aikṣad
āvṛttacakṣuramṛtatvamicchan ॥ 1 ॥ 14
parāñci parāgañcanti gacchantīti, khāni khopalakṣitāni 16
śrotrādīnīndriyāṇi khānītyucyante । tāni parāñcyeva
śabdādiviṣayaprakāśanāya pravartante । yasmādevaṃsvabhāvakāni 18
tāni vyatṛṇat hiṃsitavān hananaṃ kṛtavānityarthaḥ । ko'sau ?
svayambhūḥ parameśvaraḥ svayameva svatantro bhavati sarvadā na 20
paratantra iti । tasmāt parāṅ parāgrūpānanātmabhūtāñśabdādīn
paśyati upalabhate upalabdhā nāntarātman nāntarātmānamityarthaḥ 22
। evaṃsvabhāve'pi sati lokasya kaścit nadyāḥ
pratisrotaḥpravartanamiva dhīraḥ dhīmānvivekī pratyagātmānaṃ 24
pratyak cāsāvātmā ceti pratyagātmā । pratīcyevātmaśabdo rūḍho
loke, nānyatra । vyutpattipakṣe'pi tatraivātmaśabdo vartate ; 26
‘yaccāpnoti yadādatte yaccātti viṣayāniha । yaccāsya santato
ArshaVidya.Org September 2020 3
bhāvastasmādātmeti kīrtyate' ; ityātmaśabdavyutpattismaraṇāt । taṃ
pratyagātmānaṃ svasvabhāvam aikṣat apaśyat paśyatītyarthaḥ, 2
chandasi kālāniyamāt । kathaṃ paśyatīti, ucyate — āvṛttacakṣuḥ
āvṛttaṃ vyāvṛttaṃ cakṣuḥ śrotrādikamindriyajātamaśeṣaviṣayāt 4
yasya sa āvṛttacakṣuḥ । sa evaṃ saṃskṛtaḥ pratyagātmānaṃ paśyati
। na hi bāhyaviṣayālocanaparatvaṃ pratyagātmekṣaṇaṃ caikasya 6
sambhavati । kimicchanpunaritthaṃ mahatā prayāsena
svabhāvapravṛttinirodhaṃ kṛtvā dhīraḥ pratyagātmānaṃ paśyatīti, 8
ucyate । amṛtatvam amaraṇadharmatvaṃ nityasvabhāvatām icchan
ātmana ityarthaḥ ॥ 10
parācaḥ kāmānanuyanti bālāste mṛtyoryanti vitatasya 12
pāśam । atha dhīrā amṛtatvaṃ viditvā
dhruvamadhruveṣviha na prārthayante ॥ 2 ॥ 14
yattāvatsvābhāvikaṃ parāgevānātmadarśanaṃ tadātmadarśanasya 16
pratibandhakāraṇamavidyā tatpratikūlatvādyā ca
parāgevāvidyopapradarśiteṣu dṛṣṭādṛṣṭeṣu bhogeṣu tṛṣṇā 18
tābhyāmavidyātṛṣṇābhyāṃ pratibaddhātmadarśanāḥ parācaḥ
bahirgatāneva kāmān kāmyānviṣayān anuyanti anugacchanti bālāḥ 20
alpaprajñāḥ te tena kāraṇena mṛtyoḥ
avidyākāmakarmasamudāyasya yanti gacchanti vitatasya vistīrṇasya 22
sarvato vyāptasya pāśaṃ pāśyate badhyate yena taṃ pāśaṃ
dehendriyādisaṃyogaviyogalakṣaṇam । anavarataṃ 24
janmamaraṇajarārogādyanekānarthavrātaṃ pratipadyanta ityarthaḥ
। yata evam atha tasmāt dhīrāḥ vivekinaḥ 26
pratyagātmasvarūpāvasthānalakṣaṇam amṛtatvaṃ dhruvaṃ viditvā
। devādyamṛtatvaṃ hyadhruvam , idaṃ tu 28
ArshaVidya.Org September 2020 4
pratyagātmasvarūpāvasthānalakṣaṇaṃ dhruvam , ‘na karmaṇā
vardhate no kanīyān' iti śruteḥ । tadevaṃbhūtaṃ 2
kūṭasthamavicālyamamṛtatvaṃ viditvā adhruveṣu sarvapadārtheṣu
anityeṣu nirdhārya, brāhmaṇā iha saṃsāre'narthaprāye na 4
prārthayante kiñcidapi pratyagātmadarśanapratikūlatvāt ।
putravittalokaiṣaṇābhyo vyuttiṣṭhantyevetyabhiprāyaḥ ॥ 6
yena rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ śabdānsparśāṃśca maithunān 8
। etenaiva vijānāti kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 3 ॥
10
yadvijñānānna kiñcidanyatprārthayante brāhmaṇāḥ, kathaṃ
tadadhigama iti, ucyate — yena vijñānasvabhāvenātmanā rūpaṃ 12
rasaṃ gandhaṃ śabdān sparśāṃśca maithunān
maithunanimittānsukhapratyayān vijānāti vispaṣṭaṃ jānāti sarvo 14
lokaḥ । nanu naivaṃ prasiddhirlokasya ātmanā
dehādivilakṣaṇenāhaṃ vijānāmīti । dehādisaṅghāto'haṃ vijānāmīti 16
tu sarvo loko'vagacchati । nanu dehādisaṅghātasyāpi
śabdādisvarūpatvāviśeṣādvijñeyatvāviśeṣācca na yuktaṃ vijñātṛtvam 18
। yadi hi dehādisaṅghāto rūpādyātmakaḥ san rūpādīnvijānīyāt , tarhi
bāhyā api rūpādayo'nyonyaṃ svaṃ svaṃ rūpaṃ ca vijānīyuḥ । na 20
caitadasti । tasmāddehādilakṣaṇāṃśca rūpādīn etenaiva
dehādivyatiriktenaiva vijñānasvabhāvenātmanā vijānāti lokaḥ । 22
yathā yena loho dahati so'gniriti tadvat ātmano'vijñeyam । kim atra
asmiṃlloke pariśiṣyate na kiñcitpariśiṣyate sarvameva tvātmanā 24
vijñeyam , yasyātmano'vijñeyaṃ na kiñcitpariśiṣyate, sa ātmā
sarvajñaḥ । etadvai tat । kiṃ tat yannaciketasā pṛṣṭaṃ devādibhirapi 26
vicikitsitaṃ dharmādibhyo'nyat viṣṇoḥ paramaṃ padaṃ
yasmātparaṃ nāsti tadvai etat adhigatamityarthaḥ ॥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 5
svapnāntaṃ jāgaritāntaṃ cobhau yenānupaśyati । 2
mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 4 ॥
4
atisūkṣmatvāddurvijñeyamiti matvaitamevārthaṃ punaḥ punarāha
— svapnāntaṃ svapnamadhyaṃ svapnavijñeyamityetat । tathā 6
jāgaritāntaṃ jāgaritamadhyaṃ jāgaritavijñeyaṃ ca । ubhau
svapnajāgaritāntau yena ātmanā anupaśyati lokaḥ iti sarvaṃ 8
pūrvavat । taṃ mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā
avagamyātmabhāvena sākṣādahamasmi paramātmeti dhīraḥ na 10
śocati ॥
ya imaṃ madhvadaṃ veda ātmānaṃ jīvamantikāt । 12
īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate । etadvai tat ॥ 5 ॥
kiñca, yaḥ kaścit imaṃ madhvadaṃ karmaphalabhujaṃ jīvaṃ 14
prāṇādikalāpasya dhārayitāramātmānaṃ veda vijānāti antikāt antike
samīpe īśānam īśitāraṃ bhūtabhavyasya kālatrayasya, tataḥ 16
tadvijñānādūrdhvamātmānaṃ na vijugupsate na gopāyitumicchati,
abhayaprāptatvāt । yāvaddhi bhayamadhyastho'nityamātmānaṃ 18
manyate tāvadgopāyitumicchatyātmānam । yadā tu
nityamadvaitamātmānaṃ vijānāti, tadā kaḥ kiṃ kuto vā 20
gopāyitumicchet । etadvai taditi pūrvavat ॥
22
yaḥ pūrvaṃ tapaso jātamadbhyaḥ pūrvamajāyata ।
guhāṃ praviśya tiṣṭhantaṃ yo bhūtebhirvyapaśyata । 24
etadvai tat ॥ 6 ॥
26
yaḥ pratyagātmeśvarabhāvena nirdiṣṭaḥ, sa sarvātmetyetaddarśayati
— yaḥ kaścinmumukṣuḥ pūrvaṃ prathamaṃ tapasaḥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 6
jñānādilakṣaṇādbrahmaṇa ityetat ; jātam utpannaṃ hiraṇyagarbham
। kimapekṣya pūrvamiti, āha — adbhyaḥ pūrvam apsahitebhyaḥ 2
pañcabhūtebhyaḥ, na kevalābhyo'dbhya ityabhiprāyaḥ । ajāyata
utpannaḥ yastaṃ prathamajaṃ devādiśarīrāṇyutpādya 4
sarvaprāṇiguhāṃ hṛdayākāśaṃ praviśya tiṣṭhantaṃ
śabdādīnupalabhamānaṃ bhūtebhiḥ bhūtaiḥ kāryakaraṇalakṣaṇaiḥ 6
saha tiṣṭhantaṃ yo vyapaśyata yaḥ paśyatītyetat ; ya evaṃ paśyati, sa
etadeva paśyati — yattatprakṛtaṃ brahma ॥ 8
yā prāṇena sambhavati aditirdevatāmayī । 10
guhāṃ praviśya tiṣṭhantīṃ yā bhūtebhirvyajāyata । etadvai
tat ॥ 7 ॥ 12
kiñca, yā sarvadevatāmayī sarvadevatātmikā prāṇena 14
hiraṇyagarbharūpeṇa parasmādbrahmaṇaḥ sambhavati
śabdādīnāmadanāt aditiḥ tāṃ pūrvavadguhāṃ praviśya tiṣṭhantīm 16
aditim । tāmeva viśinaṣṭi — yā bhūtebhiḥ bhūtaiḥ samanvitā
vyajāyata utpannetyetat ॥ 18
araṇyornirhito jātavedā garbha iva subhṛto garbhiṇībhiḥ । 20
dive diva īḍyo jāgṛvadbhirhaviṣmadbhirmanuṣyebhiragniḥ
। etadvai tat ॥ 8 ॥ 22
kiñca, yaḥ adhiyajñam uttarādharāraṇyornihitaḥ sthitaḥ jātavedā 24
agniḥ punaḥ sarvahaviṣāṃ bhoktā adhyātmaṃ ca yogibhiḥ, garbha
iva garbhiṇībhiḥ antarvatnībhiragarhitānnabhojanādinā yathā 26
garbhaḥ subhṛtaḥ suṣṭhu samyagbhṛto loke, itthameva
ṛtvigbhiryogibhiśca subhṛta ityetat । kiñca, dive dive ahanyahani 28
ArshaVidya.Org September 2020 7
īḍyaḥ stutyo vandyaśca karmibhiryogibhiścādhvare hṛdaye ca
jāgṛvadbhiḥ jāgaraṇaśīlaiḥ apramattairityetat । haviṣmadbhiḥ 2
ājyādimadbhiḥ dhyānabhāvanāvadbhiśca manuṣyebhiḥ manuṣyaiḥ
agniḥ ; etadvai tat tadeva prakṛtaṃ brahma ॥ 4
yataścodeti sūryaḥ astaṃ yatra ca gacchati । taṃ devāḥ 6
sarve arpitāstadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 9 ॥
8
kiñca, yataśca yasmātprāṇāt udeti uttiṣṭhati sūryaḥ, astaṃ
nimlocanaṃ tirodhānaṃ yatra yasminneva ca prāṇe ahanyahani 10
gacchati, taṃ prāṇamātmānaṃ devāḥ sarve agnyādayaḥ adhidaivaṃ
vāgādayaścādhyātmaṃ sarve viśve arā iva rathanābhau arpitāḥ 12
sampraveśitāḥ sthitikāle । so'pi brahmaiva । tat etatsarvātmakaṃ
brahma, u nātyeti nātītya tadātmakatāṃ tadanyatvaṃ gacchati, 14
kaścana kaścidapi etadvai tat ॥
16
yadeveha tadamutra yadamutra tadanviha ।
mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati ॥ 10 ॥ 18
yadbrahmādisthāvarānteṣu vartamānaṃ 20
tattadupādhitvādabrahmavadavabhāsamānaṃ
saṃsāryanyatparasmādbrahmaṇa iti mā 22
bhūtkasyacidāśaṅketīdamāha — yadeveha
kāryakāraṇopādhisamanvitaṃ 24
saṃsāradharmavadavabhāsamānamavivekinām , tadeva
svātmastham amutra nityavijñānaghanasvabhāvaṃ 26
sarvasaṃsāradharmavarjitaṃ brahma । yacca amutra
amuṣminnātmani sthitam , tadanu iha tadeva iha 28
ArshaVidya.Org September 2020 8
kāryakaraṇanāmarūpopādhim anu vibhāvyamānaṃ nānyat ।
tatraivaṃ sati upādhisvabhāvabhedadṛṣṭilakṣaṇayā avidyayā 2
mohitaḥ san ya iha brahmaṇyanānābhūte parasmādanyo'haṃ
matto'nyatparaṃ brahmeti nāneva bhinnamiva paśyati upalabhate, 4
sa mṛtyormaraṇāt mṛtyuṃ maraṇaṃ punaḥ punaḥ
jananamaraṇabhāvamāpnoti pratipadyate । tasmāttathā na paśyet । 6
vijñānaikarasaṃ nairantaryeṇākāśavatparipūrṇaṃ
brahmaivāhamasmīti paśyediti vākyārthaḥ ॥ 8
manasaivedamāptavyaṃ neha nānāsti kiñcana । 10
mṛtyoḥ sa mṛtyuṃ gacchati ya iha nāneva paśyati ॥ 11 ॥
12
prāgekatvavijñānādācāryāgamasaṃskṛtena manasaiva idaṃ
brahmaikarasam āptavyam ātmaiva nānyadastīti । āpte ca 14
nānātvapratyupasthāpikāyā avidyāyā nivṛttatvāt iha brahmaṇi nānā
nāsti kiñcana aṇumātramapi । yastu punaravidyātimiradṛṣṭiṃ na 16
muñcati iha brahmaṇi nāneva paśyati, sa mṛtyormṛtyuṃ gacchatyeva
svalpamapi bhedamadhyāropayannityarthaḥ ॥ 18
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati । īśānaṃ 20
bhūtabhavyasya na tato vijugupsate । etadvai tat ॥ 12 ॥
22
punarapi tadeva prakṛtaṃ brahmāha — aṅguṣṭhamātraḥ
aṅguṣṭhaparimāṇaḥ । aṅguṣṭhaparimāṇaṃ hṛdayapuṇḍarīkaṃ 24
tacchidravartyantaḥkaraṇopādhiraṅguṣṭhamātraḥ
aṅguṣṭhamātravaṃśaparvamadhyavartyambaravat । puruṣaḥ 26
pūrṇamanena sarvamiti । madhye ātmani śarīre tiṣṭhati yaḥ tam
ātmānam īśānaṃ bhūtabhavyasya viditvā, na tata ityādi pūrvavat ॥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 9
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotirivādhūmakaḥ । īśāno 2
bhūtabhavyasya sa evādya sa u śvaḥ । etadvai tat ॥ 13 ॥
4
kiñca, aṅguṣṭhamātraḥ puruṣaḥ jyotiriva adhūmakaḥ, adhūmakamiti
yuktaṃ jyotiḥparatvāt । yastvevaṃ lakṣito yogibhirhṛdaye īśānaḥ 6
bhūtabhavyasya sa eva nityaḥ kūṭasthaḥ adya idānīṃ prāṇiṣu
vartamānaḥ sa u śvo'pi vartiṣyate, nānyastatsamo'nyaśca janiṣyata 8
ityarthaḥ । anena ‘nāyamastīti caike' (ka. u. 1 । 1 । 20) ityayaṃ pakṣo
nyāyato'prāpto'pi svavacanena śrutyā pratyuktaḥ, tathā 10
kṣaṇabhaṅgavādaśca ।
12
yathodakaṃ durge vṛṣṭaṃ parvateṣu vidhāvati ।
evaṃ dharmānpṛthakpaśyaṃstānevānuvidhāvati ॥ 14 ॥ 14
punarapi bhedadarśanāpavādaṃ brahmaṇa āha — yathā udakaṃ 16
durge durgame deśe ucchrite vṛṣṭaṃ siktaṃ parvateṣu parvavatsu
nimnapradeśeṣu vidhāvati vikīrṇaṃ sadvinaśyati, evaṃ dharmān 18
ātmano'bhinnān pṛthak paśyan pṛthageva pratiśarīraṃ paśyan
tāneva śarīrabhedānuvartinaḥ anuvidhāvati । śarīrabhedameva 20
pṛthak punaḥ punaḥ pratipadyata ityarthaḥ ॥
22
yathodakaṃ śuddhe śuddhamāsiktaṃ tādṛgeva bhavati ।
evaṃ munervijānata ātmā bhavati gautama ॥ 15 ॥ 24
yasya punarvidyāvato vidhvastopādhikṛtabhedadarśanasya 26
viśuddhavijñānaghanaikarasamadvayamātmānaṃ paśyato vijānato
ArshaVidya.Org September 2020 10
munermananaśīlasyātmasvarūpaṃ kathaṃ sambhavatīti, ucyate —
yathā udakaṃ śuddhe prasanne śuddhaṃ prasannam āsiktaṃ 2
prakṣiptam ekarasameva nānyathā, tādṛgeva bhavati
ātmāpyevameva bhavati ekatvaṃ vijānato muneḥ mananaśīlasya he 4
gautama । tasmātkutārkikabhedadṛṣṭiṃ nāstikakudṛṣṭiṃ cojjhitvā
mātṛpitṛsahasrebhyo'pi hitaiṣiṇā 6
vedenopadiṣṭamātmaikatvadarśanaṃ
śāntadarpairādaraṇīyamityarthaḥ ॥ 8
iti caturthavallībhāṣyam ॥
10
ArshaVidya.Org September 2020 11
pañcamī vallīpañcamī vallīpañcamī vallīpañcamī vallī
2
puramekādaśadvāramajasyāvakracetasaḥ ।
anuṣṭhāya na śocati vimuktaśca vimucyate । etadvai tat ॥ 1 4
॥
6
punarapi prakārāntareṇa
brahmatattvanirdhāraṇārtho'yamārambhaḥ, 8
durvijñeyatvādbrahmaṇaḥ — puraṃ puramiva puram ।
dvāradvārapālādhiṣṭhātrādyanekapuropakaraṇasampattidarśanāt 10
śarīraṃ puram । puraṃ ca sopakaraṇaṃ svātmanā
asaṃhatasvatantrasvāmyarthaṃ dṛṣṭam । tathedaṃ 12
purasāmānyādanekopakaraṇasaṃhataṃ śarīraṃ svātmanā
asaṃhatarājasthānīyasvāmyarthaṃ bhavitumarhati । taccedaṃ 14
śarīrākhyaṃ puram ekādaśadvāram ; ekādaśa dvārāṇyasya — sapta
śīrṣaṇyāni, nābhyā sahārvāñci trīṇi, śirasyekam , tairekādaśadvāraṃ 16
puram । kasya ? ajasya janmādivikriyārahitasyātmano
rājasthānīyasya puradharmavilakṣaṇasya । avakracetasaḥ avakram 18
akuṭilamādityaprakāśavannityamevāvasthitamekarūpaṃ ceto
vijñānamasyeti avakracetāḥ tasyāvakracetasaḥ rājasthānīyasya 20
brahmaṇaḥ yasyedaṃ puraṃ taṃ parameśvaraṃ purasvāminam
anuṣṭhāya dhyātvā । dhyānaṃ hi tasyānuṣṭhānaṃ 22
samyagvijñānapūrvakam । taṃ sarvaiṣaṇāvinirmuktaḥ sansamaṃ
sarvabhūtasthaṃ dhyātvā na śocati । tadvijñānādabhayaprāpteḥ 24
śokāvasarābhāvātkuto bhayekṣā ।
ihaivāvidyākṛtakāmakarmabandhanairvimukto bhavati । vimuktaśca 26
sanvimucyate ; punaḥ śarīraṃ na gṛhṇātītyarthaḥ ॥
ArshaVidya.Org September 2020 12
haṃsaḥ śuciṣadvasurantarikṣasaddhotā
vediṣadatithirduroṇasat । nṛṣadvarasadṛtasadvyomasadabjā 2
gojā ṛtajā adrijā ṛtaṃ bṛhat ॥ 2 ॥
4
sa tu naikapuravartyevātmā kiṃ tarhi sarvapuravartī । katham ?
haṃsaḥ hanti gacchatīti । śuciṣat śucau divi ādityātmanā sīdatīti । 6
vasuḥ vāsayati sarvāniti । vāyvātmanā antarikṣe sīdatīti antarikṣasat
। hotā agniḥ, ‘agnirvai hotā' iti śruteḥ । vedyāṃ pṛthivyāṃ sīdatīti 8
vediṣat , ‘iyaṃ vediḥ paro'ntaḥ pṛthivyāḥ' (ṛ. maṃ. 1 । 22 । 164 । 35)
iti mantravarṇāt । atithiḥ somaḥ san duroṇe kalaśe sīdatīti duroṇasat 10
। brāhmaṇo'tithirūpeṇa vā duroṇeṣu gṛheṣu sīdatīti duroṇasat । nṛṣat
nṛṣu manuṣyeṣu sīdatīti nṛṣat । varasat vareṣu deveṣu sīdatīti varasat 12
। ṛtasat ṛtaṃ satyaṃ yajño vā, tasmin sīdatīti ṛtasat । vyomasat
vyomni ākāśe sīdatīti vyomasat । abjāḥ apsu 14
śaṅkhaśuktimakarādirupeṇa jāyata iti abjāḥ । gojāḥ gavi pṛthivyāṃ
vrīhiyavādirūpeṇa jāyata iti gojāḥ । ṛtajāḥ yajñāṅgarūpeṇa jāyata iti 16
ṛtajāḥ । adrijāḥ parvatebhyo nadyādirūpeṇa jāyata iti adrijāḥ ।
sarvātmāpi san ṛtam avitathasvabhāva eva । bṛhat mahān , 18
sarvakāraṇatvāt । yadāpyāditya eva mantreṇocyate
tadāpyātmasvarūpatvamādityasyāṅgīkṛtamiti brahmaṇi 20
vyākhyāne'pyavirodhaḥ । sarvathāpyeka evātmā jagataḥ,
nātmabheda iti mantrārthaḥ ॥ 22
ūrdhvaṃ prāṇamunnayati apānaṃ pratyagasyati । 24
madhye vāmanamāsīnaṃ viśve devā upāsate ॥ 3 ॥
26
ātmanaḥ svarūpādhigame liṅgamucyate — ūrdhvaṃ hṛdayāt
prāṇaṃ prāṇavṛttiṃ vāyum unnayati ūrdhvaṃ gamayati । tathā 28
ArshaVidya.Org September 2020 13
apānaṃ pratyak adhaḥ asyati kṣipati yaḥ iti vākyaśeṣaḥ । taṃ
madhye hṛdayapuṇḍarīkākāśe āsīnaṃ buddhāvabhivyaktaṃ 2
vijñānaprakāśanaṃ vāmanaṃ vananīyaṃ sambhajanīyaṃ viśve
sarve devāḥ cakṣurādayaḥ prāṇāḥ rūpādivijñānaṃ balimupāharanto 4
viśa iva rājānam upāsate tādarthyenānuparatavyāpārā
bhavantītyarthaḥ । yadarthā yatprayuktāśca sarve 6
vāyukaraṇavyāpārāḥ, so'nyaḥ siddha iti vākyārthaḥ ॥
8
asya visraṃsamānasya śarīrasthasya dehinaḥ ।
dehādvimucyamānasya kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 4 ॥ 10
kiñca, asya śarīrasthasya ātmanaḥ visraṃsamānasya 12
bhraṃśamānasya dehino dehavataḥ । visraṃsanaśabdārthamāha —
dehādvimucyamānasyeti । kimatra pariśiṣyate prāṇādikalāpe na 14
kiñcana pariśiṣyate ; atra dehe purasvāmividravaṇa iva puravāsināṃ
yasyātmano'pagame kṣaṇamātrātkāryakaraṇakalāparūpaṃ 16
sarvamidaṃ hatabalaṃ vidhvastaṃ bhavati vinaṣṭaṃ bhavati,
so'nyaḥ siddha ātmā ॥ 18
na prāṇena nāpānena martyo jīvati kaścana । 20
itareṇa tu jīvanti yasminnetāvupāśritau ॥ 5 ॥
22
syānmataṃ prāṇāpānādyapagamādevedaṃ vidhvastaṃ bhavati na
tu vyatiriktātmāpagamāt , prāṇādibhireveha martyo jīvatīti ; 24
naitadasti — na prāṇena nāpānena cakṣurādinā vā martyaḥ manuṣyo
dehavān kaścana jīvati na ko'pi jīvati । na hyeṣāṃ parārthānāṃ 26
saṃhatyakāritvājjīvanahetutvamupapadyate । svārthenāsaṃhatena
pareṇa saṃhatānāmavasthānaṃ na dṛṣṭaṃ kenacidaprayuktaṃ 28
ArshaVidya.Org September 2020 14
yathā gṛhādīnāṃ loke ; tathā prāṇādīnāmapi
saṃhatatvādbhavitumarhati । ata itareṇa tu itareṇaiva 2
saṃhataprāṇādivilakṣaṇena tu sarve saṃhatāḥ santaḥ jīvanti
prāṇāndhārayanti । yasmin saṃhatavilakṣaṇe ātmani sati parasmin 4
etau prāṇāpānau cakṣurādibhiḥ saṃhatau upāśritau
yasyāsaṃhatasyārthe prāṇāpānādiḥ sarvaṃ vyāpāraṃ kurvanvartate 6
saṃhataḥ san sa tato'nyaḥ siddha ityabhiprāyaḥ ॥
8
hanta ta idaṃ pravakṣyāmi guhyaṃ brahma sanātanam ।
yathā ca maraṇaṃ prāpya ātmā bhavati gautama ॥ 6 ॥ 10
hantedānīṃ punarapi te tubhyam idaṃ guhyaṃ gopyaṃ brahma 12
sanātanaṃ cirantanaṃ pravakṣyāmi ।
yadvijñānātsarvasaṃsāroparamo bhavati, avijñānācca yasya 14
maraṇaṃ prāpya yathā ca ātmā bhavati yathā ātmā saṃsarati tathā
śṛṇu he gautama ॥ 16
yonimanye prapadyante śarīratvāya dehinaḥ । 18
sthāṇumanye'nusaṃyanti yathākarma yathāśrutam ॥ 7 ॥
20
yoniṃ yonidvāraṃ śukrabījasamanvitāḥ santaḥ anye
kecidavidyāvanto mūḍhāḥ prapadyante śarīratvāya 22
śarīragrahaṇārthaṃ dehinaḥ dehavantaḥ yoniṃ praviśantītyarthaḥ ।
sthāṇuṃ vṛkṣādisthāvarabhāvam anye atyantādhamā maraṇaṃ 24
prāpya anusaṃyanti anugacchanti । yathākarma yadyasya karma
tadyathākarma yairyādṛśaṃ karma iha janmani kṛtaṃ 26
tadvaśenetyetat । tathā yathāśrutaṃ yādṛśaṃ ca vijñānamupārjitaṃ
ArshaVidya.Org September 2020 15
tadanurūpameva śarīraṃ pratipadyanta ityarthaḥ ; ‘yathāprajñaṃ hi
sambhavāḥ' (ai. ā. 2 । 3 । 2) iti śrutyantarāt ॥ 2
ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṃ kāmaṃ puruṣo nirmimāṇaḥ । 4
tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate । tasmiṃllokāḥ
śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 8 ॥ 6
yatpratijñātaṃ guhyaṃ brahma pravakṣyāmīti tadāha — ya eṣa 8
supteṣu prāṇādiṣu jāgarti na svapiti ; katham ? kāmaṃ kāmaṃ taṃ
tamabhipretaṃ stryādyarthamavidyayā nirmimāṇaḥ niṣpādayan , 10
jāgarti puruṣaḥ yaḥ, tadeva śukraṃ śubhraṃ śuddhaṃ tadbrahma
nānyadguhyaṃ brahmāsti । tadeva amṛtam avināśi ucyate 12
sarvaśāstreṣu । kiñca, pṛthivyādayo lokāstasminneva sarve brahmaṇi
śritāḥ āśritāḥ, sarvalokakāraṇatvāttasya । tadu nātyeti kaścanetyādi 14
pūrvavadeva ॥
16
agniryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo
babhūva । ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ 18
pratirūpo bahiśca ॥ 9 ॥
20
ataḥ kutārkikapāṣaṇḍabuddhivicālitāntaḥkaraṇānāṃ
pramāṇopapannamapyātmaikatvavijñānamasakṛducyamānamapyan22
ṛjubuddhīnāṃ brāhmaṇānāṃ cetasi nādhīyata iti tatpratipādane
ādaravatī punaḥ punarāha śrutiḥ — agniḥ yathā eka eva prakāśātmā 24
san bhuvanam , bhavantyasminbhūtānīti bhuvanam , ayaṃ lokaḥ,
tamimaṃ praviṣṭaḥ anupraviṣṭaḥ, rūpaṃ rūpaṃ prati, 26
dārvādidāhyabhedaṃ pratītyarthaḥ, pratirūpaḥ tatra tatra
pratirūpavān dāhyabhedena bahuvidho babhūva ; eka eva tathā 28
ArshaVidya.Org September 2020 16
sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ sarveṣāṃ bhūtānāmabhyantara
ātmā atisūkṣmatvāddārvādiṣviva sarvadehaṃ prati praviṣṭatvāt 2
pratirūpo babhūva bahiśca svenāvikṛtena rūpeṇa ākāśavat ॥
4
vāyuryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo
babhūva । ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ 6
pratirūpo bahiśca ॥ 10 ॥
8
tathānyo dṛṣṭāntaḥ — vāyuryathaika ityādi । prāṇātmanā
deheṣvanupraviṣṭaḥ । rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūvetyādi 10
samānam ॥
12
sūryo yathā sarvalokasya cakṣurna lipyate
cākṣuṣairbāhyadoṣaiḥ । ekastathā sarvabhūtāntarātmā na 14
lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ ॥ 11 ॥
16
ekasya sarvātmatve saṃsāraduḥkhitvaṃ parasyaiva syāditi prāpte,
idamucyate — sūryaḥ yathā cakṣuṣa ālokenopakāraṃ 18
kurvanmūtrapurīṣādyaśuciprakāśanena taddarśinaḥ sarvalokasya
cakṣuḥ api san na lipyate cākṣuṣaiḥ 20
aśucyādidarśananimittairādhyātmikaiḥ pāpadoṣaiḥ bāhyaiśca
aśucyādisaṃsargadoṣaiḥ ekaḥ san , tathā sarvabhūtāntarātmā na 22
lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ । loko hyavidyayā
svātmanyadhyastayā kāmakarmodbhavaṃ duḥkhamanubhavati । na 24
tu sā paramārthataḥ svātmani । yathā rajjuśuktikoṣaragaganeṣu
sarparajatodakamalāni na rajjvādīnāṃ svato doṣarūpāṇi santi, 26
saṃsargiṇi viparītabuddhyadhyāsanimittāttu
taddoṣavadvibhāvyante ; na taddoṣaisteṣāṃ lepaḥ, 28
ArshaVidya.Org September 2020 17
viparītabuddhyadhyāsabāhyā hi te ; tathā ātmani sarvo lokaḥ
kriyākārakaphalātmakaṃ vijñānaṃ sarpādisthānīyaṃ 2
viparītamadhyasya tannimittaṃ janmamaraṇādiduḥkhamanubhavati
; na tvātmā sarvalokātmāpi san viparītādhyāropanimittena lipyate 4
lokaduḥkhena । kutaḥ ? bāhyaḥ rajjvādivadeva
viparītabuddhyadhyāsabāhyo hi sa iti ॥ 6
eko vaśī sarvabhūtāntarātmā ekaṃ rūpaṃ bahudhā yaḥ 8
karoti । tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāsteṣāṃ sukhaṃ
śāśvataṃ netareṣām ॥ 12 ॥ 10
kiñca, sa hi parameśvaraḥ sarvagataḥ svatantraḥ ekaḥ, na 12
tatsamo'bhyadhiko vānyo'sti । vaśī, sarvaṃ hyasya jagadvaśe vartate
। kutaḥ ? sarvabhūtāntarātmā । yata ekameva sadaikarasamātmānaṃ 14
viśuddhavijñānaghanarūpaṃ
nāmarūpādyaśuddhopādhibhedavaśena bahudhā anekaprakāreṇa 16
yaḥ karoti svātmasattāmātreṇa acintyaśaktitvāt , tat ātmasthaṃ
svaśarīrahṛdayākāśe buddhau caitanyākāreṇābhivyaktamityetat — 18
na hi śarīrasyādhāratvamātmanaḥ, ākāśavadamūrtatvāt ;
ādarśasthaṃ mukhamiti yadvat — tametamīśvaramātmānaṃ ye 20
nivṛttabāhyavṛttayaḥ anupaśyanti ācāryāgamopadeśamanu
sākṣādanubhavanti dhīrāḥ vivekinaḥ, teṣāṃ parameśvarabhūtānāṃ 22
śāśvataṃ nityaṃ sukham ātmānandalakṣaṇaṃ bhavati, netareṣāṃ
bāhyāsaktabuddhīnāmavivekināṃ svātmabhūtamapi, 24
avidyāvyavadhānāt ॥
26
ArshaVidya.Org September 2020 18
nityo nityānāṃ cetanaścetanānāmeko bahūnāṃ yo vidadhāti
kāmān ।tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāsteṣāṃ śāntiḥ 2
śāśvatī netareṣām ॥ 13 ॥
4
kiñca, nityaḥ avināśī nityānām avināśinām । cetanaḥ cetanānāṃ
cetayitṝṇāṃ brahmādīnāṃ prāṇinām । agninimittamiva 6
dāhakatvamanagnīnāmudakādīnāmātmacaitanyanimittameva
cetayitṛtvamanyeṣām । kiñca, sa sarvajñaḥ sarveśvaraḥ kāmināṃ 8
saṃsāriṇāṃ karmānurūpaṃ kāmān karmaphalāni
svānugrahanimittāṃśca kāmān yaḥ eko bahūnām anekeṣām 10
anāyāsena vidadhāti prayacchatītyetat । tam ātmasthaṃ ye
anupaśyanti dhīrāḥ, teṣāṃ śāntiḥ uparatiḥ śāśvatī nityā 12
svātmabhūtaiva syāt । na itareṣām anevaṃvidhānām ॥
14
tadetaditi manyante'nirdeśyaṃ paramaṃ sukham ।
kathaṃ nu tadvijānīyāṃ kimu bhāti vibhāti vā ॥ 14 ॥ 16
yattadātmavijñānasukham anirdeśyaṃ nirdeṣṭumaśakyaṃ paramaṃ 18
prakṛṣṭaṃ prākṛtapuruṣavāṅmanasayoragocaramapi sannivṛttaiṣaṇā
ye brāhmaṇāste tadetatpratyakṣameveti manyante, kathaṃ nu kena 20
prakāreṇa tatsukhamahaṃ vijānīyām
idamityātmabuddhiviṣayamāpādayeyaṃ yathā nivṛttaviṣayaiṣaṇā 22
yatayaḥ । kimu tat bhāti dīpyate prakāśātmakaṃ tat
yato'smadbuddhigocaratvena vibhāti vispaṣṭaṃ dṛśyate kiṃ vā neti 24
॥
ArshaVidya.Org September 2020 19
na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti
kuto'yamagniḥ । tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya 2
bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 15 ॥
4
atrottaramidam — bhāti ca vibhāti ceti । katham ? na tatra
tasminsvātmabhūte brahmaṇi sarvāvabhāsako'pi sūryaḥ bhāti 6
tadbrahma na prakāśayatītyarthaḥ । tathā na candratārakam , nemā
vidyuto bhānti, kutaḥ ayam asmaddṛṣṭigocaraḥ agniḥ । kiṃ bahunā ? 8
yadidamādityādikaṃ bhāti tat tameva parameśvaraṃ bhāntaṃ
dīpyamānam anubhāti anudīpyate । yathā jalolmukādi 10
agnisaṃyogādagniṃ dahantamanudahati na svataḥ, tadvat ।
tasyaiva bhāsā dīptyā sarvamidaṃ sūryādi vibhāti । yat evaṃ tadeva 12
brahma bhāti ca vibhāti ca । kāryagatena vividhena bhāsā tasya
brahmaṇo bhārūpatvaṃ svato'vagamyate । na hi svato'vidyamānaṃ 14
bhāsanamanyasya kartuṃ śakyam ,
ghaṭādīnāmanyāvabhāsakatvādarśanāt bhārūpāṇāṃ ca ādityādīnāṃ 16
taddarśanāt ॥
iti pañcamavallībhāṣyam ॥ 18
20
ArshaVidya.Org September 2020 20
ṣṣṣṣaaaaṣṭṣṭṣṭṣṭhī vallīhī vallīhī vallīhī vallī
2
ūrdhvamūlo'vākśākha eṣo'śvatthaḥ sanātanaḥ । tadeva
śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate । tasmiṃllokāḥ 4
śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 1 ॥
6
tūlāvadhāraṇenaiva mūlāvadhāraṇaṃ vṛkṣasya yathā kriyate loke,
evaṃ saṃsārakāryavṛkṣāvadhāraṇena tanmūlasya brahmaṇaḥ 8
svarūpāvadidhārayiṣayā iyaṃ ṣaṣṭhī vallī ārabhyate । ūrdhvamūlaḥ
ūrdhvaṃ mūlaṃ yat tadviṣṇoḥ paramaṃ padamasyeti 10
so'yamavyaktādisthāvarāntaḥ saṃsāravṛkṣaḥ ūrdhvamūlaḥ ।
vṛkṣaśca vraścanāt vinaśvaratvāt । 12
avicchinnajanmajarāmaraṇaśokādyanekānarthātmakaḥ
pratikṣaṇamanyathāsvabhāvaḥ 14
māyāmarīcyudakagandharvanagarādivaddṛṣṭanaṣṭasvarūpatvādavas
āne ca vṛkṣavadabhāvātmakaḥ kadalīstambhavanniḥsāraḥ 16
anekaśatapāṣaṇḍabuddhivikalpāspadaḥ
tattvavijijñāsubhiranirdhāritedantattvaḥ 18
vedāntanirdhāritaparabrahmamūlasāraḥ
avidyākāmakarmāvyaktabījaprabhavaḥ 20
aparabrahmavijñānakriyāśaktidvayātmakahiraṇyagarbhāṅkuraḥ
sarvaprāṇiliṅgabhedaskandhaḥ tattattṛṣṇājalāsekodbhūtadarpaḥ 22
buddhīndriyaviṣayapravālāṅkuraḥ
śrutismṛtinyāyavidyopadeśapalāśaḥ 24
yajñadānatapaādyanekakriyāsupuṣpaḥ
sukhaduḥkhavedanānekarasaḥ prāṇyupajīvyānantaphalaḥ 26
tattṛṣṇāsalilāvasekaprarūḍhajaṭilīkṛtadṛḍhabaddhamūlaḥ
satyanāmādisaptalokabrahmādibhūtapakṣikṛtanīḍaḥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 21
prāṇisukhaduḥkhodbhūtaharṣaśokajātanṛtyagītavāditrakṣvelitāsphoṭ
itahasitākruṣṭaruditahāhāmuñcamuñcetyādyanekaśabdakṛtatumulīb2
hūtamahāravaḥ
vedāntavihitabrahmātmadarśanāsaṅgaśastrakṛtocchedaḥ eṣa 4
saṃsāravṛkṣa aśvatthaḥ
aśvatthavatkāmakarmavāteritanityapracalitasvabhāvaḥ । 6
svarganarakatiryakpretādibhiḥ śākhābhiḥ avākśākhaḥ, avāñcaḥ
śākhā yasya saḥ, sanātanaḥ anāditvāccirapravṛttaḥ । yadasya 8
saṃsāravṛkṣasya mūlaṃ tadeva śukraṃ śubhraṃ śuddhaṃ jyotiṣmat
caitanyātmajyotiḥsvabhāvaṃ tadeva brahma sarvamahattvāt । 10
tadeva amṛtam avināśasvabhāvam ucyate kathyate satyatvāt ।
vācārambhaṇaṃ vikāro nāmadheyamanṛtamanyadato martyam । 12
tasmin paramārthasatye brahmaṇi lokāḥ
gandharvanagaramarīcyudakamāyāsamāḥ 14
paramārthadarśanābhāvāvagamanāḥ śritāḥ āśritāḥ sarve samastāḥ
utpattisthitilayeṣu । tadu tadbrahma nātyeti nātivartate 16
mṛdādikamiva ghaṭādikāryaṃ kaścana kaścidapi vikāraḥ । etadvai
tat ॥ 18
yadidaṃ kiñca jagatsarvaṃ prāṇa ejati niḥsṛtam । 20
mahadbhayaṃ vajramudyataṃ ya etadviduramṛtāste
bhavanti ॥ 2 ॥ 22
yadvijñānādamṛtā bhavantītyucyate, jagato mūlaṃ tadeva nāsti 24
brahma ; asata evedaṃ niḥsṛtamiti, tanna — yadidaṃ kiñca
yatkiñcedaṃ jagatsarvaṃ prāṇe parasminbrahmaṇi sati ejati 26
kampate, tata eva niḥsṛtaṃ nirgataṃ sat pracalati niyamena ceṣṭate ।
yadevaṃ jagadutpattyādikāraṇaṃ brahma tat mahadbhayam , 28
ArshaVidya.Org September 2020 22
mahacca tat bhayaṃ ca bibhetyasmāditi mahadbhayam ,
vajramudyatam udyatamiva vajram ; yathā vajrodyatakaraṃ 2
svāminam abhimukhībhūtaṃ dṛṣṭvā bhṛtyā niyamena tacchāsane
vartante, tathedaṃ candrādityagrahanakṣatratārakādilakṣaṇaṃ 4
jagatseśvaraṃ niyamena kṣaṇamapyaviśrāntaṃ vartata ityuktaṃ
bhavati । ye etat viduḥ svātmapravṛttisākṣibhūtamekaṃ brahma 6
amṛtāḥ amaraṇadharmāṇaḥ te bhavanti ॥
8
bhayādasyāgnistapati bhayāttapati sūryaḥ ।
bhayādindraśca vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ ॥ 3 ॥ 10
kathaṃ tadbhayājjagadvartata iti, āha — bhayāt bhītyā asya 12
parameśvarasya agniḥ tapati ; bhayāttapati sūryaḥ, bhayādindraśca
vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ । na hi, īśvarāṇāṃ lokapālānāṃ 14
samarthānāṃ satāṃ niyantā cedvajrodyatakaravanna syāt ,
svāmibhayabhītānāmiva bhṛtyānāṃ niyatā pravṛttirupapadyate ॥ 16
iha cedaśakadboddhuṃ prākśarīrasya visrasaḥ । 18
tataḥ sargeṣu lokeṣu śarīratvāya kalpate ॥ 4 ॥
20
tacca iha jīvanneva cet yadyaśakat śaktaḥ san jānātītyetat ,
bhayakāraṇaṃ brahma boddhum avagantum , prāk pūrvaṃ 22
śarīrasya visrasaḥ avasraṃsanātpatanāt
saṃsārabandhanādvimucyate । na cedaśakadboddhum , tataḥ 24
anavabodhāt sargeṣu, sṛjyante yeṣu sraṣṭavyāḥ prāṇina iti sargāḥ
pṛthivyādayo lokāḥ teṣu sargeṣu, lokeṣu śarīratvāya śarīrabhāvāya 26
kalpate samartho bhavati ; śarīraṃ gṛhṇātītyarthaḥ ।
tasmāccharīravisraṃsanātprāgātmāvabodhāya yatna āstheyaḥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 23
yasmādihaivātmano darśanamādarśasthasyeva mukhasya
spaṣṭamupapadyate, na lokāntareṣu brahmalokādanyatra । sa ca 2
duṣprāpaḥ ॥
4
yathādarśe tathātmani yathā svapne tathā pitṛloke ।
yathāpsu parīva dadṛśe tathā gandharvaloke 6
cchāyātapayoriva brahmaloke ॥ 5 ॥
8
kathamiti, ucyate — yathā ādarśe pratibimbabhūtamātmānaṃ
paśyati lokaḥ atyantaviviktam , tathā iha ātmani 10
svabuddhāvādarśavannirmalībhūtāyāṃ viviktamātmano darśanaṃ
bhavatītyarthaḥ । yathā svapne aviviktaṃ jāgradvāsanodbhūtam , 12
tathā pitṛloke aviviktameva darśanamātmanaḥ
karmaphalopabhogāsaktatvāt । yathā ca apsu 14
aviviktāvayavamātmasvarūpaṃ parīva dadṛśe paridṛśyata iva, tathā
gandharvaloke aviviktameva darśanamātmanaḥ evaṃ ca 16
lokāntareṣvapi śāstraprāmāṇyādavagamyate । chāyātapayoriva
atyantaviviktaṃ brahmaloka evaikasmin । sa ca duṣprāpaḥ, 18
atyantaviśiṣṭakarmajñānasādhyatvāt । tasmādātmadarśanāya ihaiva
yatnaḥ kartavya ityabhiprāyaḥ ॥ 20
indriyāṇāṃ pṛthagbhāvamudayāstamayau ca yat । 22
pṛthagutpadyamānānāṃ matvā dhīro na śocati ॥ 6 ॥
24
kathamasau boddhavyaḥ, kiṃ vā tadavabodhe prayojanamiti, ucyate
— indriyāṇāṃ śrotrādīnāṃ svasvaviṣayagrahaṇaprayojanena 26
svakāraṇebhya ākāśādibhyaḥ pṛthagutpadyamānānām
atyantaviśuddhātkevalāccinmātrātmasvarūpāt pṛthagbhāvaṃ 28
ArshaVidya.Org September 2020 24
svabhāvavilakṣaṇātmakatām , tathā teṣāmevendriyāṇām
udayāstamayau ca utpattipralayau jāgratsvapnāvasthāpratipattyā 2
nātmana iti matvā jñātvā vivekato dhīraḥ dhīmān na śocati, ātmano
nityaikasvabhāvatvāvyabhicārācchokakāraṇatvānupapatteḥ । tathā 4
ca śrutyantaram ‘tarati śokamātmavit' (chā. u. 7 । 1 । 3) iti ॥
6
indriyebhyaḥ paraṃ mano manasaḥ sattvamuttamam ।
sattvādadhi mahānātmā mahato'vyaktamuttamam ॥ 7 ॥ 8
yasmādātmanaḥ indriyāṇāṃ pṛthagbhāva ukto nāsau 10
bahiradhigantavyaḥ yasmātpratyagātmā sa sarvasya ; tatkathamiti,
ucyate — indriyebhyaḥ paraṃ mana ityādi । 12
arthānāmihendriyasamānajātīyatvādindriyagrahaṇenaiva grahaṇam
। pūrvavadanyat । sattvaśabdādbuddhirihocyate ॥ 14
avyaktāttu paraḥ puruṣo vyāpako'liṅga eva ca । 16
yaṃ jñātvā mucyate janturamṛtatvaṃ ca gacchati ॥ 8 ॥
18
avyaktāttu paraḥ puruṣaḥ vyāpakaḥ, vyāpakasyāpyākāśādeḥ
sarvasya kāraṇatvāt । aliṅgaḥ liṅgyate gamyate yena talliṅgaṃ 20
buddhyādi, tadavidyamānaṃ yasya so'yamaliṅgaḥ eva ca ;
sarvasaṃsāradharmavarjita ityetat । yaṃ jñātvā ācāryataḥ śāstrataśca 22
mucyate jantuḥ avidyādihṛdayagranthibhirjīvanneva ; patite'pi śarīre
amṛtatvaṃ ca gacchati । so'liṅgaḥ paro'vyaktātpuruṣa iti pūrveṇaiva 24
sambandhaḥ ॥
26
ArshaVidya.Org September 2020 25
na sandṛśe tiṣṭhati rūpamasya na cakṣuṣā paśyati
kaścanainam । hṛdā manīṣā manasābhiklṛpto ya 2
etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 9 ॥
4
kathaṃ tarhi tasya aliṅgasya darśanamupapadyata iti, ucyate — na
sandṛśe sandarśanaviṣaye na tiṣṭhati pratyagātmanaḥ asya rūpam । 6
ataḥ na cakṣuṣā sarvendriyeṇa, cakṣurgrahaṇasyopalakṣaṇārthatvāt ,
paśyati nopalabhate kaścana kaścidapi enaṃ prakṛtamātmānam । 8
kathaṃ tarhi taṃ paśyediti, ucyate — hṛdā hṛtsthayā buddhyā,
manīṣā manasaḥ saṅkalpādirūpasya īṣṭe niyantṛtveneti manīṭ tayā 10
manīṣā vikalpavarjitayā buddhyā । manasā mananarūpeṇa
samyagdarśanena abhiklṛptaḥ abhisamarthitaḥ abhiprakāśita ityetat 12
। ātmā jñātuṃ śakya iti vākyaśeṣaḥ । tamātmānaṃ brahma etat ye
viduḥ amṛtāḥ te bhavanti ॥ 14
yadā pañcāvatiṣṭhante jñānāni manasā saha । 16
buddhiśca na viceṣṭati tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 10 ॥
18
sā hṛnmanīṭ kathaṃ prāpyata iti tadartho yoga ucyate — yadā
yasminkāle svaviṣayebhyo nivartitāni ātmanyeva pañca jñānāni — 20
jñānārthatvācchrotrādīnīndriyāṇi jñānānyucyante — avatiṣṭhante
saha manasā yadanugatāni, yena saṅkalpādivyāvṛttenāntaḥkaraṇena 22
। buddhiśca adhyavasāyalakṣaṇā na viceṣṭati svavyāpāreṣu na
viceṣṭate na vyāpriyate, tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 24
tāṃ yogamiti manyante sthirāmindriyadhāraṇām । 26
apramattastadā bhavati yogo hi prabhavāpyayau ॥ 11 ॥
ArshaVidya.Org September 2020 26
tām īdṛśīṃ tadavasthāṃ yogamiti manyante viyogameva santam । 2
sarvānarthasaṃyogaviyogalakṣaṇā hīyamavasthā yoginaḥ । etasyāṃ
hyavasthāyām avidyādhyāropaṇavarjitasvarūpapratiṣṭha ātmā 4
sthirāmindriyadhāraṇāṃ
sthirāmacalāmindriyadhāraṇāṃ bāhyāntaḥkaraṇānāṃ 6
dhāraṇamityarthaḥ । apramattaḥ pramādavarjitaḥ samādhānaṃ
prati nityaṃ yatnavān tadā tasminkāle, yadaiva pravṛttayogo 8
bhavatīti sāmarthyādavagamyate । na hi buddhyādiceṣṭābhāve
pramādasambhavo'sti । tasmātprāgeva buddhyādiceṣṭoparamāt 10
apramādo vidhīyate । athavā, yadaiva indriyāṇāṃ sthirā dhāraṇā,
tadānīmeva niraṅkuśamapramattatvamityato'bhidhīyate 12
apramattastadā bhavatīti । kutaḥ ? yogo hi yasmāt prabhavāpyayau
upajanāpāyadharmaka ityarthaḥ । ataḥ apāyaparihārāyāpramādaḥ 14
kartavya ityabhiprāyaḥ ॥
16
naiva vācā na manasā prāptuṃ śakyo na cakṣuṣā ।
astīti bruvato'nyatra kathaṃ tadupalabhyate ॥ 12 ॥ 18
buddhyādiceṣṭāviṣayaṃ cedbrahma idaṃ taditi viśeṣato gṛhyeta, 20
buddhyādyuparame ca grahaṇakāraṇābhāvādanupalabhyamānaṃ
nāstyeva brahma । yaddhi karaṇagocaraṃ tadastīti prasiddhaṃ loke 22
viparītaṃ cāsaditi । ataścānarthako yogo'nupalabhyamānatvādvā
nāstītyupalabdhavyaṃ brahmetyevaṃ prāpte, idamucyate । satyam 24
। naiva vācā na manasā na cakṣuṣā nānyairapīndriyaiḥ prāptuṃ
śakyate ityarthaḥ । tathāpi sarvaviśeṣarahito'pi jagato 26
mūlamityavagatatvādastyeva, kāryapravilāpanasyāstitvaniṣṭhatvāt ।
tathā hīdaṃ kāryaṃ 28
ArshaVidya.Org September 2020 27
saukṣmyatāratamyapāramparyeṇānugamyamānaṃ
sadbuddhiniṣṭhāmevāvagamayati । yadāpi viṣayapravilāpanena 2
pravilāpyamānā buddhiḥ, tadāpi sā satpratyayagarbhaiva vilīyate ।
buddhirhi naḥ pramāṇaṃ sadasatoryāthātmyāvagame । mūlaṃ 4
cejjagato na syādasadanvitamevedaṃ kāryamasadasadityeva
gṛhyeta, na tvetadasti ; satsadityeva tu gṛhyate ; yathā mṛdādikāryaṃ 6
ghaṭādi mṛdādyanvitam । tasmājjagato mūlamātmā
astītyevopalabdhavyaḥ । kasmāt ? astīti bruvataḥ astitvavādina 8
āgamārthānusāriṇaḥ śraddadhānādanyatra nāstikavādini nāsti jagato
mūlamātmā niranvayamevedaṃ kāryamabhāvāntaṃ pravilīyata iti 10
manyamāne viparītadarśini, kathaṃ tadbrahma tattvata upalabhyate
; na kathañcanopalabhyata ityarthaḥ ॥ 12
astītyevopalabdhavyastattvabhāvena cobhayoḥ । 14
astītyevopalabdhasya tattvabhāvaḥ prasīdati ॥ 13 ॥
16
tasmādapohyāsadvādipakṣamāsuram astītyeva ātmā upalabdhavyaḥ
satkāryabuddhyādyupādhibhiḥ । yadā tu tadrahito'vikriya ātmā 18
kāryaṃ ca kāraṇavyatirekeṇa nāsti ‘vācārambhaṇaṃ vikāro
nāmadheyaṃ mṛttiketyeva satyam' (chā. u. 6 । 1 । 4) iti śruteḥ, tadā 20
tasya nirupādhikasyāliṅgasya
sadasadādipratyayaviṣayatvavarjitasyātmanastattvabhāvo bhavati । 22
tena ca rūpeṇātmopalabdhavya ityanuvartate । tatrāpyubhayoḥ
sopādhikanirupādhikayorastitvatattvabhāvayoḥ — nirdhāraṇārthā 24
ṣaṣṭhī — pūrvamastītyevopalabdhasyātmanaḥ
satkāryopādhikṛtāstitvapratyayenopalabdhasyetyarthaḥ । 26
paścātpratyastamitasarvopādhirūpa ātmanaḥ tattvabhāvaḥ
viditāviditābhyāmanyo'dvayasvabhāvaḥ neti 28
ArshaVidya.Org September 2020 28
netītyasthūlamanaṇvahrasvamadṛśye'nātmye nirukte'nilayana
ityādiśrutinirdiṣṭaḥ prasīdati abhimukhībhavati । ātmaprakāśanāya 2
pūrvamastītyupalabdhavata ityetat ॥
4
yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।
atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 14 ॥ 6
evaṃ paramārthātmadarśino yadā yasminkāle sarve kāmāḥ 8
kāmayitavyasyānyasyābhāvāt pramucyante viśīryante ; ye asya
prākpratibodhādviduṣo hṛdi buddhau śritāḥ āśritāḥ ; buddhirhi 10
kāmānāmāśrayaḥ nātmā, ‘kāmaḥ saṅkalpaḥ' (bṛ. u. 1 । 5 । 3)
ityādiśrutyantarācca ; atha tadā martyaḥ prākprabodhādāsīt sa 12
prabodhottarakālamavidyākāmakarmalakṣaṇasya mṛtyorvināśāt
amṛto bhavati gamanaprayojakasya 14
mṛtyorvināśādgamanānupapatteḥ । atra ihaiva
pradīpanirvāṇavatsarvabandhanopaśamāt brahma samaśnute 16
brahmaiva bhavatītyarthaḥ ॥
18
yadā sarve prabhidyante hṛdayasyeha granthayaḥ ।
atha martyo'mṛto bhavatyetāvaddhyanuśāsanam ॥ 15 ॥ 20
kadā punaḥ kāmānāṃ mūlato vināśa iti, ucyate — yadā sarve 22
prabhidyante bhedamupayānti vinaśyanti hṛdayasya buddheriha
jīvata eva granthayo granthivaddṛḍhabandhanarūpā avidyāpratyayā 24
ityarthaḥ । ahamidaṃ śarīraṃ mamedaṃ dhanaṃ sukhī duḥkhī
cāhamityevamādilakṣaṇāḥ tadviparītāt brahmātmapratyayopajanāt 26
brahmaivāhamasmyasaṃsārīti vinaṣṭeṣvavidyāgranthiṣu tannimittāḥ
kāmā mūlato vinaśyanti । atha martyo'mṛto bhavati etāvaddhi 28
ArshaVidya.Org September 2020 29
etāvadevaitāvanmātraṃ nādhikamastītyāśaṅkā kartavyā ।
anuśāsanam anuśiṣṭaḥ upadeśaḥ sarvavedāntānāmiti vākyaśeṣaḥ ॥ 2
śataṃ caikā ca hṛdayasya nāḍyastāsāṃ 4
mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā ।
tayordhvamāyannamṛtatvameti viṣvaṅṅanyā utkramaṇe 6
bhavanti ॥ 16 ॥
8
nirastāśeṣaviśeṣavyāpibrahmātmapratipattyā
prabhinnasamastāvidyādigrantheḥ jīvata eva brahmabhūtasya 10
viduṣo na gatirvidyate, ‘atra brahma samaśnute' (ka. u. 2 । 3 । 14)
ityuktatvāt ‘na tasya prāṇā utkrāmanti brahmaiva sanbrahmāpyeti' 12
(bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti śrutyantarācca । ye punarmandabrahmavido
vidyāntaraśīlinaśca brahmalokabhājaḥ ye ca tadviparītāḥ 14
saṃsārabhājaḥ, teṣāmeṣa gativiśeṣa ucyate
prakṛtotkṛṣṭabrahmavidyāphalastutaye । kiñcānyat , agnividyā pṛṣṭā 16
pratyuktā ca । tasyāśca phalaprāptiprakāro vaktavya iti
mantrārambhaḥ । tatra — śataṃ ca śatasaṅkhyākāḥ ekā ca suṣumnā 18
nāma puruṣasya hṛdayādviniḥsṛtāḥ nāḍyaḥ sirāḥ ; tāsāṃ madhye
mūrdhānaṃ bhittvā abhiniḥsṛtā nirgatā ekā suṣumnā nāma । tayā 20
antakāle hṛdaye ātmānaṃ vaśīkṛtya yojayet । tayā nāḍyā ūrdhvam
upari āyan gacchan ādityadvāreṇa amṛtatvam 22
amaraṇadharmatvamāpekṣikam — ‘ābhūtasamplavaṃ
sthānamamṛtatvaṃ hi bhāṣyate' (vi. pu. 2 । 8 । 97) iti smṛteḥ — 24
brahmaṇā vā saha kālāntareṇa mukhyamamṛtatvameti bhuktvā
bhogānanupamānbrahmalokagatān । viṣvaṅ nānāgatayaḥ anyā 26
nāḍyaḥ utkramaṇe utkramaṇanimittaṃ bhavanti
saṃsārapratipattyarthā eva bhavantītyarthaḥ ॥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 30
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā sadā janānāṃ hṛdaye 2
saṃniviṣṭaḥ । taṃ svāccharīrātpravṛhenmuñjādiveṣīkāṃ
dhairyeṇa । taṃ vidyācchukramamṛtaṃ taṃ 4
vidyācchukramamṛtamiti ॥ 17 ॥
6
idānīṃ sarvavallyarthopasaṃhārārthamāha — aṅguṣṭhamātraḥ
puruṣaḥ antarātmā sadā janānāṃ sambandhini hṛdaye saṃniviṣṭaḥ 8
yathāvyākhyātaḥ ; taṃ svāt ātmīyāt śarīrāt pravṛhet udyacchet
niṣkarṣet pṛthakkuryādityarthaḥ । kimiveti, ucyate — 10
muñjādiveṣīkām antaḥsthāṃ dhairyeṇa apramādena । taṃ
śarīrānniṣkṛṣṭaṃ cinmātraṃ vidyāt vijānīyāt śukraṃ śuddham 12
amṛtaṃ yathoktaṃ brahmeti ।
dvirvacanamupaniṣatparisamāptyartham , itiśabdaśca ॥ 14
mṛtyuproktāṃ naciketo'tha labdhvā vidyāmetāṃ 16
yogavidhiṃ ca kṛtsnam । brahma prāpto
virajo'bhūdvimṛtyuranyo'pyevaṃ yo vidadhyātmameva ॥ 18
18 ॥
20
vidyāstutyartho'yamākhyāyikārthopasaṃhāraḥ adhunocyate —
mṛtyuproktām etāṃ yathoktāṃ brahmavidyāṃ yogavidhiṃ ca 22
kṛtsnaṃ samastaṃ sopakaraṇaṃ saphalamityetat । naciketāḥ atha
varapradānānmṛtyoḥ labdhvā prāpyetyarthaḥ । kim ? brahma 24
prāpto'bhūt mukto'bhavadityarthaḥ । katham ? vidyāprāptyā virajaḥ
vigatarajāḥ vigatadharmādharmaḥ vimṛtyuḥ vigatakāmāvidyaśca 26
san pūrvamityarthaḥ । na kevalaṃ naciketā eva, anyo'pi ya evaṃ
ArshaVidya.Org September 2020 31
naciketovadātmavit adhyātmameva nirupacaritaṃ pratyaksvarūpaṃ
prāpyatattvamevetyabhiprāyaḥ । nānyadrūpamapratyagrūpam । 2
tadevamadhyātmam evam uktena prakāreṇa veda vijānātīti evaṃvit ,
so'pi virajāḥ san brahma prāpya vimṛtyurbhavatīti vākyaśeṣaḥ ॥ 4
saha nāvavatu । saha nau bhunaktu । saha vīryaṃ karavāvahai । 6
tejasvi nāvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ 19 ॥
8
atha śiṣyācāryayoḥ pramādakṛtānyāyena
vidyāgrahaṇapratipādananimittadoṣapraśamanārtheyaṃ 10
śāntirucyate — saha nau āvām avatu pālayatu
vidyāsvarūpaprakāśanena । kaḥ ? sa eva parameśvaraḥ 12
upaniṣatprakāśitaḥ । kiñca, saha nau bhunaktu tatphalaprakāśanena
nau pālayatu । sahaiva āvāṃ vidyākṛtaṃ vīryaṃ sāmarthyaṃ 14
karavāvahai niṣpādayāvahai । kiñca, tejasvinau tejasvinorāvayoḥ yat
adhītaṃ tatsvadhītamastu । athavā, tejasvi nau āvābhyāṃ yat 16
adhītaṃ tadatīva tejasvi vīryavadastvityarthaḥ । mā vidviṣāvahai
śiṣyācāryāvanyonyaṃ 18
pramādakṛtānyāyādhyayanādhyāpanadoṣanimittaṃ dveṣaṃ mā
karavāvahai ityarthaḥ । śāntiḥ śāntiḥ śāntiriti trirvacanaṃ 20
sarvadoṣopaśamanārtham ॥
iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryasya 22
śrīgovindabhagavatpūjyapādaśiṣyasya śrīmacchaṅkarabhagavataḥ
kṛtau kāṭhakopaniṣadbhāṣyam sampūrṇam ॥ 24
iti ṣaṣṭhī vallī ॥
iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryasya 26
śrīgovindabhagavatpūjyapādaśiṣyasya śrīmacchaṅkarabhagavataḥ
kṛtau kāṭhakopaniṣadbhāṣye dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 28
ArshaVidya.Org September 2020 32
Key to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and Pronunciation
Since Sanskrit is a highly phonetic language, accuracy in the articulation of the 2
letters is important. This is the international transliteration guide to the proper
pronunciation of Sanskrit letters in the devan¡gar§ script. 4
अ a but 6
आ ¡ä calm
इ i it 8
ई §é beet
उ u put 10
ऊ À pool
ऋ ¸å rhythm 12
ॠè ¹ marine
ए e play 14
ऐ ai high
ओ o go 16
औ au loud
क् k skate 1 18
ख ् kh blockhead*1
ग ् g gate 1 20
घ ् gh loghut* 1
� ±ì sing 1 22
च ् c chunk*2
� ch catch him*2 24
ज ् j john 2
झ ् jh hedgehog*2 26
ञ ् ²ï bunch 2
� ¿ö start*3 28
� ¿h anthill*3
� ¢ò dart*3 30
� ¢h godhead*3
ण ् ³ë under*3 32
त ् t path*4
थ ् th thunder*4 34
d that*4
ध ् dh breathe*4 36
न ् n numb 4
प ् p spin 5 38
फ् ph loophole*5
ब ् b bin 5 40
भ ् bh abhor* 5
म ् m much 5 42
य ् y young
र ् r drama 44
ल ् l luck
व ् v vile 46
श ् ¾ç shove
ष ् ½ñ bushel 48
स ् s so
/ h hum50
¯ anusv¡ra (nasalization of preceding vowel)k 52
: ¦ visarga (aspiration of preceding vowel)
É ‘ avagraha (marking the elision of A at the beginning of a word) 54
* No exact equivalent for these letters
1 – guttural; 2 – palatal; 3 – lingual; 4 – dental; 5 - labial 56