aqrokİmya vƏ torpaqŞÜnasliĞin Əsaslari

AQROKİMYA VƏ AQROKİMYA VƏ TORPAQŞÜNASLIĞIN TORPAQŞÜNASLIĞIN

ƏSASLARIƏSASLARI

Mühazirəçi: baş müəllim Mühazirəçi: baş müəllim ABDULLAYEVA SEVİL FİRUDİN qızıABDULLAYEVA SEVİL FİRUDİN qızı

AQROKİMYA FƏNNİ VƏ ONUN ÜSULLARIAQROKİMYA FƏNNİ VƏ ONUN ÜSULLARIGÜBRƏLƏMƏ SİSTEMİ, ONUN VƏZİFƏSİ, GÜBRƏLƏMƏ SİSTEMİ, ONUN VƏZİFƏSİ,

ƏHƏMİYYƏTİƏHƏMİYYƏTİ

P L A N :P L A N :

1. Aqrokimya elminin mahiyyəti.1. Aqrokimya elminin mahiyyəti.2. Aqrokimya elminin üsulları.2. Aqrokimya elminin üsulları.3. Gübrələmə sisteminin düzgün təşkil edilməsi.3. Gübrələmə sisteminin düzgün təşkil edilməsi.4. Növbəli əkin təşkilində gübrələmə sisteminin tərtibi.4. Növbəli əkin təşkilində gübrələmə sisteminin tərtibi.5. Gübrələmə sistemini tərtib edərkən yerli gübrələrdən 5. Gübrələmə sistemini tərtib edərkən yerli gübrələrdən

istifadə.istifadə.6. Torpaq – iqlim şəraiti.6. Torpaq – iqlim şəraiti.7. Təsərrüfatda peyin və başqa üzvi gübrələrin 7. Təsərrüfatda peyin və başqa üzvi gübrələrin

hesablanması.hesablanması.8. Kompostlar.8. Kompostlar.


ƏHƏMİYYƏTİƏHƏMİYYƏTİ Aqrokimya torpaq, bitki və gübrə arasında Aqrokimya torpaq, bitki və gübrə arasında

qarşılıqlı əlaqələri öyrənən elmdir. Aqrokimya qarşılıqlı əlaqələri öyrənən elmdir. Aqrokimya elminin banisi D.N.Pryanişnikov bu elmin elminin banisi D.N.Pryanişnikov bu elmin mahiyyətini sadə və aydın şərh etmişdir. O, bu mahiyyətini sadə və aydın şərh etmişdir. O, bu elmi üçbucağın mərkəzində göstərmişdir.elmi üçbucağın mərkəzində göstərmişdir.

Bu üçbucağın təpələrində aqrokimyanın öyrəndiyi Bu üçbucağın təpələrində aqrokimyanın öyrəndiyi məsələlər – torpaq, gübrə və bitki dayanmışdır. Bu məsələlər – torpaq, gübrə və bitki dayanmışdır. Bu üçbucağın təpələrinin hər biri, bir-birinə əks üçbucağın təpələrinin hər biri, bir-birinə əks istiqamətdə yönəlmiş oxlarla o biri iki təpə ilə istiqamətdə yönəlmiş oxlarla o biri iki təpə ilə birləşir. Oxlar qarşılıqlı surətdə təsir göstərir. Bitki, birləşir. Oxlar qarşılıqlı surətdə təsir göstərir. Bitki, torpaq və gübrə ilə, torpaq, bitki və gübrə ilə, torpaq və gübrə ilə, torpaq, bitki və gübrə ilə, gübrə, torpaq və bitki ilə qarşılıqlı təsirdə olur. gübrə, torpaq və bitki ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Aqrokimya, nəticəsi məhsul olan bu üç sistemin Aqrokimya, nəticəsi məhsul olan bu üç sistemin qarşılıqlı təsir gedişini öyrənir. Aqrokimya elminin qarşılıqlı təsir gedişini öyrənir. Aqrokimya elminin vəzifəsi bu şəraiti mümkün olduqca idarə etmək, vəzifəsi bu şəraiti mümkün olduqca idarə etmək, torpaq və bitkinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, torpaq və bitkinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, təcrübədən ötrü müvafiq tövsiyələr verməkdən təcrübədən ötrü müvafiq tövsiyələr verməkdən ibarətdir.ibarətdir.

Bitki

Aqrokimya

Torpaq Gübrə


ƏHƏMİYYƏTİƏHƏMİYYƏTİ Aqrokimya elmi əlbəttə, hazır reseptlər vermir. Lakin Aqrokimya elmi əlbəttə, hazır reseptlər vermir. Lakin

onun qarşısında duran əsas vəzifə qanunauyğunluqları onun qarşısında duran əsas vəzifə qanunauyğunluqları bilən mütəxəssis hər bir konkret şəraitdə aqrokimyaya bilən mütəxəssis hər bir konkret şəraitdə aqrokimyaya aid məsələni düzgün həll edə bilər. Aqrokimya elminin aid məsələni düzgün həll edə bilər. Aqrokimya elminin tədqiqat üsulu aşağıdakılardan ibarətdir: tədqiqat üsulu aşağıdakılardan ibarətdir:

Laboratoriya;Laboratoriya; Vegetasiya;Vegetasiya; Tarla;Tarla; İstehsalat təcrübələri.İstehsalat təcrübələri.

Axırıncı üç üsul bioloji tədqiqat üsulu hesab edilir.Axırıncı üç üsul bioloji tədqiqat üsulu hesab edilir.



Aqrokimya elmi bu dörd tədqiqat üsulunun Aqrokimya elmi bu dörd tədqiqat üsulunun köməyi ilə öz qarşısında duran aşağıdakı beş köməyi ilə öz qarşısında duran aşağıdakı beş məsələni öyrənir:məsələni öyrənir:1) Bitkilərin qidalanması.1) Bitkilərin qidalanması.2) Torpağın münbitliyi.2) Torpağın münbitliyi.3) Əkinçilikdə qida maddələrinin dövriyyəsi.3) Əkinçilikdə qida maddələrinin dövriyyəsi.4) Gübrələrin səmərəli tətbiqi.4) Gübrələrin səmərəli tətbiqi.5)Bitkilərin kimyəvi yolla mühafizəsi (bu məsələ 5)Bitkilərin kimyəvi yolla mühafizəsi (bu məsələ eyni zamanda bitki mühafizəsi mütəxəssisləri eyni zamanda bitki mühafizəsi mütəxəssisləri tərəfindən öyrənilir).tərəfindən öyrənilir).

GÜBRƏLƏMƏ SİSTEMİ, ONUN VƏZİFƏSİ, ƏHƏMİYYƏTİ, GÜBRƏLƏMƏ SİSTEMİ, ONUN VƏZİFƏSİ, ƏHƏMİYYƏTİ, TƏŞKİLİ VƏ BİTKİLƏRİN QİDALANMA TƏŞKİLİ VƏ BİTKİLƏRİN QİDALANMA

XÜSUSİYYƏTLƏRİNDƏN ASILI OLARAQ XÜSUSİYYƏTLƏRİNDƏN ASILI OLARAQ GÜBRƏLƏNMƏSİGÜBRƏLƏNMƏSİ

Gübrələmə sistemi – bütün əkin dövriyyəsi Gübrələmə sistemi – bütün əkin dövriyyəsi müddətinə hesablanmış çoxillik gübrələmə müddətinə hesablanmış çoxillik gübrələmə planıdır və ya kənd təsərrüfatı bitkilərinə planıdır və ya kənd təsərrüfatı bitkilərinə veriləcək üzvi və mineral gübrələrin norması, veriləcək üzvi və mineral gübrələrin norması, verilmə vaxtı və verilmə üsulunun planıdır.verilmə vaxtı və verilmə üsulunun planıdır.

Gübrələmə sisteminin vəzifəsi kənd Gübrələmə sisteminin vəzifəsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasını, onun keyfiyyətinin artırılmasını, onun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, əmək məhsuldarlığının və yaxşılaşdırılmasını, əmək məhsuldarlığının və torpağın münbitliyinin yüksəldilməsi torpağın münbitliyinin yüksəldilməsi məsələlərini düzgün həll etməkdən ibarətdir. məsələlərini düzgün həll etməkdən ibarətdir.


ƏHƏMİYYƏTİƏHƏMİYYƏTİ Bu elmin əsas məqsədi gübrələri düzgün tətbiq Bu elmin əsas məqsədi gübrələri düzgün tətbiq

etməklə kənd təsərrüfatı bitkilərinin etməklə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını və onun keyfiyyətini məhsuldarlığını və onun keyfiyyətini yüksəltməkdən ibarətdir. Aparılan tədqiqatlara yüksəltməkdən ibarətdir. Aparılan tədqiqatlara görə əlverişli aqrotexnika tətbiq edildiyi şəraitdə görə əlverişli aqrotexnika tətbiq edildiyi şəraitdə azot, fosfor və kalium gübrəsinin təsiredici azot, fosfor və kalium gübrəsinin təsiredici maddəsinin bir tonu kənd təsərrüfatı bitkilərinin maddəsinin bir tonu kənd təsərrüfatı bitkilərinin tonlarla məhsulunu artırır. tonlarla məhsulunu artırır.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulunu sürətlə Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulunu sürətlə artırmaq üçün gübrələrin torpağa verilmə artırmaq üçün gübrələrin torpağa verilmə üsullarının öyrənilməsi əsas məsələdir.üsullarının öyrənilməsi əsas məsələdir.



Gübrənin təsiredici maddənin 1 kq-nın bitkilərin kq-la Gübrənin təsiredici maddənin 1 kq-nın bitkilərin kq-la məhsuluna təsiriməhsuluna təsiri

Məhsulun növü Azot Fosfor Kalium

Xam pambıq məhsulu 10 - 12 5 - 6 1 - 2

Şəkər çuğundurunun kökü 100 - 110 60 - 70 35 - 40

Şəkər çıxımı 15 - 17 9 - 10 5 - 6

Kartof məhsulu 100 - 120 60 - 70 50 – 60

Payızlıq buğdanın dən məhsulu 18 - 20 20 - 25 3 - 5


ƏHƏMİYYƏTİƏHƏMİYYƏTİ Bitkilərə veriləcək gübrələrin miqdarının Bitkilərə veriləcək gübrələrin miqdarının

müəyyənləşdirilməsində bitkinin bioloji xüsusiyyəti ilə müəyyənləşdirilməsində bitkinin bioloji xüsusiyyəti ilə yanaşı, torpaqda olan qida maddələrinin ehtiyatı və yanaşı, torpaqda olan qida maddələrinin ehtiyatı və formalarının öyrənilməsi də çox vacibdir. Torpaqda formalarının öyrənilməsi də çox vacibdir. Torpaqda olan qida maddələrinin ehtiyatını müəyyənləşdirmək olan qida maddələrinin ehtiyatını müəyyənləşdirmək üçün torpaq analiz edilir və müvafiq kartoqram tərtib üçün torpaq analiz edilir və müvafiq kartoqram tərtib olunur. Bu məqsədlə ölkəmizdə aqrokimyəvi xidmət olunur. Bu məqsədlə ölkəmizdə aqrokimyəvi xidmət təşkil edilmişdir. Onun 200-ə yaxın zona aqrokimya təşkil edilmişdir. Onun 200-ə yaxın zona aqrokimya laboratoriyası mövcuddur. Azərbaycanda beş zona laboratoriyası mövcuddur. Azərbaycanda beş zona aqrokimya laboratoriyası fəaliyyət göstərir. Həmin aqrokimya laboratoriyası fəaliyyət göstərir. Həmin laboratoriyalar hər 4 – 5 ildən bir torpağın aqrokimyəvi laboratoriyalar hər 4 – 5 ildən bir torpağın aqrokimyəvi kartoqramını yenidən tərtib edirlər.kartoqramını yenidən tərtib edirlər.



Ədəbiyyat:Ədəbiyyat:1. H.Xəlilov, T.Əliyev – “Aqrokimya” – Bakı 19751. H.Xəlilov, T.Əliyev – “Aqrokimya” – Bakı 19752. M.İ.Cəfərov – “Torpağın xassələri və gübrələrin 2. M.İ.Cəfərov – “Torpağın xassələri və gübrələrin

tətbiqi” – Bakı 2006tətbiqi” – Bakı 20063. T.Ə.Əliyev, M.S.Hüseynov - “Aqrokimyanın 3. T.Ə.Əliyev, M.S.Hüseynov - “Aqrokimyanın

əsasları” – Gəncə 2001əsasları” – Gəncə 2001



Gübrələmə sistemi – bütün əkin dövriyyəsi Gübrələmə sistemi – bütün əkin dövriyyəsi müddətinə hesablanmış çoxillik gübrələmə müddətinə hesablanmış çoxillik gübrələmə planıdır və ya kənd təsərrüfatı bitkilərinə planıdır və ya kənd təsərrüfatı bitkilərinə veriləcək üzvi və mineral gübrələrin norması, veriləcək üzvi və mineral gübrələrin norması, verilmə vaxtı və verilmə üsulunun planıdır.verilmə vaxtı və verilmə üsulunun planıdır.

Gübrələmə sisteminin vəzifəsi kənd Gübrələmə sisteminin vəzifəsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasını, onun keyfiyyətinin artırılmasını, onun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, əmək məhsuldarlığının və yaxşılaşdırılmasını, əmək məhsuldarlığının və torpağın münbitliyinin yüksəldilməsi torpağın münbitliyinin yüksəldilməsi məsələlərini düzgün həll etməkdən ibarətdir. məsələlərini düzgün həll etməkdən ibarətdir.



Düzgün təşkil edilmiş gübrələnmə sistemi təsərrüfatda Düzgün təşkil edilmiş gübrələnmə sistemi təsərrüfatda üzvi və mineral gübrələrdən istifadə olunmasına dair üzvi və mineral gübrələrdən istifadə olunmasına dair kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutmalıdır. Bu tədbirlər sisteminə üzvi gübrələrin tutmalıdır. Bu tədbirlər sisteminə üzvi gübrələrin toplanması və onun düzgün saxlanması, mineral toplanması və onun düzgün saxlanması, mineral gübrələr üçün anbarlar tikilməsi, gübrələrin daşınması gübrələr üçün anbarlar tikilməsi, gübrələrin daşınması və onların verilməsi üçün nəqliyyatın, k/t maşın və və onların verilməsi üçün nəqliyyatın, k/t maşın və alətlərindən, gübrə səpən maşın və işçi qüvvəsinin alətlərindən, gübrə səpən maşın və işçi qüvvəsinin təşkili daxildir. Gübrələnmə sisteminin son məqsədi, təşkili daxildir. Gübrələnmə sisteminin son məqsədi, torpaqların münbitliyini müntəzəm olaraq yüksəltmək torpaqların münbitliyini müntəzəm olaraq yüksəltmək və k/t bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürüb, bu və k/t bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürüb, bu işə əmək və pul məsarifini azaltmaqdır.işə əmək və pul məsarifini azaltmaqdır.



Gübrələmə sistemini əsaslandırarkən Gübrələmə sistemini əsaslandırarkən gübrələrin effektliyinə təsir edən faktorları gübrələrin effektliyinə təsir edən faktorları nəzərə almaq lazımdır. Bu faktorlardan ən nəzərə almaq lazımdır. Bu faktorlardan ən əsasları gübrələrin verilmə üsulları, ayrı-ayrı əsasları gübrələrin verilmə üsulları, ayrı-ayrı bitkilərin qidalanma xüsusiyyətləri, torpaq – bitkilərin qidalanma xüsusiyyətləri, torpaq – iqlim şəraiti, bitkilərin növbələşmə iqlim şəraiti, bitkilərin növbələşmə xüsusiyyətləri, gübrələrin xassələri, bitkilərin xüsusiyyətləri, gübrələrin xassələri, bitkilərin aqrotexnikası və təsərrüfatın iqtisadi şəraiti.aqrotexnikası və təsərrüfatın iqtisadi şəraiti.



Növbəli əkinlərdə gübrələmə sistemi tərtib edəndə ayrı-ayrı Növbəli əkinlərdə gübrələmə sistemi tərtib edəndə ayrı-ayrı bitkilərin inkişafının bioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə bitkilərin inkişafının bioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, müxtəlif bitkilərin qida elementlərinə olan tələbatları da ki, müxtəlif bitkilərin qida elementlərinə olan tələbatları da müxtəlifdir. İnkişaflarının ilk dövrlərində, bitkilər, sonrakı dövrlərinə müxtəlifdir. İnkişaflarının ilk dövrlərində, bitkilər, sonrakı dövrlərinə nisbətən xeyli az qida elementləri sərf edirlər. Bitkilər inkişaf nisbətən xeyli az qida elementləri sərf edirlər. Bitkilər inkişaf etdikcə qida elementlərini sərf etməsi artır və müxtəlif bitkilərdə etdikcə qida elementlərini sərf etməsi artır və müxtəlif bitkilərdə inkişafının müxtəlif mərhələlərində maksimuma çatır.inkişafının müxtəlif mərhələlərində maksimuma çatır.

Növbəli əkində gübrələmə sistemi – bütün növbəli əkin Növbəli əkində gübrələmə sistemi – bütün növbəli əkin tarlaları və bitkilərinə gübrələrin bölüşdürülmə planıdır ki, bunda tarlaları və bitkilərinə gübrələrin bölüşdürülmə planıdır ki, bunda növbəli əkin rotasiyası nəzərə alınaraq veriləcək gübrələrin növbəli əkin rotasiyası nəzərə alınaraq veriləcək gübrələrin dozaları, vaxtı və verilmə üsulları göstərilir. Təsərrüfatda müəyyən dozaları, vaxtı və verilmə üsulları göstərilir. Təsərrüfatda müəyyən edilmiş növbəli əkinlər olmadıqda – hər il əvvəlcədən bütün bitkilər edilmiş növbəli əkinlər olmadıqda – hər il əvvəlcədən bütün bitkilər üzrə gübrələri tətbiq etməyə dair səmərəli və ətraflı plan tərtib üzrə gübrələri tətbiq etməyə dair səmərəli və ətraflı plan tərtib edilməlidir. edilməlidir.



Gübrələmə sisteminin tərtib edilməsi aqrokimyaçı Gübrələmə sisteminin tərtib edilməsi aqrokimyaçı aqronomlarının ən mühüm işlərindən biridir. Gübrələmə aqronomlarının ən mühüm işlərindən biridir. Gübrələmə sistemi tərtib edəndə təşkilatı – iqtisadi və torpaq – sistemi tərtib edəndə təşkilatı – iqtisadi və torpaq – iqlim şəraiti, gübrələrin özünün xassələrini, onların iqlim şəraiti, gübrələrin özünün xassələrini, onların torpağa verilmə üsulları və dozaları, müxtəlif bitkilərin torpağa verilmə üsulları və dozaları, müxtəlif bitkilərin qida elementlərinə tələbatı və onların becərilmə qida elementlərinə tələbatı və onların becərilmə aqrotexnikası, növbəli əkinlərin xüsusiyyəti və s. nəzərə aqrotexnikası, növbəli əkinlərin xüsusiyyəti və s. nəzərə alınmalıdır. Bütün bu şəraiti düşüncəli surətdə hesaba alınmalıdır. Bütün bu şəraiti düşüncəli surətdə hesaba alaraq təsərrüfatda gübrələrin hazırlanması və istifadə alaraq təsərrüfatda gübrələrin hazırlanması və istifadə olunması planları tərtib olunur və praktikada həyata olunması planları tərtib olunur və praktikada həyata keçirilir.keçirilir.



Azərbaycan Respublikasının təsərrüfatlarının təbii – iqtisadi şəraiti Azərbaycan Respublikasının təsərrüfatlarının təbii – iqtisadi şəraiti son dərəcə müxtəlifdir. Belə ki, dünyada olan 11 iqlimdən 9-na son dərəcə müxtəlifdir. Belə ki, dünyada olan 11 iqlimdən 9-na respublikamızın ərazisində rast gəlinir. Respublikanın ərazisi respublikamızın ərazisində rast gəlinir. Respublikanın ərazisi müxtəlif zonalara ayrılır ki, hər zonanın özünəməxsus torpaq – müxtəlif zonalara ayrılır ki, hər zonanın özünəməxsus torpaq – iqlim şəraiti, bitkiləri və onların becərilmə aqrotexnikası vardır. iqlim şəraiti, bitkiləri və onların becərilmə aqrotexnikası vardır. Bununla əlaqədar olaraq, gübrələmə sistemi tərtib edəndə birinci Bununla əlaqədar olaraq, gübrələmə sistemi tərtib edəndə birinci növbədə yerli şərait nəzərə alınır, təsərrüfatın özündə gübrələrin növbədə yerli şərait nəzərə alınır, təsərrüfatın özündə gübrələrin effektliyi, qabaqcıl qonşu təsərrüfatların təcrübəsi və effektliyi, qabaqcıl qonşu təsərrüfatların təcrübəsi və yaxınlıqlardakı aqrokimya laboratoriyaların, təcrübə yaxınlıqlardakı aqrokimya laboratoriyaların, təcrübə stansiyalarının və kənd təsərrüfatı elmi-tədqiqat müəssisələrinin stansiyalarının və kənd təsərrüfatı elmi-tədqiqat müəssisələrinin tərtib etdikləri gübrələrin tətbiq edilməsinə dair məsləhətlərindən tərtib etdikləri gübrələrin tətbiq edilməsinə dair məsləhətlərindən istifadə olunmalıdır. Bütün bu materiallardan tənqidi surətdə istifadə olunmalıdır. Bütün bu materiallardan tənqidi surətdə gübrələmə sistemi tərtib olunan təsərrüfatların konkret şəraitinə gübrələmə sistemi tərtib olunan təsərrüfatların konkret şəraitinə münasib şəkildə istifadə olunmalıdır.münasib şəkildə istifadə olunmalıdır.



Təşkilati – iqtisadi şərait. Təşkilati – iqtisadi şərait. Növbəli Növbəli əkinlərdə gübrələmə sistemlərini tərtib əkinlərdə gübrələmə sistemlərini tərtib edəndə təşkilatı – iqtisadi şəraitə: yerli edəndə təşkilatı – iqtisadi şəraitə: yerli gübrələri maksimum dərəcədə toplamaq gübrələri maksimum dərəcədə toplamaq və saxlamaq, lazım olan mineral gübrələr və saxlamaq, lazım olan mineral gübrələr əldə etmək, onları tarlalara daşımaq, əldə etmək, onları tarlalara daşımaq, təsərrüfatı işçi qüvvəsi ilə, gübrələri təsərrüfatı işçi qüvvəsi ilə, gübrələri səpən maşınlarla və s. ilə təmin olunma səpən maşınlarla və s. ilə təmin olunma imkanlarını qiymətləndirmək daxil edilir.imkanlarını qiymətləndirmək daxil edilir.



Gübrələmə sistemi tərtib edərkən, əvvəlcədən Gübrələmə sistemi tərtib edərkən, əvvəlcədən təsərrüfatın kompostlar hazırlamaq cəhətdən real təsərrüfatın kompostlar hazırlamaq cəhətdən real imkanlarını, peyin miqdar və keyfiyyətini, peyin şirəsini imkanlarını, peyin miqdar və keyfiyyətini, peyin şirəsini saxlaya bilmək, həmçinin yaşıl gübrə üçün paxlalı saxlaya bilmək, həmçinin yaşıl gübrə üçün paxlalı bitkilərin toxumunu əldə etmək imkanlarını, eləcə də bitkilərin toxumunu əldə etmək imkanlarını, eləcə də mineral gübrə almaq üçün təsərrüfatın maliyyə mineral gübrə almaq üçün təsərrüfatın maliyyə imkanlarını müəyyən etmək lazımdır. Bundan başqa imkanlarını müəyyən etmək lazımdır. Bundan başqa gübrələri daşımaq və sahəyə vermək üçün nə qədər gübrələri daşımaq və sahəyə vermək üçün nə qədər işçi qüvvəsi və nəqliyyat tələb olunduğu hesablanır. işçi qüvvəsi və nəqliyyat tələb olunduğu hesablanır. Gübrələri daşımaq və torpağa vermək işlərinin Gübrələri daşımaq və torpağa vermək işlərinin bütünlüklə mexanikləşdirilməsi imkanı nəzərdə bütünlüklə mexanikləşdirilməsi imkanı nəzərdə tutulmalıdır. tutulmalıdır.



Təşkilati – iqtisadi şəraitin hesaba almağın əsas Təşkilati – iqtisadi şəraitin hesaba almağın əsas mənası tərtib edilmiş növbəli əkində gübrələmə sistemi mənası tərtib edilmiş növbəli əkində gübrələmə sistemi həqiqətdə icra edilə bilsin və iqtisadi cəhətdən həqiqətdə icra edilə bilsin və iqtisadi cəhətdən məqsədə uyğun olsun.məqsədə uyğun olsun.

Nəzəri olaraq elə gübrələmə sistemi tərtib etmək Nəzəri olaraq elə gübrələmə sistemi tərtib etmək olar ki, bitkilərin qida elementlərinə olan tələbatı nəzərə olar ki, bitkilərin qida elementlərinə olan tələbatı nəzərə alınmış olsun, torpaq – iqlim şəraitinə və başqa şəraitə alınmış olsun, torpaq – iqlim şəraitinə və başqa şəraitə uyğun gəlsin. Lakin əməli olaraq konkret şəraitdə uyğun gəlsin. Lakin əməli olaraq konkret şəraitdə həyata keçirilə bilməsin və ya iqtisadi cəhətdən əlverişli həyata keçirilə bilməsin və ya iqtisadi cəhətdən əlverişli olmasın. Təşkilati – iqtisadi şəraiti hesaba almağın olmasın. Təşkilati – iqtisadi şəraiti hesaba almağın əsas vəzifəsi belə səhvlərə yol verməməkdir.əsas vəzifəsi belə səhvlərə yol verməməkdir.



Torpaq – iqlim şəraiti. Torpaq – iqlim şəraiti. Tətbiq olunan gübrələrin növləri və Tətbiq olunan gübrələrin növləri və miqdarı xeyli dərəcədə torpağın xarakterindən asılıdır. Üzvi və miqdarı xeyli dərəcədə torpağın xarakterindən asılıdır. Üzvi və mineral qida maddələri az olan, strukturu zəif və davamsız olan mineral qida maddələri az olan, strukturu zəif və davamsız olan podzol torpaqlara əhəng, üzvi və bütün mineral gübrə növlərinin podzol torpaqlara əhəng, üzvi və bütün mineral gübrə növlərinin böyük dozaları verilməlidir. Bundan başqa podzol torpaqların böyük dozaları verilməlidir. Bundan başqa podzol torpaqların çoxunda faydalı mikroflora az olur, buna görə də üzvi gübrələrlə çoxunda faydalı mikroflora az olur, buna görə də üzvi gübrələrlə yanaşı, bakterial gübrələr də verilməlidir. yanaşı, bakterial gübrələr də verilməlidir.

Torpaqların turşuluğu yüksək olanda birinci növbədə Torpaqların turşuluğu yüksək olanda birinci növbədə fizioloji qələvi (Na NO3, KNO3, Ca (NO3)2) gübrələrin verilməsini fizioloji qələvi (Na NO3, KNO3, Ca (NO3)2) gübrələrin verilməsini tələb edir. Fosforlu gübrələrin çətin həll olan formalarından tələb edir. Fosforlu gübrələrin çətin həll olan formalarından (Teomofosfat – (CaO)3 NaO P2 O5 CaO SiO2), vivianit – (Teomofosfat – (CaO)3 NaO P2 O5 CaO SiO2), vivianit – (Fe3(PO4)2 8H2O), sümük unu – (Ca3 (PO 412), fosforit unu – (Fe3(PO4)2 8H2O), sümük unu – (Ca3 (PO 412), fosforit unu – (Ca (HCO3)2) və s. istifadə oluna bilər.(Ca (HCO3)2) və s. istifadə oluna bilər.



Növbəli əkində çoxillik otların olması gübrələrin Növbəli əkində çoxillik otların olması gübrələrin effektliyini daha da artırır. Çoxillik otlar torpaq effektliyini daha da artırır. Çoxillik otlar torpaq strukturunu, torpağın su və hava rejimini yaxşılaşdırır strukturunu, torpağın su və hava rejimini yaxşılaşdırır və bununla da gübrələrin effektliyi daha da artır.və bununla da gübrələrin effektliyi daha da artır.

Gübrələrin effektli olması üçün Gübrələrin effektli olması üçün torpaqbecərmənin, səpinin, vegetasiya dövründə torpaqbecərmənin, səpinin, vegetasiya dövründə bitkiyə qulluq işlərinin öz vaxtında və yüksək keyfiyyətlə bitkiyə qulluq işlərinin öz vaxtında və yüksək keyfiyyətlə aparılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Başqa aparılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Başqa aqrotexniki tədbirlərin effektliyini artırmaq üçün aqrotexniki tədbirlərin effektliyini artırmaq üçün gübrələrin düzgün verilməsi də vacibdir.gübrələrin düzgün verilməsi də vacibdir.



Müxtəlif bitkilərin qida maddələrinə olan tələbatları da Müxtəlif bitkilərin qida maddələrinə olan tələbatları da müxtəlifdir. Bundan başqa, eyni bitki inkişafının müxtəlif müxtəlifdir. Bundan başqa, eyni bitki inkişafının müxtəlif dövrlərində qida maddələrinə müxtəlif dərəcədə dövrlərində qida maddələrinə müxtəlif dərəcədə tələbkar olur. Bitkilər inkişafının birinci mərhələsində tələbkar olur. Bitkilər inkişafının birinci mərhələsində adətən qida maddələrinə az, inkişafının sürətli adətən qida maddələrinə az, inkişafının sürətli mərhələsində isə daha çox tələbkar olur. mərhələsində isə daha çox tələbkar olur.

İnkişafının əvvəlində qida maddələrinə az İnkişafının əvvəlində qida maddələrinə az tələbkar olmasına baxmayaraq, həmin mərhələdə tələbkar olmasına baxmayaraq, həmin mərhələdə qidanın çatışmamağı bitkilərin boy atmasına, inkişafına qidanın çatışmamağı bitkilərin boy atmasına, inkişafına və nəhayət məhsuluna mənfi təsir göstərir. İnkişafının və nəhayət məhsuluna mənfi təsir göstərir. İnkişafının axırına yaxın bitki kifayət qədər qida maddəsi ilə təmin axırına yaxın bitki kifayət qədər qida maddəsi ilə təmin olunsa da inkişafının ilk dövründə çatışmayan qida olunsa da inkişafının ilk dövründə çatışmayan qida maddəsinin görəcəyi işi əvəz edə bilməz. maddəsinin görəcəyi işi əvəz edə bilməz.



Gübrələmə sistemində müxtəlif bitkilərin inkişaf Gübrələmə sistemində müxtəlif bitkilərin inkişaf mərhələsində qida maddələrinə olan tələblərini ödəmək mərhələsində qida maddələrinə olan tələblərini ödəmək üçün gübrələrin miqdarının, verilmə vaxtlarının və üçün gübrələrin miqdarının, verilmə vaxtlarının və verilmə üsullarının təyin edilməsinin də böyük verilmə üsullarının təyin edilməsinin də böyük əhəmiyyəti vardır. Bu məsələlərin öyrənilməsi bitkilərin əhəmiyyəti vardır. Bu məsələlərin öyrənilməsi bitkilərin kök sistemlərinin inkişafı ilə mütləq əlaqələndirilməlidir. kök sistemlərinin inkişafı ilə mütləq əlaqələndirilməlidir.

Növbəli əkində gübrələmə sistemini Növbəli əkində gübrələmə sistemini hazırlayarkən gübrənin verildiyi bitkinin məhsulundan hazırlayarkən gübrənin verildiyi bitkinin məhsulundan başqa, bu bitkidən sonra əkiləcək bitkinin məhsulunun başqa, bu bitkidən sonra əkiləcək bitkinin məhsulunun artmasına ikinci və üçüncü ildə təsirini də nəzərə almaq artmasına ikinci və üçüncü ildə təsirini də nəzərə almaq lazımdır.lazımdır.



Gübrələmə sistemi hazırlanarkən gübrələrin sonrakı Gübrələmə sistemi hazırlanarkən gübrələrin sonrakı təsirindən başqa sələf bitkisinin gübrənin effektliyinə təsirindən başqa sələf bitkisinin gübrənin effektliyinə olan təsiri də nəzərə alınmalıdır.olan təsiri də nəzərə alınmalıdır.

Gübrələrin verilmə vaxtları, üsulları, onların Gübrələrin verilmə vaxtları, üsulları, onların formaları və verilmə dərinlikləri torpağın xassəsi ilə formaları və verilmə dərinlikləri torpağın xassəsi ilə əlaqələndirilməlidir. əlaqələndirilməlidir.

Torpağın tipi, mexaniki və kimyəvi tərkibi, Torpağın tipi, mexaniki və kimyəvi tərkibi, reaksiyası və başqa xassələri gübrələrin səmərəliliyinə reaksiyası və başqa xassələri gübrələrin səmərəliliyinə də təsir edə bilər. Müxtəlif tipli torpaqlarda ayrı-ayrı də təsir edə bilər. Müxtəlif tipli torpaqlarda ayrı-ayrı gübrələr müxtəlif əhəmiyyətə malik ola bilər.gübrələr müxtəlif əhəmiyyətə malik ola bilər.



Torpağın mexaniki tərkibi, torpaqda qida Torpağın mexaniki tərkibi, torpaqda qida maddələrinin hərəkətinə və onların maddələrinin hərəkətinə və onların udulmasına çox böyük təsir edir ki, bu da udulmasına çox böyük təsir edir ki, bu da öz növbəsində verilmiş gübrələrdən öz növbəsində verilmiş gübrələrdən bitkinin az və ya çox istifadə etməsinə bitkinin az və ya çox istifadə etməsinə təsir edir. Gübrələrin normasını və təsir edir. Gübrələrin normasını və verilmə vaxtlarını təyin edərkən verilmə vaxtlarını təyin edərkən torpaqların mexaniki tərkibi mütləq torpaqların mexaniki tərkibi mütləq nəzərə alınmalıdır. nəzərə alınmalıdır.

TƏSƏRRÜFATDA PEYİN VƏ BAŞQA ÜZVİ TƏSƏRRÜFATDA PEYİN VƏ BAŞQA ÜZVİ GÜBRƏLƏRİN HESABLANMASI GÜBRƏLƏRİN HESABLANMASI

ÜSULLARIÜSULLARI

Peyin və başqa üzvi gübrələrə olan tələbatı Peyin və başqa üzvi gübrələrə olan tələbatı hesabladıqda təsərrüfatda toplanan peyinin hesabladıqda təsərrüfatda toplanan peyinin və başqa yerli gübrələrin miqdarı nəzərə və başqa yerli gübrələrin miqdarı nəzərə alınmalıdır. Bununla yanaşı növbəli əkinlərin alınmalıdır. Bununla yanaşı növbəli əkinlərin sahələrində mövcud olan üzvi gübrələrin sahələrində mövcud olan üzvi gübrələrin miqdarı və bu baxımdan bir hektar əkin miqdarı və bu baxımdan bir hektar əkin sahəsinə düşən üzvi gübrələrin miqdarı təyin sahəsinə düşən üzvi gübrələrin miqdarı təyin edilməlidir. Üzvi gübrələrin toplanması və onun edilməlidir. Üzvi gübrələrin toplanması və onun növbəli əkinlər arasında paylaşdırma miqdarı növbəli əkinlər arasında paylaşdırma miqdarı imkan daxilində çox olmalı, habelə yerli şəraitə imkan daxilində çox olmalı, habelə yerli şəraitə uyğun gəlməlidir. uyğun gəlməlidir.


ÜSULLARIÜSULLARI Təsərrüfatda yaşıl gübrələrdən istifadə etmək nəzərdə Təsərrüfatda yaşıl gübrələrdən istifadə etmək nəzərdə

tutulduqda, bu zaman həmin məqsədlə becərilən tutulduqda, bu zaman həmin məqsədlə becərilən bitkilərdən alınan yaşıl kütlə məhsulu üzvi gübrələrin bitkilərdən alınan yaşıl kütlə məhsulu üzvi gübrələrin ümumi miqdarına daxil edilir.ümumi miqdarına daxil edilir.

Təsərrüfatda üzvi gübrələrin balansı təyin Təsərrüfatda üzvi gübrələrin balansı təyin edilərkən planlaşdırılmış miqdarda peyin, kompost və edilərkən planlaşdırılmış miqdarda peyin, kompost və sideratların yaşıl kütlə məhsulu, habelə peyinin sideratların yaşıl kütlə məhsulu, habelə peyinin saxlanmasını yaxşılaşdırmaq tədbirləri planın tutulması saxlanmasını yaxşılaşdırmaq tədbirləri planın tutulması olduqca vacibdir. Təsərrüfatda peyin çıxımı aşağıdakı olduqca vacibdir. Təsərrüfatda peyin çıxımı aşağıdakı üsullarla təyin edilir.üsullarla təyin edilir.


ÜSULLARIÜSULLARI

Birinci üsul: Birinci üsul: heyvanların hər başına heyvanların hər başına görə peyin çıxımın hesablanması.görə peyin çıxımın hesablanması.

İkinci üsul:İkinci üsul: Peyin çıxımı aşağıdakı Peyin çıxımı aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanır: düstur vasitəsilə hesablanır:

42

Dj

X

Burada: X – təsərrüfatda olan peyinin miqdarı (tonla).Burada: X – təsərrüfatda olan peyinin miqdarı (tonla). j - sərf olunan yemin miqdarı, tonla (burada j - sərf olunan yemin miqdarı, tonla (burada

yemin yarısının peyinlə ifraz olunmasının, yarısının isə yemin yarısının peyinlə ifraz olunmasının, yarısının isə heyvan orqanizmi tərəfindən mənimsənilməsini heyvan orqanizmi tərəfindən mənimsənilməsini göstərir.göstərir.

D – sərf olunan döşənəyin miqdarı.D – sərf olunan döşənəyin miqdarı. 4 – quru maddəni yaş peyinə hesablamaq 4 – quru maddəni yaş peyinə hesablamaq

üçün əmsaldır (belə ki, peyinin tərkibinin -ni quru üçün əmsaldır (belə ki, peyinin tərkibinin -ni quru maddə, hissəsini isə su təşkil edir).maddə, hissəsini isə su təşkil edir).

Heyvanlardan alınan təzə və yaş peyin çıxımını Heyvanlardan alınan təzə və yaş peyin çıxımını aşağıda göstərilən məlumatlardan istifadə edilir.aşağıda göstərilən məlumatlardan istifadə edilir.


ÜSULLARIÜSULLARI


ÜSULLARIÜSULLARI

Sutka ərzində heyvanların ifraz etdiyi Sutka ərzində heyvanların ifraz etdiyi yaş peyinin miqdarıyaş peyinin miqdarı

Heyvanların növü:Heyvanların növü: Bir başdan alınan ümumi ifrazat Bir başdan alınan ümumi ifrazat

(nəcis, sidik, su) kq-la(nəcis, sidik, su) kq-la Sağılan qaramal 55Sağılan qaramal 55 Cavan iri buynuzlu mal-qara 25Cavan iri buynuzlu mal-qara 25


ÜSULLARIÜSULLARI

Heyvanların növünü, sayını, bir başdan Heyvanların növünü, sayını, bir başdan alınan sutkalıq yaş peyin çıxımını və alınan sutkalıq yaş peyin çıxımını və bordaq dövrünün müddətini bildikdən bordaq dövrünün müddətini bildikdən sonra yaş peyin çıxımını aşağıdakı sonra yaş peyin çıxımını aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablamaq olar:düstur vasitəsilə hesablamaq olar:

tonDAHc 12101000

22055100

1000

KOMPOSTLARKOMPOSTLAR

Kompostlama üzvi gübrələrin miqdarını Kompostlama üzvi gübrələrin miqdarını artırmağın və onların keyfiyyətini artırmağın və onların keyfiyyətini yaxşılaşdırmağın mühüm üsuludur. Bu üsulun yaxşılaşdırmağın mühüm üsuludur. Bu üsulun vasitəsi ilə bu və ya digər üzvi gübrənin vasitəsi ilə bu və ya digər üzvi gübrənin çürüməsi zamanı tərkibindəki qida çürüməsi zamanı tərkibindəki qida maddələrinin saxlanmasına və eləcə də ona maddələrinin saxlanmasına və eləcə də ona qarışdırılmış digər üzvi gübrənin qida qarışdırılmış digər üzvi gübrənin qida maddələrinin daha yaxşı mənimsənilən hala maddələrinin daha yaxşı mənimsənilən hala düşməsinə kömək edilir. düşməsinə kömək edilir.


Əksər hallarda kompostlamaq üçün çürüməyə Əksər hallarda kompostlamaq üçün çürüməyə davamlılığı eyni dərəcədə olmayan iki davamlılığı eyni dərəcədə olmayan iki komponenti qarışdırırlar. Bu komponentlərdən komponenti qarışdırırlar. Bu komponentlərdən birincisi (küləş və şax kimi bitki qalıqları, torf birincisi (küləş və şax kimi bitki qalıqları, torf

və s.) zəif, ikincisi isə mikroflora ilə zəngin olub, və s.) zəif, ikincisi isə mikroflora ilə zəngin olub, tez çürüyən (peyin, peyin şirəsi, fekali və s.) tez çürüyən (peyin, peyin şirəsi, fekali və s.) üzvi maddələrdir.üzvi maddələrdir.

Kompostlama zamanı zəif çürüyən birinci Kompostlama zamanı zəif çürüyən birinci komponent 85 – 90%, ikinci komponent isə 10 komponent 85 – 90%, ikinci komponent isə 10 – 15% miqdarında götürülür.– 15% miqdarında götürülür.


İkinci komponenti işlətməkdə məqsəd üzvi maddələrin İkinci komponenti işlətməkdə məqsəd üzvi maddələrin mikrobioloji çürüməsini tezləşdirməkdir. Bəzən bu cür mikrobioloji çürüməsini tezləşdirməkdir. Bəzən bu cür kompostlamaya bioloji kompostlama da deyilir.kompostlamaya bioloji kompostlama da deyilir.

Ümumiyyətlə, kompostlamada məqsəd gübrə Ümumiyyətlə, kompostlamada məqsəd gübrə kimi az əhəmiyyətli olan qiymətsiz inert materialları kimi az əhəmiyyətli olan qiymətsiz inert materialları gübrə halına salmaqla üzvi gübrə çıxımını artırmaqdır.gübrə halına salmaqla üzvi gübrə çıxımını artırmaqdır.

Azərbaycanda heyvanların yeminə yararlı Azərbaycanda heyvanların yeminə yararlı olmayan küləş, xarab olmuş quru ot qalıqlarının, olmayan küləş, xarab olmuş quru ot qalıqlarının, tərəvəz bitkilərinin şax və bəliminin peyinlə tərəvəz bitkilərinin şax və bəliminin peyinlə kompostlaşdırılması geniş tətbiq edilir. kompostların kompostlaşdırılması geniş tətbiq edilir. kompostların çürüməsini sürətləndirmək məqsədilə onlara bəzən çürüməsini sürətləndirmək məqsədilə onlara bəzən bakterial gübrələr də qatırlar.bakterial gübrələr də qatırlar.


Üzvi gübrələrin mineral gübrələrlə kompostlaşdırılması Üzvi gübrələrin mineral gübrələrlə kompostlaşdırılması da tətbiq edilir. Belə kompostlamada məqsəd üzvi da tətbiq edilir. Belə kompostlamada məqsəd üzvi gübrədən qida itkisini azaltmaq, eləcə də onun gübrədən qida itkisini azaltmaq, eləcə də onun tərkibində az olan bu və ya digər qida maddəsinin tərkibində az olan bu və ya digər qida maddəsinin miqdarını artırmaqla yanaşı, xassələrini miqdarını artırmaqla yanaşı, xassələrini yaxşılaşdırmaqdır.yaxşılaşdırmaqdır.

Respublikamızda peyinin superfosfatla və ya Respublikamızda peyinin superfosfatla və ya fosforit unu ilə (1 – 4%) kompostlaşdırılması geniş fosforit unu ilə (1 – 4%) kompostlaşdırılması geniş tətbiq edilir. Torf olan yerlərdə peyini torfla, torfu duru tətbiq edilir. Torf olan yerlərdə peyini torfla, torfu duru ammonyakla, fosforit unu ilə, əhənglə və s. ammonyakla, fosforit unu ilə, əhənglə və s. kompostlayırlar.kompostlayırlar.


Peyinin torpaqla kompostlaşdırılması da tətbiq Peyinin torpaqla kompostlaşdırılması da tətbiq edilir. Bu məqsədlə peyinə çürüntülü torpağı, edilir. Bu məqsədlə peyinə çürüntülü torpağı, peyinin çəkisinin 20 – 30%-dən artıq olmamaq peyinin çəkisinin 20 – 30%-dən artıq olmamaq şərti ilə qat-qat əlavə edirlər. Bir qayda olaraq şərti ilə qat-qat əlavə edirlər. Bir qayda olaraq kompostlamada hər iki komponent bir-birinə kompostlamada hər iki komponent bir-birinə qat-qat əlavə edilir. Kompostlar kənd qat-qat əlavə edilir. Kompostlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını xeyli təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını xeyli artırır. Kompostların bitkinin məhsuldarlığına artırır. Kompostların bitkinin məhsuldarlığına təsiri peyinin təsirinə bərabərdir. Onun hər təsiri peyinin təsirinə bərabərdir. Onun hər tonunun təsirilə dənə çevirdikdə bir hektardan tonunun təsirilə dənə çevirdikdə bir hektardan orta hesabla 0,5 – 1 sentner məhsul artımı əldə orta hesabla 0,5 – 1 sentner məhsul artımı əldə edilir.edilir.


Ə D Ə B İ Y Y A TƏ D Ə B İ Y Y A T 1. R.Q.Hüseynov – Azərbaycanda gübrələmə 1. R.Q.Hüseynov – Azərbaycanda gübrələmə sisteminin aqrokimyəvi əsasları – Bakı – sisteminin aqrokimyəvi əsasları – Bakı – 19611961 2. H.Xəlilov, T.Əliyev – Aqrokimya – 2. H.Xəlilov, T.Əliyev – Aqrokimya – “ “Maarif” – Bakı – 1975Maarif” – Bakı – 1975

3. B.İ.Bayramov, Z.İ.Süleymanov – Gübrələmə 3. B.İ.Bayramov, Z.İ.Süleymanov – Gübrələmə sistemi – Kirovabad - 1987sistemi – Kirovabad - 1987 4. M.İ.Cəfərov – Torpağın xassələri və 4. M.İ.Cəfərov – Torpağın xassələri və gübrələrin tətbiqi. “Elm” - 2006 gübrələrin tətbiqi. “Elm” - 2006

aqrokİmya vƏ torpaqŞÜnasliĞin Əsaslari

Documents