T.C. MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN SONU

(YKSEK LSANS TEZ)

EBNEM ZONUR

STANBUL 2008

T.C. MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN SONU

(YKSEK LSANS TEZ)

EBNEM ZONUR

Tez Danman: PROF. DR. GLAY N BEZER

STANBUL 2008

NDEKLER Sayfa No: NDEKLER....I ZETABSTRACT......IV NSZ....V KISALTMALAR.....VII HARTA VE FOTORAFLAR LSTES......IX KAYNAKLAR........X A) slm Kaynaklar.....X B) Latin Kaynaklar..........XIV C) Bizans Kaynaklar.........XV D) Sryni Kaynaklar......XVI E) Ermeni Kaynaklar.........XVII GR...............XIX A) Antakyann Coraf Konumu.................XIX B) Hal Hkimiyetine Kadar Antakya Tarihi......XXI I. BLM ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN KURULUUNDAN 1161 YILINA KADAR KISA TARH A) Antakyann Hallar Tarafndan Zapt1 B) I. Bohemund Dnemi (10981104)......5 C) Tancred Dnemi (11041112)....10 D) Roger de Salerne (11121119)...11 E) II. Bohemund Dnemi (11261130).......13 F) Raymond de Poitiers Dnemi (11361149)....15 G) Renaud de Chatillon Dnemi (11531161)....18 I

II. BLM III. BOHEMUND DNEM (11611201) A) III. Bohemundun Tahta k..22 B) III. Bohemundun Nureddin Mahmuda Esir Dmesi.........23 C) III. Bohemundun Harim Seferi.....24 D) Httn Sava ve Trablus Hal Kontluunun Antakya Hal Prinkepsliine ntikali........25 E) Selhaddin Eyybinin Antakya Hal Prinkepslii Topraklarn Fethi (11871188) ve III. Bohemund ile Yapt Bar........28 F) III. Hal Seferi (11891192) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi.........34 G) III. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Baronluu ile Mnasebetler.........37 H) III. Bohemundun ahsiyeti ve lm......39 III. BLM IV. BOHEMUND DNEM (12011233) A) IV. Bohemundun Tahta k........40 B) IV. Hal Seferi (12021204) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi...........41 C) IV. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler.....43 2) Eyybiler ile Mnasebetler....46 3) Trkiye Seluklu Devleti ile Mnasebetler...47 D) IV. Bohemundun ahsiyeti ve lm......48 IV. BLM V. BOHEMUND DNEM (12331252 ) A) Kuds Kral I. Henrinin Annesi Alice ile Evlilii ve Boanmas.....49 B) V. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler.....50 II

2) Eyybiler ile Mnasebetler........50 C) V. Bohemundun ahsiyeti ve lm....51 V. BLM VI. BOHEMUND DNEM (12521268) A) Ermeni Prensesi Sibylle ile Evlenmesi...53 B) VI. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Moollar ile Mnasebetler.....54 C) Ayn Clt Sava ve Hallar Asndan nemi.....55 D) Antakyann Baybars Tarafndan Fethi......................56 E) Antakyann Dmesinin Ardndan Prinkepsliin Durumu....60 SONU...63 BBLYOGRAFYA...64 EKLER...75 EK1: Antakya Prinkepsleri Listesi75 EK2: Antakya Kronolojisi.76 EK3: Baybarsn VI. Bohemunda Yazd Mektubun Arapa Metni......................77 EK4: Harita ve Fotoraflar ...79 EK5: Antakya Hal Prinkepslii Paralar.85 EK6 : Antakya Hal Prinkepslii Soy Aac...87

III

ZET

Trk ve Dnya tarihini siyas ve sosyokltrel adan nemli lde etkileyen I. Hal Seferi srasnda Douda kurulan devletlerden biri de Antakya Hal Prinkepsliidir. Dier Hal devletleri yannda Bizans mparatorluu ve blgedeki Mslman Trk ve Arap devletleri arasnda varln devam ettirmeye alan prinkepsliin blgedeki bu devletlerin tarihi bakmndan da byk nemi haizdir.

Trkiyede Hal Tarihi ile ilgili almalarn azl gz nnde bulundurularak Antakya Hal Prinkepslii Yksek Lisans tez konusu olarak seilmitir. Aratrmada Antakya Prinkepsleri srasyla ele alnm ve hkm srdkleri dnem ierisindeki siyas olaylar Arapa, Srynice, Latince, Ermenice ve Greke kaynaklar kullanlarak ve ilgili aratrmalardan faydalanlarak incelenmitir.

ABSTRACT

Crusader State of Antioch is one of the states that were established in East during the I. Crusade that significantly affected Turkish and World history in the political and sociocultural sense. Beside other Crusade states, Princedom, that tries to sustain its existence among Byzantium and Muslim Turkish and Arabian states in the region, posseses great importance with regard to the history of these states in the region.

Crusader State of Antioch was chosen as the subject of the Master thesis considering the rareness of the studies about Crusade History in Turkey. In the research Antioch Princes are dealt with in the order and political events that occured during the periods they prevailed were examined using sources that are in Arabic, Syriac, Armenian and the ancient Greek language and making use of related researches.

IV

NSZ

1096 ylnda balayan ve 1291 ylnda Latin Hristiyanlarn Doudaki son merkezi Akkdan karlmalaryla fiilen sona eren Hal Seferleri, yaklak iki yz yllk bir dnemi kapsamaktadr. Dokuz seferin dzenlendii bu sre ierisinde, I. Hal Seferi srasnda Urfa, Antakya, Kuds ve Trablusta, III. Hal Seferi esnasnda Kbrsta ve IV. Hal Seferi sonrasnda ise stanbulda Hal Devletleri kurulmutur. Kurulan Hal hkimiyetlerinden ikincisi olan Antakya Hal Prinkepslii gerek blgedeki stratejik nemine binaen gerekse o evredeki Arap, Trk, Bizans, Hal Devletleri ve Ermenilerle olan ilikilerinin tarihimiz asndan tad nem mnasebetiyle tez konusu olarak seilmitir. Bu alma ile Prof. Dr. In Demirkentin Urfa Hal Kontluu Tarihi (10981146) isimli iki ciltlik eserine ve Dr. Birsel Kksipahiolunun Trablus Hal Kontluu Tarihi (11091187) adl almasna ilave olarak bir Hal Devleti tarihi mstakil olarak incelenmektedir. Kaynak ve aratrma eserlerine dayanlarak hazrlanan tez, be blmden olumaktadr. Birinci Blmde, Antakya Hal Prinkepsliinin kuruluundan balayp 1161 ylna kadar ki tarihi konu btnlnn salanmas amacyla ksaca zetlenmitir. III. Bohemund Dnemi (11611201)nin ve komu devletlerle mnasebetlerinin anlatld kinci Blmden sonra nc Blm, IV. Bohemund Dnemi (12011233)ne, IV. Hal Seferine ve dier devletlerle ilikilere ayrlmtr. Drdnc Blm, V. Bohemund Dnemi (12331252)ni, onun Ermenilerle ve Eyybilerle mnasebetlerini kapsar. Beinci ve son Blmde, VI. Bohemund Dnemi (12521268), Ayn Clt Sava, Antakyann Baybars tarafndan fethi ve Prinkepsliin ortadan kaldrl anlatlmaktadr.

V

Tez hazrlanrken imknlar lsnde kaynaklara ulamaya allmtr. Trkeye tercmesi olan kaynaklar Trke tercmelerinden, Arapa kaynaklardan ise gerekli tercmeler yaplarak istifade edilmi; ayrca Bizans, Ermeni ve Sryni kaynaklarna da bavurulmutur. Arapa mellif ve eser adlarnn bugnk Trke sylenilerine ve Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisinin yazm kurallarna gre verilmesi tercih edilmitir. Tarihler hicr ve mild olarak bir arada verilmi ve ad geen hkmdarlarn hkmdarlk sreleri bahsedildikleri ilk yerde parantez iinde verilmitir. Bu alma boyunca bana inand, gvendii, desteini esirgemedii ve btn hatalarm byk bir sabrla dzelttii iin danman hocam Prof. Dr. Glay n Bezere teekkr bir bor bilirim. Franszca evirilerde yardmn grdm Tuba Gniye, Arapa tercmelerde yardmc olan Recai Gndze, Mahmut Recep Kelee ve Halil elike, manev destei ve katklar iin Smeyye K. Samura, SAM Ktphanesi alanlarna ve emei geen herkese teekkrlerimi sunarm.

ebnem zonur stanbul 2008

VI

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. AFD b. bkz. ev. DA d. El2

Ad geen eser Ad geen mellif Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi bn Baknz eviren Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi Doum tarihi Encyclopedia of Islam Franszca Hazrlayan Hazreti Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi lhiyat Fakltesi Vakf ngilizce slm Tarih, Sanat ve Kltrn Aratrma Vakf stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi The Journal of the Royal Asiatic Society Karlatrnz Milttan nce Milttan sonra

E..S.B.E. Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Fr. haz. Hz. A FAV ng. SAR ..E.F. JRAS kar. M.. M.S.

..S.B.E. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

M.. F.E.F. Marmara niversitesi FenEdebiyat Fakltesi M.. T.A.E. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits nr. Neir, nereden VII

. RHC SAD s. TAD TD TDA thk. TD TM terc. TTK t. y. UHSS USES vd. vdd. vs. Yay. YKY

lm tarihi Recueil des Historiens des Croisades, Paris 18411906 Seluklu Aratrmalar Dergisi Sayfa Tarih Aratrmalar Dergisi Tarih Dergisi Trk Dnyas Aratrmalar Tahkik Tarih ncelemeleri Dergisi Trkiyat Mecmuas Tercme eden Trk Tarih Kurumu Basm tarihi yok Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu 2325 Haziran 1997 Uluslararas Selhaddini Eyybi Sempozyumu 2324 Kasm 1996 Ve devam Ve devamnn devam Vesaire Yaynlayan, yaynlar Yap Kredi Yaynlar

VIII

HARTA VE FOTORAFLAR LSTES

1 Papa II. Urbanus, Clermontta Halka Hal Seferi ars Yaparken 2 I. Hal Seferi Liderleri: Godefroi de Bouillon, Raymond de St. Gilles, Bohemund ve Tancred 3 I. Hal Seferi 4 Antakya ehir Pln 5 Antakya ehir Surlarndan Grn 6 Hal Devletleri 7 Haleb Hkmdar Nureddin Mahmudun Antakya Prinkepsi Raymond de Poitiersye Kar 1149 Ylnda Kazand Zafer

IX

KAYNAKLAR

I. Hal Seferi srasnda kurulan Antakya Hal Prinkepslii tarihi hakknda mstakil bir kaynak bulunmamaktadr. Ancak I. Hal Seferini konu edinen Latin, Ermeni, Sryni, Bizans ve slm kaynaklarnda Antakya Hal Prinkepsliinin kuruluu ve 1268 ylna kadar hkm sren prinkepsler hakknda dorudan ya da dolayl olarak bilgiler bulunmaktadr. almada sz edilen kaynaklar gruplara ayrlarak ve tespit edilebildii lde kronolojik sra gz nnde bulundurularak anlatlmtr.

A) SLM KAYNAKLARI

madeddin Ktip elsfahn 1125 ylnda sfahnda dodu (. 1201). 1175de Selhaddin Eyybinin Dmaka gelmesiyle onun hizmetine girip sr ktibi oldu. 1187 1193 yllar aras olaylarn anlatan elFethlKuss filFethilKuds 1 ismini verdii 2 ciltlik eserini 1193 ylnda tamamlamtr. Tezde mellifin Httn Sava, Selhaddin Eyybinin Antakya Prinkepslii topraklarn fethi ile dnemin HalEyybi ilikileri hakknda verdii mhim bilgiler kullanlmtr. 1160da Cizrede doan bnlEsir (.1233)in elKamil fitTarih2 adn verdii eseri hilkatten 1231 ylna kadar olan olaylar ihtiva etmektedir. Tezde hemen hemen

1

madeddin Ktip elsfahan, elFethlKuss filFethilKuds, Yay. Mahmud Subh, Kahire 1962. Mellifin hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ramazan een, Mslmanlarda Tarih Corafya Yazcl, SAR, stanbul 1998, s. 123125; a.g.m. , madeddin Ktip elsfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, SAD, III, (ayr basm), Ankara 1971, s. 346347; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri 2526 Nisan 1994, s. 111120; a.g.m. , madeddin el sfahan, DA, XXII, s. 174176. bnlEsir, elKamil fitTarih, Yay. C. J. Tornberg, 14 c. LeydenUpsala 18511876; Beyrut basks 13 cilt olarak 19661967 yllarnda yaymlanm ve 12 cilt halinde bir heyet tarafndan Trkeye evrilmitir. Trk tarihi ile ilgili blmleri Trkeye ev. Abdlkerim zaydn, Bahar Yay. , stanbul 1987, IXXII. Tezde Trke tercme kullanlmtr. bnlEsir, hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 137139; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; Afin nal, bnlEsirin elKamil fitTarih simli Kaynak Eserinin Seluklu Kltr ve Medeniyeti Bakmndan Deerlendirilmesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say: 8, Kayseri 1999, s. 115122; bnlEsir, A, V/2, s. 851852; A. zaydn, bnlEsir, DA, XXI, s. 2627; a.g.m. , elKamil, DA, XXIV, s. 281283.

2

X

tm olaylar iin gerek bilgi almak gerekse Sryni, Ermeni, Bizans ve dier Mslman kaynaklarnn verdii malmatn teyidi iin eserden faydalanlmtr. 1145de Musulda doan Bahaeddin bn eddad (. 1234), Selhaddin Eyybinin hizmetinde bulunmu onunla birlikte savalara katlmtr. Bu ynyle birinci dereceden grg tan olmas hasebiyle eseri enNevdirsSultaniyye velMehsinil Yusufiyye3 almamz iin faydal olmutur. Ayrca Selhaddin Eyybinin Antakya Prinkepslii topraklarnn fethi ve Hal HkimiyetleriEyybiler arasndaki ilikiler hakknda verdii mhim bilgilerden istifade edilmitir. 1192de Halebde dnyaya gelen bnlAdim (. 1262)in BuyettTaleb fi Tarihi Haleb4 adl eseri Haleb Tarihi, corafyas ve nemli ahsiyetler hakknda bilgi veren mhim bir kaynaktr. Mellifin dier eseri ZbdetlHaleb min Tarihi Haleb5 Suriyedeki Hal faaliyetlerini ve buna mukabil Hallara kar dzenlenen seferlerle ilgili malmat iermektedir. bnlAdimin kronolojik olarak 1243e kadar gelen olaylar anlatt bu eseri, BuyettTalebin muhtasar mahiyetindedir. Aratrmada III. Bohemundun Harim seferi, Selhaddin Eyybinin Antakya topraklarna dzenledii seferler, bu seferler sonrasnda Eyybiler ve Hallar arasnda yaplan bar ve II. Leon dnemi Ermeni KrallAntakya Prinkepslii mnasebetleri anlatlrken eserden yararlanlmtr. bn Vsl 1208 ylnda Hamada dodu (. 1298). 1243de Kahireye giderek Eyybilerin hizmetine girdi. Mellif Msrda bulunduu srede VII. Hal Seferine, iktidarn Eyybilerden Memlklere geiine ve Mool istilsna ahit oldu. En nemli

3

Bahaeddin bn eddad, enNevdirsSultaniyye velMehsinilYusufiyye, thk. Cemaleddin eyyal, Kahire 19942. ng. ev. C. R. Conder, The Life of Saladin, Delhi 1988. Bahaeddin bn eddadn hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 141142; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; Adnan Sadk Erzi, bn eddad, A, V/2, s. 825; Casim Avc, bn eddad, DA, XX, s. 373374. bnlAdim, BugyettTaleb fi Tarihi Haleb, Seluklularla lgili blmleri Ali Sevim Trkeye evirmitir. Bkz. Biyografilerle Seluklular Tarihi, TTK, Ankara 1982. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Mellif ve eseri hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. A. Sevim, bnlAdimin BugyettTaleb fi Tarihi Halebindeki Seluklularla lgili lgin Kaytlar, XII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK, Ankara 1999, s. 565576; a.g.m. , bnlAdimin BugyettTaleb fi Tarihi Haleb Adl Eserinin Yaynlar Hakknda, Belleten, LX (1996), say: 227, s. 7380. bnlAdim, ZbdetlHaleb min Tarihi Haleb, Yay. Sami edDehhan, III, Dmak 19511968. bnlAdim, hayat ve eseleri hakknda teferruatl bilgi iin ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 146147; A. Sevim, bnlAdim, DA, XX, s. 478479; a.g.m. , BuyettTaleb, DA, VI, s. 361362; B. Lewis, bn alAdim, El2, III, s. 695696.

4

5

XI

eseri olan MferriclKrb fi Ahbri Beni Eyyb6 zellikle Eyybi tarihilii asndan byk nem tamaktadr. Eserde Nureddin Mahmud dnemi ve Hallarla mnasebetler anlatlmaktadr. Ayrca Selhaddin Eyybinin Antakya topraklarn fethi, sonrasnda III. Bohemund ile yapt bar hususunda ve almamzn son ksmlarnda da Ermenilerle olan ilikilerin anlatlmasnda eserden istifade edilmitir. zzeddin bn eddad 1217de Halebde dodu (. 1285). Eyybiler ve Memlkler devrinde ktiplik ve elilik yapmtr. Moollarla anlama yapmak iin mzakerelerde bulundu. am tarihini zetledii bu blgelerin topografisini, sanat eserlerini, kltr ve iktisat tarihini anlatt elAlakulHatire fi Zikri meraiam velCezire7yi 1272 1281 yllar arasnda tamamlanmtr. Bu mhim eserin elCezireye ait ksm Yahya Abbare tarafndan 1978 ylnda Dmakta neredilmitir. Tezde bu neir kullanlmtr. almada giri ksmnda Antakyann coraf zellikleri ve Hal hkimiyeti ncesi tarihi zetlenirken ayrca I. Bohemund, Roger de Salerne, II. Bohemund, Raymond de Poitiers ve III. Bohemund dnemleri anlatlrken eserden faydalanlmtr. Mellifin Antakyann nemini belirtmek iin eserine kaydettii hadis de kullanlm ve deerlendirilmeye allmtr. 1223 ylnda Kahirede doan Kad Muhyiddin Abdzzahir (. 1293) Baybars ve Kalavun zamanlarnda Divanlna bakanl yapm nl bir ktip ve slupudur. erRavzuzZahir fi SiyretilMelikizZahir8 adl bu eseri almamz iin byk nem arz etmektedir. zellikle kaynak sknts yaanan son ksmlarda Antakya Prinkepslii ile ilgili detayl bilgi vermektedir. Ayrca Baybarsn VI. Bohemunda yazd mektubun da yer almas esere ayr bir orijinallik katmaktadr. Tezde bu mektubun hem tercmesine hem de ekler ksmnda Arapa metnine yer verilmitir. Mellif ayrca Hal hkimiyeti ncesi Antakya tarihine de deinmi ve kuruluundan balayarak zet bir Antakya Prinkepslii tarihi de yazmtr. Bu ynyle de eserden istifade edilmitir.

6

7

bn Vsl, MferriclKrb fi Ahbri Beni Eyyb, nr. C. eyyalH. M. Rabi, V, Kahire 1953 1977. Mellif ve eseri hakknda ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 154; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; A. Sadk Erzi, bn Vsl, A, V/2, s. 825; Cengiz Tomar, bn Vsl, DA, XX, s. 438440; Gamal elDin elShayyal, bn Wasl, El2, III, s. 967. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire fi Zikri meraiam velCezire, thk. Yahya Zekeriya Abbare, Dmak 1991, I/2, eserin Antakya ile ilgili ksmlar iin bkz. s. 360362. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 152153; A. Sadk Erzi, bn eddad, A, V/2, s. 825; C. Avc, bn eddad, zzeddin, DA, XX, s. 374376. Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir fi SiyretilMelikizZahir, thk. Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1996. Detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 156158.

8

XII

1229 ylnda Dmakta doan bn Suka, Memlkler zamannda ktiplik yapan Hristiyanlardandr. bn Hallikann VefayatlAyn adl eserine Tali Kitbi Vefeyati'lA'yan9 ismiyle bir zeyl yazmtr. Biyografilerin yer ald eserin Baybarsn biyografisinin bulunduu ksm kullanlmtr. Baybars elMansr (d. 1247. 1325), Kalavunun memlk emirlerindendir. Bu mnasebetle devlet grevlerinde yer ald ve yazd eserleriyle de Memlk tarihi hakknda bilgiler sunmaktadr. ZbdetlFikre fi TarihilHicre adl eseri bn Keber tarafndan MuhtarlAhbr10 adyla hlsa edilmitir. Bu muhtasarnda 1302 ylna kadar gelen eksik bir nshas 1993 ylnda Kahirede baslmtr. Tezde bu nshadan faydalanlmtr. Baybarsn ikinci eseri ise etTuhfetlMulkiyye fi'dDevleti't Trkiyye11 adl ksmen manzum, Memlk Devleti tarihidir. Bu eserin 1311 ylna kadar gelen bir nshas zamanmza ulamtr. Baybarsn faaliyetleri, Antakyay fethi ve sonrasndaki Hal kalelerini fethi anlatlrken mellifin bu iki eseri de kullanlmtr. 1273 ylnda doan EbulFida (. 1331) Hallara kar dzenlenen seferlere itirak etmi ve burada grdklerini elMuhtasar fi AhbarilBeer12 adl eserine aktarmtr. Eser hilkatten mellifin zamanna kadar geen olaylar ihtiva eden genel tarihtir. Aratrmada Baybarsn Antakyay fethi, fetihden sonraki faaliyetleri ve Ermeni Krall ile yapt antlama hususlarnda eserden istifade edilmitir. Zehebi, 1273 ylnda Dmakta dodu (. 1347). Tarih ve biyografi sahalarnda ok sayda eser yazmtr. Tarih'lslm13 adl eseri 1300 ylna kadar gelen genel tarihtir. Tabakalar halinde yazlm olan bu eserden Baybars dnemi ve zellikle Antakyann fethi anlatlrken istifade edilmitir. almamzn son ksmlar iin faydal olmutur.

9

bn Sukai, Tali Kitbi Vefeyati'lA'yan, Fr. trc. Jacqueline Sublet, Dmak 1974. Tezde Franszca metin kullanlmtr. Baybars elMansri, Muhtr'lAhbar, thk. Abdlhamit Salih Hamdn, Kahire 1993. Eser ve mellif hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 176177; D. S. Margoliouth, Baybars, A, II, s. 363364; Asri ubuku, Baybars, DA, V, s. 220221; E. Ashtor, Baybars al Mansri, El2, I, s. 1162. Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye fi'dDevleti'tTrkiyye, nr. Abdlhamit Salih Hamdn, Kahire 1987. EbulFida, elMuhtasar fi AhbarilBeer, 7 c. , Beyrut, t.y. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 178180; Brockelmann, EbulFida, A, IV, s. 78; A. zaydn, EbulFida, DA, X, s. 320321; H.A.R. Gibb, AbulFida, El2, I, s. 118119. ezZehebi, Tarih'lslm, thk. mer Abdsselam Tedmuri, Beyrut 1999. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 185189; Moh. Ben Cheneb, Zeheb, A, XII, s. 493495.

10

11

12

13

XIII

Tarihi ve muhaddis olan bn Kesir 1300de Busrada dodu (. 1373). En nemli eseri elBidye venNihye14 adl byk slm Tarihidir. Bu eser biyografi bakmndan zengin olmasna karn siyas tarih asndan zayftr. Tezde hemen hemen tm olaylar iin gerek bilgi almak gerekse Sryni, Ermeni, Bizans ve Mslman kaynaklarnn verdii malmatn teyidi iin eser kullanlmtr. Makrizi, 1365 ylnda Kahirede dodu (. 1441). Divanlnada grev yapan mellif, esSlk li Marifeti DvelilMlk15adl eserinde Msr tarihinden bahseder. 1171 yl olaylaryla balayan eser 1441 yl olaylaryla sona erer. Tezde Ayn Clt Sava, Baybarsn Antakyay fethi ve Baybarsn faaliyetleri anlatlrken eserden yararlanlmtr. 1361de Ayntabda dnyaya gelen Ayn (. 1451), eitli devlet kademelerinde grev almtr. Eseri IkdlCman f Tarihi Ehli'zZaman16 yirmi drt cilt olup 1447 yl olaylar ile biter. 12501266 yllar aras olan ksm M. Muhammed Emin tarafndan neredilmitir. Tezde bu neir kullanlmtr. almada Baybars dnemi, Baybarsn Antakyay fethi gibi hususlarda eserden istifade edilmitir. Ayrca Antakyay fethinin ardndan Baybarsn VI. Bohemunda yazm olduu mektubun tam metnin bulunmas sebebiyle de almamz iin nem arz etmektedir.

B) LATN KAYNAKLARI

1130 ylnda Kudste dnyaya gelen Willermus Tyrensis (. 1183 veya 1185), Kuds Kral Amaury (11631174) ve onun olu IV. Baudouin (11741182) dnemlerinde Tyrus (Sr) bapiskoposluu yapmtr. Historia Rerum in Partibus

14

bn Kesir, elBidaye venNihaye, Msr 1932, Trkeye ev. M. Keskin, XII, ar Yay. , stanbul 1994. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Ayrca detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 196198; A. zaydn, bn Kesir, DA, XX, s. 132134; Henry Laoust, bn Kathir, El2, III, s. 817 818. Makrizi, esSlk li Marifeti DvelilMlk, nr. M. Mustafa Ziyade, Kahire 1956. Ayrca detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 208212. elAyn, IkdlCman f Tarihi Ehli'zZaman, thk. M. Muhammed Emin, Kahire 1982. Ayn hakknda bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 217218; Marais, Ayn, A, II, s. 7072; Ali Osman Kokuzu, Ayn, Bedreddin, DA, IV, s. 271272; Marais, alAyn, El2, I, s. 790791.

15

16

XIV

Transmarinis Gestarum17 ismini verdii 23 kitaptan oluan eseri I. Hal Seferinden 1184 ylna kadar ki olaylar ierir. Aratrmada Renaud de Chatillon dnemi iin bu esere bavurulmutur.

C) BZANS KAYNAKLARI

1143 ylndan sonra doan Ioannes Kinnamos (. 1203 ylna doru), mparator Manuel Komnenos (11431180)un hizmetinde bulunmu ve onunla birlikte seferlere katlmtr. Eseri olan Historia18y muhtemelen Manuelin lmnden sonra yazmtr. 11181176 yllarn kapsayan eser Ioannes Komnenos devrini zet eklinde Manuel Komnenos devrini ise detayl olarak aktarmaktadr. Tezde Bizans mparatorluu ile Antakya Hal Prinkepslii ilikileri, Ioannes Komnenosun I. ve II. Suriye Seferi ile zellikle Manuel Komnenosun Antakya Prinkepsliini tbiyet altna almas konular anlatlrken eserden istifade edilmitir. Niketas Khoniates (. 1213) Bizans mparatorluunda Angelos hanedannn hkm srd dnemde (11851204) saray memurluu yapmtr. stanbulun 1204 ylnda Latinler tarafndan igaline tanklk etmitir. En bilinen eseri Historia19 1118 1206 yllar arasndaki olaylar iermektedir. Bu yllar arasnda hkm srm mparatorlar kronolojik srayla ele alnmtr. Bu eser Anadolu Trk Tarihi iin byk nem tamakta olup, almamzda eitli blmlerde ve zellikle de III. ve IV. Hal Seferleri ve Bizans mparatorluunun Antakyaya dzenledii seferler anlatlrken eserden yararlanlmtr.

17

Willermus Tyrensis, Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, RHC. occ. I, s. 1 vdd; Ergin Ayan, Willermus Tyrensisin Eserinin XVI. XVII. ve XVII. Kitaplarnn evirisi, (Baslmam YL. Tezi) , ..S.B.E. , stanbul 1994. Ioannes Kinnamos, Historia, yay. A. Meineke, Bonn 1836. ng. ev. C. M. Brand, Deeds of John and Manuel Comnenus by John Kinnamos, New York 1976. Trkeye ev. In Demirkent, Ioannes Kinnamosun Historias (11181176), TTK, Ankara 2001. almada Trke tercme kullanlmtr. Niketas Khoniates, Historia, yay. I. Bekker, Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1995; Niketas Khoniates, Niketas Khoniatesin Historias (11801195) Komnenos Hanedannn Sonu ve II. sakios Angelos Devri, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Yay. , stanbul 2006; Niketas Khoniates, Niketas Khoniatesin Historias (11951206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Yay. , stanbul 2004. Aratrmada Trke tercmeler kullanlmtr.

18

19

XV

Georgios Akropolites (d. 1217. 1282) Historia20 adl eserinde Bizans mparatorluu tarihini anlatr. Tezin son ksmlarnda Moollarla ve Trkiye Seluklular ile ilgili blmlerde eserin Almanca tercmesi kullanlmtr. 1242 ylnda znikte doan Georgios Pachymeres (. 1310)in, Hromaike Historia21 adl bu Bizans tarihi Georgios Akropolitesin eserinin de devam mahiyetindedir. almada Moollarla ve Ermenilerle olan ilikiler anlatlrken eserden istifade edilmitir.

D) SRYN KAYNAKLARI

1126 ylnda Malatyada doan Sryni Mihail, 11661199 yllar arasnda Antakya Yakub Patriklii yapt. Mellif Sryni Kilisesi tarihi etrafnda bir dnya tarihi yazmtr. Srynice olan bu eser Antakya Hal Prinkepslii tarihi asndan byk nem arz eder. Tezde kimi yerde farkllklar belirtmek kimi yerde de bilgileri teyit etmek amacyla kullanm uygun grlmtr.22 Anonim Sryni Vakayinmesinin ad bilinmeyen bir din adam tarafndan 1203 1204 yllar arasnda yazld bilinmektedir. I. Hal Seferinin anlatlmasyla balayan eser, 1164 ylna kadar olan olaylar ihtiva eder. Bu eser, Suriye ve Iraktaki Trk hkimiyetleri ile Hallarn faaliyetleri hakknda kymetli bilgiler vermektedir. Tezde

20

Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. Buruno Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 4563. Aratrmada Almanca metin kullanlmtr. Eser hakknda ayrca bkz. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (12611453), haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, ..E.F. Yay. , stanbul 2003, s. 2. Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. B. Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 6386. Tezde Almanca metin kullanlmtr. Eser hakknda ayrca bkz. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (12611453), haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, ..E.F. Yay. , stanbul 2003, s. 26. Sryni Mikhail, Khronik, Yay. ve Fr. ev. J. B. Chabot, Chronique de Michele Syrien, Patriarche Jacobite dAntioche (11661199), 4 c. Paris 18991924. Trkeye ev. Hrant D. Andreasyan, Sryni Kei Mihailin Vekayinamesi (TTK, henz yaymlanmad). almada Trke tercme kullanlmtr. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 129.

21

22

XVI

zellikle Harran Sava ve III. Bohemund dnemi hakknda verdii bilgilerden faydalanlmtr.23 Aratrmamzda kullandmz nc Sryni kaynak ise Malatyal Abul Ferecin AbulFerec Tarihi24 adl eseridir. Srynice telif edilen umumi tarih yaratltan balayp mellifin lm tarihi olan 1286 ylna kadar gelen olaylar ihtiva eder. Tezin bandan sonuna kadar yararlanlan eser yaln bir dille olaylar anlatrken kimi zaman slmi kaynaklar kimi zaman da Sryni kaynaklar dorulamaktadr.

E) ERMEN KAYNAKLARI

XI. yzyln ilk yarsnda Urfadaki manastrlardan birinin keii olduuna dair bilgi dnda Urfal Mateosun hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. 9521136 yllarn kapsayan Vakayinmesi Antakya Prinkepslii ve dier Hal hkimiyetleri ile olan ilikileri hakknda bilgiler ihtiva etmektedir.25 Genceli Kiragos, Ermeni Tarihi26 adl eserini 1241 ylnda yazmaya balam, 1265de tamamlamtr. Eserin en nemli taraf Mool istilsn ve o dnemde yaanan MoolErmeniHal ilikilerini detaylaryla anlatmasdr. Bizde almada bu meselelerde eserden istifade ettik. Aknerli Grigor (. 1335) tarafndan kaleme alnan Oku Milletin Tarihi27 adl eser 12401273 yllar arasndaki hadiseleri ihtiva etmektedir. Tezde MoolErmeni ve Antakya Hal Prinkepslii mnasebetleri anlatlrken bu eser kullanlmtr.

23

Anonim Sryni Vakayinmesi, Yay. J. B. Chabot, Chronicon (Syriacum) ad annum chr. 1203/4 pertinens, CSCO, III, Paris, 1918. ng. ter. Triton, The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle, JRAS, 1933, s. 69101, 273305. Aratrmada ngilizce tercme kullanlmtr. EbulFerec (bnlbri), ng. ev. E. W. Budge, The Chronografhy of Gregory AbulFaraj, 2 c. London 1932. Gregory Abul Farac, AbulFarac Tarihi, Trkeye ev. mer Rza Dorul, II, TTK, Ankara 19993. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Mellif ve eseri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 153154; Brockelmann, bnlbri, A, V/2, s. 861862; A. zaydn, bnlbri, DA, XXI, s. 9294. Urfal Mateos, Vakayinme, Yay. ve Fr. ev. E. Dulaurier, Chronique de Matthieu dEdesse, Paris 1858. Trkeye ev. H. D. Andreasyan, Urfal Mateos Vakayinmesi (9524436) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), TTK, Ankara 20003. almada Trke tercme kullanlmtr.

24

25

26

Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, Trkeye ev. Dulaurier, TM, II, stanbul 1926, s. 139207. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 1954. Farkl basks iin bkz. Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 2007.

27

XVII

Simbat (d. 1208. 1275), 951 ylndan 1271e kadar geen hadiseleri ihtiva eden bir Vakayinme28 kaleme almtr. Eserin 1152ye kadar olan ksm, Urfal Mateosun bir zeti mahiyetindedir. 1152den 1274e kadar gelen ksm Simbatn kendi eseridir. almann muhtelif ksmlarnda Vakayinmeden istifade edilse de Ermenilerle ve Moollarla mnasebetlerin anlatld son ksmlar orijinallik arzetmektedir. zellikle I. Hetumun Moollara tbiyet arz etmesi ve sonrasnda gelien olaylar anlatlrken Vakayinmeden yararlanlmtr. Tarihi Vardan (. 1271)n yaratltan balayan Cihan Tarihi29 8891269 tarihlerini kapsar. Seluklularn Anadoluyu fethi, Bizans ve Hallara kar savalar ve Mool istils kronolojik olarak anlatlmaktadr. Bu eserden Ermenilerle ve Moollarla Antakya Hal Prinkepslii ilikilerinin anlatld blmlerde istifade edilmitir.

28

Bakumandan Simbat, Bakumandan Simbat Vakayinmesi (9511334), Trkeye ev. H. D. Andreasyan, (TTK, henz baslmam). Vardan Vardabet, Trk Fthat Tarihi (8891262), Tarih Semineri Dergisi, 1/2, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 1937, s. 153255.

29

XVIII

GR

A) Antakyann Coraf Konumu

Anadolunun gneyinde, Akdenizin kuzeydou ucunda bulunan Antakya ehri, 35 52 ve 37 04 kuzey enlemleri ile 35 40 ve 36 35 dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Akdeniz iklim blgesinin dou ucunda, kydan 22 km. kadar ierde olan ehrin denizden ykseklii yaklak 80 m. olup Akdenize alan kylarnn uzunluu 152 km.dir.30 Kuzeyde Amanos Dalar (Nur Dalar) ile gneyde Kel Da (Cebeli Akra) arasnda kalan Aa Asi Vadisi'nin balangcnda Kel Da'nn kuzeydousunda; 440 m. rakml Habibi Neccar Da'nn eteklerindedir. Kentin kuzeydousuna doru gelien ve Antakya knt alannn ortasnda yer alan Amik Ovas, zira potansiyeli ok yksek kaln bir alvyal toprak tabakas ile kapl olup, ayn zamanda ilin en byk dzln oluturur.31 Antakya'nn ortasndan geen ve ovann kurutulmas almalar srasnda Lbnan Dalarndan doan, Amanoslar ile Kelda arasnda bir yatak oluturan Asi Nehri (Orontes)nin ehrin iinden geen ksm slah edilerek dzgn bir kanal haline getirilmi olup, nehrin byk blm Suriye topraklar iinde bulunmaktadr.32

30

Antakya ehri hakknda detayl bilgi iin bkz. Mehmet Tekin, Hatayn Tarihesi ve Eski Antakya Ktphaneleri, zirem Basmevi, Antakya 2001, s. 58; Streck, Antakya, A, I, s. 456459; Halil Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228232; Vedat Gnyol, Hatay, Yurt Ansiklopedisi, V, Anadolu Yay. , stanbul 19821984, s. 33693395. Ataman Demir, alar inde Antakya, Akbank Kltr ve Sanat Yay. , stanbul 1996, s. 13; Streck, Antakya, A, I, s. 456. A. Demir, Antakya, s. 1314; M. Tekin, Hatayn Tarihesi, s. 56; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456; Halil Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228.

31

32

XIX

Kuzey ynnde yaklak 30 km. boyunca TrkiyeSuriye snrn oluturacak ekilde akan Asi Nehri, Trkiye topraklarna girdikten sonra batya dner ve bugn hemen hemen tm kurutulmu olan Amik Gl'nn kayna Kk Asi ile birletikten sonra gneydou istikametinde ynelir ve yaklak 40 km. sonra Samanda'n gneyinde bir delta oluturarak Akdeniz'e kavuur. Antik ada kk tonajl nehir gemilerinin seyrseferine imkn veren ve Antakya'y asrlar boyu Akdeniz'e bir suyolu ile balam olan Asi Nehri'nin bugn aktt ortalama su miktar ehrin iinde 5.04 m3/sn.dir. Asi'nin Antakya iinden geen ve bir kanal haline getirilmi olan yata, yaklak 2 km. uzunluunda ve 3035 m. geniliindedir. Antakyann kuzeydousunda zerinde Demir Kap'nn yer ald, St. Piyer Kilisesi yaknndan geen ve bir sel yata niteliinde olan Hac Kr Deresi ile gneybatdaki Hamen Deresi (Memekli Kpr'nn altndan ve klann yanndan geen) Habib Neccar Da'ndan doarak Asiye doru akan iki nemli su yatadr.33 Antakya ve civarnda Akdeniz iklim tipi egemendir. Bu nedenle kentte yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal geer. Ancak, ky eridi ile dalarn arka ksmlar ve ykseltisi fazla olan yerler arasnda iklim koullarndaki blgesel farklar nedeniyle Antakya'daki iklim, ky eridine kyasla biraz farkllk gsterir. Bu nedenle scaklk kylarda yksek deerlerde kalr. Yazlarn ky eridine kyasla daha serin gemesinin bir nedeni de en scak ortalamalarn kaydedildii aylarn ayn zamanda Antakya'da rzgrn en hzl estii aylar olmasdr. Antakyann jeopolitik adan da nemi olduka byktr. Mezopotamyadan, Halebden gelen yollar Akdenize, Anadoludan gneye giden yollar da, Suriye, Arabistan ve Msra uzanmaktayd. Bu yollarn kavanda olmas dolaysyla Antakya her gn binlerce kiinin urad ve konaklad bir ticaret ve kltr merkezi olmutur.34

33 34

A. Demir, Antakya, s. 14; Streck, Antakya, A, I, s. 456. A. Demir, Antakya, s. 1415; M. Tekin, Hatay Tarihi, Hatay Kltr ve Sanat Vakf Yay. , Antakya 1993, s. 57.

XX

B) Hal Hkimiyetine Kadar Antakya Tarihi

Antakya, Trkiyenin en eski yerleim merkezlerinden biridir. Altnz, enky ve evlikte yaplan aratrmalarda elde edilen buluntular bu yrenin Neolitik, Kalkolitik dnemlerde ve Tun anda yaygn ve hareketli bir yerleim yeri olduunu gstermektedir. Bu da M.. 11.0004.000 yllarna iaret etmektedir. Yerleim birimlerinde grlen saray mimarisi kalntlar, yerleimlerin beylikler biiminde rgtlendiini ortaya koymaktadr. lk tun andan itibaren Amik ovasndaki bu beylikler, Akadlarn, Yamhad Krallnn35, Hititlerin ve Msrllarn egemenlii altna girmilerdir.36 M.. 1200l yllarda Hattena Krall kurulmu. Yine Asur ve Urartularn egemenliinden sonra ortadan kalkmtr. M.. 6. yzyla gelindiinde Antakya ve evresi, Pers mparatorluunun Kilikya valilii snrlar ierisinde Perslere vergi der.37 I. Seleucos Nikator, M.. 22 Mays 300de Antiokheia (Antakya) kentini kurar.38 Antakya ksa zamanda geliip ticaret merkezi haline gelir. Su kanallar yaplarak Daphne (Harbiye) alayanlarndan ehre su getirilir. M..195de balayan olimpiyat oyunlaryla Olimpiyatlar ehri olarak da nlenen Antakyada bu faaliyetler M.S. 6. yzyla kadar srmtr. Antakya M.. 148 ylnda byk bir deprem geirdi ve neredeyse yerle bir oldu; IV. Antiokhos tarafndan onarld, yeniden kuruldu ve geliti.39 Antakya M.. 64te Roma mparatorluuna katld ve imparatorluun Suriye eyaletinin bakenti oldu. M.S. I. yzyln ilk yarsnda Hristiyanlk, Kuds dnda ilk defa Antakyada yaylma imkn buldu. Hz. saya inananlara ilk defa Antakyada Hristiyan ad verildi. lk kilisenin de St. Pierrein mabet olarak kulland bir maara

35

M.. 17501550 yllar arasnda hkm sren Yamhad Krallna Hititler son vermitir. Daha geni bilgi iin bkz. Fruzan Knal, Yamhad Krall, TAD, V, say: 89, Ankara 1967, s. 193211. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, Kltr Basm Yay. , Hatay 1994, s. 57; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 910. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 710; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 1020; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1012. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 360362; Bilge Umar, Kilikia, nklp Yay. , stanbul 2000, s. 178; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1011; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1213; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456457; H. Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228. Bilge Umar, Kilikia, s. 179; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1113; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1314; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 3233; a.g.m. , Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, VI. Hatay Tarih ve Kltr Sempozyumu 1920 Nisan 2002, s. 207.

36

37

38

39

XXI

olduu rivayet edilir. Bu dnemde Antakya, Roma mparatorluunun nc byk ehri idi. Yksek ve salam surlar olan madd ve kltrel ynden zengin bir ehirdi. Roma dneminde Antakyada birok sanat yaptlar, antlar, mabedler, tiyatro, hipodrom, agora, hamamlar, geni ve muntazam caddeler bulunuyordu. Zenginlerin evlerinin zeminlerini mozaikler sslyordu. ehir Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden (395) sonra Dou Roma (Bizans) snrlar ierisinde kald.40 mparator I. Theodosios (379395) dneminde kentin yerleim alan bytlm, Daphne'de bir saray ina edilirken, ehir mamur hale getirilmitir. Pagan mabetlerinin ykmndan elde edilen malzeme ile kprler, yollar ve su kemerleri onarlmtr. I. Theodosios'un lmnden hemen sonra, Kafkaslar zerinden gelerek Anadolu'yu istil eden Hunlar ukurova'y yamaladktan sonra, Ortadou'nun en salam surlar ile korunan Urfa ve Antakya kalelerini kuatmlar ancak bu kentleri zapt edemeden gneye inmilerdir.41 mparator II. Theodosios (408450) Antakya'nn imarna ehemmiyet gstermi, mparatorie Eudokia'nn Kuds'e giderken Antakya'y ziyaret etmesi erefine heykeller dikilmi, kentin bym olmas nedeniyle surlar geniletilerek tahkim edilmitir. mparator I. Iustinos (518527) ile bunu takip eden dnemler 458 depreminin arkasndan ksa aralklarla Antakya'nn ikbl dneminin sonunu belirleyen byk felaketlerin cereyan ettii yllardr.42 525 yl Ekim aynda kentte kan byk bir yangn ok sayda binann kl olmasna ve pek ok insann lmne neden olmutur. Bundan bir yl sonra, 29 Mays 526da vuku bulan depremde binlerce kii lrken, kentin hemen tamam tahrip olmu, ayakta kalabilen yaplar da depremden sonra kan yangnda kl olmutur. Bu felaketin yol at kargaada insanlar kenti yama etmi, birbirlerini ldrm ve bu durum karsnda korkuya kaplan halkn byk bir ksm ise Antakyay terk etmitir. mparator tarafndan kentin sratle imar, su kemerleri, hamamlar ve kprlerin onarm iin byk mebllar gnderilmitir.43

40 41 42 43

Bilge Umar, Kilikia, s. 179181; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1113. I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 231232. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 207208. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13; a.g.m. , Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 208209.

XXII

mparator I. Iustinianos (527565) dnemin de felaketler arka arkaya devam ederek Antakya'nn sonunu hazrlamtr. 21 Kasm 528'de meydana gelen depremde hemen hemen btn yaplar ve surlar yklrken, 526 depreminde yklarak onarma alnan btn binalar da tekrar yerle bir olmutur.44 Bu tarihlerde ran ah I. Hsrev (531579)in imparatorluk snrlarn tehdit eden aknlar karsnda son depremlerin surlar zerinde yapt byk tahribat nedeniyle savunmann zayflam olmas Antakya halknn kenti terk ederek kylara doru ekilmelerine sebep olmutur. Nihayet, Suriye topraklar 540 yl Haziran aynda ran ordular tarafndan Akdeniz kysna kadar istil edilirken, Haleb ve Afamiye ile birlikte imparatorluun doudaki en nemli asker ve kltrel merkezi olan Antakya'da igal edilmitir. ranllarn kenti igalden vazgemek karlnda istemi olduklar fidyenin denememi olmasndan dolay kent yama edilmi, sonra yaklm, hayatta kalanlar esir edilerek ran'a gtrlmtr.45 Pers istilsndan iki yl sonra Antakya'nn onarm faaliyeti devam ederken Msr'da ortaya kan ve 542'de Antakya'ya ulaan veba salgn, 551 Temmuz aynda vuku bulan bir dizi deprem, 557 ylndaki bir baka deprem ve 560 ylndaki ikinci veba salgn, felaketler zincirinin dier halkalarn oluturmutur. 561 ylnda, Perslerle daha nce yaplm olan bar antlamasna gre verilmesi gereken yllk verginin mparator II. Iustinos (565578) dneminde denmemesi zerine, 573 ylnda Antakyann Pers svarileri tarafndan yaklmasnn ardndan, 577 ylndaki depremde Daphne yerle bir olmutur. mparator Maurikios (582602) dneminde, talihi tekrar parlamaya balayan Antakya'da 588 yl Ekim aynn son gn balayan bir dizi depremde 60.000 kii hayatn kaybederken ok sayda yap, Byk Kilise ile aa surlarn stndeki kulelerin tamam yklm, depremin neden olduu yangnlar felaketi daha da bytmtr. Bu olaylar sonunda kentin onarlmas iin imparator para yardm yapmtr.46 606607 yllarnda ran ordusunun Suriye ve n Asya'ya yapt hcumlar, mparator Herakleios (610641) dnemine rastlayan 613 ylnda Bizans ordusunun44

Bu deprem Antakyann hasar bakmndan yaad 6. byk depremdir. Geni bilgi iin bkz. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 210. Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, Trkeye ev. Orhan Duru, Ada Yay. , stanbul 1990, s. 3033; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 19995, s. 6669; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 211.

45

46

XXIII

Antakya yaknnda byk bir yenilgiye uramas ile devam etmi ve kent tekrar ran igaline uramtr (611). Bu igal, iinde Suriye'nin de bulunduu imparatorluun dou topraklarnn 628 ylnda Bizans'a iade edilmesine kadar devam etmitir.47 Hz. Muhammed'in lmnden bir ka yl sonra balayan Arap fthat, on yl iinde ran'n yan sra Bizans'n dou eyaletlerini de slm hkimiyeti altna ald. Halife Hz. mer ynetimindeki Araplarn 634 ylndan itibaren Bizans topraklarna girmesi ile balayan Suriye ve Filistin fetihleri, Heraclius dneminde 20 Austos 636'da yaplan Yermk savanda, Bizans kuvvetlerine kar kazanlan zafer sonucu Kuds'e kadar uzanrken, bu arada Antakya Mart 638de Ebu Ubeyde bin Cerrah kuvvetlerine kar ksa bir direnmeden sonra teslim oldu.48 Bu olay ile 9 asrdan bu yana devam eden ve Roma mparatorluu dneminde Dounun Kraliesi olarak anlan imparatorluun dou snrnda nemli bir asker s, bir kltr ve ticaret merkezi olan Antakya'nn tarihinde bir dnem kapanm, asrlar boyu Roma ve Bizans kltr yannda Hristiyanlk ile yorulmu olan mahalli zelliklerin slm medeniyeti ile karmasndan meydana gelen bugnk slm kenti karakterinin olumasna neden olacak yeni ve uzun bir dnem almtr.49 IX. yzylda Abbasi Devletinin g kaybetmesiyle ehir 877de Ahmed b. Tolunun idaresi altna girdi. Ardndan hidilerin eline geen Antakya, 944de Hamdanoullarnn egemenliine girdi. Fakat Bizans mparatoru II. Nikephoros Phokas (963969) Suriyeye at bir sefer srasnda 29 Ekim 969da ehri almay baard. Onun yerine geen mparator Ioannes imiskes (969976) Antakya kalesini

47

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 370375; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 88; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 233; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456; H. Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228229; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13. bnlEsir, elKamil, II, s. 454456; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 370375; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 102103; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 233; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1314. Hristiyanlar iin olduu kadar Mslmanlar iin de Antakya ehrinin nemi byktr. Hatta Antakya ile ilgili olarak bir hadis rivayet edilmektedir. Hadis yledir: sra gecesi semadayken Hz. Muhammed Cebraile sordu: daha nce grmediim kadar gzel olan bu beyaz kubbe de ne? Cebrail cevap verdi: O Antakyadr. Baheler arasnda Firdevs nasl stnse ehirlerin arasnda da Antakya o derece stndr. Orada oturanlar en gzel ekilde imar edilmi evde oturanlar gibidir. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 366367. Bu hadisin sahih olup olmamasndan ziyade bizim iin nemli olan husus Antakyaya verilen deeri gstermesidir. ehirlerin faziletlerini anlatabilmek amacyla Hz. Muhammede isnad edilen birok hadis gibi Antakya hakknda da byle bir isnad mevcuttur.

48

49

XXIV

yeniden tahkim ettirdi. ehir 1084 ylna kadar bir asrdan fazla Bizans hkimiyetinde kald. Bu dnemde ehrin ticar nemi artt.50 Antakya daha sonra blgede faaliyet gsteren Seluklularn aknlarna hedef oldu. 10751076 yllarnda bu havalide grlen Kutalmolu Sleymanah (10751086), Antakyay kuatt ise de 20.000 altn denmesi artyla bir sre sonra kuatmay kaldrd. 477/1084 ylnda Ermeni Philaretos Brachamios51, Trk asll olmas muhtemel smail isimli Mslman birisini yerine brakarak Antakya'dan Urfa'ya gitti. ok sert mizal ve zalim bir vali olan Philaretos'un ehirden ayrlmasn frsat bilen halk, askerler ve bu bahane ile smail tarafndan hapisten kurtarlan Philaretos'un olu Barsama'nn destei ile Trkiye Seluklu Sultan Sleymanah, Antakya'y kendisine teslim etmek zere davet ettiler. Bunun zerine, 477/1084 ylnda hareket ederek Kuzey Suriye'ye yeni bir sefer dzenleyen Sleymanah yz atl ile Antakya surlar nne geldi. Mencekolu adl bir Trkmen beyinin atl kuvvetlerinin de katld kuatmada Sleymanah, smail ile yapt ibirlii sonucu, 10 aban 477/12 Aralk 1084 Cumartesi gn bir ksm askerini gizlice ehre sokarak hazrlksz ve savunmasz olan Antakya'y kolayca ele geerdi. ehre giren atllardan kaan halkn bir ksm Habib Neccar Da'na karken, bir ksm i kaleye snm, bir ksm da ehri terk etmitir. Bu harektta Sleymanah, askerlerinin bir blmn Asi Nehrinden gemilere bindirilerek surlar nne getirmi ve Antakyaya Faris Kaps (Haleb kaps)ndan girmitir. kale dnda ehre hkim olan Sleymanah, Hristiyanlara dokunulmamas, Hristiyan kzlarla evlenilmemesi, evlere girilmemesi, halktan bir ey alnmamas, esirlerin salverilmesi ve ele geirilen ganimetlerin ehir dna karlmayp dk bedelle de olsa ierde satlmas konularnda buyruk kard.50

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 380383; Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, Trkeye ev. Fikret Iltan, ..E.F. Yay. , stanbul 1970, s. 93; Mehlika Aktok Kagarl, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Kk Yay. , Ankara 1990, s. 16; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 237; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1314; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1314; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 3239. Philaretos Brachamios hakknda detayl bilgi iin bkz. Urfal Mateos, s. 147161; AbulFerec, Abul Ferec Tarihi, II, s. 330333; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 383384; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 2128; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Siyas Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (10711328), Boazii Yay. , stanbul 20027, s. 6870; Mehmet Ersan, Trkiye Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK, Ankara 2007, s. 3742 (Mehmet Ersann ayn isimli Doktora Tezinin de grlm olmasna ramen yaplan ilaveler gz nnde bulundurularak TTKdan km olan eserinin kullanm tercih edillmitir).

51

XXV

Antakyadaki en byk mabed olan Kasiyun (Mar Cassinus) Kilisesi52 iindeki altn, gm ve deerli eyalar alndktan sonra camiye evrilmi, 15 aban 477/17 Aralk 1084'de 110 mezzinin okuduu ezandan sonra Sleymanahn da katld cuma namaz klnmtr. Bu gelimeler zerine i kalede direnmekte olan Bizans birlii de 12 Ramazan 477/12 Ocak 1085'de teslim olmutur. Hristiyan halkn Meryem Ana ve St. George (Aziz Cercis) adl iki kiliseyi onarmalarna izin verilirken sava srasnda yklan yerler de imar edildi.53 Sleymanahn Suriye Seluklu meliki Tutu ile yapt savata lmesi zerine Byk Seluklu Sultan Melikah (10721092)n Suriye seferi srasnda (1086) idaresine geen Antakya, Hal Seferleri balad srada Haleb meliki Rdvana bal olarak Trkmen beyi Yasyan tarafndan idare edilmekte idi.

52 53

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 363365. Antakyann Sleymanah tarafndan fethi iin bkz. Anna Komnena, Alexiad, Trkeye ev. Bilge Umar, nklp Yay. , s. 194195; Urfal Mateos, s. 161163; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 331; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 386387; S. Runciman, The First Crusade, Cambridge University Press 19923, s. 126129; a.g.m. , Hal Seferleri Tarihi, I, Trkeye ev. F. Iltan, TTK, Ankara 19892, s. 164; P. M. Holt, Hallar a 11. Yzyldan 1517ye Yakn Dou, Trkeye ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 1999, s. 1415; O. Turan, Trkiye, s. 7073; a.g.m. , Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yay. , stanbul 20016, s. 5657; a.g.m. , Sleymanah, A, XI, s. 201219; Glay n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, TAD, say: 12 (Eyll 2002), s. 79113; A. Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, TTK, Ankara 19932, s. 120122; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk Devri Seluklu Tarihi (10921104), ..E.F. Yay. , stanbul 2001, s. 9495; Abbas Bilgili, Antakyann Seluklu Trkleri Tarafndan Fethi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1988, say: 22, s. 4648; Erdoan Meril, Trkiye Seluklular, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 503528; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1415; Mustafa Keskin, Gazi Sleyman ah ve Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluu, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 529536; H. Sahilliolu, Antakya", DA, III, s. 230.

XXVI

I. BLM

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN KURULUUNDAN 1161 YILINA KADAR KISA TARH

A) Antakyann Hallar Tarafndan Zapt

Papa II. Urbanus (10881099)un 1828 Kasm 1095 tarihinde toplanan Clermont konsilinde yapt ar ile balayan1 I. Hal Seferine Fransadan, Almanyadan ve Kuzey talyadan harekete geen valye ordular Aralk 1096da stanbulda bulutular. Trkiye Seluklularnn bakenti znik (18 Haziran 1097)in Bizansa tesliminden sonra Hallar Anadoludaki yrylerine devam ederek nce Urfa (10 Mart 1098)y, ardndan Antakya (3 Haziran 1098)y ele geirdiler. Kuds (15 Temmuz 1099) ve ondan 10 yl sonra da Trablus (12 Temmuz 1109)un alnmasyla Ortadouda Urfa Kontluu, Antakya Prinkepslii, Kuds Krall ve Trablus Kontluu olmak zere drt Hal hkimiyeti kurulmu oldu.

1

I. Hal Seferinin mahiyeti ve balamas ile ilgili geni bilgi iin bkz. Fulcherius Carnotensis, Fulcherius Carnotensisin Hal Vakayinmesinin Trkiye le lgili Olaylar da ine Alan Birinci Kitabnn Tercmesi, terc. Ayhan Can, (YL. Tezi), M.. T.A.E. , stanbul 1998, s. 130; Anna Komnena, Alexiad, s. 305306; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 388391; S. Runciman, Hal Seferleri, I s. 83163; a.g.m. , The First Crusade, s. 4151; I. Demirkent, Hal Seferleri, Dnya Yay. , stanbul 20042, s. 521; a.g.m. , Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, TD, say: 35 (1994), s. 6576; a.g.m. , Hal Seferinin Mahiyeti ve Balamas, Hal Seferi ve XI. Asrdan Gnmze Hal Ruhu Semineri 2627 Mays 1997, stanbul 1998, s. 112; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 651656; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 525546; Claude Cahen, La Syrie du Nord a lpoque Des Croisades Et La Principaut Franque dAntioche, Paris 1940; P. M. Holt, Hallar a, s. 10 vd. ; a.g.m. , Hal Devletleri ve Komular, Trkeye ev. Tanju Akad, Kitap Yay. , stanbul 2007, s. 1924; Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, Trkeye ev. Haluk aman, Nokta Kitap, stanbul 2006, s. 217229; J. RileySmith, The Crusades a Short History, Athlone Press, London 1990; G. n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, s. 79113; Birsel Kksipahiolu, Hal Devletleri, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 687.

1

Antakya btn Hristiyanlar iin ok nemli bir merkezdi ve Hallarn da vazgeilmez hedeflerinden birisi idi. Din bakmdan ehemmiyetinin yan sra, Hallar asndan Kudse doru ilerleyi srasnda Trklerin elinde braklmayacak kadar da stratejik nemi haizdi. 400 kule ile donanm, 12 km. uzunluunda salam surlarla evrili mstahkem bir ehirdi. Uzun ve ypratc bir yolculuktan sonra nihayet Antakya nlerine gelen Hallar ehri kuattlar (1112 Zilkade 490/2021 Ekim 1097). Kuatmann ilk gnlerinde nispeten rahat olan Hal ordusunda savan uzamas yznden alk ba gsterdi.2 Antakya valisi Yasyan ise bir yandan ehrin savunmasn takviye ederken, dier yandan evredeki emir ve meliklerden de yardm istedi. Bunun zerine Haleb meliki Rdvan, Dmak meliki Dukak, onun atabegi olan Tutegin, Trkmenler ile bu havalideki emir ve melikler Seluklu Sultannn emriyle Musul valisi Krboa idaresinde ehre yardma geldiler. Krboa komutasndaki ordunun dorudan Antakyaya gitmek yerine daha nce Hallarn eline gemi olan Urfay kurtarma giriiminde bulunmas zerine hafta kadar zaman kaybedilmi oldu.3 Aylarca sren kuatma srasnda alkla mcadele eden ve bozgun havas yaayan Hallarn en byk umudu Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos (1081 1118)un kendilerine yardm etmek zere harekete gemesiydi. Gerekten de mparator bu srada Anadoluda sefer halinde iken kendisine Hallarn yardm ricas ulatrlmt. Bu arya katlmayan tek Hal reisi ise Bohemund idi. nk o, Seluklu ordusunun onun yardm ile pskrtlmesi ve Antakyann mparator Aleksios Komnenosun yardm ile alnmas halinde ehrin Bizansa

2

Anna Komnena, Alexiad, s. 331336; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 2931; C. Cahen, La Syrie, s. 210213; S. Runciman, The First Crusade, s. 129136; a.g.m. , Hal Seferleri, I, s. 165 166; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3839; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu Tarihi (11091187), (DR. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 2003, s. 31. Urfal Mateos, s. 196; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 3132; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177; I. Demirkent, Krboann Urfa kuatmasna dair u bilgileri verir: Krboann, Antakyann Hallarca igalini nlemek zere yapt sefer hakknda Mslman kaynaklarnda, yetersiz de olsa, baz bilgiler mevcut ise de, onun bu sefer esnasnda Urfa blgesine de temas etmi olduu veya Urfay muhasara ettii hususunda bu kaynaklarda en kk bir bilgi bile yoktur. Mslman kaynaklarn sktuna ramen, gerek yerli Sryni ve Ermeni kaynaklarnn ve gerekse Hal vakanvislerinin kaytlarnda aka anlalmaktadr ki, Krboa ok kymetli bir vakti Urfa kuatmasyla israf etmi, Yasyann yardmna ge gitmitir. Krboann Urfa kuatmas 425 Mays 1098 tarihleri arasnda olmutur. (Urfa Hal Kontluu, I, TTK, Ankara 1990, s. 4144) Ayrca bkz. A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 9596; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, TTK, Ankara 20003, s. 247249; M. Ersan, Ermeniler, s. 56; Aydn Usta, karlarn Glgesinde Hal Seferleri, Yeditepe Yay. , stanbul 20082, s. 5253.

3

2

geri verilmesi gerektiini biliyordu. Zira Bohemund daha stanbulda iken ettii vasallk yemini gerei Antakyay ald takdirde Bizansa devredeceine dair imparatora sz vermiti. Antakya zerine sefere kld srada Bohemundun yannda Bizans kumandan Tatikios4 da bulunmaktayd. Ancak Bohemund, Antakya nlerine geldiinde, ehre kendisi hkim olmay kafasna koymutu. Bu emeline ulama yolunda ilk olarak, kumandan Tatikiosdan kurtulma plnlar yapt. eitli hilelere bavurarak onun Antakyadan ayrlmasna sebep oldu. Sonra da Tatikiosun ayrlmasn, imparatora kar verdii szde durmamak iin gereke olarak kulland.5 Bohemund, Tatikiosun stanbula dnnden sonra Antakyaya hkim olabilmek iin bir takm plnlar yapmaya balad. lk olarak dier Hal reislerini Antakyann alnmasnn ardndan kendisinin hkim olaca fikrine altrmaya alt. Fakat muhalif seslerin kmas zerine kesin zm salayabilmek iin ehre ilk girenin Antakyaya hkim olmas grn ileri srd.6 Antakyann zapt gerekten ok zordu. Yasyann da korktuu gibi, ehir ancak ihanetle ele geirilebilirdi. Emeline ulama hrs iinde olan Bohemund, bu sre zarfnda bo durmam, casuslar sayesinde ki Kzkarde kulesinin muhafz olan Firuz7 adnda Ermeni asll bir muhtedi ile balant kurmay baarmt. hanet pln, 2 Haziran gece yars uyguland. Bohemundun askerleri, Firuzun bulunduu kuleye dayadklar merdivenden sura ktlar ve dier kulelerdeki Trk muhafzlar ldrdkten sonra ehre inip kaplar atlar. Hal ordusu ehre dald ve nlerine kan kadnerkek4

Tatikios hakknda geni bilgi iin bkz. I. Demirkent, Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan), Belleten, LXVII (Nisan 2003), say: 248, s. 93110. Anna Komnena, Alexiad, s. 334; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 172; C. Cahen, La Syrie, s. 213 214; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; A. Usta, Hal Seferleri, s. 6768; erif Batav, Bizans ve Hal Seferleri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 6263. S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177178; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 41. Kaynaklarda ve aratrma eserlerde Firuzun adyla ilgili bilgi iin bkz. Azim, Zerrad Firuz olarak ismi geen bu ahsn bir Ermeni olduunu belirtir, Azim Tarihi, Trkeye ev. A. Sevim, Azimi Tarihi Seluklularla lgili Blmler (h. 430538=1038/391143/44), TTK, Ankara 20062, s. 37; bnl Kalnis, bu ahs Niruz olarak adlandrmaktadr, Zeyl Tarihi Dmak, terc. , H. F. Amedroz, Beyrut 1908, s. 136; bnlEsir, Firuzun adn Ruzbe olarak vermekte ve kendisinin bir zrh ustas olduunu sylemektedir, elKamil, X, s. 229; bnlAdim, Firuzun adn Zurrat olarak kaydetmekte ve Antakya halkndan birisi olup Yasyan tarafndan mallar elinden alnd iin intikam hrsyla kavrulduunu ve Bohemunda urada ki kale burcundaym, bana gven verirsen sana Antakyay teslim ederim dediini ifade etmektedir, Zbde, s. 134; Urfal Mateos, bu kiiyi ehrin ileri gelenlerinden birisi olarak kaydeder, Urfal Mateos, s. 196; AbulFerec, Ruzbah olarak isimlendirmektedir, AbulFerec Tarihi, s. 339; Anna Komnena ise ondan Ermeni diye bahseder, Anna Komnena, Alexiad, s. 334; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 35; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177178; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 33.

5

6 7

3

btn Trkleri ldrdler. Sabahn erken saatlerinde alnan boru sesiyle uyanan Yasyan, byk bir aknlk iinde i kalenin de dtn zannederek, 30 kiilik bir kafileyle da tarafndaki kapdan kp ehri terk etti. Yolda i kalenin dmediini renince; ben nasl olur da lnceye kadar arpmadan ailemi, evladm, Mslmanlar byle yalnz balarna brakp giderim diyerek byk bir zntye kapld. Antakyadan yaklak 24 km. uzaklktaki Ermenaza yaklat srada zntsnn iddetinden baygn bir halde yere dt. Adamlar birka defa atna bindirdilerse de o, at zerinde duracak durumda deildi. Muhafzlar lmek zere olan emirlerini beraberlerinde gtremeyeceklerini anlaynca brakp gittiler. O srada ormanda odun kesmekte olan bir Ermeni, Yasyan katledip kesik ban Bohemunda gtrerek ykl bir mkfat ald.8 29 Cemaziylahir 491/3 Haziran 1098 gn akam olurken ehirde canl tek Trk, sarho olmayan tek Hal kalmamt. Gzlerini kan bryen Hallar bu arada pek ok yerli Hristiyan da ldrdler.9 4 Receb 491/7 Haziran 1098de Antakya nlerine gelen emir Krboa idaresindeki birleik Seluklu ordusunda nemli skntlar vard. Rdvan sz verdii halde hl gelmemi; Dukak ise Fatmilerin Filistine saldrmalarndan korktuu iin bir an nce Dmaka dnmek istiyordu. Hms ve Menbic emirleri arasnda geimsizlik vard. Ordudaki Trklerle Araplar da anlaamyordu. Krboa otoritesini devam ettirebilmek iin sert davranmak zorunda kalyor, bu durum da Krboa aleyhine bir hava yaratyordu. Tm bu sebeplerden dolay emir Krboa idaresindeki Seluklu ordusu, Antakya nnde Hallara malup oldu. Bu yenilginin neticesinde i kalesi de den Antakya tamamyla Hal idaresine gemi oldu (25 Receb 491/28 Haziran 1098).10

8

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 339340; Urfal Mateos, s. 188; Anna Komnena, Alexiad, s. 334336; bnlEsir, elKamil, X, s. 230; bnlKalnis, Dmak, s. 135; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 36; Azim ise, dier kaynaklardan farkl olarak, Yasyann yolda susuzluktan vefat ettiini syler, Azim Tarihi, s. 37; C. Cahen, La Syrie, s. 215; R. B. Yewdale, Bohemund I, Prince of Antioch, Amsterdam 19702, s. 5868; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 9899. I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3941; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 529530. Antakyann Hallarn idaresine gemesi hakknda detayl bilgi iin bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 37; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, s. 339340; Urfal Mateos, s. 196197; Anna Komnena, Alexiad, s. 333335; Sryni Mihail, s. 4041; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 3743; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 166167; a.g.m. , The First Crusade, s. 145152; C. Cahen, La Syrie, s. 217 220; P. M. Holt, Hallar a, s. 1620; J. R. Smith, Hallar Kimlerdi? , Trkeye ev. Berna Klner, Bileim Yay. , stanbul 2005, s. 2733; a.g.m. , The Crusades a Short History, s. 2232; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 123; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3347; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 183189; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 337; Cokun Alptekin, Dimak Atabeglii, M.. F.E.F. Yay. , stanbul

9

10

4

B) I. Bohemund Dnemi (10981104)

Bohemund, daha nceden Hal reisleriyle yapm olduu Antakyann ilk girenin idaresine braklaca eklindeki anlamaya binaen ehrin hkimiyetini ele geirdi. Antakyann Bizansa devredilmemesini Hallarn stanbulda iken imparatora ettikleri yemine ihanet sayan Bizans mparatorluu, mteakip yllarda da Hallarla Antakya konusundaki mcadelesine devam etmitir. Bohemund ise, hkimiyetini ancak, Mslmanlara ve Bizansa kar baarl olmas halinde srdrebileceinin farkndayd. Bunun yan sra Bizansn Kuzey Suriye kylarndaki filosu Antakya iin byk tehlike oluturuyordu. Bu filo Kilikya liman ehirlerine de hkimdi. Bohemund, ubat 1099da Antakyann hemen yaknnda sahildeki Lzikiye (Laodikeia) ehrini kuatarak Bizansa kar mcadeleye balad. Fakat tam bu srada, Kudsn zaptndan sonra lkelerine dnerken Lzikiyeye urayan Hallarn, imparatora kar bu giriimini uygun bulmamalar zerine Bohemund, kuatmay kaldrp geri ekilmek zorunda kald.11 Antakyann ynetim hakk, 1099 ylnn son gnlerinde Kudste dzenlenen bir trenle resmen, Papa II. Urbanusun temsilcisi sfatyla Kuds Patrii Daimbert tarafndan, prinkeps (bakan, hkmdar) unvanyla I. Bohemunda verildi.12 493/1100 ylnda Dnimendli Beyi Gmtegin (10851104), Malatya zerine yrd. ehrin hkimi Gabriel (10951103), ona kar koyabilmek amacyla derhal Antakya prinkepsi Bohemundu yardma ard. Gabriel, Trklerin tehdidinden kurtard takdirde kendisine Malatyay vermeyi vaad etti.13 Bu ary memnuniyetle karlayan Bohemund Malatyaya doru yola kt; fakat Gmtegin onun geliinden1985, s. 1115; E. Meril, Hal Seferleri Srasnda Byk Seluklu Devletinin Durumu, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 8389; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.11

Anna Komnena, Alexiad, s. 345; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 178; C. Cahen, La Syrie, s. 220; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 81; R. B. Yewdale, Bohemund I, Prince of Antioch, Amsterdam 19702, s. 8287; A. Usta, Hal Seferleri, s. 6769. S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 236; C. Cahen, La Syrie, s. 224; M. Ersan, Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, TD, say: XIII, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay. , zmir 1998, s. 85. Urfal Mateos, s. 204205; Sryni Mihail, s. 4748; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 66; C. Cahen, La Syrie, s. 227228; a.g.m. , Osmanllardan nce Anadolu, Trkeye ev. Erol repazarc, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 2000, s. 14; I. Demirkent, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, TTK, Ankara 1996, s. 3334; a.g.m. , Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), Niksarn Fethi ve Dnimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, Niksar 1996, s. 37; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; Necati Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, USES, s. 99.

12

13

5

haberdard. Dnimendli Beyi, daha Malatyaya ulamadan onu Aksu vadisinde baskna uratt. Antakya birliinin byk ksm yok edildii gibi Bohemund, kuzeni Richard ile birlikte esir dt. Sava alanndan kurtulan bir asker Urfa kontundan acil yardm salad ise de, I. Baudouin de Boulogne (10991100) geldiinde sava alan oktan boalmt. Bylece Bohemundun Niksar kalesinde 3 yl srecek olan hapis hayat da balam oldu.14 Bohemundu esaretten kurtarmak iin, Antakya Patrii Bernhard de Valence, yeni Urfa Kontu II. Baudouin du Bourg (11001118) ve Keysun hkimi Ermeni Kogh Vasil vastasyla Gmtegin ile bir sreden beri grmeler yaplyordu. Bu mzakerelerden sonra Gmtegin, 100.000 altn karlnda Bohemundu serbest brakmay kabul etti ve para denince 1103 yaznda Malatyada onu dostlarna teslim etti. Bohemund nce Keysuna Kogh Vasilin yanna gitti, bir sre burada misafir kald ve Kogh Vasil tarafndan manev oul olarak kabul edildikten sonra dnd Antakyada byk sevin gsterileri ile karland.15 Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan (10921107) Haleb Seluklu meliki Rdvann tevikiyle, Bohemund henz esarette iken Antakyay Hallardan geri almak zere bir sefere kmt. Ancak Gmteginin Bohemundu serbest brakmas zerine seferi yarda kesmek zorunda kald. Suriyede yeni bir Hal ittifaknn olumasndan endie eden Sultan Kl Arslan, fkeyle Gmteginin zerine yrd ve Mara

14

I. Bohemundun esareti ve serbest braklmas hakknda daha geni bilgi iin bkz. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 392393; bnlEsir, elKamil, X, s. 247248; bn Kesir, elBidaye, s. 308 309; bnlKalnis, Dmak, s. 137138; Azim, Azim Tarihi, s. 3839; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 343; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 6667; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 6668; a.g.m. , I. Kl Arslan, s. 33 vd. ; a.g.m. , Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), s. 37; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; P. M. Holt, Hallar a, s. 2425; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 36; R. C. Smail, Crusading Warfare (10971193), Cambridge University Press 19952, s. 28; C. Cahen, Anadolu, s. 1415; O. Turan, Trkiye, s. 136138; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 250252; a.g.m. , Anadolunun Fethi, s. 132133; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 105106; a.g.m. , Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; G. n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, s. 79113; Muharrem Kesik, Trkiye Seluklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesut Dnemi (11161155), TTK, Ankara 2003, s. 33; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; . Batav, Ortaada Malatyann Jeopolitik Durumu, Trk Kltr Aratrmalar (Prof. Dr. Oktay Aslanapa Armaan), XXXI/12, Ankara 1995, s. 5562; A. Usta, Hal Seferleri, s. 73; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 100102. bnlEsir, elKamil, X, s. 281282; bnlKalnis, Dmak, s. 139; Urfal Mateos, s. 205; Azim, Azim Tarihi, s. 39; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 3132; C. Cahen, La Syrie, s. 228229; I. Demirkent, Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), s. 37; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; M. Ersan, Ermeniler, s. 68; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 101102.

15

6

yaknlarnda onu bozguna uratt (Zilkade 496/Austos 1103). Ertesi yl Gmtegin vefat etti.16 Bohemund esir iken Antakya Prinkepsliini idare eden yeeni Tancred, daysnn politikasn devam ettirmeye alt. Antakya, bu politika gerei ite devleti ve kiliseyi glendirmek, dta ise Bizans ve Mslmanlara kar snrlarn geniletme mcadelesi ierisinde Tancredin hkimiyetinde varln srdrd. Bizans mparatoru Aleksiosun 1101 yl Hal ordusuyla uramasn frsat bilen Tancred, Misis, Adana, Tarsus gibi ehirleri almak suretiyle bu durumu deerlendirdi. Ardndan 496/1103 ylnda da Antakya iin byk neme sahip olan Lzikiyeyi bir yl sren kuatmann ardndan ele geirdi. Bylece Lzikiye, Sveydiyeden sonra Antakya Prinkepsliinin Akdenizde sahip olduu ikinci liman oldu.17 Bu sayede Antakya Prinkepslii Akdeniz deniz ticaretinde daha mhim bir konuma ykselirken madd adan da gcn artrm oldu. Bohemundun 1103 yaznda Antakyaya dnne Tancredin pek sevinmedii anlalmaktadr. Zira toplanan kurtulu paras iin hibir katkda bulunmamt. Ancak imdi Antakyay daysna teslim etmek zorundayd. Bohemund, serbest kalmasnn ardndan Mslman topraklarna dzenledii saldrlarda zellikle Haleb blgesini talan etti. 1104 ylnda ise ynn deitirip Bizansa ait Mara ve Elbistana hcum ederek buralar ele geirdi.18 MslmanHal mcadelesi bu yln Mays aynda iyice iddetlendiinde Harranda byk bir sava vuku buldu (9 aban 497/7 Mays 1104).19 Mardin Artuklu16

I. Demirkent, I. Kl Arslan, s. 5052; O. Turan, Trkiye, s. 106107; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 105106; a.g.m. , Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 102. Adana, Tarsus, Misis ve Lzikiye defaten Bizans mparatorluu ve Antakya Hal Prinkepslii arasnda el deitirmitir. Lzikiye de 1101 ylnda Tancredin almasndan sonra 1102 ylnda mparator Aleksios tarafndan geri alnm ve tekrar 1103 ylnda el deitirerek Tancred idaresine gemitir. Anna Komnena, Alexiad, s. 362364; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 2628; C. Cahen, La Syrie, s. 229; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 123; I. Demirkent, 1101 Yl Hal Seferleri Ordularnn Anadoluda Takip Ettii Yollar Hakknda, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 115122; a.g.m. , 1101 Yl Hal Seferleri, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, Dnya Yay. , stanbul 1995, s. 1756; a.g.m. , Misis , DA, XXX, s. 178181; M. Ersan, Ermeniler, s. 118; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; E. Honigmann, Misis, A, VIII, s. 364373. S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 32 vd. ; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 86; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 83; Hayati Dokdemir, Antakya Hal Devletinde Roger de Salerne Devri Tarihi (1112 1119), (Baslmam YL. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 1998, s. 8. Harran Sava konusunda detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 303304; bnlKalnis, Dmak, s. 143; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 316; Urfal Mateos, s. 223224; Anonim Sryni, s. 78 79; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 3637; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 8892; C. Cahen, La Syrie, s. 237241; P. M. Holt, Hallar a, s. 2728; R. een, Harran Tarihi, Trkiye Diynet Vakf Yay. , Ankara 19962, s. 1819; a.g.m. , Harran, DA, XVI, s. 237240; A. zaydn,

17

18

19

7

Beyi Skmen ve Musul valisi krm idaresindeki Trkmenler mttefik Hal ordularn perian ettiler. Antakya ordusu Bohemund ve Tancredin peine taklp kaarken, esir denler arasnda Urfa Kontu II. Baudouin ve onun kuzeni Joscelin de Courtenay da bulunmaktayd.20 Bu savan Antakya Prinkepslii asndan nemi ise, Urfa Kontu II. Baudouinin bu yenilgi neticesinde esir dmesiyle Kontluun idaresinin Antakya Prinkepsliine gemesidir. Tancred bu erevede 11041105 yllar arasnda Urfa Kontluuna veklet etmitir. 11051108 yllar arasnda ise Richard de Salerne de Tancrede vekleten Urfada hkm srmtr. Sonuta 11041108 yllar ierisinde Urfa Kontluu idaresi Antakya Hal Prinkepsliine gemitir.21 Harran yenilgisinden sonra bir trl kendisini toparlayamayan Bohemund, st ste gelen Bizans saldrlaryla iyice zor duruma dt. Zira mparator I. Aleksios Komnenosun gnderdii ordu Kilikyaya girerek Tarsus, Adana ve Misis ehirlerini geri alrken, Kbrstan harekete geen Bizans donanmas ise Lzikiyenin limann ve ehrin aa ksmlarn kolayca ele geirdi. Hallar sadece i kalede tutunabildiler. Bu mitsiz durum karsnda Bohemund areler aryordu. Sonunda, tm vasallarnn hazr bulunduu bir toplantda durum ayrntl olarak grld ve tek arenin Avrupadan yardm istemek olduu kararna varld. Antakyay bir kere daha yeeni Tancredin idaresine brakarak, toplad kuvvetlerle geri gelmek zere, Avrupaya doru yola kt.22 Bohemundun bu yolculuu srasnda altn, gm, mcevher ve deerli eyalardan oluan servetini de yanna almas geri dnmek konusunda samimiyetinin sorgulanmasna yol amtr. Bohemundun Avrupaya gidii esnasnda Bizans

Sultan Berkiyaruk, s. 107110; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 196198; M. Ersan, Ermeniler, s. 58; R. C. Smail, Crusading Warfare, s. 177178; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.20

bnlEsir, elKamil, X, s. 256; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 316; Urfal Mateos, s. 223; Anonim Sryni, s. 78; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 8889. Urfal Mateos, s. 234; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 9296; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 119125; A. zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (11051118), TTK, Ankara 1990, s. 99102; M. Ersan, Ermeniler, s. 58; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 205210. bnlKalnis, Dmak, s. 140; Azim, Azim Tarihi, s. 41; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 38 39; C. Cahen, La Syrie, s. 240241; R. B. Yewdale, Bohemund I, s. 106114; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 337338; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 229; M. Ersan, Ermeniler, s. 59; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

21

22

8

imparatoruna yakalanmamak iin bavurduu hileler Anna Komnena tarafndan detayl bir ekilde anlatmaktadr.23 Bohemund, 1105 yl banda Korfudan geerek kendi topraklarna ulatktan sonra Papa II. Paschalis (10991118)i yeni bir Hal seferi dzenlemeye ikna etmek zere Romaya gitti. Papaya Bizans ikyet edip Hallara iyi davranmadklarn anlatp, mparator I. Aleksios Komnenos aleyhine szler sarf etti. Bohemund buradan kralla grmek iin Fransaya geti. Kral Philippe, Fransadan istedii kadar asker toplayabileceini syledikten sonra, onu kz Constance ile evlendirdi. Evlilik treni 1106 ylnn ilkbaharnn sonlarnda yapld.24 Bohemund, yeniden douya gitmek yerine, toplad orduyla Bizansn Dyrrhakhion (Dra) ehrine saldrd (19 Safer 501/9

23

Anna Komnena, Alexiad, s. 357359; Antakyay yeeni Tancredin idaresine braktktan sonra her yere kendisi hakknda Bohemund ld diye bir rivayet yayd. Herkesi, daha hayattayken ldne inandrd. Bu hikye her tarafa kukanatlarnn rpnlarndan daha hzl yayld. Sonra, tahta bir tabut yaptrd ve bir gemi hazrland. inde nefes alp veren bir cesetin bulunduu tabut, gemiye yklendi ve gemi Sveydiye limanndan Romaya yelken at. Gemide bulunan barbarlar tabutun yannda salarn balarn yolup matem tutuyorlard. Bohemund ise tabutun iinde boylu boyunca uzanm gizli deliklerden nefes alp veriyordu. Fakat bu grnt ky yerlerde byleydi. Gemi ak denizdeyken Bohemund ve adamlar birlikte yiyip iiyorlard. Sonra yine ayn atlar, ayn aklabanlklar Daha sonra cesedin sanki rdn gstermek iin, bir horoz kesip tabutun iine koydular. 4. veya 5. gn herkesin alabilecei feci bir koku yayld etrafa. Oyuna aldananlar bu pis kokunun Bohemundun cesedinden geldiini zannettiler. Fakat ben aslnda Bohemundun burnunun bu pis kokuya nasl tahamml ettiine ayorum. Zamanmza gelene dek byle bir oyun, byle bir hile, ne duyulmu ne de grlm bir eydi. Gemi Korfu adasna varnca, kendini snaca yere varm ve tehlikeden kurtulmu hissetti. Szm ona llkten kurtuldu ve ceset yatt tabuttan kt. Gne nda temiz havay teneffs etti ve gemiden inip Korfu ehrinde dolat. Halk, acayip kyafetli bu barbar grnce, ona adn, kim olduunu ve ailesi hakknda sualler sordu. Nereden gelip nereye gittiini renmek istediler. Bohemund ise onlara kibirli ve aalayc tavrla bakp, ehrin dk ile grmek istediini syledi. Dk, Armeniakan themasndan gelmi Aleksiod adnda biri idi. Bohemund onun yanna gidince, adam kmseyen bir tavrla szd. Kstah bir ifadeyle konuarak ona, u haberi imparatora iletmesini emretti; Ben, Robertin nl olu Bohemund, sana bu haberi gnderiyorum. Gemiteki olaylar sana ve imparatorluuna, benim cesaret ve husumette ne kadar mthi biri olduumu gsterdi. Kaderin terazisini deitirdiimde, Tanr ahidim olsun, bana gemite yaptn ktlkleri intikamsz brakmayacam. Roma topraklarndan geip Antakyay aldm ve mzramla btn Suriyeyi kle ettiimden beri, senin ve ordun yznden ne ok aclar ektim, mitlerim pe pee yok olup gitti. Fakat imdi durum bakayd. Bilmeni istiyorum ki; l idim ama tekrar hayata dndm, senin elinden kurtuldum. l bir adam kisvesinde btn gzlerden, ellerden ve tuzaklardan syrldm. Ve imdi yayorum, hareket ediyorum, havay teneffs ediyorum ve Korfu adasndan siz majestelerine tatsz, kt haberler yolluyorum. Bunlar okumak senin iin hi de iyi olmayacak, senin kumandanlarn iin zorlu bir hasm olan yeenim Tancredi Antakyada braktm. Bense kendi lkeme gidiyorum. Senin iin eytani bir son hazrlayacam, idaren altndaki Roma lkesini alt st edeceim. Eer talyaya varrsam Lombardlar, btn Latinleri, Germenleri ve kendi Franklarmz, askeri cesaretle dolu adamlarmz toplayp, ehirlerinizi ve eyaletlerinizi cinayetlerle kana bulayacam; ta ki, mzram imparatorluunun gsne, Byzantiona saplayana dek! ... Ayrca bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 41. Urfal Mateos, s. 224225; Anna Komnena, Alexiad, s. 360; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 39 41.

24

9

Ekim 1107).25 Bylece asl niyeti de ortaya km oldu. Onun ncelikli hedefi Antakyaya yardm gtrmek deil, ezeli dman Bizanstan intikam almakt. Ancak mparator I. Aleksios Komnenos da bo durmam; Trkiye Seluklu Sultan Kl Aslandan yardm alarak ordusunu kuvvetlendirmiti. Bizans garnizonu ehri iddetle savunmu ve saldr baarszlkla neticelenmitir. Bohemund, imzalamak zorunda kald Devol Antlamas26 ile Bizansn yksek hkimiyetini tanm ve Antakya iin vasallk yemini etmitir. Sz konusu anlama Bohemund asndan ok ar artlar iermekteydi. Ancak bu yenilgiden sonra talyaya dnen Bohemund lene kadar burada kald (. 23 aban 504/6 Mart 1111). Varis olarak Fransada yapm olduu evlilikten doan iki kk olu kald.

C) Tancred Dnemi (11041112)

Antakyada daysnn naibi sfatyla hkm srmekte olan Tancred ise, kendisini hibir zaman daysnn Bizansa ettii vasallk yemini ile bal saymamt.27 Nitekim Antakya onun idaresi altnda yeniden glendi. Mslmanlardan ve Bizanstan zapt ettii yerlerle topraklarn geniletti. Dou snr Halebe kadar ularken, Bizansa ait Lzikiye28 ve Misisi igal etti.29 Ardndan Haleb Melikliinin nemli kalelerinden biri olan Artah kuatm, Haleb meliki Rdvann ehre yardm teebbs, Tancrede

25

Anna Komnena, Alexiad, s. 382385; bnlEsir, elKamil, X, s. 341342; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4042; I. Demirkent, I. Kl Arslan, s. 53; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 8485; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338339; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 229230; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 124. Anna Komnena, Alexiad, s. 419439 (mellif eserinde bu anlamann maddelerini detayl bir ekilde vermitir). Ayrca bkz. S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4142; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 85; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 91; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338339; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 230; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. Anna Komnena, Alexiad, s. 443444; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 8586. Lzikiye 1103 ylnda, Tancredin idaresinde iken, bir yl sonra Aleksios Komnenos devrinde, Bizansllarn karadan ve denizden giritikleri kuatma sonunda 1108de Devol Muahedesi ile kesin olarak Bizansa balanmtr. G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338; E. Honigmann, Lzikiye, A, VII, s. 2225; it Tufan Buzpnar, Lzikiye, DA, XXVII, s. 117118. Tancredin ele geirdii yerlerle ilgili bilgi iin bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 4445; C. Cahen, La Syrie, s. 250251; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

26

27 28

29

10

yenilmesi zerine baarszlkla sonuland. Bunun zerine Tancred Artah ele geirdi (3 aban 498/20 Nisan 1105).30 Tancred, Harran yenilgisinden sonra 4 yl (497502/11041108) vekleten ynettii Urfa Kontluunu, esaretten dnen Baudouin de Bourga iade etmemek iin kar koydu. Hatt bu yzden onunla savaa bile girdi. Ancak TellBair Savanda31 kesin bir sonu alamayan Tancred, daha fazla direnmeyip Urfay teslim etmek zorunda kald. Tancred, Ermeni Kogh Vasil idaresindeki Keysun zerine sefere kaca srada ld (20 Cemaziylahir 506/ 12 Aralk 1112).32

D) Roger de Salerne Dnemi (11121119)

Tancredin lmnden sonra Antakyann gerek vrisi olan Bohemundun olu, henz ok kk olmas sebebiyle tahta geemedi. O annesinin yannda talyada yaarken Antakyann idaresi Tancredin kuzeni Roger de Salernee verildi.33 Hkimiyetinin ilk yllar olduka sakin geen Roger zellikle dier Hal devletleriyle iyi ilikilerini gelitirmi ve gvenilir bir mttefik olmutur. 28 Cemaziylahir 507/29 Kasm 1114de meydana gelen byk depremin sebep olduu ar tahribat Roger de Salernein gayretleriyle ksa zamanda telafi edildi.34 Antakya prinkepsinin Hemedan valisi Porsuk idaresinde Hallara kar sefere km olan Seluklu ordusunu Tell

30

Azim, Azim Tarihi, s. 41; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4243; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 198200. TellBair Sava hakknda detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 369370; Urfal Mateos, s. 234; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 119125; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 9296; A. zaydn, Muhammed Tapar, s. 99102; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 205210; a.g.m. , Suriye SeluklularHal likileri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 91113; M. Ersan, Ermeniler, s. 59; A. Usta, Hal Seferleri, s. 8295. Tancredin lm hakknda bkz. bnlKalnis, Dmak, s. 183; Azim, Azim Tarihi, s. 45; Abul Ferec, AbulFerec Tarihi, II, s. 352; Urfal Mateos, s. 248249; Sryni Mihail, s. 65; C. Cahen, La Syrie, s. 265266; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 103; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 153; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; M. Ersan, Ermeniler, s. 70; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. bnlEsir, elKamil, X, s. 394; Anonim Sryni, s. 85; Urfal Mateos, s. 249; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 104; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 153; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 658; C. Cahen, La Syrie, s. 266; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 1617. Bu depremle ilgili geni bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 404; Urfal Mateos, s. 254; Anonim Sryni, s. 85; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 354; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 107; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 161162; Feda amil Ark, Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana Gelen Depremler, TAD, Ankara 1994, XVI, say: 27, s. 1332.

31

32

33

34

11

Dnisde malup etmesi (22 Rebiylahir 509/14 Eyll 1115) ona Hallar arasnda byk hret ve itibar kazandrd.35 Antakya prinkepsi Roger de Salerne, TellDnis zaferinin hemen ardndan, Porsuk tarafndan alnp eyzer Emirliine teslim edilmi olan Kefertab istirdat etti.36 Roger, Haleb blgesindeki harektna devam ederek 1118 ylnda Balatunusu ardndan Azaz37 ve 1119 yl banda da Bizay elde edince Halebin kuzeyini kontrol altna alarak ehrin Frat ve dou ile ilikisini kesmi oldu. Prinkeps ayn tarihte Markab kalesini zapt ederek gney snrn da tahkim etmi oldu.38 Melik Rdvann lm zerine Antakya Prinkepslii tarafndan iddetle tazyik edilen Haleb ehrinin idaresini 513/1119 yl balarnda ele geiren Mardin Artuklu Beyi I. lgazi (11081122), Hal saldrlarna kar baz tedbirler ald. lgazi, Dmak atabegi Tutekin ile ibirlii yaparak Antakya zerine yrd (Rebiylevvel 513/Haziran 1119). Bu durum karsnda Roger, Kuds Kral II. Baudouin, Trablus Kontu Pons (11121137) ve Urfa Kontu Galeran du Puiset (11181119)ten yardm istedi. Kuds Kral bu haberi alr almaz Rogera yardm gelinceye dek beklemesini bildirdi. Fakat Roger de Salerne, kendisine o kadar gveniyordu ki, bu emre kulak asmayp 700 valye ve 4 bin yayadan oluan ordusuyla ehirden kt. Roger de Salerne sava kendi topraklar dnda kabul etmek istedii iin lgazinin zerine yryordu. Bu srada lgaziye bir mektup gnderip ona; bizim yanmza gelmek iin kendini zahmete sokma, biz senin yanna varmak zereyiz diyordu. Bunun zerine lgazi daha fazla beklemeyerek 16 Rebiylevvel 513/27 Haziran 1119 gecesi, Rogernin kararghna iyice yaklap etrafn sard. Hallar kendilerini gvende sanyorlard; fakat sabah kalkp tamamen kuatlm olduklarn grnce kama imknlarnn bulunmadn da anladlar.

35

bnlEsir, elKamil, X, s. 405407; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 339340; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 107110; C. Cahen, La Syrie, s. 270271; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 2934. same bn Mnkz, Kitabltibr, Trkeye ev. Yusuf Ziya Cmert, Ses Yay. , stanbul 1992, s. 116117; bnlEsir, elKamil, X, s. 406; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 340; C. Cahen, La Syrie, s. 276; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3435; A. Usta, Hal Seferleri, s. 105109. Azim, Azim Tarihi, s. 34; Urfal Mateos, s. 263264; C. Cahen, La Syrie, s. 280; M. Ersan, Ermeniler, s. 118; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3538. bnlEsir, elKamil, X, s. 439; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 111; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3637.

36

37

38

12

Hal ordusu aresizliin verdii cretle saldrya getiler. Fakat hi anslar yoktu. Trkmen atl ve oku birliklerinin elinden kurtulmak mmkn deildi. Antakya ordusundan bu savata sadece kuatmay yarabilen yz kadar Hal askeri kurtulabilmiti. le saatlerinde her ey bitmiti. Antakya ordusu ve onlarn safnda savaa katlm olan Ermenilerin hepsi kltan geirildi. Antakya prinkepsi Roger de Salerne de ller arasndayd. Bu zafer Halebte sevinle karlanrken, korkun yenilgi haberi Antakyay derinden sarsmt. Hallar 1104 Harran Savandan sonra uradklar bu byk hezimete, Ager Sanguinis yani Kanl Meydan adn vermilerdir.39 Kanl Meydan Savandan sonra basz ve ordusuz kalan Antakya halk korkuya kapld ise de, lgazi ehre hcum etmedi. Kuds Kral II. Baudouin Antakyaya gelerek, ehrin idaresini geici olarak devrald. Bohemundun olu II. Bohemundun geliine kadar Antakyay, Kuds Kral adna Patrik Bernhard ynetti. II. Bohemund 1126 sonbaharnda ehre gelince Kuds Kral II. Baudouin Antakyay ona iade etti ve onu kz Alice ile evlendirdi.40

E) II. Bohemund Dnemi (11261130)

II. Bohemund genliinin de verdii ataklkla derhal Mslman topraklarna saldrp iktidarna parlak bir balang yapmak istedi. Prinkepsliin idaresinden km

39

Azim, bu savala ilgili olarak yle demektedir: Gerekten Franklardan on yaraldan baka hi kimse kurtulamad. Onlarda Antakyaya ulatklarnda hayatlarn kaybettiler. Mslmanlardan ise ancak on kii ldrld Azim Tarihi, s. 51; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 394; bnlEsir, el Kamil, X, s. 405407; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 348349; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 356; Urfal Mateos, s. 264265; Anonim Sryni, s. 88; Sryni Mihail, s. 6667; same bn Mnkz, Kitabltibr, s. 165; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 122126; C. Cahen, La Syrie, s. 283291; P. M. Holt, Hallar a, s. 3031; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 87; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; O. Turan, Trkiye, s. 162; C. Alptekin, Dmak Atabeglii, s. 5455; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 4049; A. Usta, Hal Seferleri, s. 110111; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. Azim, Azim Tarihi, s. 61; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 361; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 144145; C. Cahen, La Syrie, s. 303; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 70; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, TTK, Ankara 19942, s. 7576; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; R. C. Smail, Crusading Warfare, s. 3132; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 59 60; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

40

13

olan Kefertab geri ald. eyzer Emirliine kar savat.41 Fakat gen Bohemundun gelii Urfa Kontluu ile ilikilerin bozulmasna sebep oldu. Zira II. Bohemund Antakyay eski ihtiaml gnlerine kavuturmak dncesiyle, nceden sahip olunan topraklarn hepsini geri almak istiyordu. Bu sebeple Urfa Kontu I. Joscelin (11191131) ile mcadeleden de kanmad. I. Joscelin eskiden Antakyaya bal iken Rogernin kz kardeiyle evlilii dolaysyla karsnn eyizi olarak sahiplendii Azaz ehrini geri vermek istemiyordu. ki Hal hkimiyeti arasndaki anlamazlk savala sonuland. Nihayet Kuds Kral II. Baudouinin arabuluculuu ile Azazn Bohemunda iadesine karar verilmesiyle mcadele sona erdi (522/1128).42 Ermeni Baronu I. Thorosun lm zerine (523/1129), halefi I. Leon (1129 1137), Trk blgelerine saldrlarda bulununca Dnimendli Beyi Emir Gazi (1104 1134), Kilikyaya mdahale edip I. Leonu kendisine boyun emek zorunda brakmtr.43 Ertesi yl Antakya prinkepsi II. Bohemund, Ermeni topraklarna girip Anazarbay igal edince I. Leon, Emir Gaziden yardm istedi. Dnimendli Beyi bu daveti memnuniyetle kabul edip Kilikyaya hareket etti. II. Bohemund bu gelimelerden habersiz olarak blgeye girince pusuya drlerek ordusuyla birlikte imha edildi. Hallardan kurtulan olmad. Bohemundun ba kesilerek mumyalandktan sonra pek ok deerli ganimet ve hediyelerle birlikte Abbasi Halifesine, baka bir rivayete gre ise, Byk Seluklu Sultan Sancara gnderildi (14 Ramazan 524/21 Austos 1130).44

41

same bn Mnkz, Kitabltibr, s. 100; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 145; C. Cahen, La Syrie, s. 303; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 60; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

42

Urfal Mateos, s. 263265; Sryni Mihail, 88; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 148149; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, s. 7980; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 88; A. Usta, Hal Seferleri, s. 125; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690691. 43 I. Leon, Emir Gaziye itaat arzetmi, Dnimendli topraklarna hibir zaman taarruz etmeyeceine ve senelik vergi vereceine dair and imitir. Uygulamaya konulmamakla birlikte yaplan bu tbilik antlamas ile Kilikya Ermenileri ilk kez Anadoluda hkim olan bir Trk devletine tbilii ve vergi vermeyi kabul etmitir. Bu mesele iin bkz. AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; Sryni Mihail, s. 96; M, Ersan, Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, Prof. Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999, s. 309310.44

II. Bohemundun lm hakknda bkz. AbulFerec eserinde II. Bohemundun tannmad iin ldrldn bildirir, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395; Azim, Azim Tarihi, s. 65; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 373; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 14; Urfal Mateos, s. 285; Sryni Mihail, s. 92; Bakumandan Simbat, s. 5253; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 150151; C. Cahen, La Syrie, s. 305307; a.g.m. , Anadolu, s. 25; O. Turan, Trkiye, s. 170171; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 139140; M. Ersan, Ermeniler, s. 122; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 85; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690691; A. Usta, Hal Seferleri, s. 126.

14

Bu olay Ermeniler ve Hallar arasndaki ihtilaflarn su yzne kmas bakmndan da ok mhimdir. Antakya, II. Bohemundun ksa sren hkimiyetinin ardndan tekrar basz kalmt. Tabi ki bu durumdan faydalanmak isteyenler de olmutur. II. Bohemund henz kk yata olan kz Constance halef gstermiti. Ancak Bohemundun Kuds Kralnn kz olan kars Alice, kocasnn yerine gemeyi arzulam, hatta bu uurda Musul Atabegi Zengiye evlenme teklifinde bulunmutu. Bu durumun renilmesinin ardndan Alice, Lzikiyeye srgne gnderildi. Bu karklklar dzeltmek amacyla Antakyaya gelen Kuds Kral II. Baudouin ksa bir sre sonra ld.45

F) Raymond de Poitiers Dnemi (11361149)

Antakya Prinkepsliinin idaresi meselesi nihayet Kudsn yeni kral Foulqueun mdahalesiyle zme kavutu. Kral, Fransadan davet ettii Raymond de Poitiers (11361149)i, aradaki byk ya farkna ramen, derhal Constance ile evlendirdi. Bylece Antakya yeni hkimine kavumu oldu.46 Raymond, tahta kar kmaz Bizans mparatoru Ioannes Komnenos (11181143)un Suriye seferi ile kar karya kald (10 Zilhicce 531/29 Austos 1137). Oysa imparatorla baa kabilecek halde deildi. Zaten zor bir dnemde iktidara gemi olmas mnasebetiyle szde de olsa, vasallk yemini ederek Antakyay teslime raz oldu. mparatorun sanca i kaleye ekildi. Bu anlama dorultusunda birleik Hristiyan ordular Mslmanlar zerine sefere kma karar aldlar fakat harekete geilmeden mparator Ioannes Komnenos stanbula geri dnd.47

45

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395396; Azim, Azim Tarihi, s. 67; Sryni Mihail, s. 95; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; C. Alptekin, Dmak Atabeglii, s. 100101; a.g.m. , The Reign of Zangi (521541/11271146), Atatrk niversitesi Yay. , Erzurum 1978, s. 5155; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 151152; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, s. 9395; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 396; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 366; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 15; C. Cahen, La Syrie, s. 357358; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 163164; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; A. Usta, Hal Seferleri, s. 128129. Bizans mparatoru Ioannes Komnenosun I. Suriye Seferi ile ilgili olarak detayl bilgi iin bkz. Niketas Khoniates, Historia, s. 17; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 1516; Bakumandan Simbat, s. 53; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 374; Urfal Mateos, s. 293; bnlKalnis, Dmak, s. 258; Azim, Azim Tarihi, s. 73; bnlEsir,