aristotelis 25

1ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010 - ΤΕΥΧΟΣ 25

Τ Α Ε Ν Ο Ι Κ Ω

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Έκδοση του Συλλόγου ΑποφοίτωνΦαρμακοποιών του Αριστοτελείου

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Συντακτική Επιτροπή Περιοδικού

Λένια ΙωαννίδουΒέρα Μίου

Γιάννης ΚουήςΓιαννούλα Αγγελοπούλου

Τάκης Αγγελόπουλος

Η Συντακτική Επιτροπή του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ διατηρεί το δικαίωμα να μη δημοσιεύει ή να περικόβει κατά την κρίση της οποιοδήποτε χειρόγραφο. Ενυπόγραφα άρθρα δεν απηχούν απαραίτητα και τη γνώμη της Συντακτικής Επιτροπής και δημοσιεύονται χωρίς γλωσσική επιμέλεια. Ανυπόγραφες παρουσιάσεις είναι προϊόν συλλογικής δουλειάς.

Το Copyright των ενυπογράφων άρθρων ανήκει στους συγγραφείς.

Διοικητικό Συμβούλιο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Γιαννούλα Αγγελοπούλου: ΠρόεδροςΓιάννης Κουής: ΑντιπρόεδροςΧρύσω Πετρίδου: ΓραμματέαςΧαράλαμπος Κέκκος: ΤαμίαςΛευτέρης Γεωργίου: Μέλος

Κλεόπας Χατζηχαραλάμπους-μέλος Γιώργος Γεωργίου-μέλος

Ταχ. Θυρ. 25163, 1307 ΛευκωσίαΤηλ: 22518531 ή 22426900

Τηλεομοιότυπο: 22315301, 22495159

www.syllogos-aristotelis.com

Διανέμεται δωρεάν σε όλους τους φαρμακοποιούς της Κύπρου

Διεκπεραίωση γραφικών & στοιχειοθεσία:

Microtype Designs,Καστοριάς 12, 1055 Λευκωσία - Κύπρος.

Τηλ. 22757638, 99694293 e-mail: [email protected]

Εκτύπωση: TυπογραφείαΧΡ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΙ ΥΙΟΙ ΛΤΔ[email protected]

Ιγδίον με Ύπερο

2


ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010 - ΤΕΥΧΟΣ 25

TA EN OIKΩ ..................................................................................................................... 3

Χρονικό του Αριστοτέλη ......................................................................................... 3

Δραστηριότητες των Φαρμακοποιών .................................................................... 7 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ .............................................................................10

Βιολογικό Στρες-Φαρμακοχημική άποψη. .......................................................... 10

Χαρακτηριστικά, ιδιότητες και μυστικά των καρκινικών κυττάρων .............. 25

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ .............................................................................. 34

Δυσκοιλιότητα στα παιδιά .................................................................................... 34

KΛINIKH ΔIAITOΛOΓIA .........................................................................................37

Θωρακίστε τον οργανισμό σας από τη νέα γρίπη ...........................................37

KOΣMETOΛOΓIA ........................................................................................................ 42 Ρυτίδες: αιτίες και αντιμετώπιση ......................................................................... 42

ΦAPMAKEYTIKH ENHMEPΩΣH .............................................................................. 46 Δελτίο Tύπου.......................................................................................................... 46

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ.................................................................................................................... 49 Κωνσταντίνος Δέλτας ............................................................................................ 49

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ................................................................................................................ 54 Κωνσταντινούπολη ................................................................................................ 54

XΟΡΗΓΟΙ ........................................................................................................................ 64

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



Χρονικό του Αριστοτελη

Βέρα ΜίουΦαρμακοποιός Α.Π.Θ.

Όπως είχαμε πει στο προηγούμενο τεύχος, το Δ.Σ του Συλλόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ όταν ανέ-λαβε τα καθήκοντά του, το Φεβρουάριο του 2009 και πιστό στις αρχές του και μέσα στα πλαίσια της σύσφιξης των σχέσεων μεταξύ των μελών του, αποφάσισε και οργάνωσε το επόμενο τα-ξίδι. Προορισμός η Κωνσταντινούπολη. Η πόλη με τη διπλή προσωπικότητα, την ευρωπαϊκή από τη μία και την ανατολίτικη από την άλλη.

Όπως ήταν προγραμματισμένο, στις 30 Σεπτεμ-βρίου, τα μέλη και οι φίλοι του συλλόγου, στο σύνολο δεκαεννέα άτομα, αναχώρησαν για την Αθήνα, με την οργανωμένη εκδρομή που ανέλα-βε το ταξιδιωτικό γραφείο Seasons Travel. Με ανάμικτα συναισθήματα αναχωρήσαμε από το αεροδρόμιο της Λάρνακας με πτήση της Ολυ-μπιακής. Μετά το σύντομο ταξίδι μας φτάσαμε στο αεροδρόμιο Ελ. Βενιζέλος και καταλύσαμε στο ξενοδοχείο Astor στο κέντρο της Αθήνας. Στις λίγες ώρες της διαμονής μας στην αγαπη-μένη μας πόλη, όλη η παρέα πήγαμε για φαγητό στη περιοχή του Θησείου.

Ξημερώματα της επόμενης μέρας αναχωρήσαμε για το αεροδρόμιο. Η Olympic Air, το νέο πρό-σωπο της Ολυμπιακής ξεκινά τα παρθενικά του ταξίδια. Από τους πρώτους ταξιδιώτες της νέας αεροπορικής εταιρίας, οι αριστοτελείς. Μετά από σύντομη πτήση πάνω από τα νησιά του Αι-γαίου φτάσαμε στην Κωνσταντινούπολη. Αγω-νία . . . που ήρθαμε; Τι θα συναντήσουμε; Μετά το πρώτο σοκ αρχίσαμε να εγκλιματιζόμαστε. Τυπικές διαδικασίες, τούρκικες φωνές αντηχούν στα αυτιά μας αλλά ευτυχώς είναι ευρωπαϊκό το περιβάλλον. Πήραμε το λεωφορείο και κι-νήσαμε για το ξενοδοχείο. Κατά τη διαδρομή ήμασταν σιωπηλοί προσπαθώντας να αναγνω-ρίσουμε κάτι από τα βυζαντινά γνωστά μνημεία. Για την ώρα τίποτα. Ο ξεναγός μας προσπαθεί να μας δώσει τα βασικότερα ιστορικά στοιχεία

που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τα όσα θα δούμε στη συνέχεια. Μακραίωνη η ιστορία της πόλης αυτής. Μεγαρείς οι πρώτοι κάτοικοι. Το ελληνικό στοιχείο το νοιώθεις παντού. Τα Τείχη του Θεοδοσίου Β΄ είναι μπροστά μας. Εί-ναι τα τείχη που μετά από πολιορκία 54 ημερών, κατάφερε ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, να παραβιάσει και να κατακτήσει την Πόλη στις 29 Μαΐου του 1453.

Σε λίγο φτάσαμε στο ξενοδοχείο Holiday Inn Old City. Πήραμε τα δωμάτια μας και σε λίγο όλη η παρέα συναντηθήκαμε κάτω για τη πρώτη μας βόλτα. Θαλάσσια αυτή η βόλτα! Ταξίδι στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Προορισμός μας τα Πριγκηπονήσια. Τόσα χρόνια άκουγα για τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και να που τώρα έχω την ευκαιρία να πατώ στα χώματα της. Η Χάλκη είναι ένα από τα εννέα νησιά του συ-γκροτήματος των Πριγκηπονήσων, με τις πανέ-μορφες ακρογιαλιές. Οι άμαξες που τις έσερναν γέρικα άλογα μας ανέβασαν στη διάσημη Σχολή της Ορθοδοξίας. Εκεί αφού προσκυνήσαμε το αρχαίο εικόνισμα της Παναγίας επισκεφθήκαμε τις τάξεις διδασκαλίας της σχολής με τα μεγάλα μαύρα παλιά θρανία, που δυστυχώς σήμερα δεν έχουν μαθητές αλλά μόνο μαύρες μνήμες.

Επόμενος μας σταθμός είναι το μεγαλύτερο από τα εννέα νησιά των Πριγκηπονήσων που φέρει το όνομα Πρίγκηπος. Γευματίσαμε στον Έλληνα εστιάτορα του νησιού και μετά με τις άμαξες κάναμε το γύρο του νησιού που είναι βουτηγμένο στο πράσινο. Τα εξοχικά όμορ-φα σπίτια κατά μήκος της διαδρομής ανήκαν κάποτε σε Έλληνες, Εβραίους και Αρμένιους κατοίκους της Πόλης.

Όταν ο ήλιος άρχισε να γέρνει στη θάλασσα πήραμε κι εμείς το δρόμο του γυρισμού. Από το καράβι απολαύσαμε το όμορφο ηλιοβασί-

4



λεμα κι όταν ο ουρανός σκοτείνιασε αράξαμε στο λιμάνι του Εμινονού, απ΄όπου βλέπαμε την Αγία Σοφία φωτισμένη. Νωρίς πήγαμε για ύπνο το πρώτο βράδυ γιατί η επόμενη μέρα προβλε-πόταν φορτωμένη αλλά και φορτισμένη από τα όσα είχαμε να δούμε.

Νωρίς ξυπνήσαμε κι ετοιμαστήκαμε για την περιήγησή μας. Ένας κόμπος στο στομάχι με ενοχλούσε…Γιατί; Τι άραγε μας επεφύλασσε τούτο το πρωινό; Πολλές συγκινήσεις! Ένα με-γάλο ταξίδι στο Βυζάντιο! Πολλές επισκέψεις1 Επίσκεψη στο ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκ-χου (η μικρή Αγία Σοφία), στον Ιππόδρομο( την καρδιά της Βυζαντινής Κωνσταντινούπολης), στο Μπλε Τζαμί, στην Αγία Σοφία το μεγαλύ-τερο μνημείο της Ορθοδοξίας, στη Βασιλική Κι-στέρνα (το εντυπωσιακό υπόγειο υδραγωγείο), στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης( η μοναδική εκκλησία που δεν μετατράπηκε σε τζαμί ), και στο παλάτι Τοπ Καπί με τους αμύθητους θησαυ-ρούς των σουλτάνων. Έντονα συναισθήματα μας διακατείχαν καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας με τις εικόνες να εναλλάσσονται δια μέσου των αιώνων, από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Επιστρέψαμε στο ξενοδοχείο για λίγη ξεκούραση, γιατί το βράδυ θα αλλάζανε οι παραστάσεις.

Η βραδινή μας έξοδος ήταν διαφορετική. Φύ-γαμε από το Βυζάντιο και πήγαμε να γνωρί-σουμε λίγη από την κουλτούρα των διαφόρων περιοχών της Τουρκίας. Χαλαρώσαμε για λίγο στο Kervansaray όταν κατά τη διάρκεια του δείπνου είχαμε την ευκαιρία να δούμε διάσημες τουρκάλες να μας χορεύουν χορούς της κοιλιάς, επίσης γνωρίσαμε λαϊκούς χορούς του Πόντου, της Αρμενίας και άλλων λαών της περιοχής. Ακούσαμε παραδοσιακά τραγούδια και η βραδιά έκλεισε με ευρωπαϊκά τραγούδια περασμένων δεκαετιών.

Η επόμενη μέρα, μας επεφύλασσε νέες εκπλή-ξεις. Ξεκινήσαμε πρωί για ξενάγηση στο παλάτι Ντολμαμπαχτσέ που βρίσκεται στις ακτές του Βοσπόρου και ανήκει στη μεταβυζαντινή περί-οδο. Αμέσως μετά, πήραμε το καράβι για ένα ταξίδι στα στενά του Βοσπόρου ατενίζοντας τις όμορφες ακτές με τα κοκκινοκαφέ εξοχικά –γιαλιά- όπως λέγονται και που πολλά από

αυτά ανήκαν στους εύπορους Έλληνες της Πό-λης. Είδαμε τις ευρωπαϊκές ακτές και όταν το καράβι άλλαξε πορεία και πήρε το δρόμο της επιστροφής είχαμε την ευκαιρία να δούμε τις ασιατικές με τα κοκκινοκαφέ γιαλιά μέσα στα καταπράσινα δάση.

Όταν πατήσαμε και πάλι το πόδι μας στη στεριά, δε μπορούσαμε να φανταστούμε ακόμη τις συ-γκινήσεις που μας επεφύλασσε το πρόγραμμα της εκδρομής. Πολύ δύσκολο να τα εκφράσεις μονολεκτικά, αλλά επειδή τα περιγράφω στο «οδοιπορικό στη Κωνσταντινούπολη» σε άλλες σελίδες του σημερινού τεύχους, θα κάνω εδώ μόνο μια απλή αναφορά. Επισκεφθήκαμε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το ναό του Παμ-μακαρίστου, το Ιερό της Ζωοδόχου Πηγής, τη Μονή των Βλαχερνών και το αποκορύφωμα τη Μονή της Χώρας, την εκκλησία με τις μοναδικές στο είδος τους βυζαντινές τοιχογραφίες και τα σπάνια ψηφιδωτά. Όλη η μακραίωνη ιστορία της Ορθοδοξίας στο Βυζάντιο, περνά από μπροστά μας σαν ταινία παλιά του σινεμά. Δε χορταίνου-με να βλέπουμε, να ακούμε, να προσευχόμαστε. «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια» βουίζει στα αυτιά μας.

Μετά από όλη αυτή την μαγεία προσγειωθήκαμε απότομα. Ο επόμενος σταθμός μας επαναφέρει στην πραγματικότητα. Μας υπενθύμισε πως βρισκόμασταν στην Κωνσταντινούπολη 556 χρόνια μετά την Άλωσή της. Βρισκόμασταν στην ανατολίτικη κλειστή αγορά, γνωστή σαν Grand Bazaar, με τα 4,000 καταστήματα μέσα στις δαιδαλώδεις στοές της. Χιλιάδες άνθρωποι, παντού φωνές, οι πραματευτάδες φωνάζουν την πραμάτεια τους. Ο Έλληνας εστιάτορας που ξέμεινε εκεί μετά το ξεριζωμό, φωνάζει κι αυτός στα ελληνικά και μας προσκαλεί να δοκι-μάσουμε το γύρο και τα υπόλοιπα φαγητά του. Απέναντι ο Αρμένης, φίλος του κύριου Τάκη, προσπαθεί να μας πουλήσει όμορφα χαλιά. Πιο κάτω ο κύριος Κώστας πουλά σουβενίρ. Ένας άλλος Έλληνας έχει χρυσοχοείο λίγο πάρα πέρα. Στην αγορά αυτή Έλληνες, Αρμένιοι, Τούρκοι, Κούρδοι, Πόντιοι, όλοι στην ίδια αγορά, στον ίδιο αγώνα για επιβίωση.

Επιστροφή στο ξενοδοχείο για λίγη ξεκούρα-ση και μετά ολοταχώς για την πλατεία Ταξίμ.



Θέλαμε να περπατήσουμε στις γειτονιές των Ελλήνων πριν από τους διωγμούς τους. Όμως δεν υπολογίσαμε τους χιλιάδες ανθρώπους που σαν ποτάμι σπρώχνονταν στην πλατεία και τα γύρω σοκάκια εκείνο το σαββατόβραδο. Δεν καταφέραμε να δούμε τις γεμάτες από ελληνική ιστορία γειτονιές του Περάματος. Δεν πειράζει, πόσα να προλάβει να δει κανείς σε μια πόλη που κάθε της γωνιά και μια ελληνική ιστορία;

Κυριακή πρωί- πρωί αναχωρήσαμε αεροπορι-κώς για την Αθήνα, που τη μέρα εκείνη ζούσε στο παλμό των εκλογών. Συγκινημένοι και συγκλονισμένοι από τις χιλιάδες εικόνες που αποκομίσαμε από την Κωνσταντινούπολη στο σύντομό μας ταξίδι, φτάσαμε νωρίς το απόγευμα στη Λάρνακα και στα σπίτια μας.

Το Δ.Σ του συλλόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ απο-φάσισε να δώσει το στίγμα του στο Παγκύπριο

Φαρμακευτικό Συνέδριο που πραγματοποιήθη-κε στις 16-18 Οκτωβρίου του2009 στο ξενοδοχείο Χίλτον, χαρίζοντας σε όλους τους συνέδρους, σελιδοδείκτες.

Επίσης το Δ.Σ του συλλόγου μας διοργανώνει στις 10 Φεβρουαρίου 2010 καρναβαλίστικο χορό. στη ταβέρνα Μεζεδόκηπος στη Λεμεσό στις 9μ.μ. Καλούνται όλοι οι φαρμακοποιοί μέλη και φίλοι του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ να μασκαρευτούν και να έρθουν να διασκεδάσουν. Ευκαιρία να ξεφύγουμε για λίγο από τη ρουτίνα μας.

Η Ετήσια Γενική Συνέλευση του Συλλόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ορίστηκε για τις 14 Μαρτίου 2010 στις 11.00π.μ στο Γκάβερνορ Μπητς, στο εστιατόριο Αντρέας και Μέλανη. Η παρουσία των μελών του συλλόγου είναι απαραίτητη.

Νομίζω πολύ μακρηγόρησα σήμερα. Πρέπει να αφήσω κάτι και για το επόμενο τεύχος.

Η ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ

ΚΑΙ ΧΟΡΗΓΟΥΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ



Δραστηριότητες Φαρμακοποιών

Γιάννα ΑγγελοπούλουΦαρμακοποιός, Α.Π.Θ.

Αγαπητοί συνάδερφοι,

Σας χαιρετώ με αγάπη και πολλές πολλές ευχές για καλή χρονιά γεμάτη υγεία, επαγγελματικές επιτυχίες, προσωπική και οικογενειακή ευτυ-χία.

Το εξάμηνο που μας πέρασε είχαμε αρκετές εκδηλώσεις.

Η φαρμακευτική εταιρεία Ελλάδος διοργάνω-σε επιστημονική εκδήλωση με θέμα: ‘Στατίνες και λειτουργική διατροφή’ . Η εκδήλωση έγινε στις 12 Σεπτεμβρίου 2009 στο ξενοδοχείο Azax στη Λεμεσό υπό την αιγίδα του Πανελλήνιου Φαρμακευτικού Συλλόγου και την στήριξη του Φ.Σ. Λεμεσού. Η ημερίδα περιλάμβανε τις ακόλουθες ομιλίες:

1. «Οι επιπτώσεις της χοληστερόλης στο καρδιαγγειακό σύστημα». Δρ. Ευαγό-ρας-Νικολαϊδης- Διεύθ. Καρδιολογίας Γεν. Νοσ. Λευκωσίας.

2. «Θεραπεία με στατίνες» Σ. Φραγκί-σκος- Βοηθός Διευθυντής Καρδιολο-γίας.

3. «Λειτουργική Διατροφή» Ελίζα Μαρκί-δου-Κλινικός Διαιτολόγος Α’ , υπεύθυνη τομέα διατροφής Υπουργείου Υγείας.

4. «Κύπρος Ιστορία-Τελευταίες εξελίξεις στο Κυπριακό» Άγγελος Βότσης- Πρό-εδρος του Τ.Φ.Σ. Λεμεσού και Αντιπρό-εδρος του Π.Φ.Σ.-Βουλευτής

5. Άριστος Πετρίδης- Μέλος του Π.Φ. Συλλόγου.

Η εταιρεία Glaxo Smith Kline με ιδιαίτερη χαρά μας παρουσίασε το Alli, την πρώτη και μοναδική ευρωπαϊκή μη συνταγογραφούμενη θεραπεία απώλειας βάρους στα φαρμακεία της Κύπρου. Στη Λεμεσό η εκδήλωση έγινε στις 30 Σεπτεμ-βρίου 2009 στο ξενοδοχείο Αmathus και φυσικά

ακολούθησε γεύμα με την υπέροχη κουζίνα του γνωστού ξενοδοχείου.

Στις 30 Σεπτέμβρη ο σύλλογος μας Αριστοτέ-λης διοργάνωσε την πολυπόθητη εκδρομή στην Κωνσταντινούπολη. Όσοι φαρμακοποιοί και φίλοι του Αριστοτέλη συμμετείχαμε περάσαμε φανταστικά! Το πρώτο βράδυ φάγαμε σε μια υπέροχη ταβέρνα μπαλκόνι κάτω από τον ένα-στρο Αττικό ουρανό στους πρόποδες του ιερού βράχου της Ακρόπολης .

Την επόμενη μέρα πρωί-πρωί πετάξαμε για Κωνσταντινούπολη. Φτάνοντας η έκπληξη για όλους μας ήταν φανερή. Δεν φανταζόμασταν ότι θα βρίσκαμε μια σύγχρονη, ευρωπαϊκή, καθαρή πόλη, με υπερσύγχρονους δρόμους και οδηγούς που ακολουθούν τους νόμους. Κάναμε δυο mini κρουαζιέρες. Μια στη θάλασσα του Μαρμαρά και τα Πριγκιπονήσια, που δικαιολογημένα έχουν αυτό το όνομα. Καταπράσινα, γεμάτα πεύκα, με υπέροχες ακρογιαλιές και ωραιότατα αρχοντικά, τα περισσότερα πρώην ιδιοκτησίες Ελλήνων. Επισκεφτήκαμε τη θεολογική σχολή της Χάλκης που μαζί με το Πατριαρχείο και την Αγία Σοφία αποτελούν το προπύργιο της Ορθοδοξίας.

Η συγκίνηση όλων μας, μικρών και μεγάλων, φανερή και αρκετοί από εμάς δεν μπορέσαμε να συγκρατήσουμε τα δάκρυα δέους και λύπης, γιατί αυτά τα υπέροχα, εξαίσια μέρη, που μας αξίωσε ο Θεός να επισκεφτούμε, ήταν ελληνικά δηλαδή δικά μας.

Η δεύτερη κρουαζιέρα, στον Βόσπορο δεν περι-γράφεται με λόγια. Τα υπέροχα ελληνικά χωριά, τα σπίτια με την κλασική Kωνσταντινουπολίτικη αρχιτεκτονική, οι γραφικές ταβερνούλες κ.τ.λ.

Δε θα πω άλλα για την εκδρομή αυτή. Περισσό-τερες λεπτομέρειες θα διαβάσετε στο χρονικό

8



του Αριστοτέλη της συνάδερφου και αγαπητής φίλης Βέρας Μίου. Εν κατακλείδι το ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη ήταν ένα προσκύνημα στις ρίζες μας (Χριστιανοσύνη και Ελληνισμό) και κατά τη γνώμη μου όλοι οι Έλληνες πρέπει να το κάνουν μια φορά στη ζωή τους.

Οι Φαρμακευτικές Υπηρεσίες Κύπρου σε συνεργασία με τον Π.Φ.Σ. διοργά-νωσαν σ’ όλες τις πόλεις της Κύπρου ενημερωτικές εκ-δηλώσεις για την γρίπη Α (Η1

Ν1). Την

ενημέρωση έκαναν οι αξιόλογοι επι-στήμονες : η Δρ. Όλγα Καλακούτα, Ανώτερη Ιατρικός Λειτουργός, Iατρικές Υπη-ρεσίες και Υπηρεσίες Δημόσιας Υγείας, Μέλος Εθνικής Επιτροπής Πανδημίας Γρίπης με θέμα «Προγραμματισμός και Εφαρμογή Σχεδίου Δράσης. Λήψη Μέτρων Δημόσιας Υγείας», η Δρ. Εμέλια Βουνού, βοηθός Διευθύντρια Παθολογικής Κλινικής, Γενικό Νοσοκομείο Λεμεσού, Μέλος Εθνικής Επιτροπής Πανδημί-ας Γρίπης με θέμα «Πανδημία Γρίπης Α (Η1

Ν1).» και η

Χριστιάνα Κοντε-μενιώτου, Κλινικός Φαρμακοποιός, Φαρμακευτικές Υπηρεσίες, Μέλος Εθνικής Επιτροπής Πανδημίας Γρίπης με θέμα «Στρατη-γικό Σχέδιο δρά-σης Αντιμετώπισης Πανδημίας Γρίπης. Φ α ρ μ α κ ε υ τ ι κ ή Αγωγή». Στην Λε-μεσό έγινε στις 7 Οκτωβρίου στο ξενοδοχείου Holiday Inn. Ανάλογες εκδηλώσεις έγιναν σ’όλες τις πόλεις.

Η εταιρεία Stefani & Panayiotou Ltd οργάνωσε

διήμερο Ahava Event, στο ξενοδοχείο Atlantica Oasis στην Λεμεσό το Σαββατοκύριακο 31/10-1/11/09. Σ’ένα άνετο και φιλικό περιβάλλον έγινε η παρουσίαση των προϊόντων Ahava από την κα. Idit Gandelman Ahava International Training

Manager με slogan «Νεκρά Θάλασσα! Πλούτος! Ομορφιά! Υγειά!». Οι παρευ-ρισκόμενοι πέρα-σαν ένα ευχάριστο Σαββατοκύριακο γεμάτο ενημέρωση και διασκέδαση.

Η Φαρμακευτική Εταιρεία Άκης Πα-ναγιώτου &Υιός Ltd πραγματοποί-ησε μια σειρά επι-στημονικών εκδη-

λώσεων προς ενημέρωση γιατρών και φαρμα-κοποιών αναφορικά με τη νέα σειρά αντιικών σκευασμάτων SAMBUCOL.

Οι εκδηλώσεις έγιναν σε Λευκωσία, Λεμεσό και Λάρνακα και η προσέλευση τόσο των για-τρών όσο και των φαρμακοποιών ήταν αθρόα. Ομιλητής στις παρουσιάσεις του SAMBUCOL

ήταν ο βιολόγος και επιστημονικός δι-ευθυντής της εται-ρείας κος Μάρι-ος Πουλλικάς. Το SAMBUCOL εί-ναι συμπλήρωμα φλαβονοειδών που αποδεδειγμένα με κλινικές μελέτες έχει καταπληκτι-κά αποτελέσματα σε ότι αφορά την αντιμετώπιση των ιώσεων.

Σας αφήνω τώρα και μιας και πλησιάζουν οι Απόκριες σας εύχομαι Καλή Διασκέδαση.

10

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Η Σ Η


Βιολογικό ΣτρεςΦαρμακοχημική άποψη

Πάνος Ν. Κουρουνάκης, Καρυοφύλλης Χ. Τσιακιτζής, Ελένη Α. ΡέκκαΤομέας Φαρμακευτικής Χημείας, Τμήμα Φαρμακευτικής,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,

Εισαγωγή-Ιστορική Αναδρομή

Το βιολογικό φαινόμενο του στρες είναι βέβαιο ότι είναι παλαιότερο του ανθρώπου. Ακόμα και ο προϊστορικός άνθρωπος θα πρέπει να υποψιάστηκε την ύπαρξή του όταν έβλεπε ότι μετά από σκληρή δου-λειά, παρατεταμένη έκθε-ση στο κρύο ή στη ζέστη, απώλεια αίματος, αγω-νία, φόβο, τραυματισμό ή κάποια νόσο, παρου-σιαζόταν κοινή αίσθηση: η απώλεια δύναμης και το αίσθημα της εξάντλη-σης. Κανείς δεν μπορεί να έχει ζήσει χωρίς την εμπειρία κάποιου βαθμού στρες. Μπορεί να νομίζει ότι μόνο σοβαρές νόσοι, υπερβολική σωματική ή πνευματική κόπωση ή τραυματισμοί το προκα-λούν, αυτό όμως είναι συ-ζητήσιμο. Το να διασχίσει κανείς ένα σταυροδρόμι μεγάλης κυκλοφορίας αυ-τοκινήτων, το να εκτεθεί σε ρεύμα αέρος ή ακόμη και η απλή-πραγματική χαρά είναι αρκετά ώστε να ενεργοποιήσουν τους μηχανισμούς του στρες. Το στρες δεν είναι αναγκαστικά κακό και βλαπτικό. Φυσικά, ο οργανισμός του ανθρώπου πρέπει να είναι προετοιμασμένος να το δεχθεί και να το αντι-μετωπίσει.

Ο άνθρωπος γρήγορα θα πρέπει να ανακά-λυψε επίσης ότι, όταν αντιμετώπιζε μια μακρά και κοπιώδη υποχρέωση, ο οργανισμός του περ-νούσε διαμέσου σταδίων: στην αρχή αισθανόταν κακουχία, μετά συνήθιζε σε αυτή, αλλά τελικά δεν μπορούσε να την αντέξει περισσότερο. Η

άμεση και επιτακτική ανάγκη να βρει τροφή και προστασία από τα στοιχεία της φύσης τον κρά-τησαν πολύ απασχολημένο ώστε να καταπιαστεί με θέματα, όπως η ομοιόσταση ή το βιολογικό στρες (Β.Σ). Εντούτοις, οι αδρές γραμμές όλων αυτών ήταν εκεί έτοιμες να αναλυθούν και να

ερμηνευτούν με τη χρήση των ακριβών όρων της επιστήμης, με τη βοήθεια της οποίας μπορεί να μελετηθεί το αποτέλεσμα πειραμάτων και να δοκι-μαστεί από την κριτική της λογικής (Kourounakis 2000). Ήταν ο H. Selye που το 1936 στο Μόντρεαλ περιέγραψε επιστημονι-κά το Β.Σ. και το ανέλυσε με σύγχρονες μεθόδους μέσω πολλών προσεγγί-σεων (Selye 1936, 1976).

Ο στρατιώτης που υπομένει τα τραύματά του στη μάχη, η μάνα που ανησυχεί για το στρατιώ-τη γιο της, οι παίκτες στο καζίνο, στο χρηματιστή-ριο ή στον ιππόδρομο, αδιάφορο αν κερδίζουν ή χάνουν, είναι όλοι σε στρες. Ο δάσκαλος που αγωνίζεται να διδάξει

το μάθημα στο μαθητή και ο μαθητής που προ-σπαθεί να μάθει και να δείξει στο δάσκαλο ότι έμαθε αυτό που διδάχτηκε βρίσκονται επίσης σε στρες. Τι είναι αυτή η κατάσταση που οι περισσότεροι -τόσο διαφορετικοί- άνθρωποι έχουν κοινό με τα ζώα σε περιπτώσεις όπου κάτι τους συμβαίνει σε έντονο βαθμό; Ποια είναι η φύση του στρες; Αγγίζει την ουσία της ζωής και της νόσου. Η γνώση του μηχανισμού του στρες βοηθάει στη νέα προσέγγιση της αντιμετώπισης πολλών νόσων, μπορεί όμως να βοηθήσει στο



χάραγμα καινούριων δρόμων στη ζωή, μιας καινούργιας φιλοσοφίας που θα οδηγεί τις πρά-ξεις μας σε αρμονία με τους φυσικούς νόμους (Kourounakis 2000).

Από τα παραπάνω, αλλά και από όσα θα ακολουθήσουν, φαίνεται ότι το στρες είναι εξαιρετικά περίπλοκο όσο και εκτεταμένο. Το ακριβές βάθος και οι λεπτομέρειες του φαινο-μένου παρόλο που έχουν μελετηθεί συστηματικά δεν έχουν τελείως διευκρινισθεί. Αλλά και οι διακλαδώσεις του σε πλήθος ειδικοτήτων είναι πάμπολλες. Αναφέρουμε λίγες για να ληφθεί μία ιδέα: φαρμακοχημεία, φυσιολογία, παθολογία, παθολογική ανατομική, τοξικολογία, φαρμακο-λογία, θεραπευτική, ψυχολογία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία. Έτσι, το να έχει κανείς μια πλήρη άποψη του φαινομένου είναι δύσκολο. Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με μια κυρίως άποψη, τη φαρμακοχημική.

Ομοιόσταση και Νόσος

Εικοσιπέντε περίπου αιώνες πριν, οι αρ-χαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, ιατροί, φαρμακο-ποιοί (ο Θεόφραστος, ο Γαληνός, με πρώτο τον Ιπποκράτη) δίδασκαν ότι η νόσος δεν είναι μόνο ταλαιπωρία (πάθος), αλλά επίσης μόχθος (πόνος), δηλαδή η πάλη του ίδιου του σώματος για ανάταξη στη φυσιολογική κατάσταση. Πί-στευαν και υποστήριζαν τη θεραπευτική δύναμη της φύσης (:vis medicatrix naturae) (Chroussos et al. 1988, Selye 1976). Προ δύο αιώνων ο John Hunter υπέδειξε ότι τυχαίος τραυματισμός ακολουθείται από απόκριση του οργανισμού που δεν ανήκει στη βλάβη, ενώ συνιστά προσπά-θεια του οργανισμού για ανάταξη της βλάβης (Kobler 1960). Αυτό είναι σημαντικό γεγονός και παρόλο που από τότε έχει "επανειλημμένα ανακαλυφθεί", δεν έχει κατανοηθεί ακόμη και τώρα. Η ασθένεια δεν είναι απλή παράδοση στην επίθεση, αλλά είναι επίσης μάχη για την υγεία. Αυτή η ιδέα της νόσου προϋποθέτει τη σύ-γκρουση μεταξύ των δυνάμεων της προσβολής και των αμυντικών μηχανισμών του οργανισμού (Seyle 1978).

Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ο Γάλλος φυσιολόγος Claude Bernard δίδαξε ότι από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά της αυτόνομης και ανεξάρτητης ζωής είναι η σταθε-ρότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος (milieux interieur) (Βernard 1878). Αυτή διασφαλίζεται μόνο όταν ο οργανισμός είναι ικανός να προ-σαρμόζει τις αντιδράσεις του σε εξωτερικές αλ-

λαγές και ερεθίσματα. Οι φυσικές ιδιότητες και η χημική σύσταση του σώματος έχουν την τάση να διατηρηθούν σταθερές παρά τις αλλαγές του περιβάλλοντος. Όταν αυτή η ρύθμιση αποτύχει τότε μόνο εμφανίζεται νόσος. Αργότερα ο Can-non ονόμασε το φαινόμενο των συντονισμένων διαδικασιών προσαρμογής που αναπτύσσονται από τον οργανισμό για τη διατήρηση της στα-θερής κατάστασής του "ομοιόσταση" (Cannon 1963). Οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί ποικίλλουν από πολύ ειδικούς σε γενικούς. Πολυάριθμοι ομοιοστατικοί μηχανισμοί έχουν βρεθεί να προστατεύουν τον οργανισμό από την πείνα, τη δίψα, να διατηρούν σταθερές τις τιμές pΗ του αίματος και τις συγκεντρώσεις πρωτεΐνης, λίπους και ιόντων ασβεστίου στο αίμα.

Βιολογικό στρες-Στρεσσογόνα

Έχει διευκρινισθεί και τεκμηριωθεί ότι διάφοροι παράγοντες όπως έγκαυμα, ιονίζου-σα ακτινοβολία, δηλητηρίαση από φάρμακα ή άλλες χημικές ουσίες, μικροβιακές τοξίνες, δηλητήρια ζώων, χειρουργικό τραύμα, ψυχική αναστάτωση, έντονη σωματική, πνευματική ή ψυχική προσπάθεια, πόνος, απώλεια αίματος, αλλά και χαρά, λύπη και οργή προκαλούν όχι μόνο ειδικές για τον καθένα παράγοντα αλλα-γές αλλά και γενικές. Οι αλλαγές αυτές βασικά αποτελούν προσπάθεια προσαρμογής του οργα-νισμού στη νέα κατάσταση. Τους παράγοντες που αναφέραμε παραπάνω χαρακτηρίζουμε ως στρεσσογόνους παράγοντες ή στρεσσογόνα (Selye 1950, 1976).

Με μια πρόχειρη θεώρηση είναι δύσκολο να δει κανείς πώς, τόσο διαφορετικοί παράγοντες όπως ακινησία, θερμότητα, ψύχος, δηλητήρια, συναισθηματική διέγερση, ιονίζουσα ακτι-νοβολία προκαλούν παρόμοια απόκριση του οργανισμού. Σήμερα πλέον είναι δυνατόν, με τη χρήση τελείως αντικειμενικών ποσοτικών μορφολογικών (μακροσκοπικά αλλά και της λεπτής δομής), βιοχημικών και λειτουργικών κριτηρίων, να δειχθεί ότι ορισμένες από τις αποκρίσεις είναι μη ειδικές και κοινές για όλους τους τύπους των στρεσσογόνων, ανεξαρτήτως των επιμέρους ειδικών δράσεών τους. Αυτή η εννοιολογική διάκριση μεταξύ των ειδικών και των μη ειδικών αποκρίσεων του οργανισμού σε κάθε απαίτηση υπήρξε το σημαντικότερο γεγο-νός, το σπουδαιότερο βήμα στην επιστημονική ανάλυση του φαινομένου του Β.Σ. (Kourounakis 2000).

12



Με βάση τις ιδέες αυτές, έχει συστηθεί από τον Hans Selye ο ακόλουθος ορισμός για το στρες:“Στρες είναι η μη ειδική απόκριση του οργανισμού σε κάθε απαίτηση"

Είναι προφανές ότι δεν υπάρχουν διαφο-ρετικοί τύποι Β.Σ. Εκφράσεις όπως συναισθη-ματικό στρες, στρες πτήσης, επιτυχίας, ψύχους, στρες έλλειψης τροφής, ύπνου, στρες βαρύτητας, κολύμβησης και κοινωνικό στρες είναι αποδε-κτές μόνο όταν γίνεται ξεκάθαρα αντιληπτό ότι αποτελούν απλώς συντμήσεις για την έκφραση "στρες που προκαλείται από αυτόν ή εκείνο τον παράγοντα".

Στρες και ομοιόσταση

Κατά τη διάρκεια ορισμένων καταστάσεων συμπεριφοράς ή συναγερμού (φόβου, πόνου, οργής) το συμπαθητικό νευρικό σύστημα προκα-λεί ελευθέρωση κατεχολαμινών. Οι αυτόνομες αυτές αποκρίσεις προκαλούν μεταβολικές και καρδιαγγειακές αλλαγές που ετοιμάζουν το σώμα για πάλη ή φυγή. Έχει καθοριστεί ότι η φυσιολογική ισορροπία μπορεί να διατηρηθεί παρά την παρουσία πολλών παραγόντων που τείνουν εκλεκτικά να αλλάξουν συστατικά του οργανισμού. Σε καταστάσεις που απαιτείται διασυστηματική προσαρμογή, το σώμα μπορεί να αποκριθεί με: α) Tο νευρικό σύστημα, διά του συνειδητού σχεδιασμού αμυντικών μηχανισμών, αυτομάτων ή εξαρτημένων αντανακλαστικών και αυτονόμου αντίδρασης συναγερμού, β) Tο ανοσοποιητικό σύστημα, διά του σχηματισμού αντισωμάτων και ενεργοποίησης του δικτυ-οενδοθηλιακού συστήματος, γ) Oρμονικούς μηχανισμούς, που επηρεάζουν τους ειδικούς προσαρμοστικούς μηχανισμούς του οργανισμού. Πολλοί ερευνητές δείχνουν ότι η αντίσταση του οργανισμού σε διάφορα τοξικά μέσα μπορεί να τροποποιηθεί με τη βοήθεια παγκρεατικών, θυρεοειδικών ή γεννητικών ορμονών. Αυτές μπορεί να εκκρίνονται ως απόκριση σε ανάγκη. Έχει άραγε το σώμα αναπτύξει μη ειδικούς προσαρμοστικούς μηχανισμούς για την κατα-πολέμηση τοξικών εισβολέων; Τα κορτικοειδή αποτελούν αποφασιστικούς παράγοντες στον έλεγχο καταστάσεων στρες, κυρίως επηρεάζο-ντας ενζυμικά ελεγχόμενες αποκρίσεις (Selye 1971, Kourounakis, Selye 1976, Kourounakis, Rekka 1991).

Γενικό Σύνδρομο Προσαρμογής

Η δυναμική εκδήλωση του στρες σε συ-νάρτηση με το χρόνο ονομάστηκε "Γενικό Σύνδρομο Προσαρμογής" (General Adaptation Syndrome). Αυτό διακρίθηκε στις φάσεις: α) Αντίδραση συναγερμού, β) Στάδιο (αυξημένης) αντίστασης και γ) Στάδιο εξάντλησης. Το γενικό σύνδρομο προσαρμογής και οι φάσεις του χαρα-κτηρίζονται από μορφολογικές, βιοχημικές και λειτουργικές αλλαγές (Selye 1976, Kourounakis, Selye 1976).

To στάδιο (αντίδραση) συναγερμού, το οποίο πυροδοτείται με την πρώτη επαφή με το στρεσσογόνο, περιλαμβάνει το σύνολο των μη ειδικών γενικευμένων φαινομένων που εμφανί-ζονται με την ξαφνική έκθεση στο στρεσσογόνο, προς το οποίο ο οργανισμός ποιοτικά και/ή ποσοτικά δεν έχει προσαρμοστεί (Selye 1950, Kourounakis 1986). Στο στάδιο αυτό παρουσι-άζεται γενική πτώση της αντίστασης του οργα-νισμού. Ωστόσο, με συνεχιζόμενη έκθεση στο στρεσσογόνο, o οργανισμός θα προσαρμόζεται και εισέρχεται στο στάδιο της (αυξημένης) αντί-στασης ή προσαρμογής. Στο στάδιο αυτό έχουμε τάση για ομαλοποίηση των περισσοτέρων αλλα-γών και εμφανίζεται αυξημένη αντίσταση στην κακουχία. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκέσει μακρό χρόνο αν η ένταση του στρεσσογόνου παράγοντα δεν είναι υπερβολική. Αν η παρου-σία του στρεσσογόνου συνεχίζεται για μακρό χρονικό διάστημα, ο οργανισμός εισέρχεται στο τελευταίο στάδιο ή φάση της εξάντλησης. Στη φάση αυτή ο οργανισμός αποτυγχάνει να διατηρήσει την αυξημένη αντίσταση, έχουμε πλήρη κατάρρευση των λειτουργιών του, οπότε επέρχεται ο θάνατος. Το τελευταίο αυτό στά-διο -αντίθετα από τα προηγούμενα- δεν είναι αναστρέψιμο.

Πάντως, επειδή κάθε στρεσσογόνο παρου-σιάζει και τις δικές του χαρακτηριστικές δρά-σεις, δεν είναι δυνατόν πάντα να προκαλούνται ακριβώς οι ίδιες αποκρίσεις σε όλα τα όργανα. Παραπέρα όμως, ακόμη και το ίδιο το στρεσ-σογόνο είναι δυνατόν να δράσει διαφορετικά σε διαφορετικά άτομα, λόγω εσωτερικών και εξωτερικών ρυθμιστικών παραγόντων που κα-θορίζουν την αποκρισιμότητά τους.

Οδοί διεκπεραίωσης του στρες

Στην απόκριση του οργανισμού σε απαι-τήσεις -στρες- συμμετέχουν τρία συστήματα αλληλοεπηρεαζόμενα, συνεργαζόμενα και επικοινωνούντα: 1. Νευρικό: αυτόνομο, ψυχο-



λογική και νοητική-γνωσιακή δραστηριότητα με τη βοήθεια πλήθους νευρο-διαβιβαστών και νευροπεπτιδίων, 2. Ορμονικό: νευρο-ορμόνες, άξονας υποθάλαμος-υπόφυση-φλοιός επινεφρι-δίων, μυελός επινεφριδίων, γεννητικές ορμόνες, αλλά ακόμη και ινσουλίνη, τριιωδοθυρονίνη και θυροξίνη, 3. Ανοσοποιητικό: κυτταρική και χυμική ανοσία Η συνεργασία τους έχει ως σκοπό την επιτυχή προσαρμογή του οργανισμού στην προσπάθειά του να διατηρήσει σταθερό το εσωτερικό περιβάλλον, παρά την παρουσία του στρεσσογόνου.

Η τυπική απόκριση βιολογικού στρες ακο-λουθεί τις εξής δύο οδούς:

α) Άμεση ή αρχική, είναι η μέσω των κατεχο-λαμινών κεντρική συμπαθητική διέγερση, που είναι και η πρωτοεμφανιζόμενη από-κριση (εντός 2-20 sec). Ακόμη, σημαντική οδός μεσολάβησης του στρες είναι η ελευθέρωση κατεχολαμινών στις νευρι-κές απολήξεις του αυτόνομου νευρικού συστήματος (ΑΝΣ) στην περιφέρεια και στο μυελό των επινεφριδίων (Selye 1976, Dunn et al. 1984). Αυτές είναι σημαντικής χρησιμότητας για την αντιμετώπιση των αναγκών προσαρμογής αφού οι κατεχολα-μίνες εφοδιάζουν με ευχερώς διαθέσιμες πηγές ενέργειας (όπως ελεύθερα λιπαρά οξέα από αποθέματα τριγλυκεριδίων του λιπώδους ιστού), ανεβάζουν τις συγκε-ντρώσεις γλυκόζης στο αίμα, επιταχύνουν τον καρδιακό ρυθμό, ανυψώνουν την πίε-ση του αίματος (βελτίωση της αιμάτωσης των μυών) και διεγείρουν το ΚΝΣ.

β) Λίγο βραδύτερα εμφανίζεται η απόκριση μέσω του άξονα υποθάλαμος – υπόφυ-ση – φλοιός επινεφριδιων (ΗΡΑ) (εντός λίγων λεπτών). Ένα μη ειδικό ερέθισμα (νευρικό ερέθισμα, χημική ουσία, έλλειψη μεταβολικού παράγοντα) ενεργοποιεί τον "πρώτο μεσολαβητή", αυτός ενεργο-ποιεί τον υποθάλαμο στο μεσαίο έπαρμα (“median eminence”), και συγκεκριμένα σε ορισμένα νευροενδοκρινή κύτταρα, νευρώνες του παρακοιλιακού πυρήνα (PVN) του ιπποκάμπου, που μετατρέ-πουν νευρικά σήματα στον παράγοντα ή ορμόνη απελευθέρωσης κορτικοτρόφου ορμόνης (CRF ή CRH). Αυτός είναι ένας χημικός αγγελιοφόρος που φθάνει, μέσω της πυλαίας κυκλοφορίας υποθα-λάμου-υπόφυσης, στον πρόσθιο λοβό της υπόφυσης. Έτσι, ο υποθάλαμος διεγείρει

τον πρόσθιο λοβό της υπόφυσης ο οποίος με τη σειρά του εκκρίνει την αδενοκορ-τικοτρόπο ορμόνη (ACTH) στην κυκλο-φορία. Η ΑCΤΗ, φθάνοντας στο φλοιό των επινεφριδίων, προκαλεί έκκριση κορτικοστεροειδών (κυρίως κορτιζόλης στον άνθρωπο και κορτικοστερόνης στους επίμυες). Η ενεργοποίηση αυτή παρεμ-βαίνει στην ικανότητα του οργανισμού να αντεπεξέλθει επί μακρότερο χρόνο στο στρες (De Kloet et al. 1998)

Η αλυσιδωτή αυτή σειρά των γεγονότων ελέγχεται κυβερνητικά από μηχανισμούς πα-λίνδρομης αλληλορρύθμισης. Είναι συζητήσιμο εάν περίσσεια της CRF μπορεί να περιορίζει την έκκρισή της, γιατί η βιολογική ημιπερίοδος ζωής της εντός της κυκλοφορίας είναι πολύ σύντομη. Είναι όμως βέβαιο ότι υπάρχει τουλάχιστον ένας διπλός μηχανισμός παλίνδρομης αλληλο-ρύθμισης της ΑCΤΗ: i) Περίσσεια παραγωγής ορμόνης (βραχύς κύκλος παλίνδρομης αλλη-λορρύθμισης) και ii) Υψηλές συγκεντρώσεις κορτικοειδών στο αίμα τα οποία αναστέλλουν την έκκριση της ΑCΤΗ (μεγάλος κύκλος παλίν-δρομης αλληλορρύθμισης) αλλά και της CRΗ, κυρίως μέσω ελέγχου από τον ιππόκαμπο ο οποίος είναι πλούσιος σε υποδοχείς κορτικοει-δών (MR και GR).

Eπιπλέον αυτών των κλασικών ορμονών στρες, αρκετές άλλες ορμόνες και άλλες ουσίες εκκρίνονται από την υπόφυση, τις περιφερικές νευρικές απολήξεις και τα επινεφρίδια (Axel-rod et al. 1984). Ο υποθάλαμος θεωρείται ως το κέντρο της “αφομοίωσης” αυτών των προσαρ-μοστικών αντιδράσεων στο στρες (Axelrod 1984, Smelik 1981).

Αλλαγές κατά τη μη ειδική απόκριση-Η χαρα-κτηριστική "τριάδα"

Έχει δειχθεί ότι τα εμπλεκόμενα γλυκοκορ-τικοειδή επηρεάζουν τα κανονικά συστατικά ή διαδικασίες του σώματος (π.χ. γλυκόζη, πρω-τεϊνοσύνθεση) (Selye 1976, Kourounakis et al. 1988). Πάντως, στο στρες εμφανίζεται στερεότυ-πη, μη ειδική απόκριση του οργανισμού με ενι-αίες μορφολογικές και βιοχημικές εκδηλώσεις, που είναι σχετικά ανεξάρτητες του μέσου που τις προκαλεί. Αρκετές από αυτές είναι χαρακτη-ριστικές εκδηλώσεις του Β.Σ., ενώ άλλες είναι λιγότερο χαρακτηριστικές. Οι σημαντικότερες χαρακτηριστικές μορφολογικές (μακροσκοπι-κές) αλλαγές είναι η "τριάδα", αποτελούμενη

14



από ατροφία (συρρίκνωση) θύμου, λεμφαδένων, σπληνός, υπερτροφία και υπεραιμία επινεφρι-δίων και εμφάνιση γαστρεντερικού έλκους (δωδεκαδάκτύλου συνήθως στον άνθρωπο και στομάχου στους επίμυες). Οι σημαντικές βιοχη-μικές αλλαγές κατά το Β.Σ. είναι οι αυξημένες συγκεντρώσεις γλυκοκορτικοειδών στο αίμα και ουροπεψινογόνου (Kourounakis et al 1990). Έχει δειχθεί ότι οι παραπάνω αλλαγές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες για ποσοτική αξιολόγηση του βιολογικού στρες (Selye 1976), το δε ουροπεψινογόνο παρουσιάζει επιπλέον το μεγάλο πλεονέκτημα του εύκολου προσδιο-ρισμού (Kourounakis et al 1990, 1991, Tsiakitzis et al 2005).

Κατά το βιολογικό στρες παρατηρείται σειρά από χαρακτηριστικές αλλαγές στη λεπτή δομή του ηπατικού παρεγχυματικού κυττάρου. Οι περισσότερο κοινές από αυτές είναι διεύρυν-ση και θραύση του ενδοπλασματικού δικτύου, μιτοχονδριακή διόγκωση, εξαφάνιση κοκκίων γλυκογόνου, αύξηση σταγονιδίων λιπιδίων, σχηματισμός λυσσοσωματίων και αυτοφαγι-κών χυμοτοπίων. Κατά το στρες ελαττώνεται η θερμοκρασία του σώματος στους επίμυες, ενώ αυξάνει στον άνθρωπο. Αν η θερμοκρα-σία διατηρηθεί στα φυσιολογικά επί πεδα, τότε ορισμένες από τις αλλαγές αυτές είναι λιγότερο εκφρασμένες (Salas et al. 1977, 1980).

Ο ρόλος των γλυκοκορτικοειδών στο στρες Ήδη έχουμε αναφέρει το ρόλο του άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-φλοιός επινεφριδίων (ΗΡΑ), καθώς και των κατεχολαμινών στο βιολογικό στρες. Αναφορικά με τα γλυκοκορτι-κοειδή, κατά τον Selye, αυτά παίζουν τον κύριο

ρόλο στην προσαρμογή, υποστηρίζοντας την πρωτογενή άμυνα του οργανισμού σε στρεσογό-νους παράγοντες (αυξάνουν την αντίσταση), και καθυστερώντας την έναρξη της τελευταίας φά-σης του βιολογικού στρες (Selye 1976). Επίσης, διευκολύνουν τη δράση άλλων μεσολαβητών της

απόκρισης στρες (πχ. ενίσχυση της σύνθεσης και της δράσης της αδρεναλίνης). Τα γλυκο-κορτικοειδή δημιουργούν επίσης μια δεύτερη γραμμή άμυνας ενάντια στο στρες μέσω κατα-στολής των πρωτογενών αμυντικών μηχανισμών (primary defense reactions). Φλεγμονώδεις και ανοσολογικές αποκρίσεις περιορίζονται και εμποδίζονται να υπερεκφραστούν.

Ωστόσο, μακροχρόνια έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις γλυκοκορτικοειδών έχει βλα-βερές συνέπειες (Πίνακας). Επάγονται βλάβες σε καρδιαγγειακό, νευρικό, γαστρεντερικό και μυοσκελετικό. Στην περίπτωση αυτή οι πρω-τογενείς αμυντικές αντιδράσεις γίνονται από μόνες τους επιβλαβείς και ο οργανισμός γίνεται επιρρεπής σε φλεγμονώδεις και αυτοάνοσες νόσους. Μερικές από αυτές περιγράφονται ως νόσοι προσαρμογής (Selye 1976, Kourounakis et al. 1990). Φαίνεται ορθή και η άποψη ότι ο πρωταρχικός προσαρμοστικός ρόλος των κορ-τικοειδών είναι να καταστέλλουν σωματικές αποκρίσεις, γιατί οι αμυντικές αυτές αποκρί-σεις μπορούν να αποβούν τελικά βλαπτικές αν δεν ανασχεθούν ικανοποιητικά. Η κατάσταση που προκαλούν τα γλυκοκορτικοειδή δεν είναι ειδική και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να κατα-στέλλονται επίσης και άλλα συστήματα.

Tα ανώτερα επίπεδα κορτιζόλης (άνθρω-πος) ή κορτικοστερόνης (τρωκτικά) συνήθως επιτυγχάνονται σε 10-15 λεπτά μετά από την διαταραχή της ομοιόστασης και τα αυξημένα αυτά επίπεδα παραμένουν για 30-90 λεπτά, ανάλογα με τη φύση του στρεσσογόνου και την ικανότητα του οργανισμού να αντιπαρέρχεται τις στρεσσογόνες καταστάσεις. Η δράση των κορτικοστεροειδών μπορεί να παραμείνει για

ώρες.

Δύο τύποι κορτικοστερο-ειδών υποδοχέων: διαφο-ρική απόκριση

Ο μηχανισμός δράσης της κορτικοστερόνης στον εγκέφαλο βασίζεται στην σύνδεσή της σε υψηλής συγγένειας αλατοκορ-

τικοειδείς υποδοχείς (ΜR) και χαμηλής συγ-γένειας γλυκοκορτικοειδείς υποδοχείς (GR). Και οι δύο τύποι υποδοχεών ανήκουν σε μια υπεροικογένεια ενδοκυτταρικώς εντοπιζόμενων στεροειδικών υποδοχέων. Οι ΜRs συνδέονται επίσης και με την αλδοστερόνη. Ο ιππόκαμπος

ΠΙΝΑΚΑΣ: Φυσιολογία και Παθολογία της δράσης των κορτικοστεροειδών ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ

Γλυκονεογένεση Διαβήτης Καταστολή της ανάπτυξης Καταβολισµός

Αυξηµένη καρδιαγγειακή απόκριση Υπέρταση Καταστολή µεταβολισµού των οστών Οστεοπόρωση Καταστολή ανοσολογικής απόκρισης Ανοσοανεπάρκεια Ενίσχυση γνωσιακών λειτουργιών Παρεµπόδιση γνωσιακών λειτουργιών



δεν διαθέτει τον τύπο 2 του αδρανοποιητικού ενζύμου 11β-υδροξυστεροειδική αφυδρογονάση (11β-HSD). Έτσι, σε αντίθεση με τους νεφρούς, η κορτικοστερόνη έχει πλήρη πρόσβαση στους MRs αυτής της περιοχής του εγκεφάλου. Αυτοί οι MRs που είναι εκλεκτικοί στην αλδοστερό-νη πιστεύεται ότι εμπλέκονται στον κεντρικό έλεγχο των καρδιαγγειακών λειτουργιών, της ρύθμισης του όγκου και της ομοιόστασης του NaCl.

Η διαφορετική συγγένεια σύνδεσης των κορτικοειδών στους δύο τύπους υποδοχέων υπο-δηλώνει ότι χαμηλά επίπεδα κυκλοφορούσας κορτικοστερόνης καταλαμβάνουν κυρίως τις θέσεις των MRs, ενώ και οι δύο τύποι καταλαμ-βάνονται από υψηλά επίπεδα κορτικοστερόνης μετά από στρες και κατά την φάση κορύφωσης του κιρκαδικού ρυθμού. Οι GRs έχουν εκτε-ταμένη κατανομή σε νευρώνες και γλοιοκύτ-ταρα, και οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις τους απαντώνται σε θέσεις κλειδιά του εγκεφάλου που ρυθμίζουν το στρες, όπως είναι οι CRH νευρώνες. Οι MRs έχουν πολύ περισσότερο περιορισμένη κατανομή και οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις τους βρίσκονται σε νευρώνες του ιπποκάμπου.

Στερεότυπες αντιδράσεις του οργανισμού σε απόκριση στρες

Οι πρώτες στερεότυπες αντιδράσεις από-κρισης του οργανισμού είναι για πάλη ή φυγή. Αργότερα αυτά μελετήθηκαν λεπτομερέστερα με την πρόοδο των μοριακών τεχνικών. Συ-σχέτισαν έτσι συμπεριφορά με ορμονικό υπό-στρωμα. Τελικώς, από άποψη συμπεριφοράς διακρίθηκαν τρεις και όχι δύο περιπτώσεις: α) πάλη β) φυγή και γ) υποταγή. Σε κάθε μία από τις περιπτώσεις αυτές έχουμε ενεργοποίηση και συμμετοχή διαφορετικής περιοχής του εγκε-φάλου και συμμετοχή σχετικά (όχι απόλυτα) διαφορετικού νευρο-ορμονικού παράγοντα: Πάλη-επιθετικότητα συνοδεύονται από υψηλά επίπεδα νοραδρεναλίνης και τεστοστερόνης. Η φυγή-αποφυγή συνδέεται με υψηλά επίπεδα αδρεναλίνης. Οι αντιδράσεις αυτές, πάλη-φυγή ή επίθεση-αποφυγή, είναι συνδεδεμένες, από άποψη ΚΝΣ, με τον αμυγδαλοειδή πυρήνα. Η υποταγή συνοδεύεται από υψηλά επίπεδα ΑCΤΗ-γλυκοκορτικοειδών και χαμηλά επί-πεδα τεστοστερόνης (Henry, Stephens 1977, Hatotani et al. 1979). H συμπεριφορά υποτα-γής-κατάθλιψης φαίνεται να σχετίζεται με τον

ιππόκαμπο στο ΚΝΣ (Henry, Stephens 1977).

Σημασία του ψυχολογικού παράγοντα στην απόκριση στρες

Τα ερεθίσματα από τα στρεσσογόνα επε-ξεργαζόμενα στον εγκέφαλο είτε έχουν είτε αποκτούν συστατικό που είναι σημαντικό για την παραπέρα πορεία του φαινομένου. Αυτό φαίνεται από τα ακόλουθα: επίμυες που υφίστα-νται ηλεκτρικό shock παρουσιάζουν γαστρικά έλκη, που είναι σοβαρότερα και περισσότερα όταν δεν τους δίνεται η ευκαιρία να αποφύγουν το shock απ' ό,τι αν είχαν τη δυνατότητα να το αποφύγουν. Όταν τα πειραματόζωα υφίστανται το shock ευρισκόμενα όλα μαζί σε ένα κλουβί εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά, φιλονικούν μεταξύ τους. Τα ζώα αυτά, παρόλο που μπο-ρούν να τραυματιστούν σοβαρά μεταξύ τους, εντούτοις παρουσιάζουν λιγότερες γαστρικές εξελκώσεις από αυτές που παρουσιάζουν τα ζώα που ήταν μόνα τους στο κλουβί κατά τη διάρκεια του shock. Τα παραπάνω δείχνουν την ψυχολογική σημασία που έχει η δυνατότη-τα ελέγχου σε σχέση με την απόκριση στρες. Ακόμη ότι η "φιλονικία" μπορεί να οδηγεί σε αίσθηση κάποιου ελέγχου. Ζώα στα οποία κατά το πείραμα υπήρχε ηχητική προειδοποίηση του επερχόμενου shock βρέθηκε ότι έχουν λιγότερες γαστρικές αλλοιώσεις, και ακόμη λιγότερες ή καθόλου αλλοιώσεις αν τα ζώα αυτά, μετά την επιτυχημένη αποφυγή του shock, έχουν και ηχητική επιβεβαίωση (Weiss 1971, 1971α). Αν όμως τα ζώα που πετυχαίνουν να διαφύγουν το shock τιμωρούνταν με ηλεκτρικό shock, τότε εμφανίζουν ακόμη σοβαρότερες στομαχικές αλλοιώσεις απ’ ό,τι τα ζώα που απέφυγαν το shock (Weiss 1971α). O σημαντικός ρόλος του ψυχολογικού συστατικού του ελέγχου και της προβλεψιμότητας στο στρεσσογόνο έχει με-ταγενέστερα επιβεβαιωθεί (Tsuda et al 1989, Levine 1991).

Αντίληψη και επεξεργασία των στρεσσογόνων από τον οργανισμό

Όταν το ερέθισμα από τη δράση του στρεσ-σογόνου γίνει αντιληπτό, αναλύεται μέσα στον εγκέφαλο και θα γίνει πραγματικά στρεσσογό-νο, μόνον εφόσον, μετά τη νοητική διεργασία, εκτιμηθεί ως τέτοιο (Levine 1991). Φαίνεται ενδιαφέρον το γεγονός ότι υψηλού βαθμού δι-έγερση σχετίζεται με σημαντική ενεργοποίηση

16



του συστήματος υποθάλαμος-υπόφυση-φλοιός επινεφριδίων και του συστήματος συμπαθητικό-μυελός επινεφριδίων. Η φυσιολογική σημασία του στρες θα μπορούσε να εξηγηθεί σε σημαντι-κό βαθμό με τη θεωρία της διέγερσης. Διέγερ-ση δεν συμβαίνει όταν ένα ερέθισμα μετά την επεξεργασία του στον εγκέφαλο αξιολογηθεί ως αβλαβές, συνεπεία προηγούμενης εμπει-ρίας. Εδώ φαίνεται σαφώς το πόσο σπουδαίοι παράγοντες είναι η μάθηση και η μνήμη στον επηρεασμό του οργανισμού και την απόκρισή του στο στρες. Αντίθετα, όταν το ερέθισμα αξιολογείται ως απειλή ή όταν λόγω έλλειψης πληροφοριών η πρόβλεψη δεν μπορεί να γίνει, τότε η κατάσταση υψηλής διέγερσης διατηρεί-ται και θα εμφανιστεί αντίδραση με σκοπό την ελάττωση ή άρση του ερεθίσματος (Smelik 1987). Επιτυχημένος τρόπος αντίδρασης θα ελάττωνε τον αντίκτυπο του στρεσσογόνου με αποτέλεσμα τον τερματισμό της διέγερσης.

Η αντίληψη του στρες και ο επακόλουθος τρόπος επιτυχούς αντίδρασης καλείται αντιμε-τώπιση (coping) (Levine 1978), δηλαδή το πώς ο οργανισμός που υφίσταται την επίδραση του στρεσσογόνου θα “τα βγάλει πέρα”. Η νοητική επεξεργασία του ερεθίσματος εξαρτάται από γενετικούς παράγοντες (είδος, φύλο), το ιστορι-κό, τυχόν προηγούμενη εμπειρία, την παρούσα κατάσταση (π.χ. κοινωνική θέση, συναισθημα-τική φόρτιση).

Το στρες λοιπόν είναι κατάσταση απειλής της υγείας ή της επιβίωσης, όπως το αντιλαμ-βάνεται ένα άτομο, με αποτέλεσμα γενικές και στρεσσογονοειδικές σημαντικές αντιδράσεις, που αντανακλούν σε αλλαγές του νευροενδοκρι-νικού και αυτόνομου υποσυστήματος. Στρεσσο-γόνα είναι τα ερεθίσματα εκείνα τα οποία, μετά από την νοητική επεξεργασία εκλαμβάνονται από το άτομο ως απειλή της επιβίωσής του. Συνεπώς κάθε ερέθισμα, είτε είναι φυσικό είτε συγκινησιακό, που επηρεάζει τον άξονα υποθά-λαμος-υπόφυση-φλοιός επινεφριδίων θεωρείται εξ ορισμού ως στρεσσογόνο. Aλλαγές σε ενδογενείς βιοδραστικές ουσίες

Αναφέρουμε επιγραμματικά, γιατί αμέσως παρακάτω θα σχολιασθούν εκτενώς, αρκετές ουσίες, κυρίως στον εγκέφαλο, των οποίων η συγκέντρωση συνήθως αυξάνεται, ή τουλάχι-στον τροποποιείται κατά την απόκριση στρες: Κορτιζόνη, Κορτιζόλη, Κορτικοστερόνη (η τε-λευταία στα τρωκτικά) καθώς και οι υποδοχείς των κορτικοειδών (αλατο- και γλυκο- κορτι-κοειδείς υποδοχείς, MR και GR αντίστοιχα).

Κορτικοτρόπος ορμόνη (ΑCTH). Παράγοντας (ή ορμόνη) απελευθέρωσης κορτικοτρόπου ορμόνης [CRF (CRH)]. Κατεχολαμίνες κυρίως νοραδρεναλίνη (ΝΑ) και αντίστοιχη αύξηση των μονοαμινοξειδασών. Οπιοειδή πεπτίδια (β-ενδορφίνη). Σεροτονίνη (5-HT) και οι υποδο-χείς της. Μονοξείδιο του αζώτου (·ΝΟ) κυρίως από κύτταρα του ανοσοποιητικού. Μελατονίνη, Ασβέστιο κυρίως ενδοκυτταρικό, Κυτταροκίνες, επαγωγή κυρίως των ιντερλευκινών 1, 6 (IL-1, IL-6) και του παράγοντα ογκονέκρωσης-α (TNF-α).

Νευροτροφικοί παράγοντες (π.χ. BDNF, brain derived nerve growth factor): ελάττωση. Αλλά ακόμη και οξυτοκίνη, αγγειοπιεσίνη και ουσία Ρ.

Επιπλέον πεψινογόνο – πεψίνη (στόμαχος, αίμα, ούρα): αύξηση.

Αλληλεξάρτηση και επηρεασμός μεταξύ των δύο αξόνων, SAM και ΗΡΑ

Η πρώτη απόκριση, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, είναι κεντρική, διέγερση των συμπαθητικών νευρώνων, και ακολούθως ελευθέρωση αδρεναλίνης από τον μυελό των επινεφριδίων. Υπάρχει αλληλεξάρτηση και επηρεασμός μεταξύ των δύο αξόνων, συμπαθο-μυελο-επινεφριδικού (SAM) και υποθαλαμο-φλοιο-επινεφριδικού (ΗΡΑ): Η νορεπινεφρίνη επί του ιπποκάμπου από τον υπομέλανα τόπο διεγείρει τους νευρώνες του παρακοιλιακού πυρήνα του ιπποκάμπου σε παραγωγή CRH, η οποία μέσω του προσθίου λοβού της υπόφυσης επάγει ελευθέρωση της ACTH που ελευθερώ-νει γλυκοκορτικοειδή (GC) από τον φλοιό των επινεφριδίων. Τα τελευταία επάγουν στον μυελό των επινεφριδίων την Ν-μεθυλοτρανσφεράση της φαινυλαιθανολαμίνης.

Μέσω της διέγερσης του άξονα ΗΡΑ (CRH → ACTH → GC) επάγεται και διεγείρεται ο άξονας SAM (Clow A, et al. 1998). Όμως και αντιθέτως, ελεύθερες μονοαμίνες μπορούν να διεγείρουν, με απ’ ευθείας δράση επί της υπο-φύσεως, την ελευθέρωση ACTH με ακόλουθη δράση επί του φλοιού των επινεφριδίων και ελευθέρωση GC (Denan 1996, Plotsky et al. 1989, Harbuz et al. 1991). Έχει υποδειχθεί ότι κατά τη διάρκεια ισχυρού στρες η δραστηριότητα των ΜΑΟ ήπατος και εγκεφάλου περιορίζεται, πράγμα που συμβάλλει ισχυρά στην αύξηση των επιπέδων μονοαμινών και πιθανώς η αναστολή της δράσης των ΜΑΟ οφείλεται στην ύπαρξη εν-



δογενών αναστολέων των ΜΑΟ (Maura 1975). Πειράματα με χρήση ποικίλων στρεσσογόνων μέσων έχουν δείξει αύξηση της δραστηριότητας αναστολέων των ΜΑΟ (κυρίως ΜΑΟ-Α) και αυξημένη έκκριση αυτών στα ούρα, η οποία περιορίζεται με τη χρήση λοραζεπάμης (Glover et al. 1981).

Σχεδόν πάντα τα GC, ή το στρες μέσω αυτών επάγουν την παραγωγή σεροτονίνης (5-ΗΤ) από τα κέντρα ραφής του μεσεγκεφάλου, καθώς και την έκφραση των διαφόρων τύπων υποδοχέων της 5-ΗΤ. Η αύξηση στον εγκέφαλο εκδηλώνε-ται με επίδραση επί της αντίληψης (παραισθή-σεις) και της συμπεριφοράς (διέγερση) (Seckl J.R. et al. 1998). H 5-HT από τα κέντρα ραφής του μεσεγκεφάλου ασκεί ισχυρή επίδραση επί των συγκεντρώσεων των ΜR και GR στον ιππόκαμπο, αλλά και τα GC επηρεάζουν την βιοσύνθεση της 5-ΗΤ στα κέντρα ραφής, τους υποδοχείς, το μεταβολισμό και την πρόσληψη στον ιππόκαμπο καθώς και άλλες δομές του εγκεφάλου (De Kloet 1991).

Αντικαταθλιπτικά φάρμακα που ενεργοποι-ούν μονοαμινεργική (5-ΗΤ, ΝΑ) νευρομεταβί-βαση αυξάνουν τους GR και ΜR στον ιππόκα-μπο και έτσι αυξάνουν την γλυκοκορτικοειδή παλίνδρομη αλληλορύθμιση (Barden 1996). Υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ της αύξησης GR και MR στον ιππόκαμπο και της βελτίωσης των γνωσιακών λειτουργιών σε επίμυες (Yan et al. 1995).

Mία ουσιώδης επίδραση της 5-ΗΤ επί του εγκεφάλου βασίζεται στο γεγονός ότι αυξάνει σημαντικά τη διαβατότητα του αιματοεγκεφα-λικού φραγμού σε βιοδραστικές ουσίες π.χ. φάρμακα, δηλητήρια και ιούς (Shanker Skarma H, et al. 1998).

Ρόλος της CRH στο στρες

O παράγων (ή ορμόνη) ελευθέρωσης κορτι-κοτροπίνης (CRF ή CRH) ελευθερώνεται από νευροενδοκρινικούς νευρώνες του παρακοιλι-ακού πυρήνα (PVN) του υποθαλάμου μετά από ερεθίσματα – μηνύματα λαμβανόμενα από τον ιππόκαμπο, από τη δράση κορτικοειδών επί του ιπποκάμπου σε απόκριση στρες. Η CRH επάγει την ελευθέρωση της κορτικοτροπίνης (ACTH). Αυτή δρα ακολούθως επί του φλοιού των επινεφριδίων προς ελευθέρωση κορτικο-ειδών. Επιπλέον, από την υπόφυση επάγει και την έκκριση β-ενδορφίνης, οπιοειδούς πεπτιδίου που ελευθερώνεται μετά από στρες. Η δράση

της CRH συντελεί σε αλλαγή της συμπερι-φοράς (ηδονιστική τάση) (π.χ. παρατηρείται έντονη τάση για λήψη γλυκών διαλυμάτων, η συμπεριφορά αυτή αναστέλλεται με τη χρήση οπιοειδών ανταγωνιστών π.χ ναλτρεξόνης) (Keshet 1995).

Η CRH διεγείρει κύτταρα του υπομέλανος τόπου (locus ceruleus) που ελευθερώνει ΝΑ. Η ΝΑ, δρώντας επί του παρακοιλιακού πυρήνα του υποθαλάμου, διεγείρει την έκκριση επίσης CRH ως τμήμα του μηχανισμού της παλίνδρομης αλληλορύθμισης στο σύστημα (Chroussos GP, 1993). Η δράση της CRH επί των κατεχολαμι-νικών νευρώνων συντελεί σε διέγερση, ανησυ-χία, άγχος και φόβο, σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά. Η δράση αυτή είναι και μέσω του στρες και της ακόλουθης αύξησης των GC. Η CRH παρουσιάζει ακόμη και απ’ ευθείας δράση επί του ανοσοποιητικού συστήματος, ενώ έχει δειχθεί ότι η ACTH παράγεται επίσης και από κύτταρα του ανοσοποιητικού (μακροφάγα, Β και Τ λεμφοκύτταρα) σε απόκριση στρες.

Η αντίδραση στρες ρυθμίζεται αποφασιστι-κά και από τις συγκεντρώσεις CRH στον υποθά-λαμο, έτσι ανταγωνιστές της CRH αναστέλλουν την απόκριση στρες (Imaki et al. 1993). H CRH έχει επίσης σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του στρες λειτουργώντας ουσιωδώς με μηχανισμούς παλίνδρομης αλληλορρύθμισης μέσω καταστο-λής λειτουργίας γονιδίων σε απόκριση στρες που περιλαμβάνουν εκδηλώσεις συμπεριφοράς καθώς και νευροενδοκρινικές αποκρίσεις.

Η CRH έχει και απ’ ευθείας δράσεις, έξω από τον άξονα ΗΡΑ. Οι δράσεις αυτές όταν δοθεί ενδοεγκεφαλικά CRH είναι παρόμοιες του στρες και είναι ηλεκτροφυσιολογικές (π.χ. ηλεκτρική δραστηριότητα του φλοιού), νευρο-ενδοκρινολογικές (αναστολή των γοναδοτροπι-νών, της αυξητικής ορμόνης και ενεργοποίηση του συμπαθητικού), αύξηση της κινητικότητας του γαστρεντερικού, αύξηση DA, ΝΑ, όχι όμως της 5-ΗΤ. Παρουσιάζονται έτσι αλλαγές στη συμπεριφορά: ανησυχία, άγχος, εριστική διάθεση και φόβος. Όλα τα συμπτώματα αυτά ελαττώνονται με τη χρήση είτε ανταγωνιστών της CRH ή αντισωμάτων αυτής.

Ρόλος της ACTH στο στρες

Η αδενοκορτικοτροπίνη (ΑCTH) συντί-θεται από την προ-οπιομελανοκορτίνη και εκκρίνεται από τα κορτικοτρόπα κύτταρα του προσθίου λοβού της υπόφυσης (την αδενοϋπό-

18



φυση) σε απόκριση της CRH από τον υποθά-λαμο. Η ΑCTH προέρχεται από τη σχάση της προοπιομελανοκορτίνης (POML), ενώ σχημα-τίζεται ταυτόχρονα και β-λιποτροπίνη, η οποία αποδομείται ακολούθως σε γ-λιποτροπίνη και β-ενδορφίνη.

Η ACTH αποτελείται από 39 αμινοξέα. Τα πρώτα 13 από το αμινοτελικό άκρο μπορούν να αποσχισθούν σχηματίζοντας την ορμόνη διέγερσης των μελανοκυττάρων. Η ACTH δρα μέσω της διέγερσης των επιφανειακών υποδο-χέων της ACTH που βρίσκονται στα κύτταρα του φλοιού των επινεφριδίων. Αυτή διεγείρει το φλοιό των επινεφριδίων και ενεργοποιεί τη σύνθεση των κορτικοειδών κυρίως των GC και των ανδρογόνων. Η ACTH λοιπόν έμμεσα, αποτελώντας έναν από τους κύριους τρεις πα-ράγοντες του άξονα ΗΡΑ, και σε άθικτο άξονα ΗΡΑ, παρουσιάζει την δράση των κορτικοειδών. Ταυτοχρόνως, η ορμόνη αυτή σχετίζεται και με τους κιρκαδικούς ρυθμούς σε πολλά θηλαστικά. Ο έλεγχος και η ρύθμιση της δράσης της ACTH στο σύστημα ΗΡΑ γίνεται κυρίως μέσω της δρά-σης των προϊόντων των GC επί της υπόφυσης, του ιπποκάμπου και του υποθαλάμου. Στην παλίνδρομη αυτή αλληλορύθμιση συμμετέχει άμεσα και η ACTH. Η δράση των GC επί του ιπποκάμπου στη ρύθμιση της λειτουργίας του άξονα είναι αρκετά πολύπλοκη γιατί η σχέση δράσης/συγκέντρωσης κορτικοειδών έχει σχήμα ανεστραμμένου U. Σ’ αυτό σημαντικό ρόλο παί-ζει και η ύπαρξη δύο υποδοχέων κορτικοειδών (MR και GR) με διαφορετική ευαισθησία ο καθένας στα κορτικοειδή. Η βιολογική ημι-περίοδος ζωής της ACTH τέλος είναι σχετικά βραχεία, περίπου 10 min. Αυτό σημαίνει ότι η ACTH είναι ένας από τους ρυθμιστικούς παρά-γοντες στο πολύπλοκο σύστημα των διαδικασιών που ρυθμίζουν την απόκριση στο στρες (Βaram et al. 1998).

Ρόλος των γλυκοκορτικοειδών στο στρες

Τα GC αποτελούν τον σημαντικότερο μεσο-λαβητή για την εμφάνιση της απόκρισης στρες, αφού σε όλες τις περιπτώσεις του βιολογικού στρες έχουμε διέγερση του άξονα ΗΡΑ και το πλήθος των αλλαγών που σημειώνονται είναι δυνατόν να εμφανισθούν με μόνη την επέμβαση της ομάδας αυτής των ενώσεων. Φυσικά αυτό δεν είναι ανέλπιστο αφού σε κάθε περίπτωση βιολογικού στρες έχουμε την χαρακτηριστική ελευθέρωση GC. Αυτά είναι υπεύθυνα για

όσα θα αναφερθούν παρακάτω ως αλλαγές στο στρες. Λίγες μόνο από την απειρία των φυσιολογικών αλλαγών που λαμβάνουν χώρα λόγω της αυξημένης παρουσίας τους είναι: στην περιφέρεια, ήπαρ, νεφροί, μυελός των οστών, οστά, ανοσοποιητικό, λιπίδια, σάκχαρα και ομοιόσταση ασβεστίου.

Δράση των GC επί του ΚΝΣ, επίδραση σε γνω-σιακές και ψυχικές διεργασίες

Η δράση τους στο ΚΝΣ είναι έντονη, ήδη αναφέρθηκε η αλληλεπίδραση GC και συμπα-θητικών νευρώνων, η ισχυρή επίδραση επί του ιπποκάμπου που είναι πολύ σημαντική για την ακεραιότητα των γνωσιακών λειτουργιών που βασίζονται στον ιππόκαμπο: συνειρμική μνή-μη, σταθεροποίηση της μνήμης. Περιορίζονται και εκφυλίζονται νευρώνες του ιπποκάμπου, ελαττώνεται η Μακράς Διάρκειας Ενδυνάμωση (LTP) σημαντικό φαινόμενο για την νευρωνική πλαστικότητα επί της οποίας σε μεγάλο βαθμό βασίζεται η μνήμη (δηλωτική) και πολλές άλλες γνωσιακές λειτουργίες, οι οποίες κατά το στρες, λόγω αυτής της δράσης εκπίπτουν. Μακράς δι-άρκειας στρες έχει καταστροφική επίδραση στις γνωσιακές λειτουργίες (Diamond et al. 1998, Pavlides 1995). Ακόμη αναφέρουμε ότι τα GC επηρεάζουν την παραγωγή μελατονίνης, αυξά-νουν την ενδοκυτταρική συγκέντρωση ασβεστί-ου, συντελούν στην αύξηση τον κυτταροτοξικών ιντερλευκινών στο ΚΝΣ και παρεμβαίνουν στην παραγωγή ·ΝΟ όπως αναφέρεται ακολούθως (Halliwel & Gutteridge 2003).

H εμφάνιση ανησυχίας, υπερδιέγερσης και άγχους κατά το βιολογικό στρες οφείλεται σε πολύπλοκο παιχνίδι πολλών αλληλοεπη-ρεαζόμενων παραγόντων, εκ των οποίων το στρατηγικό, τον περισσότερο αποφασιστικό ρόλο παίζουν τα GC. Οι οδοί από τον ιππόκα-μπο προς τον παρακοιλιακό πυρήνα του υπο-θαλάμου είναι κυρίως έμμεσες και αφορούν ανασταλτικές δράσεις σε εφεδρικούς νευρώνες. Έτσι μπορεί να εμφανίζεται «διπλώς αρνητική» επίδραση: η αναστολή από τα γλυκοκορτικοειδή στον ιππόκαμπο να αμβλύνει την ανασταλτική GABA-εργική νευρωνική οδό προς τον παρα-κοιλιακό πυρήνα του υποθαλάμου. Επιπλέον, ενεργοποίηση των υποδοχέων της CRΗ στον αμυγδαλοειδή πυρήνα προκαλεί άγχος που είναι δυνατό να εξουδετερωθεί με διέγερση των βενζοδιαζεπινικών υποδοχέων στον ιππό-καμπο ή του GABA-εργικού συστήματος στον



αμυγδαλοειδή πυρήνα (Davis et al. 1994). Οι συνέπειες της βλάβης σε παρόμοιες συνθήκες καθορίζονται από τον τόπο και την έκταση των επιδράσεων σε άλλες εμπλεκόμενες οδούς και πυρήνες (Ηerman et al. 1994).

BDNF: Το Β.Σ. και τα GC έχει βρεθεί ότι ελαττώνουν τις συγκεντρώσεις των νευροτροφι-κών παραγόντων, όπως του BDNF (μέλος της οικογένειας NGF) παρεμβαίνοντας στο επίπεδο της μεταγραφής της πρωτεΐνης. Οι νευροτρο-φικοί παράγοντες είναι ενώσεις πρωτεϊνικής φύσης, απαραίτητες για κανονική ανάπτυξη, επιβίωση και πλαστικότητα των νευρώνων (Lid-say et al. 1994). Στρες οφειλόμενο σε ακινητο-ποίηση ακόμη και επί δίωρο ή GC ελαττώνουν με τον προαναφερθέντα μηχανισμό το BDNF κυρίως στον ιππόκαμπο (κοκκιώδεις νευρώνες της οδοντωτής έλικας) στους πυραμιδικούς νευ-ρώνες CA3 και CA1 του ιπποκάμπου αλλά και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Έτσι μπορεί και μέσω αυτού του μηχανισμού το στρες να δρα δυσμενώς επί των γνωσιακών λειτουργιών του εγκεφάλου, προκαλώντας ατροφία του ιπποκά-μπου (Smith et al. 1995).

GC και η επίδρασή του επί του ενδογενούς ασβεστίου: Kατά το Β.Σ. καθώς και σε περιπτώ-σεις χορήγησης GC παρουσιάζονται τροποποι-ήσεις της ομοιόστασης του ασβεστίου. Ειδικώς για τον εγκέφαλο σημειώνουμε ότι αυξάνονται οι ενδονευρωνικές συγκεντρώσεις ασβεστίου στον ιππόκαμπο (Eliot, Shapolsky 1993). Το γεγονός αυτό είναι πολύ επιβλαβές για τη λει-τουργία και ακεραιότητα των νευρώνων, μεταξύ των άλλων, διότι το ασβέστιο ενεργοποιεί πλή-θος ενζύμων που σε τελική ανάλυση βλάπτουν το κύτταρο, όπως φωσφολιπάση Α2

. Η δράση αυτή των GC, μέσω και των δύο υποδοχέων τους είναι μακράς διάρκειας (Joëls 1998). Πολ-λές πρωτεάσες όπως οι καλπαΐνες και ακόμη κασπάσες, π.χ. κασπάση-3, σημαντικό ένζυμο που οδηγεί σε απόπτωση, ενεργοποιούνται από το Ca2+. Οι δράσεις αυτές (ενεργοποίηση PLΑ

2

και κασπασών 2-3 επάγουν λιπιδική υπεροξεί-δωση και απόπτωση, αντιστοίχως) αποτελούν μερική εξήγηση της έκπτωσης των νοητικών λειτουργιών του εγκεφάλου που παρουσιάζεται στο χρόνιο στρες (Joëls 1998).

Β.Σ. και αθηρωμάτωση

Σχεδόν αμέσως μετά την εφαρμογή του στρεσσογόνου, μέσω της διέγερσης του συμπα-θητικού καθώς και του συμπαθομυελοεπινεφρι-

δικού άξονα, το στρες αφενός προκαλεί αύξηση της αρτηριακής πίεσης αφετέρου κινητοποιεί λίπος από τα αποθέματα του οργανισμού, με τη δράση των λιπασών, τα υδρολύει και ελευθε-ρώνει μεγάλα ποσά ελευθέρων λιπαρών οξέων (FFA) ως πρόσφορη και καλή πηγή ενέργειας για τις ανάγκες του οργανισμού σε συναγερμό. Τα ποσά των FFA που περισσεύουν στο ήπαρ συνθέτουν πάλι τριγλυκερίδια, τα οποία επανει-σέρχονται στην κυκλοφορία κυρίως ως VLDL και LDL. Οι λιποπρωτεΐνες αυτές έχουν πολύ ισχυρή αθηρωματογονο δράση (Schneider-man, McCabe 1985). Επιπλέον, έχει βρεθεί σε ανθρώπους και σε ανθρωποειδείς πιθήκους ότι το στρες οδηγεί σε χαμηλά επίπεδα ΗDL, αντιαθηρωματογόνου παράγοντα στο αίμα (Sch-neiderman, McCabe 1985). Φυσικά, το ζήτημα της αθηρωμάτωσης και αρτηριοσκλήρυνσης είναι πολύπλοκο και πολυαιτιολογικό. Εκτός της υπέρτασης και των αυξημένων ποσών VLDL και LDL είναι και άλλοι παράγοντες που παίζουν σημαντικό ρόλο και θα δοθεί η ευκαιρία να συζητήσουμε αυτά στη συνέχεια.

Επίδραση του Β.Σ. επί της πεψίνης

Κατά το βιολογικό στρες προερχόμενο από ποικιλία στρεσσογόνων έχει βρεθεί ότι αυξάνε-ται το πεψινογόνο και η πεψίνη στο στόμαχο, στο αίμα και στα ούρα. Η απόκριση αυτή είναι ανεξάρτητη του πνευμονογαστρικού και είναι δυνατόν να εμφανισθεί μεσω ACTH και GC (Gray et al 1954, Hill et al. 1956, Mason et al. 1961, Komorowska 1971, Κourounakis, Rekka 1990). Έχει δειχθεί ότι μόνο παρουσία αθίκτου άξονα ΗΡΑ μπορεί να εκφρασθεί το mRNA της πεψίνης (Warzecha et al. 2006).

Ρόλος των νευροστεροειδών στο στρες

Τέλος, αναφέρουμε την ανακάλυψη μιας κατηγορίας στεροειδών, των νευροστεροειδών, με κύριο εκπρόσωπο την δεϋδροεπιανδροστε-ρόνη η οποία φαίνεται να έχει αντίθετες των GC δράσεις, όπως κυτταροπροστατευτικές και αντιστρές ιδιότητες (Kalimi et al. 1994, Diamond et al. 1996, Frye, Stuigis 1995). Η δεϋδροεπιαν-δροστερόνη (DHEAS) και οι δύο μεταβολίτες της, 5-ανδροστενο-3β,17β-διόλη (AED) και 5-ανδροστενο-3β,7β,17β-τριόλη (DΕΤ), που ελευθερώνονται κεντρικά αλλά και από επινε-φρίδια και όρχεις, αυξάνουν την αντίσταση του οργανισμού υπό στρες και κατά πολλών δηλητη-

20



ρίων, αλλά κυρίως αυξάνουν την αντίσταση στο στρες κατά πλήθους μικροβιακών (βακτηρίων και ιών) εισβολέων μέσω παρέμβασής τους και στο ανοσοποιητικό σύστημα.

Oλοκληρώνοντας τη λεπτομερή αναδρομή για το βιολογικό στρες μπορούμε να συνοψί-σουμε ότι αυτό, καθώς είναι προσαρμοστικό ομοιοστατικό βιολογικό φαινόμενο, βασικά αμυντικό, είναι ωφέλιμο και εξαιρετικά χρήσι-μο για την επιβίωση. Όταν όμως η ένταση του στρεσσογόνου είναι εξαιρετικά ισχυρή, πολύ μακρόχρονη και ο οργανισμός βρίσκεται κάτω από ορισμένες δύσκολες συνθήκες, το εσωτερι-κό περιβάλλον του (η βιοχημεία, η φυσιολογική και η δομική ακεραιότητα των δομών του) είναι δυνατόν να καταρρεύσει με εξαιρετικά δυσμενή την πρόβλεψη ακόμη και για την επιβίωση του οργανισμού. Πριν φθάσει στην κατάρρευση, ο οργανισμός αντιδρά με ουσίες που παρέχουν προστασία έναντι του στρες. Αναφέρουμε την παρουσία του ·ΝΟ που μερικές φορές δυνατόν να προστατεύσει, την μελατονίνη με αντιστρες ιδιότητες και ακόμη τα τρία νευροστεροειδή.

Βιολογικό στρες και νόσοι

Από όσα έχουν προηγηθεί συνάγεται το συμπέρασμα ότι το βιολογικό στρες, που τελικά καθιστά τον οργανισμό πιο ευάλωτο, ενοχο-ποιείται ή τουλάχιστον εμπλέκεται σε μακρά σειρά νόσων ή παθολογικών καταστάσεων. Οι περισσότερο γνωστές είναι (Kourounakis 2000, Toates 1995):

• γαστρεντερκά έλκη• ψυχικές καταστάσεις όπως ανησυχία,

αγωνία, διέγερση, φόβος, μελαγχολία-κατάθλιψη

• νοητικές καταστάσεις όπως ορισμένες αμνησίες, έκπτωση νοητικών λειτουρ-γιών

• σπασμοί• έξαρση αυτοανόσων νόσων όπως ρευμα-

τοειδείς καταστάσεις, σκλήρυνση κατά πλάκας, ερυθηματώδης λύκος, ψωρίαση, νόσος του Crohn

• καρδιαγγειακά νοσήματα όπως δυσλι-πιδαιμίες, αθηρωμάτωση, αρτηριοσκλή-ρυνση, υπέρταση

• σακχαρώδης διαβήτης• γήρανση• καρκίνος.

Βιολογικό στρες και απόκριση στα φάρμακα

Αφού το Β.Σ. είναι απόκριση του οργανι-σμού σε κάθε προσπάθεια έξωθεν ή έσωθεν για αλλαγή της σταθερότητας του εσωτερικού περιβάλλοντος, γεννάται το εύλογο ερώτημα αν η είσοδος φαρμάκων ή δηλητηρίων στον οργανισμό, που βασικά είναι μια πρόκληση στην ομοιόστασή του, προκαλεί και επάγει μηχανισμό άμυνας σε αυτά. Τα παρακάτω φαινόμενα παρουσιάζουν μεγάλη επικάλυψη με το Β.Σ. Έτσι έχει βρεθεί ότι τα GC (φυσικά και συνθετικά) αυξάνουν αρκετές φορές την άμυνα του οργανισμού σε χημικούς εισβολείς, πολλές φορές σε πολύ μεγάλο βαθμό. Πάντα προϋποτίθεται άθικτος ο άξονας ΗΡΑ, που δείχνει ότι τουλάχιστον μερικώς ακολουθείται ο ίδιος μηχανισμός του στρες. Άλλωστε η υποβο-λή οργανισμού σε στρες συντελεί στην αύξηση της αντίστασής του σε αρκετά φάρμακα (Selye et al. 1974, Kourounakis 1986). Το φαινόμενο είναι αρκετά πολύπλοκο. Ακολουθούν μερικές εξηγήσεις:

• Δημιουργία συνθηκών κατά τις οποίες γίνεται ανεκτό το δηλητήριο από τον οργανισμό, χωρίς να αντιδρά στην παρουσία του φαρμάκου, «Συντοξική δράση»

• Kαταστολή μηχανισμών φλεγμονής. • Αύξηση του ποσοστού του φαρμάκου

που ευρίσκεται συνδεδεμένο με πρω-τεΐνες του αίματος.

• Τροποποίηση της διάβασης φαρμάκων μέσω φραγμών

• Αύξηση της απέκκρισης του φαρμάκου• Επαγωγή του ηπατικού μικροσωμικού

ενζυμικού συστήματος, κυρίως υπεύ-θυνου για το μεταβολισμό των ξενοβι-οτικών.

• Μεταξύ των μικροσωμικών επαγωγέων πολλοί είναι στεροειδείς.

• Κατά το βιολογικό στρες αυξάνονται τα κετονικά σώματα στον οργανισμό, τα οποία προκαλούν επαγωγή της ισομορ-φής 2Ε1 του κυτοχρώματος Ρ450.

• Κατά το στρες εμπλέκεται και η σω-μοτοτρόπος ορμόνη (SΤΗ), της οποίας η απελευθέρωση από την υπόφυση ελαττώνεται, ενώ έχει δειχθεί ότι η παρουσία της αναστέλλει την επαγωγή των μικροσωμικών ενζύμων. ΑCTH και STH παρουσιάζουν ανταγωνιστική δράση, αναφορικά με την απόκριση του οργανισμού στα φάρμακα.



Οι παραπάνω αλλαγές μερικές φορές οδη-γούν στη αύξηση της ευαισθησίας του οργανι-σμού στα φάρμακα. Επίσης, έχουν σημασία ο τύπος του στρεσσογόνου παράγοντα, η διάρκεια του στρες, o χρόνος λήψης του δείγματος κατά τη διάρκεια ή μετά την έκθεση σε στρες, το είδος και το φύλο, η φύση του εξεταζομένου φαρμάκου, εποχικές επιδράσεις, η φάση του Γενικού Συνδρόμου Προσαρμογής, στην οποία βρίσκονται τα πειραματόζωα όταν γίνεται η δειγματοληψία ή όταν δόθηκε το φάρμακο (Kourounakis et al. 1976, Szabo et al. 1975, Ship 1977, Kourounakis, Selye, 1976).

Τέλος, σημειώνουμε εδώ το ρόλο, καθώς και την πρόκληση που παρουσιάζεται στο φαρ-μακοχημικό για σχεδιασμό, σύνθεση και μελέτη πρωτοτύπων μορίων με σκοπό την καλύτερη θεραπευτική αντιμετώπιση του φαινομένου του βιολογικού στρες και των συνεπειών του (Tsiakitzis et al, 2009)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Axelrod J, Reisine TD, “Stress hormones: their inter-action and regulation”, Science 424, 452-9, 1984.

Baram TZ, Arishai-Elimer S, Eghbal-Ahmadi M, Schultz L: “The developmental Neurobiology The response to stress: Multiple levels of Cortico-trophin Releasing Hormone Regulation” in New Frontiers in Stress Research, Modulation of Brain Function”. E. Levy, E. Grauer, D. Ben-Nathan, E.K. de Kloet Eds, Horwood Academic Publish-ers. Amsterdam, The Netherlands p 127, 1998.

Barden N., “Modulation of glucocorticoid receptor gene expression by antidipressant drugs” Phar-macopsychiatry 29, 12-22, 1996.

Cannon W.B. “The Wisdom of the body” WN Norton, New York 1963.

Chroussos GP, Loriaux D.D., Gold P.N.: “The con-cept of stress and its historical development”, Mechanisms of physical and emotional stress. G.P. Chroussos, D.L. Loriaux, P.N. Gold eds. Plenum Press, New York, 1988.

Chroussos GP: “Regulation and dysregulation of the hypothalamic pituitary-adrenal axis: the cortico-tropic releasing hormone perspective”. Endocrinol Metab North Am, 21, 833-856, 1993.

Clow A, Hucklebridge F, Evans Ph: “The role and regulation of monoamines in stress”. In New Frontiers in Stress Research. Modulation of Brain Functions. A Levy, E. Grauer, D. Ben-Nathan and E.R. de Kloat Eds. Harwood Academic Publish-ers. Amsterdam, The Netherlands p.21, 1998.

Davis M, Rainnie D, Cassell M: “Neurotransmission in the rat amygdala related to fear and anxiety”. TINS TINS 17, 208-214, 1994

De Kloet E.R.: “Brain corticosterone receptor bal-ance and homeostatic control”, in Frontiers in Neuroendocrinology 12, 95: 164, 1998.

Denan TG: “Serotonin and the regulation of Hypotha-lamic – Pituitary – Adrenal axis function”. Life Sci, 58, 1683-1684, 1996.

Diamond DM, Branch BJ, Coleman-Mesches K, Mesches MH, Flescher M: “DHEAS enhanses spatial memory and hippocampal primed burst potentiation”. Society for neuroscience, Abstracts, 22, 140, 1996.

Diamond DM, Ingersoll N, Baranch B, Mesches MH, Coleman-Mesches K, Flesher M: “Stress Impairs Cognitive and Electrophysiological Measures of Hippocampal Function”. In New Frontiers in Stress Research. Modulation of Brain Function. A. Levy, E. Grauer, D. Ben Nathan and E.B. de Kloet Eds. Harwood Academic Publishers. Amsterdam, The Netherlands, p. 117, 1998.

Dunn A.J., Kromarcy N.R.: Handbook of Psychop-harmacology, Plenum Press, New York vol. 18, 455, 1984.

Eliot E, Shapolsky R: “Corticosterone impairs hip-pocampal neuronal calcium regulation: possible mediating mechanisms”. Brain Res, 602, 84-90, 1993.

Frye CA, Sturgis JD: “Neurosteroids affect spatial/reference, working and long term memory of fe-male rats”. Neurobiology of learning and memory. 6A, 83-96, 1995.

Glover V, Bhattacharya SK, Sandler M, File SE: “Ben-zodiazepines reduce stress augmented increase in rat urine monoamine oxidase inhibitor”. Nature, 292, 347-349, 1981.

Gray SJ, Ramsey CG, Reifenstein RN: “Clinical use of the urinary uropepsin determination in medicine and surgery”. N Engl J Med, 251, 835-843, 1954.

Halliwell B, Gutteridge JMC in Free radicals in Biol-ogy and Medicine 3rd Ed. Oxford Scientific Publi-cations. Oxford U.K. 2003.

Harbuz MS, Chowdrey HS, Jessop DS, Biswas S, Lightmen SL: “Role of catecholamines in mediat-ing messanger RNA and hormonal responses to stress”. Brain Res, 551, 52-57, 1991.

Hatotani N, Nomura J, Inone K, Kitoyama I: “Psych-oendocrine model of depression”. Psychoendo-crinology, 4, 155-172,1979.

Henry JP, Stephens PM: “A sociological approach to medicine” Springer Verlag, New York, 1977.

Herman JP, Culliman WE, Watson SJ: “Involvement

22



of the bed nucleus of the stria terminalis in tonic regulation of paraventricular hypothalamic CRH and AVP mRNA expression” J Neuroendocrinol, 6, 433-442, 1994.

Hill SR Jr, Goetsz FC, Fox HM, Murawski BJ, Kra-kauer LJ, Reifestein RW, Gray SJ, Reddy WJ, Hedberg SE, St Marc JR, Thorn CN: “Studies on adrenocortical and psychological response to stress in man”. Arch Intern Med, 97, 269-298, 1956.

Imaki T. Shibasaki T, Hotta M, Demura H: “Intrac-erebroventricular administration of corticotropin-releasing factor induces c-fos mRNA expression in brain regions related to stress responses: compari-son with pattern of c-fos mRNA induction after stress”. Brain Res, 616, 114-125, 1993.

Joëls M, Werkman T, Karst H, Juda TJA, Wadman W: “Corticosteroids and calcium homeostasis: Implications for neuroprotection and neuro-degeneration” in New Frontiers in Stress Re-search. Modulation of Brain Function”. A. Levy, E. Grauer, D. Ben-Nathan, ER de Kloet, Eds Harword Academic Publishers, Amstertdam, The Nertherlands, p. 95, 1998.

Kalimi M, Skafagoj Y, Loria R, Padyett D, Regelson W: “Anti-glucocorticoid effects of dehydroepi-androsterone (DHEA)” Mol Cell Biochem, 131, 99-104, 1994.

Keshet GI, Weinstock M: “Maternal Naltrexone pre-vents morphological and behavioral alterations induced in rats by perinatal stress”. Pharmacol. Biochem. Behav. 50, 413-419, 1995.

Kobler J. “The reluctand Surgeon. A biography of John Hunter” Garden City, New York, Doubleday & Co INC 1960.

Komorowska A: “Evaluation of stress conditions after dental surgery by the uropepsinogen”. Czas Sto-matol, 24, 1163-1170, 1971.

Kourounakis P & Selye H: “Effects of stress, steroids and pathologiec comditions on the body’s resis-tance to drugs. “Bull USSR Acd Sci. 60th Annio. Vol. Academician AM Chernukh, 27-48, 1976.

Kourounakis P, “Steroids, drug response and me-tabolism”. In Development of drugs and modern medicines. J.W. Corrod, GG.Bison, M. Mitchard Eds. VCH Verlagsgesellschaft – Ellis Horwood, Chichester, England 149-160, 1986.

Kourounakis P, Selye H: “Influence of steroids and stress of toxicity and disposition of tetraethylam-monium bromide”. J Pharm Sci, 62, 1838-1840, 1976.

Kourounakis P, Szabo S, Selye H: “Effect of fluoroster-oids on drug response and metabolism”. Biochem

Pharmacol, 25, 477-481, 1976. Kourounakis P.N.: “Φαρμακοχημεία του στρες της

ζωής. Στρες βιολογικό και Οξειδωτικό» στο Χημεία και Κοινωνία. «Επιστήμη και Κοινωνία» Ειδικές Μορφωτικές Εκδηλώσεις, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Αθήνα. Σελ. 21-77, 2000.

Kourounakis PN & Rekka E: “Effect on active oxy-gen species of allium and Allium sativum (garlic) powder”. Res Commun Chem Pathol Pharmacol, 74, 249-252, 1991.

Kourounakis PN, Ekonomidis G: “L’ aspect pharma-cologique et Toxicologique du Stress”. Bull Chim Pharm, 127, 83-89, 1988.

Kourounakis PN, Rekka EA, Retsas S: “The pharma-cochemistry of stress: Efect of chlorodiazepoxide and diazepam on some manifestations of stress”. Sci Pharm, 58, 389-393, 1990.

Kourounakis PN, Tsiakitzis K, Kourounakis AP, Galanakis D: “Reduction of Gastrointestinal toxicity of NSAIDs via molecular modifcations leading to antioxidant anti-inflammatory drugs”. Toxicology, 144, 205-210, 2000.

Kourounakis PN: “Development of Drugs and Modern Medicines”. JW Gorrd, GG Gibson, M. Mitchard Eds. VCH Verlagsgesellcschaft – Ellis Horword, Chichester, England 149-160, 1986.

Levine S, Ursin H: “Stress Neurobiology and Neuroen-docrinology” CM. Brown, G. Koob, C. Rivier Eds, Mercel Dehher, New York, pp. 3-21, 1991.

Lindsay RM, Wiegand SJ, Alter CA, DiStephano PS: “Neurotrophic factors: from molecule to man”. Trends Neurosci, 17, 182-190, 1994.

Mason JW, Brady JV, Polish E, Bauer JA, Robinson JA, Rose RM, Taylor ED: “Patterns of corti-costeroid and pepsionogen change related to emotional stress in the monkey”. Science, 133, 1596-1598, 1961.

Maura G, Vaccari A: “Relationships between age of submission to environmental stress and monoam-ine oxidase activity in rats”. Experientia, 31, 1991-193, 1975.

Pavlides C, Watanabe Y., Magarinos AM, Mc Ewen B: “Opposing roles of type I and type II adrenal steroid receptors in hippocapal long-term poten-tiation”. Neuroscience, 68, 387-394, 1995.

Plotsky RM, Cunninghum ET, Widmair EP: “Cat-echolamine modulation of corticotrophine releas-ing factor and adrenocorticotropin secreation”. Endocrinology Rev, 10, 337-458, 1989.

Salas M, Tuchweber B, Kourounakis PN: “Temper-ature-dependence of stress induced hepatic au-tophagy”. Experientia, 33, 612-614, 1977.

Salas M, Tuchweber B, Kourounakis PN: “Liver ultra-



structure during acute stress” Pathol Res Practice, 167, 217-217-233, 1980.

Schneiderman N, McCabe PM: “Behavioural re-sponses to stress” in Stress and Coping. TM Field, PM McCabe and N. Schneiderman Eds. Lawrence Erlbaum, Hillsdale pp 13-61, 1985.

Seckl Z Jr, Yan J LW, Holmes MC: “Glucocorticoids, Serotonin and their interactions in Hippocam-pus”. In Frontiers in stress Research. Modula-tion of Brain Fuction. A. Levy, E. Grauer, D. Ben-Nathan, E. Ronald de Kloet Eds, Harwood Academic Publishers, Netherlands, Amsterdam, p. 33. 1998.

Selye H, Szabo S, Taché Y, Kourounakis P, Mecs I, Taché J: “Effect of glucocorticoids upon resistance to various toxicants”. Steroid Lipid Res, 5, 10-22, 1974.

Selye H: “A Syndrome produced by Diverse Noxious Agents”, Nature, 138, 32, 1936, 1971.

Selye H: “Hormones and Resistance”. Springer-Verlag Heidelberg, 1971.

Selye H: “Stres in Health and Disease”: Butterworths, Boston, 1976.

Selye H: “Stress”. ACTA INC Montreal 1950. Selye H: “The stress of life”. McGraw-Hill, New York

1978.Shanker Sharma H, Wesman J, Cervos-Navarro J,

Kumar Day P, Nyberg F: “Blood Brain Barrier in Stress: A Gateway to various Brain Diseases”. In New Frontiers in Stress Research. Modulation of Brain Function. A.Levy, E. Grauer, D. Ben-Nathan ER de Kloet Eds. Harwood Academic Publishers, Amsterdam, The Netherlands, p. 259, 1998.

Ship S, Kourounakis P: “Influence of combined treatment with pregnenolone-16α-carbonitrile and spironolactone or phenoborbital on drug metabolism in rats”. Biochem Pharmacol, 26, 467-472, 1977.

Smelic PG: “The role of catecholamines and other neurotransmeters”. E. Ulosin, R. Kventansky, J Axelrod. Eds Gordon and Breach Sci Publ. New York, p. 159, 1981.

Smith MA, Makino S, Kvetnasky R Post RM: “Stress and glucocorticoids affect the expression of brain

derived neurotrophic factor and neurotropin-3- mRNAs in hippocampus”. J Neurosci, 15, 1768-1777, 1995.

Szabo S, Kourounakis P, Selye H: “Influence of adre-nocorticotrophic hormone, somatotrophic hor-mone and pregnenolone-16 α-carbonitrile on drug response and metabolism”. Biochem Pharmacol, 24, 1549-1551, 1975.

Toates F. In “Stress Conceptual and Biological As-pects”. John Wiley & Sons, Chichester, England, 1995.

Tsiakitzis K, Kourounakis AP, Tani EK, Rekka EA, Kourounakis PN: “Stress and active oxygen spesies – Effect of a-tocopherol on stress response”. Arch Pharm Chem Life Sci, 338, 315-321, 2005.

Tsiakitzis KC, Rekka EA, Kourounakis AP, Kourounakis PN. “Novel compounds designed as antistress agents”. J Med Chem. 52, 7315-7318, 2009.

Tsuda A, Ida Y, Tsujimarus S, Tanaka M: “Stres-sor predictability and rat brain noradrenaline metabolism”. Pharmacol Biochem Behav, 32, 569, 1989.

Warzecha Z, Dembinski A, Ceranowicz P, Dembiuski M, Cieszkowski J Konturek SJ, Polus A, Pawlik WW, Kuwahara A, Kato I, Konturela PC : “Influ-ence of ghrelin on gastric and duodenal growth and expression of digestive enzymes in young mature rats”. J Physiol Pharmacol, 57(3), 425-437, 2006.

Weiss JM: "Effects of coping behavior in different warning signal conditions on stress pathology in rats”. J Comp Physiol Psycol 77, 1-13, 1971.

Weiss JM: "Effects of coping behavior with and with-out a feedback signal on stress pathology in rats”. J Comp Physiol Psycol 77, 22-30, 1971a.

Yan JLW, Olsson T, Morris RGM, Meaney MJ, Secht JR: “Glucocorticoids hippocampal cotricosteroid receptor gene experssion and antidipressant treat-ment relationship with spatial learning in young and aged rats”. Neuroscience, 66, 571-581, 1995.



Χαρακτηριστικά, ιδιότητες και μυστικά των καρκινικών κυττάρων

Αναστασία Πυριόχου, Αθανασία Χατζαναστασίου, Αντρέας Παπαπετρόπουλος Εργαστήριο Μοριακής Φαρμακολογίας, Τμήμα Φαρμακευτικής Πανεπιστημίου Πατρών

Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι ο καρκίνος είναι μια ασθένεια που προκύπτει από σημαντι-κές αλλαγές στο γονιδίωμα. Το γονιδίωμα των καρκινικών κυττάρων τροποποιείται σε πολλά σημεία φέροντας σημειακές μεταλλάξεις ή και σημαντικές χρωμοσωμικές αλλαγές (Kinzler and Vogelstein, 1996). Οι αλλαγές αυτές του γενετι-κού υλικού αφορούν ογκογονίδια με επικρατή χαρακτήρα ή ογκοκατασταλτικά γονίδια με υπολειπόμενο γονότυπο. Τις τελευταίες δεκαε-τίες έχει αποκαλυφθεί ένας αριθμός μοριακών, βιοχημικών και κυτταρικών ιδιοτήτων που είναι κοινές στους περισσότερους τύπους καρκίνου στον άνθρωπο. Η κυτταρική βιολογία έχει δείξει ότι όλα τα κύτταρα των θηλαστικών έχουν παρό-μοιους μοριακούς μηχανισμούς που ρυθμίζουν τον πολλαπλασιασμό, τη διαφοροποίηση και το θάνατό τους. Η ογκογένεση στους ανθρώπους είναι μια διαδικασία πολλαπλών βημάτων που οδηγεί στο μετασχηματισμό υγειών κυττάρων σε καρκινικά.

Στα καρκινικά κύτταρα οι μηχανισμοί μέσω του οποίου ρυθμίζεται φυσιολογικά η κυτταρι-κή ομοιόσταση και ο πολλαπλασιασμός είναι απορυθμισμένοι. Υπάρχουν περισσότεροι από 100 ξεχωριστοί τύποι καρκίνου αλλά και μια μεγάλη ποικιλία ιστολογικών υποτύπων που έχουν καταγραφεί σε συγκεκριμένα όργανα.

Εύλογα, λοιπόν, προκύπτουν τα ερωτήματα: (α) πόσοι ρυθμιστικοί παράγοντες διαταράσσονται προκειμένου ένα φυσιολογικό κύτταρο να μετα-τραπεί σε καρκινικό; (β) τροποποιούνται πάντα οι ίδιοι παράγοντες σε όλες τις νεοπλασίες; (γ) ποιοι από αυτούς τους παράγοντες λειτουργούν σε αυτόνομη βάση και ποιοί εξαρτώνται από εξωτερικά ερεθίσματα που το κύτταρο λαμβάνει από το περιβάλλον του; (δ) Μπορεί η μεγάλη ποικιλία γονιδίων που σχετίζονται με τον καρ-κίνο να είναι συνδεδεμένη με τη λειτουργία μιας μικρής ομάδας ρυθμιστικών παραγόντων;

Ερευνητικές μελέτες έχουν δείξει πως έξι βασι-κές τροποποιήσεις στην κυτταρική φυσιολογία είναι υπεύθυνες για την πλειοψηφία των αλλα-γών που εμφανίζουν τα καρκινικά κύτταρα και αυτές είναι: 1. Αυτάρκεια σε αυξητικούς παράγοντες2. Απευαισθητοποίηση σε παράγοντες που

δρουν ανασταλτικά ως προς την κυτταρική ανάπτυξη (αντι-μιτογόνοι)

3. Αποφυγή του προγραμματισμένου κυτταρι-κού θανάτου (απόπτωση)

4. Απεριόριστη ικανότητα πολλαπλασιασμού 5. Επαγωγή της αγγειογένεσης6. Μεταστατικότητα και ιστική διεισδυτικό-

τητα.

Με τις παραπάνω ιδιότητες, χαρακτηριστικές για την πλειοψηφία των καρκίνων, παραβι-άζεται επιτυχώς ο αντικαρκινικός αμυντικός μηχανισμός που λειτουργεί στα κύτταρα και τους ιστούς.

ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ ΣΕ ΑΥΞΗΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟ-ΝΤΕΣ

Τα φυσιολογικά κύτταρα πρέπει να λάβουν εξω-τερικά ερεθίσματα από αυξητικούς παράγοντες

26



προκειμένου να προχωρήσουν σε κυτταρική διαίρεση. Η μεταγωγή του σήματος γίνεται μέσω ειδικών, για τον κάθε παράγοντα, υπο-δοχέων, ενώ απουσία αυξητικών παραγόντων τα κύτταρα παραμένουν αδρανή. Τα καρκινικά κύτταρα είναι σε θέση να παράγουν τους δικούς τους αυξητικούς παράγοντες και κατά αυτόν τον τρόπο αυτονομούνται. Η ανεξαρτησία και η αυτάρκεια που αποκτούν οι όγκοι από το κυτταρικό περιβάλλον διαταράσσει τον ομοιο-στατικό μηχανισμό που φυσιλογικά λειτουργεί στα κύτταρα για να εξασφαλίσει την κανονική συμπεριφορά διαφόρων τύπων κυττάρων μέσα στον ιστό.

Τρεις κοινές μοριακές στρατηγικές ακολου-θούνται κατά την αυτονόμηση των καρκινικών κυττάρων: τροποποίηση (α) των εξωτερικών ερεθισμάτων-αυξητικών παραγόντων, (β) των κυτταρικών μεταγωγέων αυτών των σημάτων (γ) των ενδοκυττάριων μεταφραστών που μετα-τρέπουν τα εξωγενή ερεθίσματα σε βιολογικό αποτέλεσμα.

Ενώ οι περισσότεροι διαλυτοί αυξητικοί παρά-γοντες προέρχονται από έναν κυτταρικό τύπο προκειμένου να ενεργοποιήσουν τον πολλαπλα-σιασμό ενός άλλου, πολλά καρκινικά κύτταρα αναπτύσσουν την ικανότητα να συνθέτουν αυ-τούς τους παράγοντες μόνα τους, να ανταποκρί-νονται σε αυτούς και να προχωρούν τη μιτωτική τους διαδικασία μέσω αυτοκρινών ερεθισμάτων (Fedi et al., 1997). Δύο χαρακτηριστικά παρα-δείγματα αποτελούν η παραγωγή από τα γλοι-οβλαστώματα του αυξητικού παράγοντα των αιμοπεταλίων PDGF (platelet derived growth factor) και από τα σαρκώματα του αυξητικού παράγοντα των όγκων, TGF-α (tumor growth factor-α) (Fedi et al., 1997).

Οι μεμβρανικοί υποδοχείς που μεταφέρουν τα διάφορα ερεθίσματα στο εσωτερικό του κυττάρου αποτελούν και αυτοί στόχους που απορυθμίζονται κατά τη δημιουργία ενός όγκου. Οι υποδοχείς αυξητικών παραγόντων με ενεργότητα κινάσης-τυροσίνης συχνά υπερεκφράζονται σε πολλά είδη καρκίνων. Η υπερέκφραση των υποδοχέων ευαισθητοποιεί το καρκινικό κύτταρο και το κάνει να ανταπο-

κρίνεται σε επίπεδα αυξητικών παραγόντων που κάτω από φυσιολογικές συνθήκες δεν θα προ-καλούσαν πολλαπλασιασμό (Fedi et al., 1997). Για παράδειγμα, ο υποδοχέας του επιδερμικού αυξητικού παράγοντα EGF-R/erbB, διαφέγει της φυσιολογικής ρύθμισης σε καρκίνους του στομάχου, του εγκεφάλου και του μαστού, ενώ ο HER2/neu υποδοχέας υπερεκφράζεται στον καρκίνο του στομάχου και του μαστού (Slamon et al., 1987, Yarden and Ultrich, 1988). Επιπλέον δομικές αλλαγές στους υποδοχείς καθώς και η υπερέκφρασή τους οδηγεί σε σηματοδότηση που γίνεται απουσία εξωγενούς ερεθίσματος (DiFiore, 1987, Fedi et al., 1997).

Τα καρκινικά κύτταρα μπορούν ακόμα να τροποποιήσουν την έκφραση των ιντεγκρινών (υποδοχείς πρωτεϊνών της εξωκυττάριας θεμέ-λιας ουσίας) δίνοντας έμφαση σε εκείνες που δεσμεύουν αυξητικούς παράγοντες (Lukashev and Werb 1998, Giancotti and Ruoslahti, 1999). Οι ιντεγκρίνες μεταφέρουν σήματα στο κυττα-ρόπλασμα που επηρεάζουν τη συμπεριφορά του κυττάρου, π.χ κινητικότητα, αντοχή στην από-πτωση, είσοδο στον κυτταρικό κύκλο. Αντιστρό-φως η αποτυχία των ιντεγκρινών να μεταφέρουν σήματα μπορεί να προκαλέσει ενεργοποίηση της απόπτωσης και αναστολή του κυτταρικού κύκλου (Giancotti and Ruoslahti, 1999).

Τέλος, τα καρκινικά κύτταρα σταδιακά ανα-πτύσσουν την ικανότητα να «χειρίζονται» τα γειτονικά τους φυσιολογικά κύτταρα και να τα αναγκάζουν να εκκρίνουν αυξητικούς παρά-γοντες (Skobe and Fusenig, 1998). Σε μερικούς καρκίνους αυτή η «συνεργασία» μπορεί τελικά να οδηγήσει τα φυσιολογικά κύτταρα να μετα-τραπούν σε καρκινικά και να βοηθήσουν στην ανάπτυξη του όγκου (Kinzler and Vogelstein, 1998, Olumi et al., 1999).

ΑΠΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΕ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΡΟΥΝ ΑΝΑΣΤΑΛΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΚΥΤΤΑ-ΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Oι διαμεμβρανικοί υποδοχείς των κυττάρων δεσμεύουν ερεθίσματα που άλλοτε επιτρέπουν και άλλοτε αναστέλλουν τον κυτταρικό πολλα-πλασιασμό, προκειμένου να διατηρείται μια



ομοιοστατική ισορροπία. Τα αντι-αυξητικά ερεθίσματα λειτουργούν κατά δύο τρόπους: είτε τα κύτταρα εξέρχονται από τον κυτταρικό κύκλο και εισέρχονται σε μια αδρανή κατά-σταση (φάση ηρεμίας, G0

) ή οδηγούνται σε διαφοροποίηση. Ο μοριακός μηχανισμός που διέπει τη δράση των αντι-αυξητικών παραγό-ντων εμπλέκει πρωτεΐνες από την οικογένεια του ρετινοβλαστώματος (pRb). H οικογένεια των pRb πρωτεϊνών στην υποφωσφορυλιωμένη της μορφή ενώνεται με τον μεταγραφικό παρά-γοντα Ε2F τον οποίο κατακρατά στο κυτταρό-πολασμα, αναστέλλοντας έτσι τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό (Weinberg, 1995). Κατά την ογκογένεση, οι λειτουργίες του συστήματος των pRb διαταράσσονται με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανταποκριθεί ορθά στα εξωγενή αντι-αυξητικά ερεθίσματα. Αποτέλεσμα αυτού, είναι οι συνεχείς κυτταρικές διαιρέσεις. Ως παράδειγμα αναφέρεται ο παράγοντας TGFβ που έχει αντι-μιτογόνο δράση, αποτρέποντας την φωσφορυλίωση των pRb. Μεταλλάξεις σε πρωτεΐνες που συμμετέχουν στη σηματοδότηση του TGFβ επιτρέπουν την φωσφορυλίωση του pRb και οδηγούν στην είσοδο του κυττάρου στη συνθετική φάση S του κυτταρικού κύκλου. Φυσικά, η απευαισθητοποίηση των κυττάρων σε αντιμιτογόνους παράγοντες όπως ο TGFβ μπο-ρεί να οφείλεται και σε ελάττωση της έκφρασης των υποδοχέων ή μεταλλάξεις που εμποδίζουν την πρόσδεση του TGFβ στους υποδοχείς του (Fynan and Reiss, 1993, Markowitz et al., 1995)

AΠΟΦΥΓΗ ΤΗΣ ΑΠΟΠΤΩΣΗΣ

In vitro και in vivo μελέτες έδειξαν ότι η ικα-νότητα των καρκινικών κυττάρων να αυξάνουν τον πληθυσμό τους δεν οφείλεται μόνο στον ρυθμό πολλαπλασιασμού τους αλλά και στην επιτυχή αντίσταση που προβάλλουν έναντι του προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου (απόπτωση). Κατά την απόπτωση, αυξάνεται η διαπερατότητα των κυτταρικών μεμβρανών, ο κυτταρικός και ο πυρηνικός σκελετός καταρ-ρέουν, τα χρωμοσώματα αποδομούνται και ο πυρήνας κατακερματίζεται και όλα αυτά συμ-βαίνουν σε διάστημα 30-120 λεπτών. Τέλος, τα κυτταρικά υπολείμματα φαγοκυτταρώνονται από γειτονικά κύτταρα μέσα σε μια ημέρα (Wyl-

lie et al., 1980).

Ο αποπτωτικός μηχανισμός αποτελείται από δύο βασικά στοιχεία: τους δέκτες και τους τελεστές. Οι δέκτες ρυθμίζουν την τύχη ενός κυττάρου σύμφωνα με τα εξωτερικά και εν-δοκυττάρια ερεθίσματα. Ανάλογα με το αν οι συνθήκες είναι φυσιολογικές ή όχι αποφασίζουν κατά πόσο το κύτταρο θα ζήσει ή θα οδηγηθεί σε προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο. Οι δέ-κτες βρίσκονται τόσο στην εξωτερική μεμβράνη του κυττάρου αλλά και το εσωτερικό, ελέγχουν την κατάσταση του κυττάρου και ενεργοποιούν το μονοπάτι κυτταρικού θανάτου σαν απάντηση σε ανωμαλίες που εντοπίζουν όπως βλάβη στο DNA, ανώμαλη σηματοδότηση από τη δράση ογκογονιδίων, ανεπάρκεια σε παράγοντες κυτ-ταρικής επιβίωσης ή υποξία (Evan and Little-wood, 1998). Οι αποπτωτικοί μηχανισμοί γενικά δείχνουν την ανάγκη των ιστών να διατηρήσουν μια υγιή αρχιτεκτονική ισορροπία.

Πολλά από τα ερεθίσματα που επάγουν την απόπτωση εντοπίζονται στα μιτοχόνδρια που αντιδρούν στα προαποπτωτικά σήματα που λαμ-βάνουν με την απελευθέρωση του κυτοχρώμα-τος C, ενός μορίου-καταλύτη του αποπτωτικού μηχανισμού (Green and Reed, 1998). Τα μέλη της οικογένειας πρωτεινών Bcl-2, που έχουν είτε προαποπτωτική (Bax,Bak,Bid,Bim) είτε αντιαποπτωτική δράση (Bcl-XL,Bcl-W), δρουν εν μέρει μέσω επαγωγής της απελευθέρωσης του κυτοχρώματος C από τα μιτοχόνδρια. Η πρωτεΐνη Ρ53 μπορεί να προκαλέσει απόπτωση λόγω της υπερέκφρασης της Βax ως αποτέλεσμα κάποιας βλάβης στο DNA. Η Βax στη συνέχεια διεγείρει την απελευθέρωση του κυττοχρώματος C από τα μιτοχόνδρια.

Σημαντικοί τελεστές της απόπτωσης αποτελούν τα πρωτεολυτικά ένζυμα, κασπάσες (Thornberry and Lasebnik, 1998) με ποιο σημαντικές τις κα-σπάσες 8 και 9. Η κασπάση 8 ενεργοποιείται από τους υποδοχείς για τον κυτταρικό θάνατο FAS ενώ η ενεργοποίηση της κασπάσης 9 γίνε-ται μέσω απελευθέρωσης του κυττοχρώματος C από τα μιτοχόνδρια. Η ενεργοποίηση των κασπασών γίνεται αλυσιδωτά και οδηγεί στην κατάτμηση του DNA.

28



Η πιθανότητα να μπορεί η απόπτωση να δράσει σαν θεραπευτικός μηχανισμός στην ανάπτυξη των όγκων άρχισε να συζητείται το 1972 όταν οι Kerr, Wyllie και Currie περιέγραψαν μαζική απόπτωση σε κυτταρικούς πληθυσμούς ορμο-νοεξαρτώμενων όγκων με την αναστολή της χορήγησης της συγκεκριμένης ορμόνης (Kerr et al.,1972).

Η αντίσταση των καρκινικών κυττάρων στην απόπτωση οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, ενώ εμπλέκονται διάφοροι μηχανισμοί. Ένας ευρέως διαδεδομένος μηχανισμός αποτελεί η μετάλλαξη στο ογκοκατασταλτικό γονίδιο p53. Το προϊόν αυτού του γονιδίου, η πρωτεΐνη Ρ53, φυσιολογικά μπορεί να διαγνώσει βλάβες στο DNA, να ανακόψει τις κυτταρικές διαιρέσεις και να οδηγήσει το κύτταρο σε απόπτωση. Η πρωτεΐνη αυτή βρίσκεται σε ανενεργή μορφή σε περισσότερο από το 50% των καρκίνων (Har-ris, 1996). Προβλέπεται ότι τα νέα φάρμακα θα στοχεύουν στην διατήρηση ή ενεργοποίηση απο-πτωτικών μηχανισμών ως θεραπευτικό μέσο.

ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑ-ΣΙΑΣΜΟΥ

Έρευνα που γίνεται τα τελευταία χρόνια έδειξε ότι ο αριθμός των κυτταρικών διαιρέσεων που μπορεί να κάνει ένα κύτταρο σε καλλιέργεια είναι πεπερασμένος και δεν ξεπερνά τις 60 με 70. Το πόσες κυτταρικές διαιρέσεις θα γίνουν ρυθμίζεται από μερικά ζεύγη βάσεων στα

άκρα των χρωμοσωμάτων, που ονομάζονται τελομερή.

Μετά από κάθε διπλασιασμό ο αριθμός των βάσεων αυτών μικραίνει μέχρις ότου μείνει το χρωμόσωμα «εκτεθειμένο» (Counter et al., 1992). Στα καρκινικά κύτταρα τα τελομερή δεν χάνονται με αποτέλεσμα τις συνεχείς κυτταρι-κές διαιρέσεις (Shay and Bacchetti, 1997). Στην πλειοψηφία τους τα καρκινικά κύτταρα αυτό το επιτυγχάνουν μέσω της υπερέκφρασης του ενζύμου τελομεράση, που προσθέτει επανα-λαμβανόμενα εξανουκλεοτίδια στα άκρα του τελομερούς DNA (Bryan and Cech, 1999). Ένα μικρό ποσοστό καρκινικών κυττάρων έχει εφεύ-ρει έναν άλλο τρόπο μέσω της ενεργοποίησης ενός μηχανισμού που ονομάζεται ALT, ο οποίος διατηρεί τα τελομερή άθικτα μέσα από ανασυν-διασμούς χρωματοσωματικών τμημάτων (Bryan et al., 1995). Οι δύο αυτοί μηχανισμοί φαίνεται να είναι ισχυρά κατεσταλμένοι στα φυσιολογικά κύτταρα, έτσι ώστε να μην υπάρχει η δυνατότητα απεριόριστων πολλαπλασιασμών.

ΕΠΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗΣ

Το οξυγόνο και τα θρεπτικά συστατικά που πα-ρέχονται από τα αγγεία είναι πολύ σημαντικά για τη λειτουργία και την επιβίωση του κυττάρου αναγκάζοντας το σύνολο σχεδόν των κυττάρων να βρίσκονται σε ακτίνα 100μm από ένα τριχο-ειδές αιμοφόρο αγγείο. Κατά τη διάρκεια της οργανογένεσης, αυτή η εγγύτητα διασφαλίζεται από τη συντονισμένη ανάπτυξη των αγγείων και του παρεγχύματος. Μόλις σχηματιστεί ο ιστός η ανάπτυξη νέων αιμοφόρων αγγείων, δηλαδή



η αγγειογένεση, τελεί υπό αυστρή ρύθμιση. Τα κύτταρα με παρεκκλίνουσα πολλαπλασιαστική συμπεριφορά, αρχικά δεν έχουν την ικανότητα της αγγειογένεσης και έτσι παρεμποδίζεται η δυνατότητά τους για επέκταση. Προκειμένου να μπορέσουν να αναπτυχθούν οι νεοπλασίες που βρίσκονται σε αρχικό στάδιο πρέπει να αναπτύξουν την ικανότητα επαγωγής της αγ-γειογένεσης (Bouck te al., 1996, Hanahan and Folkman, 1996, Folkman, 1997).

Η ανάπτυξη, λοιπόν, ορισμένων ογκοκατασταλ-τικών θεραπειών στοχεύει στην αναστολή της αγγειογένεσης, ενός κοινού χαρακτηριστικού που απαντάται στην πλειοψηφία των συμπαγών όγκων. Η έρευνα σε αυτό το πεδίο σύντομα θα αποκαλύψει τα αγγειογενετικά ρυθμιστικά μό-ρια που εκφράζονται στους διάφορους τύπους καρκίνου και κατά τα διάφορα στάδια εξέλιξης της νόσου. Η χρήση όλο και πιο εξειδικευμένων μοντέλων πειραματοζώων θα κάνει δυνατό το καθορισμό του ρόλου των ρυθμιστικών μορίων και θα αποκαλύψει τον μοριακό μηχανισμό δράσης τους. Ήδη υπάρχουν ενδείξεις ότι οι διαφορετικοί τύποι καρκίνου έχουν τις δικές τους στρατηγικές για την ενεργοποίηση του αγγειογενετικού μηχανισμού. Αυτό λοιπόν μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν ένα και μόνο θεραπευτικό μέσο θα είναι αρκετό για όλους τους καρκινικούς τύπους ή αν ένας συνδυασμός τέτοιων θεραπευτικών μέσων είναι απαραίτητος προκειμένου να μπορέσουμε να αντιμετωπίσου-με όλους αυτούς τους διαφορετικούς τρόπους αγγειογένεσης στους όγκους.

ΜΕΤΑΣΤΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΙΕΙΣΔΥΤΙΚΟΤΗ-ΤΑ ΣΤΟΥΣ ΙΣΤΟΥΣ

Aργά ή γρήγορα στη διάρκεια της εξέλιξης του καρκίνου κύτταρα από τον αρχικό όγκο φεύγουν για να ταξιδέψουν σε απομακρυσμένα σημεία όπου διεισδύουν σε ιστούς και δημιουργούν νέες αποικίες. Αυτές οι μεταστάσεις αποτελούν την βασική αιτία για το 90% των θανάτων από καρ-κίνο (Sporn,1996). Η ικανότητα για μετάσταση και διείσδυση επιτρέπει στα καρκινικά κύτταρα να δραπετεύσουν από τον αρχικό όγκο και να αποικίσουν νέες περιοχές του σώματος όπου υπάρχει άφθονος χώρος και θρεπτικά συστατι-κά για τη δημιουργία νέων όγκων. Η διείσδυση και η μετάσταση είναι δύο εξαιρετικά πολύπλο-κες διαδικασίες των οποίων το γενετικό και βι-οχημικό υπόβαθρο και οι μοριακοί μηχανισμοί που τις διέπουν δεν είναι πλήρως κατανοητοί. Σαν διαδικασίες είναι στενά συνδεδεμένες σε σημείο που να ορίζονται ως μία, μιας και χρη-σιμοποιούν κοινή στρατηγική δράσης.

Στα καρκινικά κύτταρα, αρκετά είδη πρωτεϊνών που εμπλέκονται στην πρόσδεση των κυττάρων στον ιστό είναι τροποποιημένα. Τέτοιες τρο-ποποιήσεις συχνά απαντώνται στις πρωτεΐνες CAM (cell-cell adhesion molecules) και στις ιντεγκρίνες που ενώνουν τα κύτταρα με την εξωκυττάρια ύλη.

Η πιο συχνά παρατηρούμενη τροποποίηση στα καρκινικά κύτταρα που αφορά την επικοινω-νία τους με το περιβάλλον, σχετίζεται με την Ε-καδερίνη. Πρόκειται για ένα μόριο που εκ-φράζεται σε όλα τα επιθηλιακά κύτταρα και εί-ναι υπεύθυνο για την μεταφορά αντι-μιτογόνων σημάτων μέσω του κυτταροπλάσματος και της β-κατενίνης. Η δράση της Ε-καδερίνης περιορί-ζεται σημαντικά στην πλειοψηφία των επιθηλια-κών καρκίνων μέσω διαφόρων μηχανισμών, για παράδειγμα μεταλλάξεων, απενεργοποίηση των γονιδίων που κωδικοποιούν την Ε-καδερίνη και τη β-κατενίνη, μεταγραφική καταστολή ή πρωτε-όλυση της της καδερίνης (Christofori and Semb 1999). Αλλαγές στην έκφραση των ιντεγκρινών καθώς και των CAMs παίζουν σπουδαίο ρόλο στη διαδικασία της μετάστασης (Johnson,1991). Οσον αφορά όμως τις ιντεγκρίνες είναι αδύνατο

30



να εξηγηθούν συνοπτικά οι μηχανισμοί δράσης τους εξαιτίας του μεγάλου αριθμού γονιδίων που τις κωδικοποιούν και του ακόμα μεγαλύτε-ρου αριθμού ετεροδιμερών υποδοχέων (Aplin et al., 1998, Giancotti and Ruoslahti, 1999).

Η μεταστατική ικανότητα των καρκινικών κυττάρων εμπλέκει και μια άλλη κατηγορία μορίων, τις εξωκυττάριες πρωτεάσες (Cous-sens and Werb, 1996, Chambers and Matrisian, 1997). Τα γονίδια που κωδικοποιούν πρωτεάσες υπερεκφράζονται ενώ καταστέλλεται η δράση των γονιδίων που κωδικοποιούν αναστολείς των πρωτεασών, και έτσι μετατρέπονται οι αδρανείς μορφές πρωτεασών σε δραστικά ένζυμα. Η ενεργοποίηση των πρωτεασών καθώς και η τρο-ποποιημένη ειδικότητα δέσμευσης των CAMs, των καδερινών και των ιντεγκρινών αποτελούν σημαντικές συνιστώσες της μετάστασης, αν και οι μοριακοί μηχανισμοί που τις διέπουν δεν έχουν σαφώς προσδιοριστεί ενώ φαίνεται να παρουσιάζουν ιστοειδική συμπεριφορά.

Οι αναλυτικές τεχνικές σύντομα θα αποκωδικο-ποιήσουν τον μηχανισμό έκφρασης και δράσης των πρωτεασών των ιντεγκρινών και των CAMs σε μια μεγάλη γκάμα καρκίνων, πριν και μετά τη μετάσταση, έτσι ώστε τα δεδομένα αυτά να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία αποτελε-σματικών θεραπευτικών στρατηγικών.

ΑΣΤΑΘΕΙΑ ΤΟΥ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑΤΟΣ

Οι προηγούμενες έξι ιδιότητες δημιουργούν ένα δίλημμα. Τα υπάρχοντα στοιχεία δείχνουν ότι οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τα καρκινικά κύτταρα και αναφέρθηκαν πιο πάνω αποκτή-θηκαν μέσα από αλλαγές στο γονιδίωμα των καρκινικών κυττάρων. Αλλά οι μεταλλάξεις γονιδίων είναι σπάνια γεγονότα λόγω της ύπαρ-ξης πληθώρας επιδιορθωτικών ενζύμων και μηχανισμών που υπάρχουν στα κύτταρα ώστε να εξασφαλίζεται ότι η γενετική πληροφορία που υπάρχει αποθηκευμένη στο DNA παραμέ-νει ανέπαφη. Την καρυοτυπική ακαιρεότητα εγγυώνται τα πολλαπλά σημεία ελέγχου που λειτουργούν σε σημαντικές φάσεις στη ζωή του κυττάρου, όπως η μίτωση. Τα επιδιορθω-τικά συστήματα των κυττάρων διασφαλίζουν

ότι οι μεταλλάξεις συμβαίνουν σπάνια, τόσο σπάνια μάλιστα που οι πολλαπλές μεταλλάξεις που υπάρχουν στο γονιδίωμα ενός καρκινικού κυττάρου είναι πολύ απίθανο να συμβούν στο διάστημα μιας ανθρώπινης ζωής.

Παρόλα αυτά οι καρκίνοι παρουσιάζονται σε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού και αυτό κάνει κάποιους να υποστηρίζουν ότι το γονιδίωμα των καρκινικών κυττάρων χαρακτηρίζεται από αυξημένη αστάθεια και είναι ευεπίφορο στην δημιουργία μεταλλάξεων επιτρέποντας την ανάπτυξη και ολοκλήρωση της δημιουργίας του καρκίνου, κάτι που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να πάρει και δεκαετίες για να συμβεί (Loeb,1991). Διάφορες δυσλειτουργίες στα συ-στήματα «ασφαλείας» εξηγούν αυτήν την αυξα-νόμενη μεταλλαξιμότητα (Lengauer et al., 1998). Για παράδειγμα η ογκοκατασταλτική πρωτεΐνη p53, σε περίπτωση βλάβης στο DNA προκαλεί αναστολή του κυτταρικού κύκλου προκειμένου να διορθωθεί η βλάβη ή απόπτωση αν η βλάβη είναι εκτεταμένη. Είναι απόλυτα ξεκάθαρο ότι ο φυσιολογικός ρόλος της p53 χάνεται στους περισσότερους, αν όχι σε όλους τους καρκίνους (Levine, 1997). Επιπλέον ένας μεγάλος αριθμός από άλλα ογκοκατασταλτικά γονίδια που εμπλέ-κονται στην επιδιόρθωση του DNA ή στο σωστό διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων κατά τη μίτωση έχει βρεθεί ότι χάνονται στους διάφορους καρ-κίνους(Lengauer et al., 1998).

Τελικά, η αστάθεια του γονιδιώματος είναι υπεύθυνη για όλες τις άλλες ιδιότητες που απο-κτούν τα καρκινικά κύτταρα.

Επίλογος

Το μονοπάτι που ακολουθεί το κάθε κύτταρο μέχρι να νοσήσει διαφέρει πολύ. Ακόμα και σε όμοιους ιστολογικά όγκους οι μεταλλάξεις που αφορούν συγκεκριμένα γονίδια όπως το ras ή το p53 διαφέρουν. Μεταλλάξεις σε συγκεκρι-μένα ογκογονίδια ή ογκοκατασταλτικά γονίδια συμβαίνουν είτε στην αρχή της εξέλιξης του όγκου ή και μετέπειτα. Αποτέλεσμα αυτών των μεταλλάξεων είναι η ανάπτυξη χαρακτηριστι-κών στα καρκινικά κύτταρα που τους επιτρέπει για παράδειγμα αντίσταση στην απόπτωση και



απεριόριστη ικανότητα πολλαπλασιασμού. Τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονται με διαφορε-τική σειρά ακόμα και στους όγκους ιδίου τύπου. Οι ίδιες γονιδιακές τροποποιήσεις προσδίδουν στους όγκους διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ανεξαρτητα όμως από τα βήματα που ακολου-θούνται και τη σειρά με την οποία γίνονται, τελικά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και οι ιδιότητες των όγκων είναι κατά το πλείστον κοινές σε όλους τους τύπους καρκίνων.

Για πολλά χρόνια οι συμπαγείς όγκοι θεωρού-νταν ως συνάθροισμα καρκινικών κυττάρων, ενώ λίγη μόνη προσοχή δινόταν στα υπόλοιπα είδη κυττάρων που συνυπάρχουν με τα καρκινι-κά στους όγκους. Η προσέγγιση αυτή οδήγησε σε σημαντικές ανακαλύψεις που αφορούν τα καρκινικά κύτταρα και τη βιολογίας τους, δεν έχει όμως οδηγήσει και σε θεραπεία της νόσου. Κατά τα τελευταία έτη έχει καταστεί σαφές ότι η ανάπτυξη ενός όγκου, η επιβίωσή του, η μετάσταση και η ιστική διείσδυση, είναι διαδι-κασίες που εξαρτώνται από την αλληλεπίδραση των καρκινικών κυττάρων με τους ινοβλάστες, τα κύτταρα του ανοσοποιητικού, τα αγγειακά κύτταρα αλλά και άλλα είδη κυττάρων που απαντώνται στους συμπαγείς όγκους. Ο καρκί-νος ως νόσος, αποτελεί ένα πάζλ που εμπλέκει την κυτταρική βιολογία, τη γενετική, τη βιοχη-μεία, την ανοσολογία, την ιστοπαθολογία και τη φαρμακολογία. Για την αντιμετώπισή του λοιπόν απαιτείται ταυτόχρονη πρόοδος σε όλες αυτές τις επιστήμες καθώς και κατανόηση των αλληλεπιδράσεων των καρκινικών με τα «υγειή» κύτταρα, προκειμένου να σχεδιαστούν αποτελε-σματικότερες θεραπευτικές στρατηγικές.

Βιβλιογραφία

Aplin, A.E., Howe, A., Alahari, S.K., and Juliano, R.L. (1998). Signal transduction and signal modula-tion by cell adhesion receptors: the role of integrins, cadherins, immunoglobulin-cell adhesion molecules, and selectins. Pharmacol Rev. 50, 197-263.

Bishop, J.M., a nd Weinberg, R.A., eds. (1996). Mo-lecular Oncology (New York: Scientific American, Inc.).

Bouck, N., Stellmach, V., and Hsu, S.C. (1996). How tumors become angiogenic. Adv. Cancer Res. 69, 135–174.

Bryan, T.M., and Cech, T.R. (1999). Telomerase and the maintenance of chromosome ends. Curr. Opin. Cell Biol. 11, 318–324.

Bryan, T.M., Englezou, A., Gupta, J., Bacchetti, S., and Reddel, R.R. (1995). Telomere elongation in immortal human cells without detectable telomerase activity. EMBO J. 14, 4240–4248.

Chambers, A.F., and Matrisian, L.M. (1997). Chang-ing views of the role of matrix metalloproteinases in metastasis. J. Natl. Cancer Inst. 89, 1260–1270.

Christofori, G., and Semb, H. (1999). The role of the cell-adhesion molecule E-cadherin as a tumour-suppressor gene. Trends Biochem. Sci. 24, 73–76.

Counter, C.M., Avilion, A.A., LeFeuvre, C.E., Stew-art, N.G., Greider, C.W., Harley, C.B., and Bacchetti, S. (1992). Telomere shortening associated with chro-mosome instability is arrested in immortal cells which express telomerase activity. EMBO J. 11, 1921–1929.

Coussens, L.M., and Werb, Z. (1996). Matrix metal-loproteinases and the development of cancer. Chem. Biol. 3, 895–904.

DiFiore, P.P., Pierce, J.H., Kraus, M.H., Segatto, O., King, C.R., and Aaronson, S.A. (1987). erbB-2 is a potent oncogene when overexpressed in NIH/3T3 cells. Science 237, 178–182.

Evan, G., and Littlewood, T. (1998). A matter of life and cell death. Science 281, 1317–1322.

Fedi, P., Tronick, S.R., and Aaronson, S.A. (1997). Growth factors. In Cancer Medicine, J.F. Holland, R.C. Bast, D.L. Morton, E. Frei, D.W. Kufe, and R.R. Weichselbaum, eds. (Baltimore, MD: Williams and Wilkins), pp. 41–64.

32



Folkman, J. (1997). Tumor angiogenesis. In Cancer Medicine, J.F. Holland, R.C. Bast, D.L. Morton, E. Frei, D.W. Kufe, and R.R. Weichselbaum, eds. (Bal-timore, MD: Williams and Wilkins), pp. 181–204.

Foulds, L. (1954). The Experimental Study of Tumor Progression. Volumes I–III (London: Academic Press).

Fynan, T.M., and Reiss, M. (1993). Resistance to inhibition of cell growth by transforming growth factor-b and its role in oncogenesis. Crit. Rev. Oncog. 4, 493–540.

Giancotti, F.G., and Ruoslahti, E. (1999). Integrin signaling. Science 285, 1028–1032.

Green, D.R., and Reed, J.C. (1998). Mitochondria and apoptosis. Science 281, 1309–1312.

Hahn, W.C., Counter, C.M., Lundberg, A.S., Bei-jersbgern, R.L., Brooks, M.W., and Weinberg, R.A. (1999). Creation of human tumor cells with defined genetic elements. Nature 400, 464–468.

Hanahan, D., and Folkman, J. (1996). Patterns and emerging mechanisms of the angiogenic switch during tumorigenesis. Cell 86, 353–364.

Harris, C.C. (1996). p53 tumor suppressor gene: from the basic research laboratory to the clinic—an abridged historical perspective. Carcinogenesis 17, 1187–1198.

Johnson, J.P. (1991). Cell adhesion molecules of the immunoglobulin supergene family and their role in malignant transformation and progression to meta-static disease. Cancer Metastasis Rev. 10, 11–22.

Kerr, J.F., Wyllie, A.H., and Currie, A.R. (1972). Apoptosis: a basic biological phenomenon with wide-ranging implications in tissue kinetics. Br. J. Cancer 26, 239–257.

Kinzler, K.W., and Vogelstein, B. (1996). Lessons from hereditary colorectal cancer. Cell 87, 159–170.

Kinzler, K.W., and Vogelstein, B. (1998). Landscaping the cancer terrain. Science 280, 1036–1037.

Lengauer, C., Kinzler, K.W., and Vogelstein, B. (1998). Genetic instabilities in human cancers. Nature 396, 643–649.

Levine, A.J. (1997). p53, the cellular gatekeeper for growth and division. Cell 88, 323–331.

Loeb, L.A. (1991). Mutator phenotype may be re-quired for multistep carcinogenesis. Cancer Res. 51, 3073–3079.

Lukashev, M.E., and Werb, Z. (1998). ECM signaling: orchestrating cell behaviour and misbehaviour. Trends Cell Biol. 8, 437–441.

Markowitz, S., Wang, J., Meyeroff, L., Parsons, R., Sun, L., Lutterbaugh, J., Fan, R., Zborowska, E., Kinzler, K., Vogelstein, B., et al. (1995). Inactiva-tion of the type II TGF-b receptor in colon cancer cells with microsatellite instability. Science 268, 1336–1338.

Nowell, P.C. (1976). The clonal evolution of tumor cell populations. Science 194, 23–28.

Olumi, A.F., Grossfeld, G.D., Hayward, S.W., Carroll, P.R., Tlsty, T.D.,and Cunha, G.R. (1999). Carcinoma-associated fibroblasts direct tumor progression of initiated human prostatic epithelium. Cancer Res. 59, 5002–5011.

Shay, J.W., and Bacchetti, S. (1997). A survey of telomerase activity in human cancer. Eur. J. Cancer 33, 787–791.

Skobe, M., and Fusenig, N.E. (1998). Tumorigenic conversion of immortal human keratinocytes through stromal cell activation. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 95, 1050–1055.

Slamon, D.J., Clark, G.M., Wong, S.G., Levin, W.J., Ullrich, A., and McGuire, W.L. (1987). Human breast cancer: correlation of relapse and survival with am-plification of the HER-2/neu oncogene. Science 235, 177–182.

Sporn, M.B. (1996). The war on cancer. Lancet 347, 1377–1381.

Stetler-Stevenson, W.G. (1999). Matrix metalloprotei-nases in angiogenesis: a moving target for therapeutic intervention. J. Clin. Invest. 103, 1237–1241.

Thornberry, N.A., and Lazebnik, Y. (1998). Caspases: enemies within. Science 281, 1312–1316.

Weinberg, R.A. (1995). The retinoblastoma protein and cell cycle control. Cell 81, 323–330.

Wyllie, A.H., Kerr, J.F., and Currie, A.R. (1980). Cell death: the significance of apoptosis. Int. Rev. Cytol. 68, 251–306.

Yarden, Y., and Ullrich, A. (1988). EGF and erbB2 receptor overexpression in human tumors. Growth factor recepor tyrosine kinases. Annu. Rev. Biochem. 57, 443–478.

34

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Σ Η


Δυσκοιλιότητα στα παιδιά

Χρυσάνθη ΧαλλουμάκηΠαιδίατρος

Η δυσκοιλιότητα, αποτελεί συχνό πρόβλημα για τα παιδιά. Είναι πιο συνηθισμένη στα αγόρια και στο 50 % των περιπτώσεων υπάρχει ιατρικό ιστορικό. Θα θεωρήσουμε ότι ένα παιδί είναι δυσκοίλιο, εάν πραγματικά δυ-σκολεύεται να αφοδεύσει λόγω του ότι, τα κόπρανα του είναι σκληρά και ξηρά. Τα κόπρανα των παιδιών αυτών, πολλές φορές μπορεί να μοιάζουν με κόπρανα κατσίκας δηλαδή να είναι μικρά και στρογγυλά σαν πέτρες. Πολλοί γονείς, έχουν την εντύπωση, ότι εάν ένα παιδί δεν αφοδεύει καθημερινά έχει δυσκοιλιότητα, έστω και εάν τα κόπρανα του είναι φυσιολογι-κά. Αυτό είναι λανθασμένο.

Ορισμένες φορές όμως, πίσω από μια δυσκοιλιότητα μπορεί να κρύβονται κάποια παθολο-γικά αίτια τα οποία θα πρέπει να αποκλείσει ο γιατρός του παιδιού εάν η δυσκοιλιότη-τα του παρατείνεται. Τις πιο πολλές φορές η δυσκοιλιότητα μπορεί να οφείλεται στην κακή διατροφή. Στο ότι το παιδί, δεν τρώει φρούτα, χόρτα λαχανικά, όσπρια, δεν πίνει αρκετό νερό, δεν ασκείται. Δυσκοιλιότητα επίσης μπορεί να εμφανίσει ένα παιδί εάν έχει ψηλό πυρετό, εάν είναι αφυδατωμένο λόγω π.χ. πολλών εμέτων, εάν μένει ακίνητο λόγω κάποιας αρρώστιας, εάν παρουσιάζει σοβαρής μορφής σύγκαμα, εάν έχει ραγάδα στον πρωκτό η οποία προκλήθηκε από μια σκληρή κένωση. Σε αυτή την περίπτω-ση το παιδί κατακρατά τα κόπρανα του λόγω

του ότι φοβάται ότι θα ξανανιώσει πόνο όταν θα αφοδεύσει. κατακρατά τα κόπρανα του,

αναβάλλει την κένωση, οπότε γίνεται φαύλος κύκλος.

Κάτι άλλο το οποίο επηρεάζει είναι ο ψυχολογικός παρά-γοντας του παιδιού. Π.χ. η ζήλια λόγω γέννησης άλλου αδελφού, η αλλαγή κατοικί-ας, αλλαγή σχολείου, φόβος προς το σχολείο, φόβος προς τον δάσκαλο. Το παιδί επίσης μπορεί να κατακρατά τα κό-πρανα του γιατί δεν θέλει να χρησιμοποιήσει την τουαλέτα του σχολείου.

Κάτι άλλο το οποίο μπορεί να προκαλέσει δυσκοιλιότητα είναι όταν το παιδί είναι πολύ απασχολημένο με το παιχνίδι, οπότε αναβάλλει την κένωση για αργότερα.

Επίσης, πίσω από μία δυσκοι-λιότητα μπορεί να κρύβεται η διαφωνία που μπορεί να υπάρχει μεταξύ των γονέων, διαζύγιο των γονέων, θάνατος στην οικογένεια.

Σημαντικός λόγο για να αναπτύξουν δυσκοιλι-ότητα τα μικρά παιδιά, σχετίζεται με το άγχος της μητέρας, και η πολλή προσπάθεια της στο να εκπαιδεύσει το παιδί να χρησιμοποιεί την τουαλέτα, η πίεση της να το καθίσει στο δοχείο παρά την θέληση του, η τιμωρία του γιατί δεν το χρησιμοποίησε και άλλα. Αυτά είναι σημα-ντικά σφάλματα τα οποία μπορεί να έχουν σαν αποτέλεσμα την δημιουργία της δυσκοιλιότητας


Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Σ Η

σε ένα μικρό παιδί

Δυσκοιλιότητα επίσης μπορεί να προκληθεί αν κάποιος καταναλώνει συχνά καθαρτικά φάρμα-κα τα οποία κάνουν το έντερο να τεμπελιάζει, και έτσι το παιδί να χρειάζεται να χρησιμοποιεί συνέχεια αυτά τα φάρμακα για να μπορεί να επισκέπτεται την τουαλέτα.

Πως μπορούμε να βοηθήσουμε αυτά τα παιδιά εάν όπως είπαμε και πιο πάνω δεν κρύβεται κάποιο παθολογικό πρόβλημα πίσω από μια δυσκοιλιότητα;

Πρώτα πρώτα αρχίζοντας από τα βρέφη πρέπει η μητέρα να ενθαρρύνεται να θηλάζει το βρέ-φος της. Τα βρέφη που θηλάζουν συνήθως δεν έχουν δυσκοιλιότητα.

Τα πιο μεγάλα παιδιά θα ήταν καλά να κατα-ναλώνουν φρέσκους χυμούς, να πίνουν άφθονο νερό.

Κάτι άλλο το οποίο βοηθά σε περίπτωση δυ-σκοιλιότητας, είναι να καταναλώνει το δυσκοί-λιο άτομο ένα ποτήρι νερό με μια κουταλιά μέλι η να πίνει ένα ποτήρι φρέσκο χυμό πορτοκάλι όταν ξυπνήσει το πρωί και προτού πάρει το πρωινό του.

Το διαιτολόγιο των παιδιών αυτών, πρέπει να περιλαμβάνει άφθονα φρούτα, χόρτα, λαχανικά. Πρέπει τα παιδιά αυτά , να τρώνε σούπες με πράσινα λαχανικά, να τρώνε όσπρια, παντζάρια σαλάτες με πράσινα χόρτα να χρησιμοποιούν ελαιόλαδο στην σαλάτα τους, να τρώνε μαύρο σιταρένιο ψωμί. Επίσης τα παστά φρούτα βοη-θούν όπως π.χ. τα δαμάσκηνα, τα χρυσόμηλα, τα σύκα και ο χυμός δαμάσκηνας. Πρέπει όμως να προσεχθεί η ποσότητα αυτών των φρούτων, διότι η υπερκατανάλωση αυτού του είδους των φρούτων προκαλεί παχυσαρκία.. Κάτι άλλο που βοηθά είναι και το πράσινο τσάι π.χ. γλυ-κάνισος.

Μια εύκολη συνταγή μαρμελάδας που έχει φα-νεί ότι βοηθά είναι η εξής : 1) ένα φλυντζάνι φοινίκια χωρίς κουκούτσι κομμένα σε μικρά κομματάκια, 2) ένα φλυντζάνι ξηρά δαμάσκηνα και αυτά κομμένα σε μικρά κομματάκια και 3) ενάμιση φλυντζάνι ζεστό νερό. Πως παρασκευ-άζεται. Ρίχνουμε τα φοινίκια και τα δαμάσκηνα

μέσα στο ζεστό νερό και τα βράζουμε μέχρις ότου πήξει το μείγμα.

Μπορεί κάποιος να καταναλώνει 1 κουταλιά της σούπας την ημέρα από αυτή την μαρμελάδα. Εάν δεν βοηθήσει αυτή η δόση μπορεί να αυξηθεί σε 2 ή και σε 3 κουταλιές την ημέρα. Επίσης εάν θέλετε η μαρμελάδα σας να γίνει πιο πηκτή μπορεί να χρησιμοποιήσετε λιγότερο νερό.

Τα παιδιά, πρέπει να ενθαρρύνονται να επισκέ-πτονται την τουαλέτα 2 φορές την ημέρα. Αυτό πρέπει να γίνεται την ίδια ώρα κάθε μέρα μετά το πρόγευμα και μετά το βραδινό φαγητό. Πολύ καλή είναι και η άσκηση.

Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να μαλώνουμε το παιδί. Αντίθετα πρέπει να το ενθαρρύνουμε και να το επιβραβεύουμε.

Εάν λοιπόν εσείς η κάποιο παιδί σας ανήκετε στα πολλά εκατομμύρια ανθρώπων που ταλαι-πωρούνται από δυσκοιλιότητα αναζητήστε την λύση στις τροφές και στο νερό που τόσο απλό-χερα μας προσφέρει η φύση προτού δοκιμάσετε οποιονδήποτε φάρμακο. Επίσης μην ξεχνάτε την άσκηση.


Κ Λ Ι Ν Ι Κ Η Δ Ι Α Ι Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α

Θωρακίστε τον οργανισμό σας από τη νέα γρίπη

Νατάσα Παπαηρακλέους Κλινική διαιτολόγος-διατροφολόγος, MSc, RD

Στα μέτρα ασπίδας κατά της νέας γρίπης, το αμερικάνικο Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νόσων, CDC επισημαίνει πως η σωστή διατρο-φή συμβάλει στην διατήρηση της καλής υγείας και επομένως στην πρόληψη και την αντιμετώ-πιση της νέας γρίπης. Από αυτήν την άποψη, οι συμβουλές του Ευρωπαϊκού Πνευμονολογικού Ιδρύματος (ΕLF) - επίσημου εκπροσώπου της Ευρωπαϊκής Αναπνευστικής Εταιρείας (ERS) - για την σχέση διατροφής και υγείας των πνευμό-νων μπορεί να αποτελέσει έναν πολύτιμο οδηγό για τη σχέση διατροφής και νέας γρίπης.

Οι διάφορες θρεπτικές ουσίες της διατροφής είναι σε θέση να ενισχύουν το ανοσοποιητι-κό σύστημα του ανθρώπινου οργανισμού. Το ανοσοποιητικό σύστημα με τα εξειδικευμένα κύτταρα και τα αντισώματα που παράγει μπο-ρεί να εξουδετερώνει τους ιούς της γρίπης και άλλους εισβολείς.

Η σωστή διατροφή μπορεί να καταπολεμήσει το οξειδωτικό στρες, να προσφέρει αντιφλεγ-μονώδη δράση, να βοηθήσει στη χαλάρωση των αεραγωγών, να μειώσει τον κίνδυνο για καρκίνο των πνευμόνων. Αντιθέτως, η φτωχή σε θρεπτικά συστατικά διατροφή επηρεάζει αρ-νητικά την υγεία των πνευμόνων προκαλώντας από φλεγμονή των αεραγωγών έως αλλεργικές αντιδράσεις και αφήνει τους πνεύμονες ευάλω-τους στις λοιμώξεις και άρα στη λοίμωξη από τον ιό Η1Ν1, αλλά και στην πνευμονία, η οποία συνδέεται με τη νέα γρίπη.

Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Πνευμονολογικό Ίδρυμα (ΕLF), από τους μεγαλύτερους εχθρούς της υγείας των πνευμόνων είναι το οξειδωτικό στρες. Πρόκειται για μια διαδικασία που μπο-ρεί να βλάψει κύτταρα, ιστούς και όργανα και

πυροδοτείται μεταξύ άλλων από τον καπνό των τσιγάρων, τη ρύπανση του αέρα και τα μικρό-βια, που μαζί με τις λοιμώξεις προκαλούν την παραγωγή ελεύθερων ριζών.

Οι βλάβες από το οξειδωτικό στρες που επι-τίθεται στους πνεύμονες, μπορούν να κατα-πολεμηθούν από μια διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά όπως βιταμίνη Α, Γ, σελήνιο και ψευδάργυρο αλλά και από άλλα θρεπτικά συστατικά όπως σίδηρο, μαγνήσιο, ωμέγα 3 λιπαρά οξέα καθώς και από τη καθημερινή πρόσληψη σκόρδου.

Βιταμίνη Α

Για την προμήθεια του οργανισμού σε βιταμίνη Α που συμβάλλει για την αμυντική ισχύ των μεμβρανών του αναπνευστικού συστήματος, μην ξεχνάτε τα ακόλουθα στην καθημερινή σας διατροφή:

• Καρότα

• Αχλάδια

• Μάγκο

• Σπανάκι

• Λάχανο

Τουλάχιστον 5 μερίδες φρούτων και λαχανι-κών συστήνονται να καταναλώνονται καθη-μερινά. Εάν οι μερίδες περιλαμβάνουν δυο από τα πιο πάνω τότε ο οργανισμός προμηθεύ-εται με τη κατάλληλη ποσότητα βιταμίνης Α.

38



Βιταμίνη C

Η βιταμίνη C έχει ρόλο στην κινητοποίηση των μακροφάγων κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος που επιτίθενται εναντίον των ιών

που έχουν εισβάλει στο σώμα και τους καταστρέφουν απορ-ροφώντας τους. Επι-πρόσθετα η βιταμίνη C έχει τις δικές της αντιικές ιδιότητες.

Την ίδια αποτελε-σματική δράση έχει

και το β-καροτένιο, με πλούσιες πηγές του τα βερίκοκα, το μάγκο, το καρότο, τις πιπεριές και το σπανάκι, αλλά και η βιταμίνη Ε που βρίσκεται κυρίως σε σπόρους, φύτρα σιταριού, αμύγδαλα και φιστίκια. Τέλος, αποτελεσματική αντιοξει-δωτική δράση έχει το λυκοπένιο, σε ντομάτες αλλά και τυποποιημένα προϊόντα ντομάτας, καθώς και το σελήνιο, που υπάρχει σε μεγάλες συγκεντρώσεις σε τροφές όπως οι σπόροι, τα καρύδια, τα θαλασσινά και τα ζωικά προϊόντα, ιδιαίτερα τα εντόσθια.

Η βιταμίνη C δεν μπορεί να δημιουργηθεί ούτε και να αποθηκευτεί στο ανθρώπινο σώμα. Για αυτό είναι σημαντικό κάθε μέρα να έχουμε στη διατροφή μας τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C όπως:

• Εσπεριδοειδή φρούτα, πορτοκάλια, μανταρίνια, γκρέιπφρουτ

• Πιπεριές διαφόρων ποικιλιών και χρω-μάτων

• Μούρα, φράουλες, πεπόνι

• Μπιζέλια, λαχανάκια Βρυξελλών, μα-ϊντανός

• Ακτινίδια, μάγκο, παπάγια

• Χυμός πορτοκαλιού ή γκρέιπφρουτ

• Τα φρούτα σε κουτιά ή κατεψυγμένα είναι καλές πηγές βιταμίνης C.

Ψευδάργυρος

Ο ψευδάργυρος είναι σημαντικό στοιχείο για

την αποτελεσματική λειτουργία του ανοσοποι-ητικού συστήματος καθώς το ιχνοστοιχείο αυτό βοηθά στη σωστή λειτουργία των Τ λεμφοκυττά-ρων, των κυττάρων που επιτίθενται στους ιούς και τα παθογόνα βακτήρια.

Ακόμη και μικρή έλλειψη του ψευδάργυρου λόγω προβλημάτων που προκαλούνται στα αντισώματα είναι αιτία συχνότερων επεισοδί-ων κρυολογημάτων και γρίπης. Η πρόσληψη ψευδάργυρου από τη διατροφή διορθώνει τις ανεπάρκειες του συστήματος άμυνας του ορ-γανισμού. Ο ψευδάργυρος από ζωικά τρόφιμα απορροφάται καλύτερα από αυτόν που είναι φυτικής προέλευσης.

Ο ψευδάργυρος υπάρχει στα ακόλουθα τρόφι-μα και συστήνεται εβδομαδιαία κατανάλωση τους :

• Κρέας βοδινό

• Αυγά

• Θαλασσινά, κάβουρας, στρείδια, σαρ-δέλες

• Δημητριακά ολικής αλέσεως

• Σπόρια κολοκύθας

Σελήνιο

Το στοιχείο σελήνιο από τα πιο ισχυρά αντιο-ξειδωτικά της φύσης, βοηθά στην προστασία των κυττάρων από την καταστροφική δράση των ελευθέρων ριζών, προστατεύοντας έτσι τον οργανισμό μας από την πρόωρη φθορά. Η ποσότητα σεληνίου που προσφέρουν 3 καρύδια την ημέρα είναι ικανοποιητική για την προστα-σία από τους ιούς της γρίπης. Σελήνιο υπάρχει επίσης σε άλλα είδη καρυδιών, στον τόνο, στα ζυμαρικά και στα εμπλουτισμένα δημητριακά.

Σίδηρος

Ο σίδηρος είναι σημαντικό στοιχείο για τη λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήμα-τος. Επιπρόσθετα είναι γνωστός ο ρόλος του σιδήρου για τη σύνθεση της αιμοσφαιρίνης των ερυθρών αιμοσφαιρίων και το ρόλο του για την πρόληψη της σιδηροπενικής αναιμίας.

Ο σίδηρος χρειάζεται προσοχή. Είναι γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, ιδιαίτερα γυναι-



κών δεν λαμβάνουν την καθημερινή ποσότητα που χρειάζεται ο οργανισμός τους.

Ο σίδηρος υπάρχει σε πολλά τρόφιμα όπως:

• Συκώτι και άλλα κρέατα

• Θαλασσινά

• Ξηροί καρποί

• Αποξηραμένα φρούτα όπως σταφίδες, βερίκοκα και δαμάσκηνα

• Φασόλια

• Πράσινα φυλλώδη λαχανικά όπως το σπανάκι και το μπρόκολο

• Ψωμιά και δημητριακά που είναι εμπλου-τισμένα με σίδηρο

Ο σίδηρος ζωικής προέλευσης απορροφάται καλύτερα από ότι ο σίδηρος φυτικής προέλευ-σης. Σε περίπτωση που κάποιος δεν μπορεί να παίρνει ικανοποιητικό σίδηρο από τη διατροφή του μπορεί να ζητήσει από το φαρμακοποιό του να του συστήσει ένα συμπλήρωμα διατροφής που να περιέχει 14,8 mg σιδήρου (το 100% της συνιστώμενης ημερήσιας δόσης).

Επιπρόσθετα, το μαγνήσιο εκτός των άλλων ευεργετικών του ιδιοτήτων, μπορεί και να βοη-θήσει τους μύες των αναπνευστικών οδών να χα-λαρώσουν και βοηθά τον έλεγχο της αντίδρασης του σώματος μας όταν καταπολεμά λοιμώξεις. Θα το βρείτε σε πλούσιες συγκεντρώσεις στους ξηρούς καρπούς, τα δημητριακά, τα καρότα, τα θαλασσινά, τους σπόρους.

Ασπίδα γ ια τους πνεύμο-νες αποτελούν και τα ωμέγα-3 λιπaρά οξέα, που βοηθούν στον έλεγχο της ανάπτυξης κ α ρ κ ι ν ι κ ώ ν

κυττάρων, αλλά και μειώνουν την παραγωγή των κυττάρων που συμμετέχουν στις ασθματι-κές και αλλεργικές αντιδράσεις. Πηγές είναι τα λιπαρά ψάρια, τα φυλλώδη λαχανικά και η σόγια. Κατανάλωση τουλάχιστον 2 φορές την

εβδομάδα λιπαρών ψαριών "οχυρώνει" κατάλ-ληλα τον οργανισμό.

Το σκόρδο φαίνεται ότι έχει σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση των ιών. Η αλικίνη που σχηματίζεται όταν συνθλίβεται το σκέλος του ωμού σκόρδου φαίνεται ότι εμποδίζει τους ιούς να εισβάλλουν και να βλάπτουν τους ιστούς του ανθρώπινου οργανισμού στους οποίους επιτίθενται.

Για άτομα που μπορούν να το ανεχτούν, το μά-σημα ενός ωμού σκέλους σκόρδου κάθε μέρα μπορεί να βοηθά την άμυνα του σώματος τους εναντίον διαφόρων απειλών όπως μεταξύ άλλων οι ιοί της γρίπης.

Τροφές με αρνητική δράση στην υγεία των πνευμόνων

Τα άτομα που είναι υποσιτισμένα, δηλαδή που δεν έχουν μια ικανοποιητική διατροφή είναι πιο ευάλωτα στις μολύνσεις. Χωρίς καλής ποιότητας πρωτεΐνες δεν μπορούν να συνθέτουν αποτελε-σματικά αντισώματα. Για την κατασκευή αντι-σωμάτων το ανοσοποιητικό σύστημα χρειάζεται καλής ποιότητας πρωτεΐνες.

Οι μεμβράνες και τα επιθήλια που έρχονται πρώτα σε επαφή με τον ιό που εισβάλλει στο σώμα (μύτη, αυτιά, στόμα, φάρυγγας) πρέπει να είναι στην καλύτερη δυνατή κατάσταση για να δημιουργούν ένα εσωτερικό φυσικό φραγμό στους παθογόνους ιούς.

Για την πρώτη αυτή γραμμή άμυνας του ορ-γανισμού πολύτιμη ενίσχυση προσφέρουν τα ακόλουθα:

1. Τα κρέατα πλούσια σε καλής ποιότητας πρωτεΐνες αλλά φτωχά σε κορεσμένα λίπη όπως το κοτόπουλο, τα αυγά, το ψάρι

2. Το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊό-ντα κατά προτίμηση χαμηλής περιεκτι-κότητας σε λιπαρά

3. Τα όσπρια

4. Το ελαιόλαδο και άλλα φυτικής προέ-λευσης έλαια

5. Οι ξηροί καρποί και τα σπόρια

40



6. Σόγια

Όπως τονίζει το Ευρωπαϊκό Πνευμονολογικό Ίδρυμα η συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη αλατιού φτάνει τα 5 με 6 γραμμάρια την ημέρα, η σύγχρονη διατροφή ωστόσο «εξασφαλίζει» στον οργανισμό πολύ μεγαλύτερη ποσότητα. Πέρα από όλες τις άλλες αρνητικές επιπτώσεις, τα υψηλά επίπεδα αλατιού επηρεάζουν τους ασθματικούς προκαλώντας σύσφιξη των μυών στις αναπνευστικές οδούς, μειώνοντας τη ροή του αίματος στους πνεύμονες και επηρεάζοντας κάποιες από τις βασικές διαδικασίες που διε-νεργούνται μέσα σε αυτούς. Είναι επίσης σημα-ντικό το γεγονός ότι η υψηλή πρόσληψη αλατιού προκαλεί κατακράτηση υγρών, δυσχεραίνοντας την αναπνοή σε ορισμένα άτομα.

Τρανς λιπαρά οξέα και ωμέγα 6 λιπαρά οξέα

Όλες οι έρευνες των τελευταίων ετών για τις αλ-λαγές στις διατροφικές μας συνήθειες αποδει-κνύουν ότι η μεγαλύτερη αλλαγή έγκειται στην αύξηση της ποσότητας των τρανς λιπαρών οξέων και των ωμέγα 6 λιπαρών οξέων που περιέχει το διαιτολόγιο μας και επομένως προσλαμβάνει ο οργανισμός μας.

Τα τρανς λιπαρά οξέα ή τρανς λιπαρά προέρ-χονται από τη βιομηχανική επεξεργασία ακό-ρεστων λιπαρών. Αυτό γίνεται για να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα του λίπους και να αποκτήσουν μεγάλη διάρκεια ζωής τα τρόφιμα. Από την άλλη, τα ωμέγα 6 λιπαρά οξέα είναι απαραίτη-τα στη διατροφή μας αλλά καταναλώνονται σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από τις συνιστώ-

μενες ποσότητες. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Πνευ-μονολογικό Ιδρυμα (ΕLF), είναι χαρα-κτηριστικό πως ενώ η σωστή αναλογία ωμέγα 6 και ωμέγα 3 λιπαρών οξέων

είναι 4 προς 1, η μέση αναλογία στη σύγχρονη διατροφή πλησιάζει το 20 προς 1.

Πέρα της γνωστής τους συμβολής στην πρόκλη-ση καρδιοπαθειών, τα τρανς λιπαρά οξέα και τα ωμέγα 6 λιπαρά οξέα έχουν και άμεση επίδραση στους πνεύμονες: μπορούν να τους επηρεάσουν μεταβάλλοντας την απόκριση του σώματος σε φλεγμονές και καθιστώντας τον οργανισμό πιο ευάλωτο σε λοιμώξεις, όπως η νέα γρίπη από τον ιό Η1Ν1.

Τα τρανς λιπαρά οξέα βρίσκονται κυρίως σε ψημένα προϊόντα, όπως μπισκότα και κέικ, καθώς και στο γρήγορο φαγητό (fast food), ενώ πλούσιες πηγές των ωμέγα 6 λιπαρών οξέων είναι τα φυτικά έλαια, όπως το ηλιέλαιο, το αραβοσιτέλαιο και το αρχιδέλαιο.

Συμπερασματικά

Βλέπουμε λοιπόν ότι η διατροφή μπορεί να παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην άμυνα του οργανισμού μας εναντίον των διαφόρων ειδών γρίπης, της νέας γρίπης Η1Ν1 και άλλων. Οι γενικοί κανόνες λένε πως ο κίνδυνος της εμφάνι-σης πνευμονικών νόσων μειώνεται με την υψηλή καθημερινή πρόσληψη φρούτων, λαχανικών και ψαριών, ενώ βοηθά η άσκηση με μέτρο και η διατήρηση του βάρους σε υγιές επίπεδο.

Μην ξεχνάτε, τέλος, ότι εκτός μία υγιεινή και ισορροπημένη διατροφή συστήνεται και η πολύ καλή και προσεκτική ατομική υγιεινή. Θα πρέπει να πλένουμε και να απο-λυμαίνουμε τα χέρια μας, να αποφεύγουμε να αγγίζουμε το πρόσωπο, το στόμα και τα μάτια μας και να αποφεύγουμε τους ασφυ-κτικά κλειστούς χώρους, γιατί η συσσώρευ-ση μικροβίων είναι σαφώς μεγαλύτερη σε σύγκριση με τους ανοικτούς.

Βιβλιογραφία:

- Centres for Disease Control and Preven-tion

- European Centre for Disease Prevention and Control

- World Health Organization (WHO)

- European lung federation (ELF)

42

Κ Ο Σ Μ Ε Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α


Ρυτίδες: αιτίες και αντιμετώπιση

Δρ. Κυριάκος Πολυκάρπου Δερματολόγος, Anti-aging Specialist

Αν και οι ρυτίδες αποτυπώνουν την σοφία που έχει συγκεντρώσει κανείς στα χρόνια που περ-νούν, οι περισσότεροι θα προτιμούσαν να μην τις είχαν.

Οι ρυτίδες γενικά χωρίζονται σε δύο κατηγο-ρίες, τις λεπτές, επιφανειακές γραμμές και τις βαθιές ρυτίδες, που μοιάζουν με αυλακώσεις του δέρματος. Πολλά προϊόντα και θεραπείες υπό-σχονται βελτίωση της εμφάνισης του δέρματος. Όντως, τα περισσότερα είναι αποτελεσματικά για την μείωση των λεπτών γραμμών, όχι όμως και για την αντιμετώπιση των βαθύτερων ρυτί-δων, που απαιτούν περισσότερο «επιθετικές» τεχνικές, όπως, εμφυτεύματα ή ακόμα και χει-ρουργικές επεμβάσεις.

Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που προκα-λούν την δημιουργία ρυτίδων. Οι πιο σημαντικοί είναι οι παρακάτω.

• Η γήρανση, αναπόφευκτη εξέλιξη της αν-θρώπινης φύσης. Όσο τα χρόνια περνούν, το δέρμα χάνει την υγρασία του, η παραγωγή φυσικών ελαίων καθώς και το λίπος στα βα-θύτερα στρώματα του δέρματος μειώνονται, με αποτέλεσμα την λέπτυνση, χαλάρωση και ξηρότητα, που ευνοεί την δημιουργία ρυτίδων.

• Η έκθεση στον ήλιο, άλλοτε εκούσια (ηλιο-θεραπεία και έκθεση σε λάμπες τεχνητού μαυρίσματος, ενασχόληση με σπορ όπως ιστιοπλοϊα ή σκι) και άλλοτε ακούσια (τρό-πος ζωής, είδος εργασίας). Οι επιπτώσεις της έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία πε-ριλαμβάνουν, εκτός των άλλων, ξηρότητα, χαλάρωση και δημιουργία πανάδων. Τα ση-μεία του σώματος που συνήθως εμφανίζουν περισσότερα από αυτά τα σημάδια είναι το πρόσωπο, ο λαιμός και τα χέρια, καθώς αυτά

είναι περισσότερο εκτεθειμένα.

• Το κάπνισμα, το οποίο εμποδίζει την μικρο-κυκλοφορία του αίματος. Επίσης, θεωρεί-ται πως η αύξηση της θερμότητας κυρίως στην περιοχή των χειλιών, καθώς και οι συγκεκριμένες εκφράσεις του προσώπου, στόματος και χειλιών κατά την διαδικασία του καπνίσματος,συμβάλλουν στην γένεση των ρυτίδων.

• Ο τύπος του δέρματος. Οι άνθρωποι με ανοι-χτόχρωμη επιδερμίδα καθώς επηρεάζονται περισσότερο από την ηλιακή ακτινοβολία, τείνουν να εμφανίζουν ευκολότερα γραμμές και ρυτίδες.

• Μεταξύ άλλων, λιγότερο σημαντικών πα-ραγόντων βρίσκονται η κληρονομικότητα (κάποιες οικογένειες εμφανίζουν περισ-σότερες ρυτίδες από άλλες), καθώς και οι εκφράσεις του προσώπου (το δέρμα με τον χρόνο χάνει την ελαστικότητά του και έτσι οι γραμμές που δημιουργούνται από εκφρά-σεις καταλήγουν σε ρυτίδες).

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης των ρυ-τίδων

Όσον αφορά την πρόληψη των ρυτίδων ή του-λάχιστον την καθυστέρηση εμφάνισής τους, υπάρχουν μερικές απλές, αλλά εξαιρετικά σημαντικές συμβουλές που μπορείτε να ακο-λουθήσετε.

• Προστατεύετε το δέρμα σας από την ηλιακή ακτινοβολία (UVA & UVB), χρησιμοποι-ώντας αντιηλιακές κρέμες με δείκτη προ-στασίας τουλάχιστον 15 (σιγουρευτείτε ότι η κρέμα σας προστατεύει και από τα 2 είδη ακτίνων), χρησιμοποιηστε την μισή ώρα πριν την έκθεση στον ήλιο, καθόλη την διάρκεια



του χρόνου.

• Περιορίστε ή σταματήστε το κάπνισμα.

Ως προς την αντιμετώπιση των ρυτίδων, υπάρ-χουν διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα (τοπικές θεραπείες και κρέμες) και κοσμετικές θεραπείες, οι οποίες περιλαμβανουν ιατρικές και χειρουργικές μεθόδους.

Φαρμακευτικά Σκευάσματα

• Βιταμίνη Α (τρετινοϊνη, Retin-Α). Αυτό το συστατικό χρησιμοποιείται από αρκετά χρόνια στην αντιμετώπιση του γηρασμένου δέρματος και των λεπτών γραμμών. Κρέμες που περιέχουν τρετινοϊνη πρέπει να χρησι-μοποιούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αρχικά μπορεί να προκαλέσουν ερυθρό-τητα και ξεφλούδισμα, τα οποία μπορούν να αντιμετωπιστούν είτε μειώνοντας την περιεκτικότητα της ουσίας στην κρέμα είτε χρησιμοποιώντας την κρέμα λιγότερο συχνά ωσότου το δέρμα την συνηθίσει.

• Άλφα-υδροξύ οξύ. Πρόκειται για τα επο-νομαζόμενα οξέα φρούτων τα οποία πε-ριλαμβάνουν γλυκολικό και λακτικό οξύ. Τέτοια σκευάσματα είναι αρκετά ασφαλή και δεν προκαλούν κάτι περισσότερο από ήπια ερυθρότητα και παροδικό ερεθισμό. Ωστόσο, δεν διασφαλίζουν σημαντικά απο-τελέσματα.

• Αντιοξειδωτικά. Εδώ εμπίπτουν σκευά-σματα που περιλαμβάνουν τις βιταμίνες Α,C και Ε, καθώς και β-καροτίνη. Αυτές οι κρέμες εγγυώνται καλή αντιηλιακή προστα-σία καθώς και ήπια βελτίωση των λεπτών γραμμών.

• Ενυδατικές κρέμες. Κρέμες που δεν περι-λαμβάνουν καμία από τις προαναφερθείσες ουσίες μπορούν μόνο να μειώσουν την έντα-ση των λεπτών γραμμών παροδικά.

Κοσμετικές θεραπείες (χειρουργικές και μη)

• Peeling γλυκολικού οξέος. Αυτά τα επιφα-νειακά peeling μπορούν να κάνουν μόνο μία ελάχιστη διαφορά ως προς την ένταση των

λεπτών γραμμών.

• Βαθύτερα peeling. Αυτά τα peeling χρησι-μοποιούν συστατικά όπως σαλικυλικό και τριχλωροξικό οξύ και εισχωρούν βαθύτερα στο δέρμα, με αποτέλεσμα να καταφέρνουν να απαλύνουν τις λεπτές γραμμές. Ωστόσο, όσο βαθύτερο είναι το peeling τόσο μεγα-λύτερος ο κίνδυνος παρενεργειών, όπως με-λαχρωματικές αλλαγές (αλλαγές στο χρώμα του δέρματος) και πρόκληση ουλών.

• Μικροδερμοαπόξεση. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία μια ειδική συσκευή εκσφεν-δονίζει μικροκρυστάλλους (π.χ. αργιλίου) στην υπό θεραπεία περιοχή, βοηθώντας έτσι στην απομάκρυνση των νεκρών κυττάρων που οδηγεί στην εξομάλυνση του δέρματος. Είναι απαραίτητη μια σειρά από θεραπείες για τα επιθυμητά αποτελέσματα. Προϊόντα που διαφημίζονται ως «μικροδερμοαπόξεση για το σπίτι» είναι συνήθως για απλή απο-λέπιση του δέρματος και φυσικά δεν έχουν καμία σχέση με την μείωση των ρυτίδων.

• Δερμοαπόξεση. Πρόκειται για χειρουργική θεραπεία, η οποία απαιτεί γενική αναισθη-σία. Ο γιατρός με ένα ειδικό περιστροφικό χειρουργικό εργαλείο «τροχίζει» και αφαι-ρεί στοιβάδες του δέρματος. Πριν προ-χωρήσει κανείς σε αυτήν την διαδικασία, θα πρέπει να λάβει υπόψη και τις πιθανές παρενέργειες, που μπορεί να προκαλέσουν ουλές ή αλλοίωση στο χρώμα του δέρματος. Πάντως αυτή η θεραπεία είναι συνήθως εξαιρετικά αποτελεσματική.

• Laser resurfacing. Μέσω ειδικών laser (διο-ξείδιο του άνθρακα, erbium), μπορούμε να αναμένουμε τα εξαιρετικά αποτελέσματα της δερμοαπόξεσης με μεγαλύτερη ακρί-βεια και άνεση. Εδώ το laser περνά αρκετές φορές από την υπό θεραπεία περιοχή προ-καλώντας απολέπιση μέχρι να φτάσει την μεσαία στοιβάδα του δέρματος. Αυτή η δι-αδικασία βοηθά στην σύνθεση κολλαγόνου, το οποίο «γεμίζει» τα χαλαρά σημεία του δέρματος και τις ρυτίδες. Συνήθως αυτή η θεραπεία γίνεται με εφαρμογή απλής αναι-σθητικής κρέμας ή τοπικού αναισθητικού

44



(λιδοκαϊνη) και απαιτεί μερικές εβδομάδες μέχρι να φτάσει τα μέγιστα αποτελέσματα, καθώς είναι πιθανό να χρειαστούν πολλα-πλές θεραπείες. Φυσικά και εδώ υπάρχουν πιθανές παρενέργειες, όπως και στην δερ-μοαπόξεση.

• Fractional resurfacing. Πρόκειται για νεότερα laser που λειτουργούν με κάποια διαφορά από τα παραδοσιακά laser. Η θεραπεία εδώ επηρεάζει όχι όλο το δέρμα αλλά μόνο συγκεκριμένα σημεία που περι-βάλλονται από υγιή ιστό. Η ανάρρωση είναι πολύ γρηγορότερη από την ανανέωση με laser (laser resurfacing), όμως χρειάζονται περισσότερες θεραπείες για να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα.

• Non-ablative laser resurfacing. Laser νέας γενιάς προκαλούν την σύνθεση κολλαγόνου χωρίς απολέπιση της επιδερμίδας. Μελέτες και κλινικές δοκιμές υποδεικνύουν ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να βελτιώσει την εμφά-νιση των ρυτίδων χωρίς πόνο και μέσα σε λίγες θεραπείες.

• Θερμότητα και Ραδιοσυχνότητα. Μία άλλη επιλογή όσον αφορά την μη επεμβατική ανανέωση προσώπου είναι η εφαρμογή θερμότητας με συσκευές ραδιοσυχνότητας ή πηγές υπέρυθρου φωτός. Τέτοιες τεχνικές είναι ακόμα σε εξέλιξη, αλλά οι ως τώρα δοκιμές δείχνουν ότι είναι ασφαλείς και δίνουν ορατά και διαρκή αποτελέσματα.

• Botox. Μια ειδική ουσία (botulinum toxin) εισάγεται μέσω ένεσης σε συγκεκριμένα σημεία και προκαλεί «παράλυση» των μυών που προκαλούν την δημιουργία ρυτίδων στο μέτωπο, την περιοχή ανάμεσα από τα φρύ-δια, γύρω από τα μάτια κ.α. Τα αποτελέσμα-τα διαρκούν λίγους μήνες και προκειμένου να διατηρηθούν χρειάζεται επανάληψη της θεραπείας. Χρησιμοποιούμενο κατάλληλα το Botox είναι αρκετά ασφαλές.

• Fillers. Τα εμφυτεύματα εισάγονται στο δέρμα για να αυξήσουν τον όγκο και να «ισιώσουν» λεπτές γραμμές, ρυτίδες και πτυχώσεις. Για πολλά χρόνια, το πιο δημοφι-

λές εμφύτευμα ήταν το κολλαγόνο, το οποίο όμως διαρκούσε μερικούς μήνες. Τελευταία, νέες ουσίες, όπως το υαλουρονικό οξύ, άρχισαν να κερδίζουν έδαφος, καθώς τα αποτελέσματά τους διαρκούν 6 ως 9 μήνες ή ακόμα περισσότερο κατά περίπτωση.

• Χειρουργική επέμβαση. Πραγματοποιεί-ται από εξειδικευμένο ιατρό, υπό πλήρη αναισθησία και τα αποτελέσματά της είναι μόνιμα.

Πάντως, πριν αποφασίσει να προχωρήσει κα-νείς σε οποιαδήποτε θεραπεία για την εξάλειψη των ρυτίδων, είναι απαραίτητο να συμβουλευτεί τον γιατρό του, προκειμένου να αξιολογηθούν σωστά οι ανάγκες του δέρματός του και να επιλεγεί η καταλληλότερη εξατομικευμένη θεραπεία. Επίσης, είναι σημαντικό να ζητά πληροφορίες σχετικά με τους πιθανούς κινδύ-νους και παρενέργειες καθώς και τα οφέλη που προκύπτουν από κάθε θεραπεία.

46

Φ Α Ρ Μ Α Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Σ Η


Δελτίο Τύπου

Μάριος Χριστοδούλου

Qlaira - Ερωτήσεις και απαντήσειςQ1. Τι είναι το Qlaira®;

A1. Το Qlaira είναι ένα νέο αντισυλληπτικό χάπι (OC) που περιέχει βαλεριανική οιστρα-διόλη (E2V) και διενογέστη (DNG), και το οποίο χορηγείται μέσω ενός δυναμικού δοσο-λογικού σχήματος. Η φυσική 17β-οιστραδιόλη (Ε2) καθίσταται γρήγορα διαθέσιμη μετά τη χορήγηση E2V από το στόμα. Συνεπώς, το Qlaira είναι το πρώτο παγκοσμίως διαθέσιμο OC που παρέχει φυσική οιστραδιόλη (Ε2), δη-μιουργώντας έτσι μία νέα κατηγορία OC.

Q2. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα ενός αντι-συλληπτικού χαπιού που παρέχει φυσική οι-στραδιόλη;

A2. Το Qlaira είναι το πρώτο παγκοσμίως διαθέσιμο OC που παρέχει ένα οιστρογόνο όμοιο με αυτό που παράγεται από το γυναι-κείο σώμα. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που πολλές γυναίκες θα το βρουν ελκυστικό. Αν και κλινικά δεδομένα δείχνουν ότι τόσο το Qlaira όσο και τα επί του παρόντος διαθέσι-μα OC που περιέχουν χαμηλές δόσεις αιθινυ-λοιστραδιόλης (EE) προκαλούν μόνο μικρές μεταβολές σε διάφορες μεταβολικές και αιμο-στατικές παραμέτρους, η επίδραση του Qlaira σε αυτές τις μεταβλητές είναι ακόμη μικρότε-ρη από εκείνον που παρατηρήθηκε με τα συ-γκριτικά OC.

Q3. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της διενο-γέστης;

A3. Η διενογέστη (DNG) είναι ένα ειδικό προγεσταγόνο, το οποίο έχει δράση έντονα εστιασμένη στο ενδομήτριο. Αυτό το χαρακτη-ριστικό καθιστά τη DNG ένα ιδανικό προγε-σταγόνο για τη συμπλήρωση της E2V, προκει-μένου να επιτευχθεί υψηλή αντισυλληπτική δράση, όπως επίσης και καλός έλεγχος του

κύκλου. Η DNG διαθέτει μία κυανομεθυλική ομάδα αντί μίας αιθινυλικής ομάδας στη θέση 17α. Αυτή η ειδική χημική δομή οδηγεί σε ένα μοναδικό και ευεργετικό φαρμακολογικό φάσμα. Πιο συγκεκριμένα, η DNG δεν έχει ανδρογονική αλλά αντιανδρογονική δράση. Επιπλέον, η DNG δεν έχει οιστρογονική, γλυ-κοκορτικοειδική ή αλατοκορτικοειδική δράση και δεν αλληλεπιδρά με τη δεσμευτική σφαι-ρίνη των ορμονών του φύλου (SHBG).Η DNG είναι ένα καλά ανεκτό προγεσταγόνο, χωρίς ζητήματα ενδογενούς ασφάλειας ή τοξικολο-γικά ζητήματα.

Q4. Ποια είναι τα οφέλη του δυναμικού δοσο-λογικού σχήματος του Qlaira;

A4. Το Qlaira χορηγείται μέσω ενός δυναμι-κού δοσολογικού σχήματος που περιλαμβάνει τη σταδιακά μειούμενη δόση οιστρογόνου και τη σταδιακά αυξανόμενη δόση προγεσταγόνου σε ένα διάστημα 26 ημερών (ακολουθούμενο από μία σύντομη ελεύθερη ορμονών φάση 2 ημερών). Το δυναμικό δοσολογικό σχήμα του Qlaira έχει αντιμετωπίσει επιτυχώς το πρόβλη-μα του ανεπαρκούς ελέγχου του κύκλου που παρατηρήθηκε με αρκετά προηγούμενα OC που περιείχαν φυσική οιστραδιόλη (Ε2) και απέτυχαν στη φάση της κλινικής ανάπτυξης.

Η μοναδική δυναμική δοσολογία του Qlaira είναι το αποτέλεσμα μίας εκτενούς διαδικα-σίας εύρεσης της χαμηλότερης αποτελεσμα-τικής δόσης που απαιτείται για τη βέλτιστη αναστολή της ωορρηξίας και τον καλό έλεγχο του κύκλου με ένα OC που παρέχει Ε2. Επι-προσθέτως, το δοσολογικό σχήμα του Qlaira συμβάλλει στην ύπαρξη σταθερών επιπέδων Ε2 καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου αγωγής με αποτέλεσμα να αποφεύγονται ενοχλητικά συμπτώματα που συνδέονται με τη διακύμαν-ση των ορμονών.



Q5. Ποιος είναι ο Δείκτης Pearl του Qlaira;

A5. Το Qlaira είναι εξαιρετικά αποτελεσμα-τικό στην πρόληψη της κύησης και σχετίζεται με έναν μη διορθωμένο Δείκτη Pearl 0,79 και έναν διορθωμένο Δείκτη Pearl 0,42 (τέλεια χρήση) με βάση συγκεντρωτικά δεδομένα από τρεις κλινικές μελέτες που διεξήχθησαν στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική σε γυναίκες ηλικίας 18–50 ετών. Ο χαμηλός Δείκτης Pearl (Δείκτης αντισυλληπτικής αξιοπιστίας) με το Qlaira αποδίδεται κυρίως στην αποτελεσματι-κή αναστολή της ωορρηξίας, όπως επίσης και σε άλλες αντισυλληπτικές επιδράσεις που σχε-τίζονται με τη χρήση OC.

Q6. Πώς συγκρίνεται το αιμορραγικό προφίλ του Qlaira με εκείνο ενός αντισυλληπτικού χαπιού που περιέχει αιθινυλοιστραδιόλη χα-μηλής δόσης;

A6. Κλινικές μελέτες έχουν δείξει ότι το Qlaira, το πρώτο παγκοσμίως διαθέσιμο OC που παρέχει φυσική Ε2, σχετίζεται με καλό έλεγχο του κύκλου και με αιμορραγίες μικρό-τερης διάρκειας και έντασης σε σχέση με ένα OC που περιέχει EE 20 mg / λεβονοργεστρέ-λη 100 mg. Επιπροσθέτως, το Qlaira σχετίζεται με απουσία αιμορραγίας εκ διακοπής (εμμη-νορρυσίας) σε περίπου 20% των γυναικών, σε σύγκριση με περίπου 8% των γυναικών που λάμβαναν θεραπεία με EE 20 mg / λεβονοργε-στρέλη 100 mg, ανεξαρτήτως της διάρκειας της θεραπείας. Οι γυναίκες θα πρέπει να καθησυ-χαστούν ότι η απουσία αιμορραγίας εκ δια-κοπής ενδέχεται να υπάρξει με το Qlaira και ότι αυτό δεν συνδέεται απαραίτητα με ύπαρξη κύησης ή θέματα ασφάλειας.

Q7. Ποιο είναι το προφίλ ανεκτικότητας του Qlaira;

A7. Δεδομένα κλινικών μελετών δείχνουν ότι το Qlaira είναι καλά ανεκτό και σχετίζεται με μία χαμηλή συχνότητα ανεπιθύμητων ενεργει-ών (ΑΕ) και σοβαρών AE. Οι τύποι AE που παρατηρήθηκαν σε κλινικές μελέτες του Qlaira είναι τουλάχιστον συγκρίσιμοι με εκείνους που παρατηρήθηκαν σε OC που περιείχαν ΕΕ. Σε μία μεγάλης κλίμακας μελέτη αποτε-λεσματικότητας και ασφάλειας που διεξήχθη στην Ευρώπη, το συνολικό ποσοστό απόσυρ-

σης λόγω ΑΕ ήταν χαμηλό (10,2%) και ήταν παρόμοιο με εκείνο που αναφέρθηκε για άλλα OC χαμηλής δόσης. Επί πλέον, μόνο 35 (2,5%) από τις 1.377 γυναίκες που συμμετείχαν στη μελέτη διέκοψαν τη θεραπεία με Qlaira κατά τη διάρκεια των 20 κύκλων αγωγής, λόγω αι-μορραγικών προβλημάτων. Αυτό υποδηλώνει ότι το αιμορραγικό προφίλ που σχετίζεται με το Qlaira είναι καλά ανεκτό.

Q8. Ποιος τύπος γυναίκας ταιριάζει καλύτερα στο Qlaira;

A8. Όλες οι σύγχρονες γυναίκες αναπαραγω-γικής ηλικίας βρίσκουν το Qlaira ελκυστικό. Καθώς το Qlaira είναι το πρώτο παγκοσμίως διαθέσιμο OC που παρέχει φυσικό οιστρογό-νο, μπορεί να προσελκύσει ιδιαίτερα τις γυ-ναίκες που ενδιαφέρονται για την υγεία τους, και μπορεί να έχουν ανησυχίες σχετικά με την ορμονική αντισύλληψη. Αυτές οι γυναίκες θα αποκομίσουν οφέλη από ένα αντισυλληπτικό που παρέχει ένα οιστρογόνο όμοιο με αυτό που παράγεται φυσιολογικά από το σώμα τους. Το Qlaira έχει επίσης ακόμη μικρότερη επίδραση στις μεταβολικές (π.χ. λιπίδια) και αιμοστατι-κές παραμέτρους, στην ειδική πρωτεΐνη που δεσμεύει ορμόνες του φύλου (SHBG) και τα επίπεδα ανδρογόνων στον ορό σε σύγκριση με άλλα αντισυλληπτικά.

Q9. Προσφέρει το Qlaira κάποιο καρδιαγγεια-κό όφελος στις γυναίκες;

A9. Αν και το Qlaira έχει μειωμένες μεταβο-λικές και αιμοστατικές επιδράσεις σε σύγκρι-ση με OC που περιέχουν αιθινυλοιστραδιόλη (ΕΕ), απαιτούνται καλά σχεδιασμένες μελέ-τες παρακολούθησης μετά την κυκλοφορία του προϊόντος, προκειμένου να επιβεβαιωθεί κατά πόσον αυτό μεταφράζεται σε σημαντικά καρδιαγγειακά οφέλη. Το Qlaira δε θα πρέπει να συνταγογραφείται σε γυναίκες που είναι γνωστό ότι διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ανε-πιθύμητων καρδιαγγειακών συμβαμάτων.

Q10. Για ποιο χρονικό διάστημα θα πρέπει οι γυναίκες να παίρνουν το Qlaira για την επί-τευξη πλήρους αντισυλληπτικής προστασίας;

A10. Εάν το πρώτο δισκίο Qlaira ληφθεί κατά την πρώτη ημέρα της εμμηνορρυσίας ή της αιμορραγίας εκ διακοπής από άλλο αντισυλ-

48



ληπτικό χάπι, τότε πλήρης αντισυλληπτική προστασία θα επιτευχθεί εντός του πρώτου κύκλου αγωγής.

Q11. Υπάρχουν μακροχρόνια κλινικά δεδομένα σε σχέση με τη χρήση του Qlaira;

A11. Υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για έως και 28 κύκλους χρήσης. Γενικά, τα δεδομένα υποδηλώνουν ότι το Qlaira έχει εξαιρετικό προφίλ ασφαλείας, σχετίζεται με καλό έλεγχο του κύκλου και παρέχει αξιόπιστη αντισύλλη-ψη σε γυναίκες ηλικίας 18-50 ετών.

Q12. Σε τι υπερέχει το Qlaira από το Yasmin/Yasminelle και ποιό αντισυλληπτικό έχει περισ-σότερα οφέλη για τις γυναίκες;

A12. Δε μπορούμε να συγκρίνουμε το Qlaira με το Yasmin/Yasmilelle καθώς και τα δύο αντι-συλληπτικά προσφέρουν διαφορετικά οφέλη στις γυναίκες. Το Qlaira είναι το πρώτο σε μια νέα κατηγορία αντισυλληπτικών χαπιών που παρέχει οιστραδιόλη, ένα οιστρογόνο όμοιο με αυτό που παράγεται από το γυναικείο σώμα. Το

Qlaira συνδυάζει οιστραδιόλη με διανογέστη - ένα προγεσταγόνο - με έντονη εστίαση στο ενδομήτριο σε ένα δυναμικό δοσολογικό σχή-μα. Αυτή η συνδυασμένη δράση λειτουργεί σε αρμονία με τη γυναικεία βιολογία : η μοναδική δοσολογία παρέχει οιστραδιόλη και διενογέστη με μία ακρίβεια που εξασφαλίζει τη σωστή επί-δραση στην κατάλληλη στιγμή με αποτέλεσμα την αξιόπιστη αντισύλληψη και τον καλό έλεγχο του κύκλου. Καθώς οι γυναίκες διαφέρουν στις αντισυλληπτικές τους ανάγκες, το Qlaira τους προσφέρει μια νέα σύγχρονη επιλογή.

Q13. Είναι το δοσολογικό σχήμα του Qlaira ίδιο με το δοσολογικό σχήμα του Yasmin/Yasmilelle;

Α13. Όχι, τα δοσολογικά σχήματα διαφέρουν. Το Qlaira έχει ένα δυναμικό δοσολογικό σχή-μα με τέσσερις φάσεις και 26 δραστικά δισκία ενώ το Yasmin/Yasmilelle κυκλοφορεί σε ένα μονοφασικό δοσολογικό σχήμα με 21 δραστικά δισκία.


Π Ο Ρ Τ Ρ Α Ι Τ Α

Δρ. Κωνσταντίνος ΔέλταςΚαθηγητής Γενετικής

Διευθυντής Εργαστηρίου Μοριακής και Ιατρικής Γενετικής Πανεπιστήμιο Κύπρου

Άννα ΚουκουνίδουΣυνεργάτης

Με ανάμεικτα συναισθήματα ξεκίνησα να συνα-ντήσω το φιλοξενούμενό μου αυτή τη φορά. Για μέρες στριφογύριζε στο μυαλό μου το ερώτημα πώς θα σκιαγραφήσω με επιτυχία το πορτραίτο αυτού του σπουδαίου ανθρώπου και λαμπρού επιστήμονα, Δρα Κωνσταντίνου Δέλτα.

Ο Δρ. Κωνσταντίνος Δέλτας γεννήθηκε στο Στρόβολο το 1958. Ο πατέρας του κατάγεται από τον Καλοπαναγιώτη και η μητέρα του από το Γούρρι. Είναι νυμ-φευμένος με την Βάσω Τσέντα από τον Καρα-βά. Απέκτησαν τρία παιδιά, τον Δημήτρη, τον Τζιωάννη και την Μελίνα.

Ο Κωνσταντίνος Δέλτας αποφοίτησε με άριστα από το Γυμνάσιο Εθνο-μάρτυρα Κυπριανού στο Στρόβολο και σπούδασε Φαρμακευτική στο Εθνι-κό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Με υποτροφία από το Πανεπιστήμιο Rutgers της Νέας Ιερσέης των Ηνωμένων Πολιτειών εργάστηκε για εκπόνηση διδακτορικής διατρι-βής, με θέμα τη βιοχημεία και μοριακή βιολογία ασθενειών του συνδετικού ιστού, με τον καθη-γητή Darwin Prockop. Στη συνέχεια εργάστηκε στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Thomas Jefferson στη Φιλαδέλφεια της Πενσυλβανίας ως Λέκτορας και ως ερευνητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Duke της Βόρειας Καρολίνας σε θέματα νευρογενετικών ασθε-νειών, στο εργαστήριο του διάσημου καθηγητή

Allen Roses.

Το 1991 προσκλήθηκε να επιστρέψει στην Κύ-προ και ανέλαβε την οργάνωση Εργαστηρίου Μοριακής Ιατρικής, για διερεύνηση, διάγνωση και πρόληψη κληρονομικών ασθενειών, στο Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου, σε συνεργασία με τον πρώτο Διευθυντή του

Ινστιτούτου αυτού, Δρ. Λεύκο Μίττλετον. Οι επιστημονικές του έρευνες και δραστηρι-ότητες περιγράφονται σε περισσότερες από 70 πρωτότυπες διεθνείς δη-μοσιεύσεις και σε πέραν των 30 ανασκοπητικών άρθρων του ξένου και του ελληνικού τύπου. Το 1994, το 1998, το 2001 και το 2006 ο Ιατρικός Σύλλογος Λεμεσού και το 1996, το 1998, το 2005 και το 2008 ο Ιατρικός Σύλλογος Λευκωσίας – Κερύνειας «Ιπποκρά-της», βράβευσαν τον καθηγητή Δέλτα και

τους συνεργάτες του για την προσφορά τους στην Ιατρική Επιστήμη με τις εργασίες τους στον τομέα των κληρονομικών ασθενειών. Η ομάδα του καθηγητή Δέλτα πρωτοπόρησε στη χαρτογράφηση και κλωνοποίηση γονιδίων που εμπλέκονται σε κληρονομικές νεφροπάθειες και πρότεινε ένα νέο μοντέλο για το μηχανισμό μοριακής παθογένεσης ορισμένων ασθενειών. Έχει προσκληθεί και δώσει διαλέξεις σε δεκά-δες επιστημονικά συνέδρια και Πανεπιστήμια στην Κύπρο και στο εξωτερικό, ενώ πολλές φορές έχει προσκληθεί σε διάφορες εκπομπές

50



των μέσων μαζικής ενημέρωσης, ως ειδικός σε θέματα μοριακής βιολογίας, γενετικής και βιο-τεχνολογίας. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν στην κλινική και μοριακή γενετική νε-φρολογικών κυρίως αλλά και άλλων ασθενειών, στην πληθυσμιακή γενετική των Κυπρίων και στους παθολογικούς μοριακούς μηχανισμούς.

Τον Ιούνιο 2002 εξελέγη Καθηγητής Γενετικής στο νεοσύστατο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, στο οποίο διετέλε-σε Πρόεδρος για δύο θητείες. Δημιούργησε και διευθύνει το Εργαστήριο Μοριακής και Ιατρι-κής Γενετικής και διδάσκει θέματα γενετικής και κληρονομικών ασθενειών σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια συνεργάζεται και δίδει αριθμό διαλέξεων στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπου-δών της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου Κρήτης.

Είχα μια απροσδιόριστη αγωνία του τι θα συνα-ντήσω και αν θα μπορέσω να χωρέσω σε λίγες γραμμές το μέγεθος της προσωπικότητας και της προσφοράς του στον τόπο μας αλλά και στο διεθνές ερευνητικό γίγνεσθαι.

Τον συνάντησα στο Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου όπου εξακολουθεί να στεγά-ζεται προσωρινά το ερευνητικό εργαστήριό του. Πρόκειται για ένα απλό και φιλικό άνθρωπο.

Βεβαίως δεν θα επιχειρήσω εις βάθος ερμηνεία του χαρακτήρα του, γιατί την αγάπη και την προσφορά του προς τον άνθρωπο δείχνουν οι άοκνες προσπάθειες του για βελτίωση της ποι-ότητας ζωής του σύγχρονου ανθρώπου.

Ας επιχειρήσουμε λοιπόν ένα ταξίδι στη δια-δρομή του Καθηγητή Κωνσταντίνου Δέλτα που τον οδήγησε στην επιτυχία.

Κε Δέλτα τι ήταν εκείνο που χάραξε την πορεία σας;

Η Φαρμακευτική ήταν και είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστήμη. Όμως, εμένα με ενδιέ-φερε πρωτίστως η έρευνα. Όταν, λοιπόν, ήμουν στο τρίτο έτος της Φαρμακευτικής, το μάθημα

της βιοχημείας από τον καθηγητή Σέκερη ήταν το ερέθισμα για αλλαγή πορείας. Κέρδισα υποτροφία για την Αμερική για διδακτορικό στη Βιοχημεία. Ήταν μια πολύ μεγάλη και σπουδαία εμπειρία για μένα. Είχα την ευκαιρία να εργα-στώ σε πολύ μεγάλα ερευνητικά κέντρα με πολ-λούς αξιόλογους μοριακούς βιολόγους. Ήταν ένα πολύ δυνατό πεδίο δράσης και είμαι πολύ ευτυχισμένος που έτυχα αυτής της ευκαιρίας.

Και βέβαια καταγράψατε μια πλούσια επι-στημονική δράση στην Αμερική όπως ήδη προαναφέραμε λεπτομερώς. Στην Κύπρο πότε επιστρέψατε με την βαλίτσα γεμάτη γνώσεις και εμπειρίες;

Στην Κύπρο επέστρεψα το 1991. Κατόπιν προ-σκλήσεως του Δρα Λεύκου Μίτλεττον, πρώτου διευθυντή του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου. Όταν επέστρεψα από τις Η.Π.Α. ανέλαβα την οργάνωση του εργαστη-ρίου Μοριακής Ιατρικής για διερεύνηση, διά-γνωση και πρόληψη κληρονομικών ασθενειών σε συνεργασία με τον Δρα Λεύκο Μίττλετον. Αναπτύξαμε πρωτοποριακά προγράμματα μορι-ακής διάγνωσης, για την κυστική ίνωση και τον οικογενή μεσογειακό πυρετό. Σε συνεργασία με την ομάδα μου αναπτύξαμε και διάφορα άλλα ερευνητικά προγράμματα με έμφαση στη νεφρολογία, σε στενή συνεργασία με τον Δρα Άλκη Πιερίδη και τους συνεργάτες του στο Γενι-κό Νοσοκομείο Λευκωσίας. Η συνεργασία μου με τον κο Πιερίδη συνεχίζεται μέχρι σήμερα το ίδιο δυναμικά, καθώς και με όλους σχεδόν τους νεφρολόγους της Κύπρου. Μπορώ να πω ότι η συνεργασία αυτή ήταν ό,τι καλύτερο, διότι μας επέτρεψε να συνδυάσουμε πολύ παραγωγικά ως ομάδα, την κλινική με την εργαστηριακή έρευνα προς όφελος των ασθενών.

Εξόσων γνωρίζω βραβευτήκατε από τους Ια-τρικούς Συλλόγους Λευκωσίας (1996 – 1998 – 2005 & 2008) και Λεμεσού (1994 – 1998 – 2001 & 2006).

Ναι, πράγματι η συνεισφορά της ομάδας μας αναγνωρίστηκε τοπικώς όσο και διεθνώς. Τα αποτελέσματα των ερευνών μας έχουν δημο-σιευτεί σε δεκάδες ερευνητικές εργασίες σε



αναγνωρισμένα διεθνή επιστημονικά περιοδικά (Journals). Υπήρξαν επιτυχίες της ομάδας μας καθοριστικής και παγκόσμιας εμβέλειας.

Η ανακάλυψη νέου γονιδίου που ευθύνεται για διάφορες νεφροπάθειες άνοιξε λοιπόν ένα παράθυρο που αφορούσε τη μοριακή διάγνωση, που σημαίνει;

Που σημαίνει έγκαιρη διάγνωση, σωστή διά-γνωση, σωστή θεραπεία.

Αντιλαμβάνομαι αφορά και πρόληψη;

Φυσικά! Αν κάποιος έχει κληρονομικό ιστορικό προβαίνει σε προληπτικές εξετάσεις και επομέ-νως γίνονται όλα πιο γρήγορα. Όπως έχω πει, έγκαιρη διάγνωση – σωστή θεραπεία. Η συνει-σφορά μας με την νέα γνώση και προσέγγιση της μοριακής γενετικής έκανε τη διαφορά σε πάρα πολλές περιπτώσεις ενώ πολλοί γιατροί τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα κυρίως, επιζητούν την εμπειρογνωμοσύνη μας.

Παράλληλα από το αμείωτο ενδιαφέρον για την έρευνα διδάσκετε και στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Πώς προέκυψε αυτή η εξέλιξη στην πορεία σας;

Το 2001 ανακοινώθηκε η δημιουργία του Τμή-ματος Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Προκηρύχθηκαν οι δύο πρώτες θέσεις και μετά από αρκετούς ενδοιασμούς αναφορικά με το αν πράγματι ήμουν άξιος για μια τέτοια θέση, υπέβαλα αίτηση. Ομολογώ ότι αρκετοί συνεργάτες μου με προέτρεψαν να κάνω αυτή την αίτηση. Το 2002 εκλέγηκα στη θέση αυτή και ανέλαβα τα καθήκοντά μου στο νεοσύστατο τμήμα, όπου διετέλεσα επίσης ως Πρόεδρος για δύο θητείες.

Τι σημαίνει για σας αυτό;

Το Πανεπιστήμιο είναι μία νέα πρόκληση.

Καταξίωση;

Ναι. Ζεις το στοιχείο ακαδημαϊκής ζωής. Διδάσκεις. Μεταδίδεις γνώσεις. Το Πανεπι-

στήμιο Κύπρου, ως το μεγαλύτερο ακαδημαϊκό και ερευνητικό ίδρυμα της χώρας, αναβάθμισε την ιδέα της έρευνας. Εργοδοτεί κόσμο, λύει προβλήματα και παράγει γνώση. Χαίρομαι και νιώθω περήφανος διότι έχω την ευκαιρία να συμβάλω στον τομέα αυτό.

Ποιος είναι ο επόμενός σας στόχος ή καλύτερα το όνειρό σας;

Επόμενός μου στόχος είναι να εργαστώ για την ίδρυση ενός Νέου Ερευνητικού Κέντρου, του Κέντρου Ερευνών Μοριακής Ιατρικής. Θα είναι ένα σύγχρονο κέντρο, αναβαθμισμένο και άρτια στελεχωμένο.

Και που αυτό τι θα σημαίνει;

Το Κέντρο Ερευνών Μοριακής Ιατρικής θα είναι αφιερωμένο στην έρευνα στους τομείς της ιατρικής. Η υποδομή που θα δημιουργηθεί θα είναι προστιθέμενη αξία για την Κύπρο. Θα προσφέρει παράπλευρο όφελος και δυνατό-τητα για ανάπτυξη και προσφορά υπηρεσιών μοριακών γενετικής ανάλυσης για διάγνωση και πρόγνωση ασθενειών με γενετική συνιστα-μένη, γεγονός που θα έχει άμεσο όφελος στον άνθρωπο. Ελπίζουμε ότι με τη δημιουργία του νέου Κέντρου Ερευνών Μοριακής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, το οποίο θα φιλοξενήσει την πρώτη Εθνική Βιοτράπεζα, θα μπορέσουμε να ερευνήσουμε ακόμη πιο εντατικά και σε μεγαλύτερο βάθος τη γενετική κληρονομιά των Κυπρίων, στοχεύοντας στη βελτίωση της υγείας. Ο προϋπολογισμός του έργου που τροχοδρομή-σαμε ήταν αρχικά 3.845.656 Ευρώ, όπως υπο-βλήθηκε και εγκρίθηκε μέσα από ανταγωνιστική προκήρυξη του Ιδρύματος Προώθησης Έρευνας της Κύπρου.

Δηλαδή το όνειρό σας παίρνει σάρκα και οστά;

Δυστυχώς, ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, το Υπουργείο Οικονομικών μείωσε τον προϋπολογισμό στα δύο εκατομμύρια ευρώ, κάτι που δεν είναι προς το συμφέρον της έρευ-νας και κατ’ επέκταση της Κυπριακής κοινω-νίας ή του Πανεπιστημίου. Βέβαια, ελπίζω με τη συνεισφορά του Πανεπιστημίου Κύπρου να

52



μπορέσουμε να υλοποιήσουμε το αρχικό σχέδιο. Ξέρεις, κανένα Πανεπιστήμιο δεν απέκτησε φήμη επειδή έχει καλούς διδάσκοντες, αλλά επειδή οι καθηγητές του έχουν συνεισφέρει με καθοριστικό τρόπο στην παραγωγή νέας γνώσης και έχουν προάγει την επιστήμη σε διάφορους τομείς. Αυτό γίνεται μόνο με την ερευνητική διαδικασία, οπότε συσχετίζονται τα ονόματα των Πανεπιστημίων με ονόματα διάσημων καθηγητών και ερευνητών τους, οι οποίοι έλυσαν σοβαρά προβλή-ματα της ανθρω-πότητας, ανακά-λυψαν καινού-ρ ι α γ ν ώ σ η η οποία αποτέλε-σε ακρογωνιαίο λίθο για περαι-τέρω πρόοδο και προαγωγή του πολιτισμού μας. Η οποιαδήποτε μείωση κονδυλίων λοιπόν θα έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις. Θα φέρει σοβαρό πισωγύρισμα.

Δηλαδή προχώρησαν σε παγοποίηση των κον-δυλίων;

Δυστυχώς προχώρησαν και σε αυτό. Ελπίζουμε και φιλοδοξούμε να πείσουμε τους αρμοδίους ότι κάθε περικοπή στον τομέα της έρευνας, όπου ήδη υπάρχει πρόβλημα στην Κύπρο λόγω των χαμηλών ποσοστών που διοχετεύονται, θα δημιουργήσει σοβαρότατο πισωγύρισμα στην ανοδική πορεία που επετεύχθη τα προηγούμενα χρόνια. Εξάλλου, η έρευνα είναι πρωτογενής αναπτυξιακή διαδικασία και προοδευτική πολι-τική και όχι χόμπι το οποίο μπορεί να ανασταλεί για ένα διάστημα και να αρχίσει ξανά στο μέλ-

λον! Η Κύπρος επενδύει στην έρευνα μόλις το 0.46% του ΑΕΠ ενώ ο μέσος όρος των χωρών της ΕΕ είναι 1.85%.

Ας ελπίσουμε λοιπόν να ευοδωθούν οι προσπά-θειές σας και να πραγματοποιηθούν οι ευγενείς σας στόχοι!

Σας ευχαριστώ πολύ κ. Δέλτα και εύχομαι από καρδιάς σε μεγαλύτερες επι-τυχίες!

Το 2006 ο Κων-σταντίνος Δέλ-τας διορίσθηκε από το Υπουρ-γικό Συμβούλιο ως Μέλος της Εθνικής Επιτρο-πής Βιοηθικής Κύπρου και τον Ιούλιο 2008 ως συντονιστής της

σχετικής επιτροπής του Κυβερνητικού Συμβουλί-ου Αξιολόγησης Τίτλων Σπουδών (ΚΥ.Σ.ΑΤ.Σ.) στα θέματα Βιολογίας και Βιοχημείας. Είναι αντιπρόσωπος της Κύπρου στη διαρκή επιτροπή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ιατρικών Ερευ-νών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Επιστημών (European Science Foundation). Ο καθηγητής Δέλτας έχει βραβευθεί με το Διεθνές Βραβείο Επιστημόνων ως «Διακεκριμένος Επιστήμονας για το έτος 2008», για τις έρευνές του στον τομέα της νεφρολογίας και της ανθρώπινης γενετικής από το Διεθνές Συμβούλιο Προώθησης Έρευνας (International Research Promotion Council). Το βραβείο του επιδόθηκε κατά τη διάρκεια ειδικής τελετής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου από αντιπροσώπους του Διεθνούς οργανισμού, κατά την 25ην Φεβρουαρίου 2009.

54

Ο Δ Ο Ι Π Ο Ρ Ι Κ Ο


Οδοιπορικό στην Κωνσταντινούπολη

Βέρα ΜίουΦαρμακοποιός Α.Π.Θ.

Η Επτάλοφος πόλη ιδρύθηκε από τους Μεγα-ρείς το 667 π.Χ. από τον Έλληνα Βύζα. Χτίστη-κε σε ένα σημείο φυσικά προφυλαγμένο από όπου ελεγχόταν η εμπορική δραστηριότητα στο Βόσπορο. Ήταν πρωτεύουσα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας για πολλούς αιώνες και ονο-μαζόταν Βυζάντιο. Ήταν μία από τις σαράντα σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Το 324 μ.Χ. όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος, έγινε ο μοναδικός άρχοντας της ρωμαϊκής αυτοκρα-τορίας, κατόπιν προτροπής των συμβούλων του, μετέφερε τη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη, στο Βυζάντιο λόγω της καλύτερης θέσης της πόλης σαν αμυντικό και εμπορικό κέ-ντρο. Μετονομάστηκε σε Κωνσταντινούπολη. Ο Μέγας Κωνσταντίνος έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην εξάπλωση του Χριστιανισμού, όταν είδε σε όραμά του το σύμβολο του Σταυρού.

Επί βασιλείας του Ιουστινιανού κατά τον 6ον μ.Χ αιώνα, η Κωνσταντινούπολη, ανέκτησε τα εδάφη της δυτικής αυτοκρατορίας από τους βαρβάρους και η πόλη ευημερούσε χάριν της εξαιρετικής προσωπικότητας του αυτοκράτορα. Πολλά επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου όπως η Αγία Σοφία, η Αγία Ειρήνη και μέρος του Μεγάλου Παλατιού οφείλονται

στον Ιουστινιανό. Σήμερα έχει 3996 τζαμιά και 106 χριστιανικούς ναούς.

Από την πρώτη στιγμή που ο σύλλογος ΑΡΙΣ-ΤΟΤΕΛΗΣ αποφάσισε να ταξιδέψει στην Κων-σταντινούπολη, άρχισα να διακατέχομαι από πολύ έντονα συναισθήματα. Σ΄ αυτό το ταξίδι, αγωνία, περιέργεια, θυμός, συγκίνηση, ευλά-βεια, ενθουσιασμός, αναμιγνύονταν με τρελούς ρυθμούς και έδιναν το ένα τη θέση του στο άλλο. Αγωνία πολλή κατά τη διάρκεια της προετοιμα-σίας του ταξιδιού.

Ενθουσιασμός κατά την αναχώρηση, στις 30 Σεπτεμβρίου, όταν τα 19 άτομα της αριστοτε-λικής παρέας συναντηθήκαμε στο αεροδρόμιο Λάρνακας για να πετάξουμε μέχρι την Αθήνα. Την 1η Οκτωβρίου νωρίς το πρωί, η αγουροξυ-πνημένη παρέα, με αεροπλάνο της Olympic Air αναχωρεί από το αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος για την Κωνσταντινούπολη, την πόλη που αποτελεί το σταυροδρόμι των δύο ηπείρων, της Ευρώπης και της Ασίας.

Εκνευρισμός στο αεροδρόμιο της Κωνσταντι-νούπολης, βλέποντας τούρκικες επιγραφές, Τούρκους τελωνιακούς υπαλλήλους, ανατο-λίτικες φυσιογνωμίες. Ευτυχώς όλα κύλισαν

Α ν α κ ά λ η μ α Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ο υ π ό λ ε ω ς

"Καράβιν πόθεν έρκεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;" "Έρκομαι ακ τ' ανάθεμα κ' εκ το βαρύν το σκότος,

ακ την αστραποχάλαζην, ακ την ανεμοζάλην· από την Πόλην έρχομαι την αστραποκαμένην.

Εγώ γομάρι δε βαστώ, αμέ μαντάτα φέρνω κακά δια τους χριστιανούς, πικρά και δολωμένα:

Οι Τούρκοι ότε ήρθασιν, επήρασιν την Πόλην απώλεσαν τους χριστιανούς εκεί και πανταχόθεν".



ομαλά, πήραμε τις βίζες και περάσαμε από τον έλεγχο διαβατηρίων. Συγκινήθηκα όταν ο ξεναγός που μας περίμενε στο αεροδρόμιο μας είπε πως ήταν ένας από τους ελάχιστους Έλληνες που έμειναν στην Πόλη, μετά τους διωγμούς και τις σφαγές του 1955 και του 1963. Όμως ο θυμός θα είναι το επόμενο συναίσθημα που θα νοιώσω, όταν βρεθήκαμε στο λεωφορείο για να πάμε στο ξενοδοχείο. Το πρώτο πράγμα που είδα, ήταν ο χάρτης της Τουρκίας που είχε αναρτημένο ο οδηγός του λεωφορείου, με την Κύπρο και την πράσινη γραμμή της να μου τρυ-πούν σαν καρφιά τα μάτια. Θύμωσα.

Κατά τη διαδρομή από το αεροδρόμιο προς το ξενοδοχείο και φτάνοντας στο Holiday Inn Old Town, ένοιωσα ανακούφιση, διαπιστώνο-ντας πως η πόλη που θέλαμε να επι-σκεφθούμε ήταν εφάμιλλη πολλών άλλων ευρωπαϊκών πόλεων.

Αφού πήραμε τα κλειδιά των δωμα-τίων μας, ξεκουρα-στήκαμε για λίγο και μετά όλη η παρέα ξεκινήσαμε για μια βόλτα με το καράβι στη θάλασ-σα του Μαρμαρά που πήρε το όνομά της από τα λατομεία της περιοχής. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν τη θάλασσα αυτή, Προποντίδα, που σημαίνει η θάλασσα πριν από τον Πόντο, δηλαδή τον Εύξει-νο Πόντο. Προορισμός μας τα Πριγκιπονήσια που βρίσκονται 12 Km από την Κωνσταντινού-πολη. Κατά τη διαδρομή βλέπουμε τις τρεις περιοχές, που αποτελούν την πόλη των σχεδόν είκοσι εκατομμυρίων κατοίκων. Η παλιά πόλη, η περιοχή του Σαραγιού απ΄όπου ξεκινήσαμε, το Πέραν που πήρε το όνομα από τους Έλλη-νες και σημαίνει «περνώ απέναντι» και είναι η περιοχή Μπέγιογλου και η ασιατική πλευρά που περιλαμβάνει τα δύο μεγάλα προάστια Ουσκούνταρ και Καντίκιοι που χρονολογούνται από τον 7ο αιώνα.

Τα Πριγκηπονήσια μνημονεύονται για πρώτη φορά τον 4ο αιώνα π.Χ. από τον Αριστοτέλη με το όνομα «Χαλκηδόνιοι νήσοι» ή «Δημόνησοι», από το όνομα κάποιου Δημόνησου, ο οποίος πρώτος κατεργάστηκε τον υποθαλάσσιο χαλκό της περιοχής.

Τα Πριγκιπονήσια τα οποία ο Γιώργος Σεφέρης σε επιστολή του προς την σύντροφο του Μαρώ (Αλληλογραφία Α΄ 1936- 1940), τα χαρακτη-ρίζει «όμορφα μέρη, μελαγχολικά», είναι ένα σύμπλεγμα από εννέα νησάκια βουτηγμένα στο πράσινο, που κατά τη βυζαντινή περίοδο λειτούργησαν σαν χώροι εξορίας ή αυτοαπο-μόνωσης μελών της βασιλικής οικογένειας, δημοσίων προσώπων και κληρικών.

Από τα μέσα του δέκατου ένατου αι-ώνα τα Πριγκηπο-νήσια έγιναν τόπος παραθερισμού για τις πλούσιες ελληνι-κές οικογένειες της Πόλης.

Πρώτος μας σταθ-μός το νησί Χάλκη. Αποβιβαστήκαμε από το ιδιωτικό πλοιάριο στο μικρό λιμανάκι του νησιού και αμέσως ανεβή-

καμε στις άμαξες που θα μας μετέφεραν στο λόφο της Ελπίδας όπου είναι κτισμένη η μονή της Αγίας Τριάδας και η Θεολογική Σχολή της Χάλκης( έτος ίδρυσης 1844). Τα γέρικα άλογα με κόπο μας ανέβασαν στο λόφο. Μας άφησαν στην πύλη και με πολλή συγκίνηση προχωρή-σαμε μέσα από τους μυρωδάτους κήπους ,που την αισθητική σχεδίασή τους επιμελήθηκε ο Μητροπολίτης Πριγκηπονήσων Δωρόθεος, για την πρώτη μας επίσκεψη στα χνάρια της Ορθο-δοξίας. Η σημερινή μορφή της Ιεράς Μονής και της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης οφεί-λεται στην προσφορά του μεγάλου ευεργέτη Παύλου Σκυλίτση Στεφάνοβικ που ανάθεσε στον αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη την οικο-δόμηση των νέων εγκαταστάσεων σε σχήμα Π. Το συγκρότημα της Σχολής αποτελείται από

56



υπόγειο, ισόγειο και δύο ορόφους. Τα εγκαίνια έγιναν την 6ην Οκτωβρίου 1896 και συνεχίστη-κε η λειτουργία της Σχολής. Ολοκληρώθηκαν σύγχρονες εγκαταστάσεις λουτρών, εσωτερικής θέρμανσης, μαγειρείων, ψυκτικών θαλάμων. Επίσης έγινε αναδιοργάνωση του νοσοκομείου και του διευθυντηρίου. Δεν μπόρεσα να κρύψω τη συγκίνησή μου όταν μπήκα στις αίθουσες διδασκαλίας και αντίκρισα τα θρανία των μαθητών και τα έδρανα των δασκάλων και με ταξίδεψαν σε άλλες εποχές, κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα. Επισκεφθήκαμε τους τάφους των Πατριαρχών που βρίσκονται πίσω από το ιερό βήμα του ναού της Μονής και σε ιδιαίτερο χώρο εκτός του κήπου.

Οι άμαξες με τα γέρικα άλογα μας περίμεναν εκεί που μας άφη-σαν για να μας με-ταφέρουν και πάλι στο καράβι για να συνεχίσουμε την περιήγηση μας στη θάλασσα του Μαρ-μαρά.Η επόμενη μας στά-ση είναι στο νησί Μπουγιουκάντα, το μεγαλύτερο από τα εννέα, το οποίο οι Έλληνες ονόμαζαν Πρίγκηπος και ήταν το αγαπημένο τους θέρετρο όπου παραθέριζαν τα καλοκαίρια. Όταν φτάσαμε στο λιμανάκι του νησιού, ήταν πια περασμένο το μεσημέρι και το στομάχι άρχισε να διαμαρτύρεται. Ο κύριος Γιώργος Σταμπουλίδης ο ιδιοκτήτης του εστιατορίου Κάπρι φώναζε την πραμάτεια του σαν γνήσιος Έλληνας κι εμείς δεν αντισταθή-καμε στα ψάρια και τις υπόλοιπες σπεσιαλιτέ του. Αφού απολαύσαμε το γεύμα μας, ο κύριος Γιώργος μας γλύκανε με ένα κιουνεφέ, γλυκό κανταΐφι ψημένο με φρέσκα κρέμα. Ανεβήκαμε και πάλι στις άμαξες για να κάνουμε το γύρο του νησιού. Βουτηγμένο στα πεύκα, είναι γεμάτο με όμορφα αρχοντικά που ανήκαν κυρίως σε πλούσιους Έλληνες, Αρμενίους και Εβραίους. Από ψηλά αντικρίσαμε τις αμμώδεις παραλίες που τόσο αγάπησαν οι Έλληνες της

Πόλης όταν έκαναν τις διακοπές τους, μέχρι που τους ξερίζωσαν οι Τούρκοι με τον τρόπο που μόνο αυτοί ξέρουν και δυστυχώς βλέπουμε να επαναλαμβάνουν ακόμη και στα σημερινά χρόνια του εικοστού πρώτου αιώνα. Αργά το απόγευμα επιβιβαστήκαμε στο καράβι και επιστρέψαμε στο ξενοδοχείο. Η πρώτη νύκτα μας βρήκε κουρασμένους και με την αγωνία της περιήγησης που θα ακολουθούσε την επόμενη μέρα προτιμήσαμε να πάμε νωρίς για ύπνο.Την Παρασκευή το πρωί όλη η αριστοτελική παρέα αμέσως μετά το πρόγευμα στο ξενοδο-χείο, επιβιβαστήκαμε στο λεωφορείο για να ξεκινήσει η περιήγησή μας στην Πόλη. Πρώ-τος σταθμός η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου (σήμερα είναι τζαμί). Η εκκλησία

αυτή που αποκα-λείται και «Μικρή Αγία Σοφία» χτί-στηκε το 527μ.Χ από τους Ισίδωρο και Ανθέμιο για να δείξουν στον Ιου-στινιανό την αρχι-τεκτονική που θα ακολουθούσαν στο σχεδιασμό της Αγί-ας Σοφίας. Ήταν εξαιρετικά περίτε-χνη τόσο στο εσω-τερικό όσο και στο εξωτερικό και απο-

τελεί ένα από τους πιο γοητευτικούς αρχιτεκτο-νικούς θησαυρούς της Πόλης. Στο εσωτερικό, ένα ακανόνιστο οκτάγωνο από κίονες σε δύο ορόφους στηρίζει το μεγάλο κεντρικό τρούλο που αποτελείται από 16 θόλους. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε τζαμί και ονομάζεται Σουλτάναχμετ. Μετά με τα πόδια προχωρήσαμε για τον Ιππόδρομο. Στην καρδιά της βυζαντινής Κωνσταντινούπο-λης βρισκόταν το τεράστιο στάδιο που χωρούσε εκατό χιλιάδες άτομα και κτίστηκε τον 3ομ.Χ αιώνα από τον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο. Σήμερα, αποτελεί τον επιμήκη δημόσιο κήπο Ατ Μειντανί ή Πλατεία Αλόγων. Τρία μόνο μνημεία σώζονται στο σημερινό Ιππόδρομο. Το πρώτο είναι ο Αιγυπτιακός Οβελίσκος του 1500π.Χ που έφερε ο αυτοκράτορας Κων-



σταντίνος από το Λούξορ. Σήμερα σώζεται το ένα τρίτο του αρχικού μεγέθους του ύψους του οβελίσκου και στέκεται σε μία σκαλιστή μαρμάρινη βάση του 4ου μ.Χ αιώνα και που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ και την οικογένειά του να παρακολουθούν τις αρματοδρομίες και άλλες εκδηλώσεις. Δίπλα βρίσκεται η στήλη των Όφεων που μεταφέρ-θηκε στην Κωνσταντινούπολη από τους Δελ-φούς και χρονολογείτε από το 479π.Χ. Και το τρίτο μνημείο είναι άλ-λος ένας οβελίσκος ,η στήλη του Κωνσταντί-νου του Πορφυρογέν-νητου. Πριν φύγουμε από τον Ιππόδρομο, ο ξεναγός μας, ζωντάνε-ψε στη φαντασία μας την πιο αιματοβαμμένη μάχη στην ιστορία της Πόλης. Τη Στάση του Νίκα. Δύο αντίπαλες ομάδες αρματοδρόμων, το 532μ.Χ λόγω διαφο-ρών τους, εξεγέρθηκαν και η διαμάχη τους εξε-λίχθηκε σε σφαγή και καταστροφή μεγάλου μέρους της πόλης, όταν ο Βελισσάριος με τη βο-ήθεια μισθοφόρων, κατέστειλε την εξέγερση, σφάζοντας 30,000 άτομα που παγιδεύτηκαν μέσα στον Ιππόδρομο.

Ανηφορίσαμε και βγήκαμε έξω από τα τείχη του Ιπποδρόμου και φτάσαμε στο Μπλε Τζαμί, ένα από τα πιο γνωστά θρησκευτικά κτίσματα στον κόσμο. Χτίστηκε κατ΄ εντολή του σουλτά-νου Αχμέτ Α΄ το 1609-16 μ.Χ από τον αυτοκρα-τορικό αρχιτέκτονα Μεχμέτ Αγά σε μια εποχή παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το όνομά του το τέμενος αυτό το πήρε από τα μπλε πλακίδια Ιζνίκ που κοσμούν το εσωτερικό του. Ο σουλτάνος στη προσπάθεια του να κάνει ένα τόπο λατρείας, για τους μωαμεθανούς, πιο μεγάλο από την Αγία Σοφία, έβαλε έξι μινα-ρέδες αντί τέσσερεις, αλλά αρχιτεκτονικά δεν μπόρεσε να ανταγωνιστεί τους Ισίδωρο και

Ανθέμιο. Εγώ δεν μπορούσα να μείνω πολύ ώρα στο τζαμί. Βγήκα έξω και τότε αντίκρισα απέναντί μου την Αγιά Σοφιά. Συγκίνηση και ανατριχίλα με διαπέρασε αμέσως.

Από την πρώτη μέρα που ο σύλλογός μας απεφάσισε αυτό το ταξίδι- προσκύνημα, στο μυαλό μου είχα μόνο αυτή την εκκλησιά, μόνο αυτό το θεϊκό κτίσμα που δημιούργησαν

οι άνθρωποι για να δο-ξάσουν την Αγία του Θεού Σοφία, του δικού μας Θεού, του Θεού της Ορθοδοξίας. Και τώρα αυτό το κτίσμα ήταν λίγα μέτρα μακριά από την πραγματικότητα. Σε λίγη ώρα θα έμπαι-να κι εγώ σ΄ αυτό το ναό για να προσευχηθώ. Έτσι νόμιζα… Τα πόδια μου τρέμουν, αλλά με οδηγούν προς το μέρος του ναού. Μπήκα μέσα κι αμέσως πάγωσα. Δεν μπόρεσα να προ-σευχηθώ. Μπήκα σε ένα μουσείο, δεν μπήκα σε εκκλησιά. Δεν είδα την Αγία του Θεού Σο-φία να πλανιέται γύρω

μου. Νόμισα πως η τεράστια σκαλωσιά που κάλυπτε την αριστερή πτέρυγα του ναού με εμπόδιζε να δω αυτό που έψαχνα. Ναι αυτή η σκαλωσιά με ενοχλούσε και δε με άφηνε να προσευχηθώ. Δεν ένοιωσα κατάνυξη και όμως βρισκόμουν στο πιο διάσημο χώρο λατρείας για τους ορθόδοξους χριστιανούς της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Βρισκόμουν σε ένα από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα του κόσμου. Το τεράστιο κτίσμα που αποτελεί μνημείο της εξέλιξης της βυζαντινής πρωτεύ-ουσας εγκαινιάστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 537μ.Χ. Το εσωτερικό του ναού είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να καθρεφτίζει επί γης τα ουράνια. Στον αχανή αυτό χώρο με τον τεράστιο τρούλο, ύψους 56 μέτρων, νοιώθω δέος. Τα τρίγωνα στη βάση του τρούλου είναι διακοσμημένα με τα σεραφείμ. Το ναό κοσμού-

58



σαν ψηφιδωτά που καθρέφτιζαν την βυζαντινή τέχνη του έκτου και ένατου αιώνα. Δυστυχώς σήμερα σώζονται μόνο απομεινάρια αυτής της μοναδικής τέχνης, όπως τον ένθρονο Χριστό με τον γονατιστό αυτοκράτορα δίπλα του, πάνω ακριβώς από τη Βασιλική Πύλη, δηλαδή την πύλη που μόνο οι αυτοκράτορες και οι αυλικοί είχαν δικαίωμα να περνούν. Επίσης σώζεται το υπέροχο ψηφιδωτό με την Παρθένο και τους αυτοκράτορες Κωνστα-ντίνο και Ιουστινιανό στο πλευρό της. Στο νό-τιο υπερώο βρίσκεται το Μωσαϊκό της Δεήσεως που απεικονίζει το Χρι-στό- Παντοκράτορα, τη Θεοτόκο και τον Ιωάννη το Βαπτιστή. Δύο άλλα υπέροχα ψηφιδωτά βρί-σκονται στο γυναικωνί-τη, ένα με τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα μαζί με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ τον Κομνηνό και την αυτοκράτειρα Ειρήνη και το άλλο τον Χριστό με τον αυτοκρά-τορα Κωνσταντίνο το Μονομάχο και την αυ-τοκράτειρα Ζωή. Εκτός από τα ψηφιδωτά μπορεί κανείς να δει τις δύο μαρμάρινες κρήνες που χρονολογούνται από την ελληνιστική περίοδο και την κολόνα που θεωρούνταν ότι είχε θερα-πευτικές δυνάμεις και ονομάζεται Στήλη του Αγίου Γρηγορίου του Θαυματουργού. Το 15ο αιώνα οι Οθωμανοί το μετέτρεψαν σε τέμενος με τέσσερεις μιναρέδες και καταστρέφοντας αυτά τα υπέροχα δείγματα της αθάνατης βυ-ζαντινής τεχνοτροπίας. Συγκλονισμένη και ψυχοπλακωμένη βγήκα από την Αγία Σοφία.

Μου πήρε λίγο χρόνο για να συνέλθω. Δεν μπορούσα να πιστέψω αυτό που έζησα πριν από λίγο. Εγώ ήθελα να δω την Αγία του Θεού Σοφία. Οι άπιστοι δεν με άφησαν. Το σοκ για μένα ήταν πολύ μεγάλο. Η επόμενη επίσκεψη κατάφερε να με συνε-φέρει κάπως. Ήταν η Βασιλική Κινστέρνα, η

μεγάλη και εντυπωσιακή, υπόγεια βασιλική δεξαμενή. Ένα απίστευτο και μοναδικό αξιοθέ-ατο. Κτίστηκε το 532μ. Χ από τον Ιουστινιανό για να παρέχει νερό στις γύρω από τον Ιππό-δρομο περιοχές. Ανεγέρθη σε έκταση 10.000 τετραγωνικών μέτρων και έχει χωρητικότητα 80.000 κυβικών μέτρων. Η στέγη της δεξαμε-νής αυτής, στηρίζεται σε 336 κολόνες ανόμοιες μεταξύ τους, ύψους 8 μέτρων η καθεμία και οι

περισσότερες από αυτές είναι ιωνικού, δωρικού και κορινθιακού ρυθμού γιατί ανήκαν σε ναούς της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Στο αριστερό άκρο που ήταν είσοδος παλαιότερα, δύο από τις κολόνες στηρίζονται σε βάσεις που έχουν σχήμα κε-φαλής Μέδουσας που έκλεψε Ρωμαίος αυτο-κράτορας από αρχαίο ελληνικό ναό, τις έφερε στην Κωνσταντινούπο-λη και τις τοποθέτησε ανάποδα για να πέφτει το μάτι των εισερχό-μενων στην Βασιλική Κινστέρνα, πρώτα στις ανάποδες μέδουσες και

μετά στο επιβλητικό κτίσμα, ώστε να μη τον ματιάζουν. Επίσης κάποιος από τους αυτοκρά-τορες φοβούμενος μην τυχόν οι εχθροί του, ρίξουν δηλητήριο στη δεξαμενή, έβαλε ψάρια στο νερό για να αντιλαμβάνονται αμέσως τυχόν δολιοφθορά. Σήμερα εξακολουθούν να κολυμπούν αμέριμνα τα ψάρια στο μαγευτικό τοπίο της Βασιλικής Κινστέρνας.

Τα οθωμανικά τείχη πίσω από την Αγία Σοφία, μας οδήγησαν στη Πύλη των Χαιρετισμών και στο γνωστό παλάτι Τοπ Καπί με τους όμορφους και περιποιημένους κήπους. Στο χώρο αυτό είδαμε την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης που χρονολογείται από τον 6ο αιώνα και παραδό-ξως δεν μετατράπηκε ποτέ σε τέμενος και το Αυτοκρατορικό Νομισματοσκοπείο το οποίο χρονολογείται από το 1727. Το 1465 ο Μωά-



μεθ ο Β΄ έκτισε το παλάτι Τοπ Καπί σαν κύρια κατοικία του. Κατοικήθηκε από διάφορους σουλτάνους μέχρι το 1853 όταν ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ Α΄ εγκαταστάθηκε στο παλάτι Ντολμαμπαχτσέ. Από τότε λειτουργεί σαν μουσείο. Στις διάφορες αίθουσες του Τοπ Καπί εκτίθενται αυτοκρατορικές φορεσιές, όπλα και πανοπλίες, κοσμήματα ανεκτίμητης αξίας κατασκευασμένα από πολύτιμους και ημιπολύ-τιμους λίθους, ασημικά, κεραμικά, γυαλικά, λά-φυρα από στρατιωτικές εκστρατείες αλλά και δώρα ξένων διπλω-ματών. Στο θησαυρο-φυλάκιο είχαμε την ευκαιρία να δούμε το χρυσοποίκιλτο στιλέτο του Τοπ Καπί και το 86 καρατίων διαμάντι του Κουταλά. Στο Τοπ Καπί τελείωσε η ξενάγηση της δεύτερης μέρας. Επιστροφή στο ξενοδο-χείο για ξεκούραση.

Το βράδυ η αριστοτε-λική παρέα είχε έξοδο στη νυχτερινή Πόλη. Δειπνήσαμε στο εστια-τόριο Kervansaray όπου είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε καλλιτεχνικό πρόγραμμα κυρίως με χορούς από διάφορες περιοχές της Τουρκίας. Αναχωρήσαμε νωρίς γιατί την επόμενη μέρα είχαμε βαρυφορτωμένο πρόγραμμα.

Σάββατο πρωί, ξεκινήσαμε και πάλιν για ξενά-γηση. Ο πρώτος μας σταθμός , το παλάτι Ντολ-μαμπαχτσέ. Το πολυτελέστατο παλάτι χτισμένο στις ακτές του Βοσπόρου από το σουλτάνο Αβδούλ Μετζίτ Α΄ το 1856, δηλαδή την εποχή της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αρχιτέκτονες του μεγαλοπρεπούς παλατιού ήταν οι Αρμένιοι Καραμπέτ και Νικογός Μπα-λιάν. Περάσαμε από την Αυτοκρατορική Πύλη και περιμέναμε τους ειδικούς αστυνομικούς που θα μας συνόδευαν κατά τη ξενάγηση. Η πο-λυτέλεια μας άφησε άναυδους. Επισκεφθήκαμε

τους χώρους των συνεδριάσεων, την τεράστια Αίθουσα Τελετών με το διακοσμημένο θόλο και τον βαρύτερο πολυέλαιο στο κόσμο, το σαλόνι Σουφερά όπου οι πρέσβεις περίμεναν να τους δεχτεί ο σουλτάνος και το Πορφυρό Δωμάτιο. Η Κρυστάλλινη Σκάλα φτιαγμένη από μπρού-ντζο και κρύσταλλο Μπακαρά φαίνεται τόσο εύθραυστη αλλά και τόσο εντυπωσιακή. Στη συνέχεια είδαμε το Μπλε Σαλόνι στο χώρο του

χαρεμιού, όπου δεχόταν η μητέρα του σουλτά-νου τις συζύγους του κατά τις θρησκευτι-κές γιορτές και το Ροζ Σαλόνι που ήταν η αίθουσα συγκεντρώ-σεων του χαρεμιού. Τέλος επισκεφθήκα-με το δωμάτιο όπου πέθανε ο Αττατούρκ. Βγήκαμε στην πλευρά της κεντρικής παρα-λιακής πύλης , πάνω στο Βόσπορο. Βγάλαμε μερικές φωτογραφίες στους όμορφους κή-πους του παλατιού και κατευθυνθήκαμε προς το λιμανάκι, για να πά-ρουμε το καράβι για μια βόλτα στο Βόσπορο.

Οι Συμπληγάδες Πέτρες για τους αρχαίους Έλληνες, δεν ήταν άλλες από τα στενά του Βοσπόρου, δηλαδή τα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και ενώνουν τη Θάλασ-σα του Μαρμαρά με τη Μαύρη Θάλασσα. Από τη πλώρη του μικρού καραβιού, που πήραμε για το σύντομο αυτό ταξίδι στο Βόσπορο είδαμε την εξωτερική πλευρά του υπερπολυτελούς παλατιού Ντολμαμπαχτσέ, που λίγο πριν είχαμε εγκαταλείψει γοητευμένοι από την πολυτέ-λεια, το Μουσείο Καλών Τεχνών, το Ναυτικό Μουσείο, την περιοχή Μπεσίκτας, το Παλάτι Τσιραγάν και το πάρκο Γιλντίζ. Σε λίγο περ-νάμε τη Γέφυρα του Βοσπόρου, γνωστή και σαν Γέφυρα Ατατούρκ, την έκτη μακρύτερη κρεμαστή γέφυρα του κόσμου, με μήκος 1.560 μέτρων και 64 μέτρων πάνω από την επιφάνεια

60



της θάλασσας και που ενώνει τις συνοικίες Ορ-τακιοι (ευρωπαϊκή πλευρά) και Μπειλέρμπεη (ασιατική πλευρά). Στη συνέχεια κατά μήκος των ακτών είδαμε τις ξύλινες παραθαλάσσιες βίλες, γνωστές σαν « γιαλιά» που έχουν εισό-δους από την παραλία. Είδαμε ωραιότατα σπί-

τια κυρίως εξοχικά που ανήκαν σε πλούσιους Έλληνες, αλλά δυστυχώς μετά πέρασαν στα χέρια Τούρκων επιχειρηματιών και πολιτικών, αλλά και σε ξένες πρεσβείες. Είδαμε παλιούς ελληνικούς οικισμούς όπως το Αρβανοχώρι, το Μέγα Ρεύμα όπου και η εκκλησία των Παμμε-γίστων Ταξιαρχών. Περάσαμε από το Μωρό του Βοσπόρου, το Μπεμπέκ, ένα από τα πιο δημοφιλή χωριά της περιοχής. Στο στενότερο σημείο του Βοσπόρου βρίσκεται το κάστρο της Ευρώπης που χτίστηκε λίγο πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Περάσαμε τη γέφυρα Φατίχ Σουλτάν Στη συνέχεια του ταξιδιού, το καράβι άλλαξε πορεία, περάσαμε από τα παράλια της ασιατικής πλευράς, όπου είχαμε την ευκαιρία να δούμε τα βαμμένα κοκ-κινοκαφέ εξοχικά σπίτια–γιαλιά, άλλα χτισμένα στο νερό και άλλα χωμένα μέσα στα καταπρά-σινα δάση. Νωρίς το μεσημέρι φτάσαμε πίσω στο λιμανάκι απ΄όπου ξεκινήσαμε.

Πήραμε το λεωφορείο έτοιμοι για τις επισκέ-ψεις - προσκυνήματα, που με τόση αγωνία περιμέναμε. Πρώτος μας σταθμός το Φανάρι, που ήταν ελληνική συνοικία από το 16ο αιώνα. Διασταυρώσαμε πεζοί τη λεωφόρο και μπήκα-με στα στενά σοκάκια με τα μικρομάγαζα που πωλούσαν τις πραμάτειες τους στους τουρίστες. Ανηφορίσαμε λιγάκι στρίψαμε αριστερά και βρεθήκαμε στο περιτοιχισμένο συγκρότημα που δεν ήταν άλλο από το Οικουμενικό Πατρι-αρχείο, τη Μεγάλη του Χριστού εκκλησία που ίδρυσε ο Απόστολος Ανδρέας και που είναι ένα από τα αρχαιότερα κέντρα της χριστιανικής εκ-κλησίας. Μέχρι τη στιγμή εκείνη πίστευα πως

η έδρα της Ορθοδοξίας θα ήταν κάτι ανάλογο με το Βατικανό ή έστω κάτι όπως η Αρχιεπι-σκοπή της Κύπρου. Σε κανένα όμως από αυτά δεν έμοιαζε. Ήταν ένα πολύ λιτό και απέριττο κτίριο που με έκανε να δακρύσω. Τα συναισθή-ματα που δεν ένοιωσα, όταν μπήκα στην Αγία

Σοφία, τα ένοιωσα εδώ. Σκούπισα τα δάκρυα από τα μάτια μου, ανέβηκα τα σκαλιά και τότε διαπίστωσα πως η κύρια είσοδος ήταν κλειστή. Όπως μας εξήγησε ο ξεναγός μας, είναι κλειστή η θύρα αυτή από το 1821 σε ανάμνηση του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ που απαγχονίστη-κε στο σημείο εκείνο, όταν καταδικάστηκε από τους Τούρκους σαν προδότης, επειδή παρότρυνε τους Έλληνες να αποκηρύξουν τον οθωμανικό ζυγό στην αρχή της επανάστασης για την απελευθέρωση (1821-32). Μπήκαμε από την πλαϊνή θύρα και βρεθήκαμε στην αυλή του Πατριαρχείου. Δεξιά της εισόδου ήταν τα κτίρια όπου στεγάζονται γραφεία και οι χώροι διαμονής, όλα επενδυμένα με ξύλο. Μπροστά μας στο κέντρο του Πατριαρχείου βρίσκεται η βασιλική του Αγίου Γεωργίου, που χρονολο-γείται από το 1720. Με φανερή την κατάνυξη στα πρόσωπα των αριστοτελών προσκυνητών, βάλαμε σιωπηλοί το σταυρό μας και προσευ-χηθήκαμε με ευλάβεια για τη σωτηρία της πατρίδας μας. Η απλότητα που χαρακτηρίζει την εκκλησία αυτή, αντισταθμίζεται άνετα με τον πλούτο των κειμηλίων που φιλοξενεί. Ο θρόνος του Πατριάρχη, που βρίσκεται στα δεξιά του κεντρικού κλίτους χρονολογείται από τους βυζαντινούς χρόνους, ο άμβωνας είναι διακοσμημένος με ξύλο από τη Μέση Ανατο-λή. Οι εικόνες που βρίσκονται στο ναό είναι κειμήλια που φυλάγονται εκεί μαζί με λείψανα αγίων και πατριαρχών αλλά και των ιδρυτών της Εκκλησίας μας, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Περιδιαβάσαμε λίγο στην αυλή του Πατριαρχείου και αναχω-

«Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια,ως λυτρωθείσα των δεινών ευχαριστήρια,

αναγράφω σοι η Πόλις σου Θεοτόκε,αλλ΄ ως έχουσα το κράτος απροσμάχητον,

εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον,ίνα κράζω σοι Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε».



ρήσαμε αμέσως, περνώντας από το ναό της Παμμακαρίστου, της βυζαντινής εκκλησίας που για πάνω από εκατό χρόνια στέγαζε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα που μετατράπηκε σε τζαμί. Ο επόμενος σταθμός ήταν το ιερό της Ζωοδόχου Πηγής, που είναι χτισμένο πάνω στην ιερή και θαυματουργή πηγή, λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων που έχει. Εντυπωσιασμένοι είδαμε τα

ψάρια που κολυμπούσαν στο νερό της πηγής, που κατά την παράδοση λέγεται πως βρέθηκαν στην πηγή όταν πήδηξαν από το τηγάνι ενός μοναχού, όταν αυτός δήλωσε ότι η εισβολή των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη ήταν τόσο πιθανή όσο η επιστροφή των ψαριών που τηγάνιζε στη ζωή. Οι βυζαντινοί αυτοκράτο-ρες συνήθιζαν στη γιορτή της Αναλήψεως να επισκέπτονται τη θαυματουργή πηγή.Το 1833 χτίστηκε η σημερινή εκκλησία. Πήραμε το αγίασμά μας και βγήκαμε στην εσωτερική αυλή της εκκλησίας για να δούμε τους τάφους των πατριαρχών της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το προσκύνημα στην Παναγία των Βλαχερνών ήταν απαραίτητο. Εκεί ψάλθηκε για πρώτη φορά ο Ακάθιστος Ύμνος και συνεχίζει να ψάλλεται στις 15 Αυγούστου στη γιορτή της Παναγίας.

Την 8η Αυγούστου του 626μ.Χ η Πόλη είχε σωθεί από τη μεγαλύτερη ως τότε απειλή της ιστορίας της από επιδρομή των Αβάρων. Ο λαός, θέλοντας να πανηγυρίσει τη σωτηρία του, την οποία απέδιδε στη βοήθεια της Θεοτόκου, συγκεντρώθηκε στο Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών. Τότε, κατά την παράδοση, όρθιο το πλήθος έψαλε τον «Ακάθιστο Ύμνο» στην Παναγία, αποδίδοντας τα «νικητήρια» και την

ευγνωμοσύνη του «τη υπερμάχω στρατηγώ».

Η μία συγκίνηση διαδεχόταν την άλλη με τέ-τοιους ρυθμούς που δεν ήμουν σίγουρη, πόσο μπορούσε να αντέξει ο καθένας από μας. Και όμως ή επόμενη επίσκεψη ήταν η πιο συγκλο-νιστική. Εμένα προσωπικά με συγκλόνισε. Με εντυπωσίασε. Είδα το μεγαλειωδέστερο δείγμα της βυζαντινής κληρονομιάς. Είναι η Μονή της Χώρας. Είναι ο βυζαντινός ναός που μας δείχνει τη Χώρα του Αχώρητου που δεν είναι άλλη από την μήτρα της Θεοτόκου που χώρεσε τον Αχώρητο, δηλαδή το Χριστό! Κτίστηκε στα τέλη του εντέκατου αιώνα από τη Μαρία Δούκαινα που υπήρξε σύζυγος δύο αυτοκρατόρων , του Μιχαήλ Ζ΄ και του Νικη-φόρου του Γ΄. ανακαινίσθηκε στις αρχές του δωδέκατου αιώνα από τον πορφυρογέννητο Ισαάκιο Κομνηνό. Όμως ο άνθρωπος που ανακαίνισε με προσθήκες και ολοκλήρωσε τις

62



τοιχογραφίες ήταν ο Θεόδωρος Μετοχίτης επιφανής άντρας κατά τις πρώτες δεκαετίες του δέκατου τέταρτου αιώνα που είχε το αξίωμα του Λογοθέτη του Γενικού. Το 1328 ο σφετε-ριστής του θρόνου Ανδρόνικος Γ΄Παλαιολόγος τον απομάκρυνε από το αξίωμα του και τον εξόρισε, για να επιστρέψει στην Κωνσταντι-νούπολη το 1330, με τον όρο να αποσυρθεί ως μοναχός στη Μονή Χώρα. Ολοκλήρωσε τη διακόσμηση του ναού με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες γιατί η αποστολή του όπως έγραψε ήταν να διηγηθεί πως ο «Κύριος έγινε θνητός για χάρη μας». Γι΄ αυτό με ρεαλισμό και πολλή προσοχή στη λεπτομέρεια, μας δίνει μέσα από τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά την πολυπρόσωπη ανθρώπινη παρουσία. Το 1332 πέθανε ο Θεόδωρος Μετοχίτης και είναι θαμμένος στο παρεκκλήσι του ναού μαζί με το βυζαντινό ιστορικό Νικηφόρο Γρηγορά που υπήρξε στενός του φίλος. Όταν μπήκαμε στο ναό μείναμε έκθαμβοι από το θέαμα που είχαμε μπροστά μας. Τα ψηφιδωτά στους δύο τρούλους του εσωνάρθηκα απ΄ όπου ξεκίνησε η ξενάγησή μας απεικονίζουν 66 προγόνους του Χριστού, μέσα σε στενές αυλακώσεις σε δύο σειρές και το Χριστό, στην αψίδα του νότιου θόλου. Στο βόρειο τρούλο διακρίνεται η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα . Τα ψηφιδωτά του εσωνάρθηκα αναπαριστούν τη Ζωή της Θεοτόκου που βασίζεται στο απόκρυφο Πρω-τοευαγγέλιο του Ιακώβου. Στα ημικυκλικά λοφία του εξωνάρθηκα βρίσκονται σκηνές από την Παιδική Ηλικία του Χριστού βασισμένες στη Καινή Διαθήκη. Τα επτά ημιθόλια του εξωνάρθηκα αναπαριστούν τα Θαύματα του Χριστού. Στο κεντρικό κλίτος συναντάμε την Κοίμηση της Θεοτόκου με την Παρθένο ξαπλω-μένη στη κλίνη, έχοντας γύρω της το Χριστό και τους Αποστόλους. Μετά το 1320 και αφ΄ ότου ολοκληρώθηκαν τα ψηφιδωτά, έγιναν οι τοιχογραφίες με πιο εντυπωσιακές αυτές της Αναστάσεως και της Αποκαλύψεως. Κεντρική μορφή στην πρώτη τοιχογραφία, αυτή του Χρι-στού που έχει νικήσει το θάνατο και ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τους τάφους τους και στα πόδια του Χριστού είναι οι πύλες της κολάσεως και ο σατανάς ξαπλωμένος μπροστά του. Η δεύτερη τοιχογραφία αναπαριστά τις

ψυχές όσων έχουν σωθεί να βρίσκονται στα δεξιά και των καταραμένων στα αριστερά του Χριστού. Δεν μπορούσαμε να ξεκολλήσουμε τα μάτια μας από αυτή την πλούσια κληρονομιά που μας άφησαν οι Βυζαντινοί πρόγονοί μας. Με βαριά καρδιά αναχωρήσαμε από την Μονή της Χώρας. Και πώς να συγκριθεί η επόμενη επίσκεψη με αυτή την μοναδική και συγκλο-νιστική εμπειρία;

Η κλειστή αγορά της Κωνσταντινούπολης, γνωστή ως Grand Bazaar, που χτίστηκε από τον Μωάμεθ Β΄ λίγο μετά την άλωση, είναι ένας λαβύρινθος από δρόμους με ψηφιδωτά στους τοίχους και ζωγραφισμένες στοές και διαθέτει τουλάχιστον 4.000 μικρομάγαζα. Οι έμποροι φωνάζουν τη πραμάτεια τους, χαλιά, χρυσαφικά, μεταξωτά, δερμάτινα….. Όπως σεργιανίζαμε στις στοές αυτές, βλέπω τη τα-μπέλα που έγραφε στα ελληνικά «Εστιατόριο ο Τάκης». Σαν ένας μαγνήτης να μας τράβηξε προς τα εκεί. Ο κύριος Τάκης, ο Πολίτης από τους ελάχιστους Έλληνες που ξέμειναν στη Πόλη μετά τις μεγάλες σφαγές και τους διωγ-μούς του 1955 και του1963. Τον πλησιάσαμε συγκινημένοι και κουβεντιάσαμε για τη ζωή των Ελλήνων που δε θέλησαν να ξεριζωθούν από τα ποτισμένα με τόσο ελληνικό αίμα, εδά-φη. Διατηρεί το οικογενειακό εστιατόριο εδώ και χρόνια στη μεγάλη αγορά και μας θύμισε τους εστιάτορες στο Μοναστηράκι, στην Αθή-να, όταν προσπαθούν να προσελκύσουν τους περαστικούς. Δοκιμάσαμε την πολίτική του κουζίνα -ήταν νοστιμότατη! Μας σύστησε τους γείτονες του μαγαζάτορες, που ήταν Αρμένιοι και πουλούσαν χαλιά, σουβενίρ και δερμάτι-να. Ο κύριος Τάκης μας είπε, πως σ΄ αυτή τη μεγάλη αγορά, έχουν μαγαζιά ακόμη εννέα Έλληνες. Χιλιάδες άνθρωποι κινούνται στα στενά δρομάκια του Grand Bazaar, εμείς όμως πρέπει να επιστρέψουμε στο ξενοδοχείο.

Αφού ξεκουραστήκαμε για λίγο, να μας και πάλι έτοιμους για την τελευταία μας εξόρμηση. Μια βόλτα στην πλατεία Ταξίμ ήταν απαραίτη-τη. Ταξίμ, σημαίνει «κέντρο διανομής νερού». Οι συνοικίες γύρω από την πλατεία αυτή, ήταν ελληνικές. Είναι το γνωστό Πέραν. Σ΄αυτές τις



γειτονιές είχαν γίνει οι μεγάλες σφαγές. Κάθε γωνιά της , αποτελεί και ένα λιθαράκι από την ιστορία του ξεριζωμού των Ελλήνων. Μόνο το Ελληνικό Προξενείο έχει μείνει στην πλατεία για να ανεμίζει η ελληνική σημαία. Τρομερό αυτό που ζήσαμε εκείνο το σαββατόβραδο. Πρώτη φορά είδα λαοθάλασσα από εκατομ-μύρια ανθρώπους, όχι να περπατούν αλλά να σύρονται σε μια πορεία από την οποία δύσκολα μπορούσε κανείς να ξεφύγει, αν τολμούσε να μπει σ΄αυτή τη ρότα.

Τα στενά δεξιά και αριστερά της πλατείας, φιλοξενούν χιλιάδες εστιατόρια, ταβέρνες, μπαράκια, καταστήματα με σουβενίρ αλλά και παλιά παραδοσιακά επαγγέλματα. Το μυαλό μας, χωρίς να το θέλει ταξιδεύει σε κάποιες άλλες εποχές που οι Έλληνες της Πόλης, έξυ-πνοι έμποροι, έμπειροι τεχνίτες, επιτυχημένοι επιχειρηματίες, λόγιοι έζησαν και δραστηριο-

ποιήθηκαν σ΄ αυτές τις γειτονιές. Η Λύκαινα της Πόλης ήταν το πιο πρόσφατο βιβλίο που διάβασα πριν το ταξίδι αυτό. Τη στιγμή που περιδιαβάζω στα στενοσόκακα αυτά, οι σελί-δες του βιβλίου ξεφυλλίζονται μπροστά μου. Οι φιγούρες της Θεανώς, του Λάμπρου της Ουρανίας, της Δέσποινας, του Αργύρη και της Ελισώς περνούν σαν κινηματογραφική ταινία από μπροστά μου.

Την επομένη μέρα, πρωί –πρωί η αριστοτελική παρέα παίρνει το δρόμο της επιστροφής. Νω-ρίς το απόγευμα της Κυριακής φτάσαμε στην Κύπρο. Τα συναισθήματα εξακολουθούν να είναι ανάμικτα, όπως όταν ξεκινούσαμε για το ταξίδι αυτό. Στη περίπτωση όμως αυτή ήμουν συγκινημένη για τα όσα με αξίωσε ο Θεός να δω από τη βυζαντινή ιστορία και τις ρίζες της θρησκείας μας. Στεναχωρημένη γιατί η ιστορία είναι σκληρή και επαναλαμβάνεται.

64

Χ Ο Ρ Η Γ Ο Ι


Η συντακτική επιτροπή διερμηνεύοντας και τα αισθήματα όχι μόνο των αναγνωστών αλλά όλου του Φαρμακευτικού κόσμου, εκφράζει ευγνώμονες ευχαριστίες σε όλους τους φίλους εμπόρους, κατασκευαστές, εισαγωγείς, αντιπροσώπους που στήριξαν και στηρίζουν οικονομικά το περιοδικό με τις καταχωρίσεις των διαφημίσεών τους.

Νιώθουμε την ανάγκη να παραθέσουμε κατά σειρά εισφοράς όλους όσους με τις καταχωρίσεις τους στήριξαν τις πρώτες είκοσι τέσσερις εκδόσεις του περιοδικού και που είναι οι ακόλουθοι:

ΓΡ. Χ’ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΛΤΔ

C.P.O. LTD

POTAMITIS MEDICARE LTD

HEALTH & DIET LTD

MUNDIPHARMA LTD

G. A. STAMATIS & SONS LTD

MARATHON TRADING

C.G. PAPALOIZOU LTD

ΚΑΡΠΑΣΙΑ ΛΤΔ

M.S. JACOVIDES LTD

ΔΡΟΓΟΦΑΡΜΑ ΛΤΔ

PHARMACY LINE

ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ & ΠΑΠΑΕΛΛΗΝΑΣ ΛΤΔ

PHADISCO LTD

ΠΑΥΛΙΔΗΣ & ΑΡΑΟΥΖΟΣ ΛΤΔ

COLGI LTD

ΤΑΣΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΛΤΔ

MEDOCHEMIE LTD

L.K. BIOSEARCH PR. LTD

ΒΑΡΝΑΒΑΣ Χ’ ΠΑΝΑΓΗΣ ΛΤΔ

KYPROPHARM LTD

Μ.Π. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΛΤΔ

MOBIL STAFF LTD

KES COLLEGE

PHARMΝET

MEDILINK LTD

ΑΣΤΗΡ ΛΤΔ

SANOFI - AVENTIS

INNOPRO

ΑΛΕΚΤΩΡ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ

S. STYLIANOU MEDISUPPLIES LTD

C.D.L. PHARMACEUTICAL LTD

AKIS PANAYIOTOU & SONS LTD

J.K.H. SERVICES LTD

Π. & Σ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΛΤΔ

LINETTE LTD

V. ELIADES LTD

PIΕR PACK PLASTICS TLD

STREAMLINING LTD

MEDISELL CO. LTD

Κ. ΤΣΙΣΙΟΣ & ΣΙΑ ΛΤΔ

ARCO PHARMACEUTICAL LTD

CAZACOR LTD

OPTOPHARM LTD

PROTOMED LTD

ΜΑΡΚΙΔΗΣ & ΒΟΥΡΟΣ ΛΤΔ

UNIFAST TRADING LTD

OMEGA FHARMA HELLAS

MECAP TRADING LTD

KIPA PHARMACEUTICAL LTD

M.E.T.L. SUCCS LTD

EVAND TRADING (MEDISANA)

G.H OXYLIFE LTD

LOUANFARM TRADING LTD

BEST LIFE

aristotelis 25

Documents