arbowijzer 21 - lijmen en kitten

Arbowijzer 21 | Werken met lijmen en kitten | Plakken en hechten | 10106-1

FNV BOUW BESTAAT UIT FNV BOUW & INFRA, FNV AFBOUW EN ONDERHOUD, FNV MEUBEL & HOUT EN FNV WOONDIENSTEN

10

10

6

ARBOWIJZER 21

Werken metlijmen en kittenPlakken en hechten

Lijmen en kitten hebben voor eendeel schroeven, spijkers, stopverf enisolatietape verdrongen. Mededaardoor zijn bouw- entimmerplaatsen tegenwoordig kleinechemische fabriekjes. Hoe schadelijkzijn die producten nou eigenlijk? Eenboekje open over de risico's van hetwerken met lijmen en kitten. En tips& trucs om er zo veilig en gezondmogelijk mee om te gaan.

Herziene 2e uitgave,mei 2010

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

Inhoudsopgave

Plakken en hechten ........................... 1

Soorten lijmen en kitten.................. 2

Gehecht aan je lijf .............................. 3

Oplosmiddelen...................................... 5

Productinformatie................................ 7

Wat zegt de wet? ................................ 9

Tips & trucs voorgezonder lijmen en kitten ............ 10

Meer weten?....................................... 13

Nuttige adressen.............................. 14

Bijlage: gedetailleerde informatie over lijm en kit per productgroep ....................... 15

Kleven en dichtenZonder lijm en kit zou de halve wereld in elkaar zakken, zou hettochten en lekken. Tientallen soorten kitten en lijmen houden hui-zen en meubels bij elkaar. In plaats van oppervlakken aan elkaarte verbinden met nieten, schroeven, stiksels en lassen wordensteeds vaker lijmen en kitten ingezet. In de loop der jaren zijn veelnatuurlijke lijmen als stijfsel, rubberlijm en vislijm vervangen doorsynthetische lijmen. Daardoor is het aantal chemische stoffenwaarmee je in aanraking kunt komen toegenomen. Vloerenleggers,tegelzetters, tapijtlijmers, houtbewerkers en werknemers in deafbouw- en afwerksector en de hout- en meubelindustrie makenbijna dagelijks gebruik van lijmen en kitten. Maar is dat nou wel zogezond? Een complexe vraag waarop niet één antwoord te gevenis. Om welke stoffen gaat het, wat zijn de risico's en hoe kun jedie aanpakken? Daarover gaat deze Arbowijzer.

Lijmen zijn stoffen die twee delen permanent aan elkaar bevestigen.Kitten zijn dikvloeibare materialen die vooral worden gebruikt voorafdichtingen, maar ook wel voor verlijming.Uit de beschrijvingen blijkt al dat er geen scherpe grens is tussen lijmen enkitten. Een ‘montagekit’ bijvoorbeeld is eigenlijk een lijm, omdat het tweeoppervlakken permanent aan elkaar bevestigt.


Soorten lijmen en kitten

Lijmen en kitten worden op allerlei verschillende manieren ingedeeld. Indelingen die elkaar vaak overlappen, en nog wel eensverwarring geven. Leveranciers delen lijmen vaak in op basis vanhet type bindmiddel, b.v. polyurethaan, epoxy, acrylaat, zetmeel(stijfsel), bitumen, chloropreen, PVC en cement. Verder zijn er indelingen op basis van:de gebruikers: bouwlijmen, doe-het-zelf lijmen, industriële lijmenhet materiaal dat gelijmd wordt: hout, behang, PVC, beton etc.

Voor de risico’s van lijmen en kitten is een indeling op grond vanhet oplosmiddel of het soort droging handig: watergedragen lijmen(dispersielijmen), oplosmiddel-lijmen, smeltlijmen (hotmelts), oplosmiddelvrije lijmen, reactieve lijmen. Reactieve lijmen zijn vaakoplosmiddelvrij, maar niet altijd.

Tenslotte kun je nog allerlei ‘huis-tuin-en-keuken namen’ voor lijmen tegenkomen, zoals contactlijm (oplosmiddelrijk, bindmiddelpolychloropreen), secondelijm (oplosmiddelvrij, bindmiddel cyanoacrylaat) en houtlijm (watergedragen dispersielijm, bind -middel polyvinylacetaat).

LeeswijzerDeze Arbowijzer is een naslagwerk.Na een introductie met algemeneinformatie over gezondheidsrisico’svan lijmen en kitten treft u in debijlage specifieke informatie perproductgroep, op basis van het typebindmiddel. Het type bindmiddel vande lijm of kit waarmee u werkt kunt uvinden in de technische documen -tatie bij het product (de gebruiks -aanwijzing) of in het Veiligheids -informatieblad. Een leesadvies voordeze bijlage: zoek het product vanuw interesse en verlies u niet in deuitgebreide overige feiten. Er zijn talloze soorten lijmen enkitten. Binnen het bestek van eenArbowijzer zijn ze niet allemaaluitputtend te behandelen. Toch biedtde Arbowijzer een uitgebreid en vrijcompleet overzicht met vrij specifiekeinformatie over soorten producten enhun risico’s.


Gehecht aan je lijf

Lijmen en kitten zijn vergelijkbare producten. Het grootste verschilis de vloeibaarheid en vluchtigheid. Kitten hebben een hoger gehalte vulstof en vaak een lager gehalte oplosmiddel. Of lijm en kit schadelijk zijn voor de gezondheid hangt af van desamenstelling en in welke mate en hoe vaak je er mee in contactkomt. De belangrijkste manieren van blootstelling zijn inademingvan de dampen en huidcontact met de lijm of de kit. Die bloot -stelling kan zowel kort- als langdurig zijn. De eventuele gezond-heidsklachten zijn acuut of chronisch.

BlootstellingBij kortdurende blootstelling kom je gedurende korte tijd met schadelijke stoffen in aanraking. Zeker als de blootstelling hoog is,kun je daar acuut klachten van krijgen. Meestal verdwijnen dieklachten weer snel.Maar als je jaar in jaar uit lijmlucht inademt of lijm op je huidkrijgt, dringt er steeds een kleine hoeveelheid ongezonde stoffenhet lichaam binnen. De kortdurende effecten verdwijnen dan nietmaar gaan sluipenderwijs over in chronische klachten. De effectenzijn niet altijd direct merkbaar, maar kunnen op lange termijn flinkeproblemen veroorzaken.

GezondheidsschadeSchadelijke stoffen kunnen effect hebben op de plaats waar hetcontact met het lichaam plaatsvindt: dat heet lokaal effect. Eenvoorbeeld hiervan is dat sommige mensen bij huidcontact metschadelijke stoffen huidallergie of eczeem krijgen. In andere gevallen weet de stof zich door het lichaam te verspreiden om opverschillende plekken schade aan te richten. Via de ademhalings-wegen, het bloed of het lymfevocht kunnen stoffen door hetlichaam worden getransporteerd. In zo'n geval is sprake van een‘systemisch’ effect: de stof heeft niet op één, maar op diverseplaatsen in het lichaam effect. Zo kunnen de hersenen beschadigdraken door langdurig en regelmatig oplosmiddelen in te ademen.

1-component of 2-component?Met 2-component lijmen of kittenmoet je vaak extra uitkijken. Het zijnproducten die uitharden door eenchemische reactie met eenverharder, die je moet mengen metde lijm of kit. De verharders zijn vaakschadelijk. Sommigen kunnenallergieën veroorzaken, zoals deisocyanaten bij polyurethaanlijm,amines bij epoxylijm en peroxiden bijpolyesterlijm. Maar let op: sommigeéén-component lijmen of kittenkunnen ook stoffen bevatten die eenallergie kunnen veroorzaken, zoals 1-K polyurethaan,


Let op je lijfBestanddelen uit lijm kunnen op verschillende manieren in contactkomen met het lichaam of het zelfs binnendringen. Op het momentdat je lijmlucht ruikt, bevinden vluchtige stoffen zich al in de adem-halingswegen. Maar ook via de huid kunnen chemische stoffenzich door het lichaam verspreiden. Vooral als de huid droog, ruw ofbeschadigd is (kloofjes, wondjes) kunnen schadelijke stoffen ermakkelijk doorheen dringen. Niet alleen bij het lijmen zelf komenvaak schadelijke stoffen vrij. Ook bij het schuren, slijpen of zagenvan gelijmd materiaal kun je in aanraking komen met ongezondebestanddelen van lijm. En vooral ook bij het doseren en mengenvan 2-component producten. Let op: bij het gebruik van spuitlijmkun je al snel teveel vluchtige stoffen en irriterende deeltjes inade-men!

Opname Verspreiding Risico- inademen - vluchtige stoffen: luchtwegen, - systemisch (b.v. OPS, leveraandoening)

bloed, zenuwstelsel- deeltjes: vastzetten van deeltjes - lokaal (b.v. aantasting longweefsel)

in de longen- inslikken - via speeksel en keelslijmvlies - systemisch (b.v. leveraandoening)- huid - doordringen van opperhuid - lokaal (b.v.contactdermatitis = eczeem,

allergische reacties)- ogen - via bloedvaatjes oog in bloed - lokaal (aantasting gezichtsvermogen)

Eczeem en Allergisch eczeemEczeem is een ontsteking van de huid, die meestal gepaard gaat met een drogehuid, jeuk, roodheid, en bultjes, blaasjes en/of kloofjes. Eczeem is nietbesmettelijk, maar kan zich wel uitbreiden over de huid.Eczeem ontstaat vaak door irritatie van de huid: een opeenstapeling van kleinebeschadigingen van de huid kan leiden tot eczeem, als de huid niet voldoendetijd krijgt om zich te herstellen.Bekende oorzaken van ‘irritatie-eczeem’ zijn ‘nat werk’, schoonmaakmiddelen enoplosmiddelen. Als je je handen vaak met terpentine reinigt is de kans opeczeem groot. Ook irriterende bestanddelen in lijmen kunnen eczeem opleveren.Allergisch eczeem ontstaat als je afweersysteem tegen ziekten op hol slaat, en testerk reageert op één bepaalde chemische stof. In dat geval is de schilderallergisch voor die stof. Lijmen en kitten die allergieën kunnen geven, zijn vooral epoxylijmen, polyurethaanlijmen, zgn. ‘oximhardende’ siliconenkitten en2-K acrylaten.Irritatie-eczeem verdwijnt als de huid tijd krijgt om te herstellen. Een allergie isblijvend: elke keer als de schilder in contact komt met de stof waarvoor hijallergisch is, ontstaat het eczeem direct opnieuw.


Oplosmiddelen

Door de oplosmiddelvervangingsplicht (zie de paragraaf ‘Oplos -middelverbod’) mogen woningstoffeerders en parketleggers binnenshuis niet meer met oplosmiddelrijke lijmen en kitten werken.Er zijn echter nog steeds oplosmiddelrijke lijmen in gebruik. Ook pri-mers voor lijmen of kitten bevatten vaak veel oplosmiddel, en bij hetreinigen van kitpistolen wordt vaak een oplosmiddel gebruikt.Om zeker te weten dat er geen oplosmiddel in een lijm of kit zit, iswerken met producten op waterbasis of oplosmiddelvrije producten(hotmelts of reactieve lijmen) aan te bevelen. Oplosmiddelen zijnimmers gezondheidsschadelijke stoffen. Reactieve lijmen zijn vaakwel schadelijk voor de huid.Oplosmiddelhoudende lijmen bestaan soms wel tot 80 à 95 procentuit oplosmiddel (b.v. contactlijm en PVC-lijm). Dat verdampt allemaal.Lijmen met oplosmiddelen worden als vloeistof aangebracht, waar-na ze drogen en uitharden. Dit gebeurt doordat het oplosmiddelverdampt en in de lucht komt. Op die manier kun je in contactkomen met de vluchtige oplosmiddelen.

Huid. Organische oplosmiddelen drogen de huid uit en kunnenvaak door de huid heen in het lichaam terechtkomen. Tegelijkertijdmaken ze ook voor andere gevaarlijke stoffen de weg vrij om doorde huid te dringen. Bij langdurig huidcontact kunnen eczeem ofallergisch eczeem optreden (zie kader).

Inademen. Het inademen van vluchtige oplosmiddelen is ongezonden leidt op korte termijn (direct) en over langere periodes (gedurendejaren) tot gezondheidsklachten. Tijdens het werken met oplosmiddel-lijm kun je last krijgen van hoofdpijn, irritatie van de slijmvliezen vanogen en ademhalingswegen, misselijkheid, duizeligheid, dufheid eneen gevoel van dronkenschap of afwezigheid. Het langdurig en regel-matig werken met oplosmiddelen kan leiden tot de aantasting vanhet zenuwstelsel en de hersenen. Klachten die daardoor ontstaanvallen onder de noemer OPS (Organisch Psycho Syndroom). Typischeverschijnselen van OPS zijn vergeetachtigheid, slapeloosheid, vermoeidheid, concentratie- en geheugenstoornissen en in ernstigegevallen vroegtijdige dementie en karakterveranderingen. Door deblootstelling aan oplosmiddelen kunnen ook andere organen beschadigd worden, zoals lever, nieren, hart, ei- en zaadcellen.

Brand en explosie. De meeste organische oplosmiddelen zijn zeerbrandbaar. Wanneer een ontstekingsbron in de buurt is, zoalsopen vuur, hete oppervlakken, statische elektriciteit of elektrischevonken, is de kans op brand of explosie groot.

Oplosmiddelverbod Sinds 1 januari 2000 is het gebruikvan oplosmiddelhoudende lijm bijtapijt- en parketleggen verboden. Datstaat in de wet(Arbeidsomstandighedenbesluit). Deoverheid heeft deze maatregelafgekondigd om te voorkomen datwerknemers gezondheidsschade(OPS) oplopen door inademing vanoplosmiddelen. Bij het binnenshuistoepassen van lijmen geldt eenvervangingsplicht. De vervangendelijmen mogen ten hoogste 5 gramoplosmiddel per kilogram productbevatten. Hetzelfde geldt voorvoorbewerkingsproducten zoalsprimers.

De vervangingsplicht geldt in devolgende situaties:- Het lijmen van bekleding op vloeren,

trappen, wanden of plafonds. Ditgeldt ook voor het voorbewerken,verwijderen of afbijten van oudelijmlagen, het aanbrengen vanondervloeren, het voorstrijken vanvloeren en wanden en het egaliserenvan wanden en andere opper vlakken.

- De vervangingsplicht geldt voorwoningen en andere gebouwen enbetreft dus binnensituaties.

De alternatieve lijmen die nu meestalworden gebruikt, zijn – afhankelijkvan de exacte toepassing – water -gedragen dispersies (acrylaten), 1-en 2-component poyurethaanlijmen,MS Polymeerlijmen en soms poeder -lijmen op cementbasis. Verdergebruikt men dubbelzijdige tapes. Voor schilderwerk en het lakken vanparket geldt eveneens een oplos -middelverbod.

Risicoklassen oplosmiddelenOf het gezondheidsrisico nu groot of zeer klein is, blootstelling aan oplosmiddelen kun je beter zo veel mogelijk vermijden.Gezonde oplosmiddelen bestaan namelijk niet.

Het gehalte oplosmiddelen van lijmen verschilt sterk: van bijna nul in bijvoorbeeld hotmelts (b.v. voor vloerbedekking optrappen), cementlijmen (b.v. tegellijm) en watergedragen dispersies (houtlijm, vloerbedekkinglijm) tot wel 80% tot bijna100% in resp. contactlijm en PVC-lijm.

GrenswaardenEen ‘risicomaat’ voor oplosmiddelen en andere gevaarlijke stoffen is de Grenswaarde, tot 1 januari 2007 MAC-waardegeheten (Maximale Aanvaarde Concentratie). Het geeft aan hoeveel er van een stof in de werklucht aanwezig mag zijnzonder dat de gezondheid er onder lijdt. Zelfs bij levenslange blootstelling. De hoogte van de grenswaarde is afhankelijk vande giftigheid van de stof. Hoe giftiger, hoe lager de grenswaarde. In Nederland bestaan voor een aantal zeer schadelijkestoffen grenswaarden die de overheid heeft vastgesteld (‘publieke’ grenswaarden). Voor de overige stoffen moet hetbedrijfsleven zelf grenswaarden opstellen (‘private’ grenswaarden). Grenswaarden gelden voor afzonderlijke stoffen en niet voor producten die immers altijd een mix van een veelheid aanstoffen zijn. Om die reden bestaan er geen grenswaarden voor lijm, maar wel voor lijmbestanddelen. Bijvoorbeeld vooroplosmiddelen. Meer over grenswaarden vind je op www.veiligwerkenmetchemischestoffen.nl.


MonomerenDe werking van lijmen en kitten berust voor een belangrijk deel oppolymerisatie van het bindmiddel. Dat is een chemische reactiewaarbij losse moleculen zich aaneenrijgen tot lange ketens.Monomeren zijn dus per definitie reactieve verbindingen. Wanneerniet alle monomeren uit het bindmiddel polymeriseren blijven ervrije monomeren over. Vanwege het reactieve karakter van diemoleculen kan dat ernstige gezondheidsrisico’s met zich meebren-gen. Harde gegevens over gehalten monomeren in diverse lijmty-pes zijn echter erg schaars. Lijmen en kitten waarin monomeren voor zouden kunnen komenzijn: epoxy’s, formaldehydeharsen, acrylaten en soms polyuretha-nen (PUR). Aangenomen wordt dat voor de meeste lijmtypen de monomeerge-halten zeer miniem zijn: veel lager dan 0,1%. Gezondheidsrisico’sdoor de aanwezigheid van vrije monomeren zijn dan ook niet waar-schijnlijk. Dit geldt echter niet voor 2-component lijmen en kitten;hierin kunnen de reactieve stoffen nog in hoge gehalten aanwezigzijn.

GEZONDHEIDSRISICO OPLOSMIDDELEN- zeer groot zwavelkoolstof, benzeen (niet in lijmen gebruikt)- groot methyleenchloride, acetonitril, n-hexaan, tetrahydrofuraan- matig methanol, methylethylketon, aceton, tolueen, ethylacetaat- klein nitrobenzeen, isopropylalcohol, cumeen, n-octaan, butylacetaat- zeer klein butoxyethanol, ethyleenglycol


Productinformatie

Wie wil weten of hij met gevaarlijke stoffen werkt, moet zich verdie-pen in de gegevens over die stoffen. Informatie over de stoffen iste vinden op de verpakking, het Veiligheidsinformatieblad (VIB) enin het stoffenregister van het bedrijf. Leveranciers van gevaarlijke stoffen zijn verplicht om hun productengoed te etiketteren en te voorzien van veiligheidsinformatiebladen(in het Nederlands). Zo'n veiligheidsinformatieblad wordt gratis verstrekt; in ieder geval bij de eerste keer dat het product wordtgeleverd en verder wanneer daarom wordt gevraagd door de afnemer.In ieder bedrijf en op elke bouwplaats hoort een stoffenregisteraanwezig te zijn, als onderdeel van de Risico-Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E). Hoe dat register eruit ziet, zal van bedrijf totbedrijf verschillen. In het register moet in ieder geval de volgendeinformatie zijn vermeld:De identiteit (chemische naam) van de stof of het product. Van eenproduct moet zijn vermeld welke gevaarlijke bestanddelen er inwelke hoeveelheden inzitten;De gevaren van de stof. Die blijken uit het gevaarssymbool en de R-zinnen op het etiket;De afdelingen in het bedrijf waar de stof aanwezig is.

Meer informatie over productinformatie, MAC-waarden, etiketten, R- en S-zinnen? Zie Arbowijzer 7: Werken met gevaarlijke stoffen.Vlammen en doodshoofden.


Let op je lijf – Overige toevoegingenNaast een of meer bindmiddelen bevatten lijmen en kitten stoffendie het product beter verwerkbaar of langer houdbaar maken. Metuitzondering van de oplosmiddelen en vulstoffen zijn ze meestal inkleine hoeveelheden toegevoegd. Toch kunnen ook die stoffensterk bijdragen aan de giftigheid van de lijmen of kitten.

vulstof type risicokrijt, kalk, zand, aluminiumsilicitaat, niet vluchtig huidirritaties en (bij poedervorm)gips, bariumsulfaat, klei hoesten, slijmvorminghout- of kwarts(meel)portlandcement cementeczeem

weekmakers en kleefkrachtversterkersftalaten, rubber, glycerol, glycol, castorolie, niet vluchtig huidirritaties, huidallergieënadipaten, sebacaten, colofonium en andere harsen, fosfaten

conserveringsmiddelenfenolen, fenolaten, formaldehyde, giftig huidziekten, via de ademhalingisothiazolinon lever- en nierbeschadigingen

zinkchloride, zinksulfide, borax, huidirritatieskoperverbindingen

primerschloropreen, synthetisch rubber, reactief huidirritatiespolysiloxanen, acrylaatkunsthars, andere synthetische harsensilanen huidirritaties, bij inademing:

aantasting slijmvliezen

overige hulpstoffenharders, stabilisatoren, antioxydantia, diverse huidirritaties, eczeemremmers, katalysatoren, schuimremmers, corrosieremmers, emulgatoren


Wat zegt de wet?

Een werknemer moet veilig kunnen werken met gevaarlijke stoffen.De werkgever is verplicht daarbij te helpen. Dat staat in een aantal wetten.

Wet milieugevaarlijke stoffenDe leverancier is verplicht alle stoffen en producten van een etikette voorzien en om bij de eerste levering en daarna op aanvraageen Veiligheidsinformatieblad (VIB) te verstrekken. Dit blad (ookwel: Material Safety Datasheet) geeft aanvullende informatie bijhet gevaarsetiket.

Arbowet (artikel 5, Arbobesluit hoofdstuk 4) De werkgever is verplicht om alle arborisico's te inventariserenen te evalueren (RI&E), en moet volledig op de hoogte zijn vanalle mogelijke risico's die het gebruik van gevaarlijke stoffen metzich meebrengt. Bij het werken met gevaarlijke stoffen moet deaard, de duur en de frequentie van de blootstelling bekend zijn.De werkgever is verplicht een register bij te houden van allestoffen waarmee gewerkt wordt. De gegevens voor het registerkomen van het etiket, het informatieblad of PISA (productgroepinformatie systeem Arbouw).

De werkgever is verplicht om werknemers voorlichting enonderricht te geven over de gevaren van het werk en dematerialen waarmee gewerkt wordt.

De werkgever moet doeltreffende maatregelen nemen om tevoorkomen dat werknemers gezondheidsschade oplopen doorhet werken met gevaarlijke stoffen. Als maat voor de toelaatbareblootstelling gelden de grenswaarden, die de maximaalaanvaarde concentratie aangeven.

Arbeidsomstandighedenbesluit In het kader van de Vervangingsregeling preventie OPS van hetMinisterie van SZW mogen bepaalde lijmen en verven sinds 1 januari 2000 nog slechts een zeer beperkt gehalte vluchtigeorganische oplosmiddelen bevatten. De verplichte vervanging geldtvoor binnenschilderwerk en tapijt- en parketleggen. Werkgeversmoeten ervoor zorgen dat werknemers met oplosmiddelarme of -vrije producten kunnen werken.


Tips & trucs voor gezonder lijmen en kitten

Bij het werken met lijm en kit moet de blootstelling aan schadelijkestoffen zo veel mogelijk worden voorkomen. Tips & trucs voor verbeteringen op een rij. Oplossingen die de bron van het probleemaanpakken, hebben altijd de voorkeur. De Arbowet schrijft dat trouwens ook voor. Als bronoplossingen niet kunnen, zijn vaakandere verbeteringen voor handen. Pas in laatste instantie komenpersoonlijke beschermingsmiddelen aan bod. Niet alle oplossingenzijn één, twee, drie in te voeren. FNV Bouw zet zich in om opbranche en politiek niveau tot verbeteringen te komen.

1. BronoplossingVervang lijmen en kitten die oplosmiddelen bevatten doorproducten op waterbasis, smeltlijmen of oplosmiddelvrije lijmen.Kies bij oplosmiddelvrije lijmen waar mogelijk liever 1-componentdan 2-component producten.Gebruik zo mogelijk geen oximhardende siliconenkit en 2-compo nentpolysulfidekit.Bij aanstelling moet de werknemer gekeurd worden op mogelijkeallergieën. Mensen die al (over)gevoelig zijn voor bepaalde stoffen,kan men niet met producten laten werken die deze stoffenbevatten.Personen met een gevoelige huid moeten hun huid extrabeschermen (handschoenen) en verzorgen (handcrèmes) als ze met(mogelijk) irriterende producten werken. Houd rekening met gezondheidsrisico's bij de keuze voor eenverbindings- of afdichttechniek. Mogelijkerwijs heeft eenmechanische verbindingsmethode (nieten, schroeven, naaien enlassen) minder ongezonde neveneffecten dan lijmen of kitten. Bijhet bekleden van trappen wordt o.m. gebruik gemaakt van sterkedubbelzijdige tapes.

2. Beperking blootstellingPlan het werk zo, dat zo weinig mogelijk mensen wordenblootgesteld aan lijm- of kitlucht.De plaats waar met lijmen en kitten wordt gewerkt, moet goedgeventileerd worden, zodat de concentratie van gevaarlijke stoffenin de lucht zo laag mogelijk blijft. Plaatselijke afzuiging vanlijmdampen is nog beter.Koop 2-component lijmen en kitten in veilige verpakkingen die de kans op huidcontact beperken, zoals combinatiespuiten die de2 componenten in de spuitmond mengen, en zgn. ‘doorsteek -verpakkingen’.


Eet, drink en rook niet tijdens het werk. Alcoholische drankenkunnen de schadelijke werking van organische oplosmiddelenversterken.Reinig en was na het lijmen of kitten de handen met zeep en warmwater. Doe dit voor elke pauze, toiletbezoek, roken, eten endrinken. Was de handen ook na het werk en aan het eind van dewerkdag.Vuile werkkleding moet regelmatig , liefst dagelijks, gereinigdworden. Vervang beschermende kledingstukken en handschoenendie door lijm aangetast zijn. Neem regelmatig pauzes om een frisse neus te halen.Werk voorzichtig, zodat er geen lijm of kit op de huid komt.Gebruik spatels en voegspijkers om en kitrand glas af te strijken inplaats van je vinger.Probeer een te hoge werkdruk te voorkomen. Snel en gehaastlijmen of kitten vergroot de kans dat het product in aanraking komtmet de huid en de ogen. Probeer taken te rouleren, zodat niet steeds dezelfde mensenlijmen of kitten.Houd potten met lijm, die oplosmiddelen bevat, zo veel mogelijkgesloten. Voorkom dat lijmen in poedervorm gaan stuiven. Zorg er in iedergeval voor dat de lijmpoeder niet in de buurt van neus en mondkomen.Schadelijke lijmbestanddelen die in water oplosbaar zijn, zoalsformaldehyde, vormen een extra risico voor contactlensdragers. Viahet traanvocht kunnen deze stoffen grote schade aanrichten achterde lens. In sommige gevallen kunnen daardoor zelfs brandwondenop het oog ontstaan. Blus branden die ontstaan zijn bij het gebruik van lijmen metoplosmiddelen niet met water of tetrachloride, maar met schuim ofkoolmonoxide. Draag tijdens het blussen een ademhalingsmaskeren een veiligheidsbril of een gelaatsschild. Gebruik waar mogelijk wegwerp kitpistolen en andere gereed -schappen. Als gereedschappen toch met oplosmiddel gereinigdmoeten worden, doe dat dan buiten.

3. Persoonlijke beschermingMaak bij twijfel over de schadelijkheid van de productsoort altijdgebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen zoals maskers,beschermende kleding, handschoenen en veiligheidsbrillen.Bescherm de huid in ieder geval goed bij het werken met 2-compo -nent producten zoals epoxyen polyurethaanlijmen.Bescherm de huid door broeken met lange pijpen, bovenkledingmet lange mouwen en handschoenen te dragen. De keuze voor eenbepaald type handschoen hangt af de bestanddelen van de lijm.Raadpleeg het Veiligheidsinformatieblad.


Handschoenen bieden slechts tijdelijk bescherming en moetenminimaal dagelijks vervangen worden. Draag een veiligheidsbril om te voorkomen dat er lijmspatten in deogen komen. Kies voor een ademhalingsbeschermingsmiddel voorzien van een

filterbus, die de ingeademde lucht filtert. Voor lijmwerk is eenbruine filterbus (type A) geschikt, dat beschermt tegen dampen engassen van organische oplosmiddelen. Behalve de typeaanduidingis op filterbussen een codering in cijfers (1, 2 of 3) aangegeven.Die getallen duiden op de capaciteit van het filter. Hoe lager hetcijfer, hoe lager de concentratie waartegen het filter beschermt. Deleverancier geeft de maximale gebruiksduur van filters aan. Bewaarfilters altijd in een afgesloten ton (meestal meegeleverd), en tekenelk uur dat het gebruikt is af op de ton. Trek vingers, die door secondenlijm aan elkaar plakken, nooit vanelkaar los. Daarmee kan de huid losgetrokken worden. Week dehand in lauw water. Raadpleeg een arts als dit geen effect heeft.

Handschoenen Om de huid te beschermen tegen deoplosmiddelen in lijmen, moet voorhet juiste type worden gekozen.Raadpleeg hiervoor hetVeiligheidsinformatieblad. Verdergelden de volgende aanbevelingen:

kijk in het VIB, of in de product -informatie van de handschoen,naar de maximale gebruikstijd incombinatie met de stof waartegende handschoen moet beschermen(de ‘doorslagtijd’);gebruik handschoenen liefst nietlanger dan één ‘shift’ (4 uur);gebruik handschoenen liefstéénmalig: - het meermalen aan- en

uittrekken kan de handschoenvan binnen verontreinigen;

- tijdens het uit- en weer aan trek -ken kunnen de handen veront -reinigd raken;

- als de handschoen uit is, gaatde doordringing van chemischestoffen in de handschoen door;de pauze telt dus mee in demaximale gebruiksduur!

omdat ook de buitenkant van eenverpakking vaak verontreinigd is,is het bij sensibiliserende stoffenaan te raden om de handschoe -nen al aan te doen vóórdat dezewordt geopend;trek handschoenen nooit aan alsde handen vochtig of verontrei nigdzijn, of als de handschoen vanbinnen vochtig of verontreinigd is;gebruik vochtafsluitende hand -schoenen niet te lang achterelkaar; al na 10 minuten wordt dehuid aan vocht blootgesteld alsgevolg van transpiratie;beperk de blootstelling aan tran -spiratievocht met behulp vankatoenen binnenhandschoenen.


Meer weten?

Meer weten over de risico’s van werken met lijmen en kitten?Neem contact op met de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 2689(lokaal tarief)

Tips voor verder lezenLijmwijzer. Chemiewinkel UvA, Amsterdam, 1986.Pisa. De stichting Arbouw heeft een productinformatiesysteem(Pisa) met een overzicht van veel gevaarlijke producten in de bouw,de gezondheidsaspecten en de te nemen maatregelen. Chemiekaarten. Gegevens over veilig werken met gevaarlijkestoffen. Informatie per gevaarlijke stof. TNO Arbeid/Samsom Praktijkgidsen Arbeidshygiëne. Wet- en regelgeving en achtergrond -informatie over tal van onderwerpen. Onder andere over Gevaarlijkafval, Etikettering, Veiligheidsinformatiebladen, Oplosmiddelen.Kluwer. Arbowijzer 7: Werken zonder gevaarlijke stoffen. Vlammen endoodshoofden. FNV Bouw, Woerden.A-blad Tegelzetten. Stichting Arbouw, 2003.A-blad Epoxy’s in de afwerksector. Stichting Arbouw, 2004.A-blad Kitverwerkende bedrijven. Stichting Arbouw, 2008.A-blad Platte daken. Stichting Arbouw, 2005.Rapport Good Practices Oplosmiddelarme producten wonenbranche.IVAM, Amsterdam, 2005.Factsheet Afdichtingskitten. Vereniging Nederlandse voegkitindustrie, www.nrk.nl, 2006.Brochure Arboconvenant wonenbranche, ‘Allergene risico’s -irriterende en allergene stoffen’. op , www.arbo-wonen.nl

SurftipActuele informatie over lijmen en kitten en andere arbo-onderwer-pen vindt u onder het kopje ‘werk en inkomen’ op de diverse sec-torsites van FNV Bouw. Zie: www.fnvbouw.nl

www.arbouw.nlwww.arbo-wonen.nlwww.nrk.nlwww.veiligwerkenmetchemischestoffen.nlSpecifiek voor tegelzetters en stukadoors:www.stoffenmanagerbouw.nl


Nuttige adressen

ArbouwPostbus 2133840 AE HarderwijkT 0341 46 62 00F 0341 46 62 11E [email protected] www.arbouw.nl

Bureau Beroepsziekten FNVPostbus 580961040 HB AmsterdamT 020 581 69 92F 020 581 69 93E [email protected] www.bbzfnv.nl

IVAM, Universiteit van AmsterdamPostbus 181801001 ZB AmsterdamT 020 5255080F 020 5255850E [email protected] www.ivam.uva.nl

TNO Kwaliteit van LevenBusiness Unit ArbeidPostbus 7182130 AS HoofddorpT 023 554 93 93F 023 554 93 94E [email protected] www.tno.nl/arbeid

Vereniging OPSHoofdstraat 409141 TS WierumT 0519 58 97 85F 0519 58 97 85E [email protected] www.verenigingops.nl

Colofon Uitgave FNV Bouw | Herziene 2e uitgave: mei 2010 | Oorspronkelijke tekst: Bus & co/Hedwig

Neggers, december 2000; Herziening: J. Terwoert, IVAM UvA BV, augustus 2009 | Opmaak: Studio FNV Bouw |

Fotografie: Bert Janssen en Harold Naayer | Woerden, mei 2010 | Bestelnummer B0920


Bijlage: gedetailleerde informatie over lijm en kit per productgroepHet is onmogelijk om in algemene zin iets te zeggen over de schadelijkheid van lijmen en kitten. Desamenstelling van de soorten verschilt daarvoor te sterk. Omdat fabrikanten op hun productenvermelden welke stof het bindmiddel van de lijm of kit vormt, zijn de verschillende soorten hier naarbindmiddel ingedeeld en beschreven.

Natuurlijke basisStijfsel bestaat uit zetmeel, een natuurlijk kleur- en reukloos poeder. Stijfsel kan water opnemen. Omhet lijmproces te versnellen wordt natriumhydroxide (base) toegevoegd. Het zetmeel, waaruit stijfselgemaakt wordt, levert geen gevaar voor de gezondheid op. De toegevoegde base en conserverings -middelen kunnen de huid irriteren. Het inademen van stuivend stijfselpoeder kan luchtwegirritatiesveroorzaken.

Een ander type stijfsel is dextrine, dat een chemische voorbehandeling heeft gehad. Dextrinepoederlost daardoor beter op in water dan stijfsel. Dextrines zijn verkrijgbaar in poedervorm en als waterigeoplossing. Om de oplosbaarheid tegen te gaan wordt wel ureumformaldehyde of caseïne (vochtvast -houders) toegevoegd. Dextrine is relatief onschadelijk voor de gezondheid. Ureumformaldehyde ensommige conserveringsmiddelen kunnen huidirritaties veroorzaken. Inademing of inslikken van stof kandoor de aanwezigheid van het conserveringsmiddel borax leiden tot misselijkheid en braken.

Veel voorkomende vormen van lijmen op basis van cellulose-esters zijn cellulose-acetaat en cellulose-nitraat. Cellulose-esters zijn verkrijgbaar in poedervorm en als oplossing. Als oplosmiddel wordenketonen en alcoholen toegepast. Cellulose-esters worden onder andere toegepast als ‘hot-melt’: eenvaste lijm die kleverig wordt bij verwarming. In opgeloste vorm worden ze toegepast bij het lijmen vanpapier, leer en andere poreuze materialen. De cellulose-esters zelf zijn vrij ongevaarlijk. Methylcelluloseen ethylcellulose zijn de meest gebruikte cellulose-esters. Methylcellulose is in koud water goedoplosbaar en wordt verkocht als poeder (behanglijm). Ethylcellulose, dat ook voor hot-melts wordtgebruikt, kan alleen opgelost worden met behulp van oplosmiddelen als alcoholen en ketonen.Toegevoegde oplosmiddelen, zoals ketonen, alcoholen, methyl, butylacetaat, tolueen en anderekoolwaterstoffen, kunnen bij aanraking en inademing tot klachten leiden.

Gommen zijn lijmextracten van plantaardige origine. Het gebruik van gom is door de opkomst vansynthetische lijmsoorten sterk afgenomen. De belangrijkste gomsoort die nog gebruikt wordt is deweinig giftige arabische gom.

Natuurlijke hars wordt gewonnen uit naaldbomen. Colofoniumhars, dat o.m. gebruikt wordt alskleefkrachtversterker in vloerbedekkinglijmen, blijft over na de destillatie van terpentijn uit ruwe hars.Bij het sealen van linoleum wordt gebruikt gemaakt van een smeltlaskoord op basis van colofoniumhars.Colofoniumharsen kunnen bij aanraking allergische huidreacties veroorzaken en zijn zeer brandbaar. Inmoderne lijmen wordt colofonium vaak in een aangepaste, minder allergene vorm gebruikt.


Beender-, huiden vislijm ontstaan bij het koken van botten, huiden, pezen en graten. De lijm is een inwater oplosbare eiwitsubstantie en wordt bij een temperatuurverschil van enkele graden vloeibaar ofhard. Deze dierlijke lijmen zijn niet giftig, maar helaas ook nauwelijks waterbestendig.

Caseïnelijm is een basische oplossing van caseïne (een melkeiwit) in water. Een belangrijke eigenschapvan caseïnelijm is de waterafstotendheid. Om de kleefkracht en de waterafstotendheid groter te makenworden basen als natriumhydroxide, calciumhydroxide of ureum toegevoegd. Ook wordt somsnatriumfosfaat (oplosbaarheid) en natriumfloride (kleefkracht) aan caseïnelijmen toegevoegd.Caseïnelijmen worden vooral gebruikt voor het hechten van poreuze materialen als hout, papier en leer.De giftigheid van caseïnelijm hangt af van de samenstelling. Als alleen ureum als base is toegevoegd,is de giftigheid gering. Toevoegingen als natriumfloride en natriumhydroxide zijn giftiger en werken sterkprikkelend op de huid, de luchtwegen en het maagdarmkanaal.

Waterglas is een mengsel van siliciumdioxide en natriumoxide in water, dat uithardt tot glas. Het wordtsoms als extra bindmiddel toegevoegd aan andere lijmen, zoals caseïnelijm. Waterglas is niet giftig.

RubberEr zijn twee groepen rubberlijmen: lijmen op basis van natuurrubber en synthetische rubberlijmen. Beidesoorten zijn te koop als oplosmiddellijm en als latex (watergedragen dispersie). Als beide vormengebruikt kunnen worden, heeft de latexlijm de voorkeur omdat die goedkoper is en geen organischeoplosmiddelen bevat.

Natuurrubberlijm wordt gewonnen als latex, direct uit de bast van de rubberboom. De latex wordtingedikt tot het 60 procent rubber bevat die bestaat uit polymeren van isopreen. Van het bindmiddelpolyisopreen zijn geen giftige effecten bekend. Polyisopreen wordt ook wel gesynthetiseerd en in dehandel gebracht onder de verwarrende naam 'synthetisch natuurrubber'. Om te voorkomen datrubberlatex gaat klonteren, wordt als stabilisator soms ammoniumhydroxide toegevoegd. Natuurrubberlijm wordt zowel als latex (dispersielijm) als op basis van ongevulkaniseerd rubbergebruikt, dat met behulp van een oplosmiddel tot oplossing is gebracht. Om de kleefkracht vanrubberlijmen te vergroten, wordt de lijm soms gemengd met natuurlijke harsen, cumaron-indeenhars ofbitumen. De toevoegingen die in veel van deze lijmsoorten voorkomen kunnen huidirritatiesveroorzaken. Rubberlijmen worden toegepast op poreus materiaal zoals papier, leer en textiel, enkeleplastics, cellofaan, vloeren wandtegels.Van het bindmiddel polyisopreen zijn geen giftige effecten bekend. De huid verdraagt de blootstellingaan deze stof lange tijd. Het kan wel voorkomen dat de toevoegingen huidirritatie veroorzaken.

De meest toegepaste synthetische rubberlijmen zijn polychloropreen-, polybutadieen- en polyisobuteen -lijm. Polychloropreenlijm is zowel in latex- als opgeloste vorm verkrijgbaar. Polychloropreen in 70-80%oplosmiddel is de bekende contactlijm (o.a. Bisonkit). Als harders worden zinkoxide en magnesiumoxidetoegevoegd. Polychloropreenlijm hecht aan zeer veel materialen en kent daar veel toepassingsgebieden.Als spuitlijm wordt de lijm veel gebruikt bij de fabricage van matrassen. De oplosmiddelrijke contactlijmwordt voor veel toepassingen gebruikt, waaronder het lijmen van b.v. laminaat, het aanbrengen vanlambrisering en (hoewel verboden) ook nog wel voor het lijmen van bekleding op trappen. Het bindmiddel,polychloropreen, is een onschadelijke stof. Bij deze lijmsoort zijn het vooral de oplosmiddelen die degiftigheid van de lijm bepalen. Aan de lijm toegevoegde antioxidantia of harsen kunnen huidirritatiesveroorzaken.


Er zijn diverse lijmen op basis van polybutadieen op de markt. Het zijn lijmen op basis van butadieen -copolymeren met styreen (SBR-lijm), acrylonitril (NBR-lijm) en lijm met styreen én acrylonitril (ABS-oplosmiddellijm). Een vierde variant is de SIS-lijm met styreen en isopreen. SBR- en NBR-lijmen komen zowel voor als latex- en oplosmiddellijm. SBR-lijm is ook als spuitlijm op demarkt. Van de genoemde lijmen wordt NBR-lijm het meest gebruikt, bijvoorbeeld voor het lijmen vanleer, synthetische rubbers en poreuze materialen zoals papier, hout, keramiek, katoen en kunstvezels.SBR-lijmen worden gebruikt voor het lijmen van leer, synthetische rubbers en polystyreen en alsspuitlijm bij de matrassenfabricage. ABS-lijmen worden alleen gebruikt voor het lijmen van ABS-rubber.SIS-lijmen worden toegepast als hot-melt en als zelfklevende lijm. Van de bindmiddelen zijn geen giftigeeffecten bekend. Wel kunnen de toegevoegde oplosmiddelen en harsen huiden luchtwegirritatiesveroorzaken.

Polyisobuteenlijm (ook wel butylrubberlijm) wordt vooral als afdichtmiddel (kit) gebruikt. Het hardt nietuit, maar blijft plastisch. In sommige gevallen wordt een harder toegevoegd. Het bindmiddel is relatiefonschadelijk. De toegevoegde hulpstoffen kunnen huidirritaties geven. Als er oplosmiddelen in de lijmzitten, kunnen die bij inademing o.m. hoofdpijn en duizeligheid veroorzaken.

PolyvinylEr zijn diverse soorten polyvinyllijm verkrijgbaar. De lijmeigenschappen van de soorten verschillen. Degrondstoffen van polyvinylacetaatlijm zijn acetyleen en azijnzuur. Deze lijmsoort is in vaste, opgelosteen waterige (dispersie) vorm verkrijgbaar. Polyvinylacetaat (PVAc) is praktisch onoplosbaar in water,maar wel in organische oplosmiddelen. PVAc-lijm heeft, afhankelijk van de vorm waarin het wordtgebruikt (als hot-melt, opgelost of als dispersie) goede hechtende eigenschappen op verschillendematerialen. De meest toegepaste vorm van PVAc-lijm is de waterige dispersie (‘houtlijm’). De voordelenvan deze lijm: onbrandbaar en goedkoop. De lijm wordt gebruikt voor het hechten van absorberendeoppervlakken van hout, papier, leer en steen. De uitgeharde lijm levert geen gevaren op. Wel kunnen erbij gebruik van PVAc-lijm als hot-melt schadelijke dampen vrijkomen. De oplosmiddelen kunnen bijaanraking met de huid of bij inademing gezondheidsklachten veroorzaken. Weekmakers in de lijmkunnen bij aanraking de huid irriteren. Door de gecombineerde blootstelling aan weekmakers enoplosmiddelen kunnen de effecten sterker zijn.

Polyvinylalcohollijm wordt gemaakt van polyvinylalcohol (PVA). Het percentage polyvinylalcohol in delijm varieert van 85 tot 100 procent. Polyvinylalcohollijm wordt op de markt gebracht als poeder of inoplossing. De lijm wordt vooral gebruikt voor het hechten van vezelige materialen als leer, textiel ofpapier. Polyvinylalcohol is een onschadelijke stof. Toegevoegde weekmakers als glycerol enpolyethyleenglycol werken prikkelend op ogen en huid.

Polyvinylpropionaatlijm wordt meestal in waterige dispersie geleverd. De lijm wordt vooral gebruikt voorhet lijmen van polystyreen(schuim), hout, beton, steen en stucwerk. Omdat de lijm in waterige dispersiewordt toegepast, is de schadelijkheid ervan zeer beperkt.

Polyvinylchloridelijm bevat altijd vulstoffen, weekmakers en andere hulpstoffen. De lijmsoort is bestand tegen vele chemicaliën en oplosbaar in cyclohexaan. Polyvinylchloridelijm (PVC-lijm) wordtalleen gebruikt voor het lijmen van zacht of hard PVC (‘cold welding’, koud lassen). Polyvinylchloride iseen onschadelijke stof. Blootstelling aan de weekmakers en oplosmiddelen in de lijm kunnen welschadelijk zijn. De lijm kan tot meer dan 95% oplosmiddel bevatten. PVC-kitten bestaan uit een


oplosmiddelvrije pasta van PVC en weekmakers. De pasta wordt onder verhitting verhard. Daarbijkunnen giftige verbindingen ontstaan. PVC-kit wordt in de bouw niet veel gebruikt.

Polyvinylpyrrolidonlijm (PVP) is oplosbaar in veel oplosmiddelen, zoals water, ethanol, glycerine enisopropylalcohol. Als copolymeer met vinylacetaat, ethylacetaat en styreen wordt de lijm gebruikt voorhet hechten van textiel papier en glasfiber. Ook wordt polyvinylpyrrolidonlijm toegepast als'natmaaklijm', die van te voren bevochtigd moet worden. Polyvinylpyrrolidon is een onschadelijke stof.De toegevoegde oplosmiddelen zijn wel schadelijk.

Polyvinylacetaallijm kan polyvinylbutal (PVB) of polyvinylformal (PVF) bevatten. PVB en PVF zijnoplosbaar in veel organische oplosmiddelen. Als weekmaker kunnen castorolie, ftalaten, triacetin,fosfaten, adipaten of sebacaten worden gebruikt. Ftalaten kunnen aanleiding geven tot hoesten, niezen,hoofdpijn en misselijkheid. Sommige ftalaten zijn schadelijk voor de voortplanting. In het algemeenworden deze niet of nauwelijks meer gebruikt. PVB wordt onder andere toegepast als primer. Als lijmworden polyvinylacetaten gebruikt voor het lijmen van gelamineerd beveiligingsglas en als weekmakervoor formaldehydelijm. Gemengd met fenolhars vormt polyvinylacetaat een hittestabiele lijm dieondermeer wordt gebruikt voor het lijmen van triplex. Polyvinylacetaat is een onschadelijke stof. Deweekmakers daarentegen kunnen wel huiden oogirritaties geven. Ook de toegepaste oplosmiddelenkunnen bij aanraking of inademing gezondheidsklachten veroorzaken.

Polyvinyletherlijm is gemaakt uit acetyleen en een alcohol. Afhankelijk van de soort alcohol zijn hetviskeuze vloeistoffen, elastische of vaste stoffen. Ze zijn oplosbaar in ketonen, esters en aromatischekoolwaterstoffen. Polyvinylmethylether is als enige oplosbaar in water. Omdat de lijmen lichtgevoeligzijn, worden er vaak antioxidanten aan toegevoegd. Polyvinylethers worden soms als weekmaker aanandere waterige lijmen toegevoegd. Polyvinylether is onschadelijk. Als de lijm is opgelost in eenorganisch oplosmiddel, kan de blootstelling aan het oplosmiddel gezondheidsklachten geven.

PolyamidePolyamiden zijn vooral bekend om hun toepassing als nylon. Als lijm worden ze minder gebruikt.Polyamidelijm kan als hot-melt en als oplosmiddellijm worden toegepast. De lijm is goed oplosbaar inwater of in een ethanol-watermengsel. Soms worden polyamidelijmen toegepast als harder voor epoxyen fenolformaldehydeharsen. Polyamidelijmen hebben een licht prikkelende werking op huid, ogen enslijmvliezen. Bij gebruik van oplosmiddelen is de inademing van ethanol mogelijk.

AcrylaatEr bestaan zeer veel verschillende acrylaatlijmen, alle met uiteenlopende eigenschappen. Ze wordenveel toegepast in de bouw. Er zijn zowel watergedragen acrylaatlijmen (dispersies) als oplosmiddel -houdende. Ook watergedragen of oplosmiddelhoudende acrylaatkitten worden veel gebruikt.Watergedragen dispersielijmen voor vloerbedekking en parket bijvoorbeeld zijn meestal acrylaatlijmen,net als de nieuwere watergedragen contactlijmen voor vloerbedekking op trappen. De meestvoorkomende acrylaatlijmen zijn die op basis van (methyl)acrylzuur en (methyl)acrylaatesters. Maar ooklijmen op basis van dimethacrylaten of cyanoacrylaten worden veel gebruikt. De meest voorkomendeacrylaatkitten zijn die op basis van polyacrylaat, polymethacrylaat of een mengsel van beide.


Acrylzuur- en acrylaatesterlijmen zijn verkrijgbaar als vloeistof, oplosmiddellijm, hot-melt, dispersie ofemulsie in water en als copolymeer van vinylacetaat en acrylzuur. Deze lijmen hebben een veelzijdigetoepassing. Oplossingen en emulsies worden toegepast als één van de te lijmen delen eenabsorberend oppervlak heeft. Voorbeelden zijn het plakken van PVC-folie op papier, leer, hardboard ofhout. Daarnaast wordt acrylaatlijm gebruikt als voegenkit of tapijtlijm. Als hot-melt wordt de lijmtoegepast bij het binden van metaalfolie. Acrylaatkitten komen voor als dispersie en in oplossing. Dekitten worden veel gebruikt om scheuren in metselwerk en voegen te vullen. Ook zijn ze bruikbaar opeen ondergrond van beton, keramiek, hout en aluminium. Acrylaatkit bestaat voor het grootste deel uitvulstoffen, en voor een kleiner deel uit acrylaatpolymeer. De dispersie acrylaatkit heeft weiniggezondheidsrisico’s. De oplosmiddelhoudende kit is irriterend voor de huid en de oplosmiddelen (20-30%) kunnen bij inademing van hoge concentraties schadelijk zijn voor de hersenen.

Dimethacrylaatlijmen blijven vloeibaar in contact met de lucht. Ze harden pas als ze tussen tweenauwsluitende oppervlakken worden aangebracht. Aan de lijm zijn remmers toegevoegd om voortijdigeharding tijdens opslag te voorkomen. Dimethacrylaatlijmen vormen zeer hechte verbindingen. Als dehuid met deze lijmsoort in aanraking komt, kan een overgevoeligheidsreactie optreden die toteczeemvorming kan leiden. In onverharde toestand heeft de lijm een prikkelende werking op ogen enluchtwegen. De toegevoegde remmer is een giftige verbinding, maar komt waarschijnlijk alleen ingeringe hoeveelheid voor.

Cyanoacrylaatlijmen worden om hun sterke hechting ook wel super- of secondenlijmen genoemd. Hethardingsproces start doordat de lijm in aanraking komt met vocht uit de lucht of van het oppervlak. Delijm is goed te gebruiken op gladde, weinig poreuze materialen als metaal, glas, rubber en plastics. Vanhet monomeer cyanoacrylaatester is bekend dat het irriterend werkt op de ogen, de huid enademhalings wegen. Het monomeer is vrij vluchtig. Ook kan een kleine hoeveelheid (< 1%) hydrochinonaanwezig zijn; een stof die huidallergieën kan veroorzaken. De uitgeharde lijm levert geen gezondheids -gevaren op. Het grootste risico schuilt in de extreem snelle en sterke hechting waardoor lichaamsdelen,met name vingers, aan elkaar kunnen plakken. Dergelijke onaangename situaties kunnen meestalalleen door medisch ingrijpen verholpen worden.

FormaldehydeharsFormaldehydeharsen zijn in te delen in twee groepen: fenoplasten (gemaakt van formaldehyde en fenol)en aminoplasten (gemaakt van formaldehyde en ureum of formaldehyde en melamine). Het soort reactiedat optreedt tussen formadehyde en fenol, ureum of melamine heet polycondensatiereactie. Bij hetontstaan van de hars komt namelijk water vrij, vandaar de term ‘condensatie’. Bij reactie van deuitgeharde lijm met vocht uit de lucht kan soms formaldehyde in kleine hoeveelheden weer vrijkomen.Formaldehyde is een stof die allergieën kan veroorzaken, en is ‘verdacht kankerverwekkend’.

Fenolformaldehydeharslijm wordt gevormd door formaldehyde en fenol te laten reageren. Afhankelijkvan de reactieomstandigheden ontstaat een Novolak of Resolhars. Novolakhars wordt toegepast ondertoevoeging van formaldehyde. De harding verloopt bij kamertemperatuur. Resolhars is alleen teverwerken nadat het verwarmd is. Als verhitting onmogelijk is, moet aan de resol een aparte harderworden toegevoegd. De meeste fenolformaldehydeharsen worden als resolen verkocht. Ze zijn in dehandel als basische, waterige oplossing, opgelost in organische oplosmiddelen (aceton of ethanol) ofals poeder. Fenolformaldehydeharslijm wordt vooral gebruikt voor het lijmen van hout, zoals tri- enmultiplex en spaanplaat. De koude variant wordt gebruikt bij de assemblage van boten en bij het


vervaardigen van gelamineerd hout. De componenten, zoals bindmiddelen, harders en oplosmiddelen, waaruit formaldehydeharslijm issamengesteld en de uitgeharde hars zelf zijn schadelijk voor de gezondheid. Door contact met de nogniet uitgeharde hars kunnen huidirritatie en allergische aandoeningen optreden. De verantwoordelijkestof voor deze problemen is fenol, dat ook door de gave huid kan dringen en via deze weg in hetlichaam schade kan aanrichten. Een gecombineerd contact met resorcinol, of fenol met aceton kan degiftige werking versterken. Daar fenol, resorcinol en formaldehyde ook in water oplosbaar zijn, kunnendeze stoffen bij intensief werken via het zweet door de huid opgenomen worden. De dampen dieontstaan bij het lijmen van de hars kunnen irritatie aan ogen en ademhalingsorganen veroorzaken.Keelpijn, hoesten, opgeven van slijm, duizeligheid en sufheid kunnen het gevolg zijn. In extremegevallen kan de blootstelling leiden tot ademnood of longoedeem.

Ureumformaldehydeharslijm hardt uit onder invloed van zuur. Hoe zuurder, hoe sneller de uithardingverloopt. Ureumformaldehydeharslijmen zijn verkrijgbaar als neutrale of zwakbasische vloeistoffen enals droge poeders. De poeder, waaraan soms een harder is toegevoegd, wordt gebruikt na toevoegingvan water. Ureumformaldehydeharslijmen worden vooral gebruikt voor het lijmen van hout, zoals bij defabricage van triplex, spaanplaat en fineer. Ook wordt de lijmsoort toegepast in de meubelmakerij en debotenbouw. Bij huidcontact kunnen irritaties en allergische aandoeningen ontstaan. Opname vanformaldehyde gebeurt vooral via inademing. Slijmvliezen van ogen, neus en keel kunnen hierdoor sterkgeprikkeld worden. Blootstelling kan leiden tot bronchitis. Spaanplaat dat met deze lijm is gelijmd, kandoor het vrijkomen van spaanplaatgas (formaldehydegas) gezondheidsklachten geven.

Melamineformaldehydeharslijm wordt gemaakt door melamine met formaldehyde te laten reageren.Melamineformaldehydehars lijkt in vele opzichten op ureumformaldehydehars. Om een goede harding tekrijgen, moet melamineformaldehydehars verwarmd worden. De harssoort wordt op de markt gebrachtals neutraal of lichtbasisch poeder. Het wordt gebruikt voor de fabricage van triplex en in mindere matevan spaanplaat. Van de uitgeharde melamineformaldehydehars zijn geen irriterende eigenschappenbekend. Wel kan blootsteling aan formaldehydedampen of -gassen plaatsvinden.Als er strengere regels komen voor formaldehydehoudende lijmen, is de verwachting dat lijmen op basisvan ureum- en fenolformaldehydehars in de toekomst zullen verdwijnen. Lijm op basis van dezebindmiddelen wordt veel gebruikt in de hout- en meubelindustrie, bijvoorbeeld bij het lijmen van houtenconstructies en als lijm in spaanplaat en MDF.

PolyesterharsDeze lijmsoort is als tweecomponentenhars in de handel. Het ene component bevat een bindmiddel datbestaat uit een alcohol, een organisch zuur en een dibasisch zuur. Aan deze component wordt styreentoegevoegd als harder en oplosmiddel. Vaak is aan dit component ook een versneller toegevoegd. Hettweede component is een katalysator die de harding op gang brengt. Hiervoor worden stoffen alsbenzoylperoxide, butanox of ditertbutylperoxide gebruikt. Vaak is glasvezel de drager van de hars. Deeigenschappen van de hars, zoals de flexibiliteit, brandbestendigheid en lichtgevoeligheid, wordenbeïnvloed door de toevoeging van andere stoffen. Veel van de chemische stoffen in polyester zijn bij blootstelling schadelijk voor de gezondheid. Hetvluchtige oplosmiddel styreen is irriterend voor ogen, huid en ademhalingsorganen. Door inademing vanstyreendamp kunnen hoofdpijn, misselijkheid, slaperigheid, concentratieverlies en een gevoel vandronkenschap optreden. Langdurige blootstelling aan de stof kan het zenuwstelsel aantasten.Het inslikken van één van de componenten van polyesterhars kan buikpijn, buikkramp en misselijkheid


veroorzaken. Toegevoegde glasvezels kunnen de huid beschadigen en jeuk geven. Via huidbeschadigingendoor glasvezels kunnen polyesterharscomponenten en stoffen als styreen makkelijk in het lichaamterecht komen.

EpoxyharsEpoxyharslijmen bestaan uit een polyepoxidehars en een harder. Hars en harder zijn verkrijgbaar alséén- en tweecomponentenlijm. In het eerste geval is de harder al aan de hars toegevoegd en moet delijm verwarmd worden om de harding te laten plaatsvinden. Aan hars en harder worden vaak verdikkings -middelen, vulstoffen, verdunners en weekmakers toegevoegd. Epoxyharslijmen zijn in de bouw veel toegepaste lijmen. Ze vormen verbindingen met de meestematerialen, zoals metalen, plastics, glas, hout, karton, papier en gelamineerd fiberglas. Toepassingenzijn bijvoorbeeld tegellijmen voor speciale, vloeistofdichte of chemicaliënbestendige toepassingen (b.v.grootkeukens, zwembaden, vloeistofdichte vloeren) en primers voor parketvloeren. De lijmsoort is inverschillende vormen te koop. Meestal zijn het oplosmiddelvrije lijmen. Toch bestaat epoxyhars ook alsoplosmiddellijm. Epoxyharslijm is ook in vaste vorm verkrijgbaar als poeder, korrels of draad. Hierbijmoet de lijm verwarmd worden om het hardingsproces op gang te brengen. Dit komt in de bouw mindervaak voor.Epoxyharsen zijn niet vluchtig; eventueel toegevoegde oplosmiddelen wel. Ook reactieve verdunners(‘glycidylethers’) en harders (amineverbindingen) kunnen ingeademd worden. Bij inademing kunnen dievluchtige stoffen de luchtwegen irriteren. Allergische huidaandoeningen, zoals m.n. dermatitis (eczeem)zijn de grootste risico’s bij het werken met epoxyhars. Zowel de epoxyhars als de reactieve verdunnersen de amine-verharders zijn sterk allergeen. Vaak begint de huidirritatie met jeuk aan handen,onderarmen, gezicht en nek. Bij regelmatige blootstelling nemen de klachten meestal toe en kanovergevoeligheid ontstaan.

PolyurethaanPolyurethaanlijmen en –kitten zijn bijzonder veelzijdig, en tegenwoordig één van de meest toegepastetypen lijmen en kitten in de bouw. In tegenstelling tot epoxy’s vormen ze elastische verbindingen.Polyurethaanlijmen zijn geschikt voor het lijmen van metaal, rubber, hout, glas en enkele plastics. Zeworden o.m. veel gebruikt bij het leggen van parket. Polyurethaan wordt gevormd door een reactietussen polyisocyanaten en polyolen. Polyurethaanlijm komt voor als één-component en alstweecomponentenlijm. De één-component lijm hardt uit door een reactie met vocht in de lucht(‘schuimende’ lijmen). In de twee-component lijm worden de polyisocyanaat en polyol op een verhoudingvan 1:1 gemengd, waardoor polyurethaan ontstaat. In de praktijk wordt geen zuiver polyisocyanaatgebruikt, maar prepolymeer (‘oligomeer’). De reden hiervoor is de grote giftigheid van polyisocyanaten. Het prepolymeer ontstaat door van te voren al een deel van het polyol toe te voegen. De lijm hardt uitna het toevoegen van het resterende polyol. Vaak worden organische oplosmiddelen toegevoegd om delijm verwerkbaar te houden.

Polyurethaankit bestaat, net als polyurethaanlijm, als één- en tweecomponentensysteem. In de bouwwordt polyurethaankit veel gebruikt als vervanger voor siliconenkit of polysulfidekit; ook combinaties vanpolyurethaan en andere bindmiddelen komen veel voor. Polyurethaankit wordt veel gebruikt voor o.a.het verlijmen van prefab elementen en als voegkit.De giftigheid van polyurethaanlijmen en -kitten wordt volledig bepaald door de zeer giftige polyisocyanaten;de polyolen en het uitgeharde polyurethaan zijn weinig giftig. Damp of stof van polyisocyanaten irriterenneus, keel en longen. Bij hogere concentraties is zwaar hoesten en braken het gevolg. Ook kunnen


astma-aanvallen ontstaan, soms enkele dagen na de blootstelling. In contact met de huid kunnenpolyisocyanaten brandwonden, blaren en eczeem veroorzaken. Wanneer je overgevoelig wordt voorpolyisocyanaten, leidt blootstelling aan kleine hoeveelheden soms al tot zeer heftige verschijnselen,zoals astma-aanvallen. Het is daarom beter te werken met polyurethaanlijm waarbij de polyisocyanatenvervangen zijn door prepolymeren. Nadeel van de prepolymeren is dat ze meestal in oplosmiddelen zijnopgelost, die ook gezondheidsproblemen kunnen veroorzaken.

SiliconenSiliconenkit is één van de oudste en meest gebruikte afdichtingskitten. Er zijn veel verschillende typensiliconenkitten. Vaak worden siliconen, silanen en siloxanen gecombineerd met andere bindmiddelen.Vroeger werden die combinaties vaak aangeduid als Hybride kit. Het komt alleen nog als één-compo -nent systeem voor. De harder is dus in de kit verwerkt. De kit hardt uit met behulp van water uit delucht. Siliconenkit hardt op siliciumhoudende ondergrond als keramiek, glas en steen, maar ook opmetalen, hout en kunststof. Siliconenkit wordt in de bouw veel gebruikt, onder meer in de installatie vansanitair en voor aansluitvoegen bij kozijnen. De kit bevat vaak vulmiddelen zoals kiezelzuur encalciumcarbonaat. De giftigheid van siliconenkit wordt bepaald door de toegevoegde harders enprimers. Aanraking kan huidirritatie veroorzaken.Varianten van siliconenkitten die azijnzuur afsplitsen bij het uitharden of die het allergene butanonoximbevatten (‘oximhardende’ kitten) worden in verband met de gezondheidsrisico’s steeds mindertoegepast.

MS PolymeerEen relatief nieuwe variant is de MS Polymeer lijm en -kit. MS staat voor ‘modified silane’. Hetbindmiddel is een polyether polymeer dat met silaan gemodificeerd is. MS Polymeer kit is één van detypen ‘hybride’ kitten. Als vulstof wordt calciumcarbonaat gebruikt. De lijm en kit is oplosmiddelvrij, enheeft naar verhouding weinig gezondheidsrisico’s. De producten harden uit door reactie met vocht uit delucht. Hierbij kan wel alcohol vrijkomen, maar niet zo veel dat hierdoor klachten op zullen treden. MSPolymeerlijm wordt steeds vaker toegepast als o.m. parketlijm.

PolysulfideVloeibare polysulfiden (met een zwavelgehalte van zo'n 40 procent) worden gebruikt als basis voorpolysulfidekitten. Door oxidatie aan de lucht, waarbij water ontstaat, harden de vloeibare polysulfide -kitten uit. Polysulfidekitten bestaan als één- en tweecomponentenkit. Aan één-componentkit wordtcalcium- of bariumperoxide als harder toegevoegd. In twee-componentenvorm wordt de polysulfidegemengd met loodoxide of mangaanoxide. De uithardingstijd is te variëren door toevoeging vanstearinezuur of calciumstearaat (droogtijden tussen de 30 minuten en 8 uur).Bij de meeste toepassingen is polysulfidekit in verband met zijn schadelijkheid vervangen door ondermeer polyurethaan- of MS Polymeerkit.

BitumenBitumen is een aardolieproduct dat lijkt op teer en pek. Bitumen bevat, in tegenstelling tot teer,nauwelijks polycyclische aromaten (PAK's). Bitumen wordt vooral gebruikt als hot-melt in dakbedekking.In enkele gevallen wordt een oplosmiddel toegepast, bijvoorbeeld in de primers en zgn. ‘koudekleefstoffen’ die soms bij het dakbedekken gebruikt worden. Bitumenkit wordt o.m. gebruikt voor hetopvullen van voegen van schoorstenen en het repareren van scheuren in bitumen daken. Doordatbitumen geen PAK bevat, heeft het geen kankerverwekkende eigenschappen zoals teer en pek. Dampen


die ontstaan bij het verhitten van bitumen kunnen huid, ogen en luchtwegen irriteren en pigmentatie vande huid veroorzaken.

CementCement wordt als bindmiddel gebruikt in tegellijmen wanneer geen speciale eisen worden gesteld(vloeistofdichtheid, chemicaliënbestendigheid). Ook is cement als bindmiddel wel toegepast inparketlijmen (‘poederlijmen’). Combinaties van cement met polymeren (acrylaten) komen ook voor.Meestal moet de lijm ter plekke worden aangemaakt met water. Hierbij kan cementstof in de luchtkomen, dat irriterend voor de luchtwegen, ogen en huid. Aangemaakt cement is basisch, en irriteert dehuid. Langdurige of herhaalde blootstelling kan leiden tot eczeem. Als gevolg van huidcontact metcementspecie kan ook een huidallergie (chroomallergie) ontstaan, doordat cement chroomverbindingenbevat.

Cumaron-indeenharsCumaron-indeenhars wordt gewonnen uit kolenteer of aardolie. Het mengsel is zacht en kleverig. Deharssoort wordt gebruikt in producten voor het aanbrengen van vloerbedekking en soms als hulpstoftoegevoegd aan natuurrubberlijm, polychloropreenlijm en andere synthetische rubberlijmen. Cumaron-indeenharsen zijn niet vluchtig, zodat ze nauwelijks ingeademd kunnen worden. Al hoewel er geengiftigheidsgegevens van deze harssoort bekend zijn, betekent dit niet persé dat de stof onschadelijk is.

arbowijzer 21 - lijmen en kitten

Documents