1 | P a g e

ANG GINSUGURAN SANG LA CARLOTA Sinulatan ni Dodo Azo (a.k.a Gil Camporazo) Suno sa aton katigulangan, ang La Carlota sadto isa ka kagubatan, tama kasi-ot, mariit, ginapuy-an sang mga mabangis nga mga sapat. Bahin lamang sang San Enrique ang La Carlota sadto. Ini nga lugar ginahingalanan nga Mangkas kuha sa ngalan ni Mangtas. Nangin Mangkas ang pagtawag ina bangod sa paglakat sang mga dinag-on, nasahuan na lamang nga tawgon sina kay amo ang kalabanan nga masambit sang mga tumandok.

Si Mangtas isa ka bansagon nga tulisan. Iya ginapamunu-an ang tribo sang mga Ati kag Maghat. Masami sila nagasalakay sa kahigaran sang kadagatan kasubong sang Tinubogan ukon Tinubagan sa karon San Enrique. Nagapang-agaw sila sang mga kagamitan sang mga pumuluyo nga sarang nila magamit kag mapuslan . Nagapanghalit sila sa mga pumuluyo nga nagapamatok sang ila ginabuhat. Kag ang Kandagit amo ang masami nila ginahukmungan kag ginapanagu-an.

Ini si Mangtas tumandok sang tabok nga ginatawag nga Aninipay sa karon Panay. Tungod nga ginpahat-pahat ni Datu Marikudo ang Aninipay sa mga dumuluong ka baylo sang sarok nga bulawan kag malaba nga kulintas nga perlas para sa asawa niya nga si Maniwangtiwang, si Mangtas nagpalagyo sa Buglas tabok sa dagat. Iya ginpasubali nga magpuyo sa kagubatan nayon sang Buglas sa paglikaw kag pagpangaman sang mga kahalitan nga matabo kon sa high nayon siya sang dagat magpuyo. Sugod didto, natukod sa iy a pagpangulo ang hubon sang hangaway nga ginahimbunan sang mga tribo sang Ati kag Maghat. Ang tribo nga Maghat tama ka bangis, masami nagapanghalit kag nagapang-ati sang mga pagkabutangh sang mga pumuluyo nga ila masalakay. Apang sa gihapon si Mangtas ang ila ginatahod kag ginataha.

Sang mapatay ini, ang kagubatan nga ila nasakupan ila ginhingalanan nga Mangkas sa pagpadungog sa iya bilang pangulo kag tungod sa iya bansagon nga binuhatan kag kinaayo nga pgdumala sa iya guban.

Ang palangabuhian sang taga-Mangkas sadto amo ang pagtinguha, paaghimakas kag pagpanikasog sa pagpangita sang masarang nila makaon. Sa lugar didto mahamungaya ang pagkaon ukon kalan-on, nagapamulya sila. Sa tion nga mawad-an na sila sang masarang maka-on, ila dayon ginabaya-an ang ila ginahukman, sa bagay wala man sila pat-od nga puluy-an. Tumandok sadto tama ka lagawan. Ang mga butang ng ila maulyagan sa iban, ila ginabaylohan sini sang ila mga pagkabutang ukon kagamitan man.

Sadto nga panahon wala pa sang mga salakyan, ang Buglas ginhingalanan nga Negros kay ang kalabanan gna nagapuyo sa nasambit ng lugar amo ang mga Negritos ukon mga Ati nga ang buot silingon maitom kag magagmay nga mga tao. Tungod nga nagdamo na ang mga pumuluyo sang Mangkas kag malapad ang nalimpyohan kag nahawanan sang mga pumuluyo kag dumuluong, isa ka simbahan ang gintukod sang tuig 1876.

Sang ginhingalanan ang Tinubagan nga San Enrique sa pagpadungog sa kay Prinsipe Henry sa pagpatigayon ni Kapitan Yunque sa diin ang iya mga sinakpan didto nagaluntad, ang Magnkas kay tungod sitio lamang sang Tinubagan ginhingalanan man ang Carlota sa pagpadungog man sa asawa ni Prinsipe Henry.

Ini si Prinsipe Henry tumandok sang Portugal. Isa siya ka nabigador nga nagalibot sa bug-os nga kalibutan sakay sa sakayan dagat. Ang mga Portugeso sadto ginabantog nga amo ang nagapanguna sa paglibot sa kalibutan, sa pagtukib sang mga isla dayon ini ginahingalanan. Masama nila ginatawag kuha sa ila pangulo ngalan, hari, hara ukon ila asawa sa pagpasidungog sini.

Ang lugar sang La Carlota

2 | P a g e

Ang Mangkas nangin La Carlota

Nanging pormal ang pagtawag sang Mangkas nga La Carlota sang tuig 1866 sa pagtinguwa nanday Kapitan Celestino “Tinoy” Ogatis, Kapitan Pedro Yunque sang Hantik kag Kapitan Orong Benedicto sang Jaro, Irong-irong. Tungod nga isa na ka banwa ang La Carlota may mga barrio na siya nga nasakupan kasubong sang Ayungon, Hda. Fe, La Granja, Haguimit sang tuig 1890. Sang tuig 1900, ang barrio Cubay kag San Miguel amo ang napondar. Sang tuig 1910, among ang Yubo. Kag sang 1931, ang Consuelo ukon Crossing Central. Kag nagsulonod-sunod na lang kasubong sang Hda. Cainaman kag La Carlota Sugar Central.

Ang La Carlota may kinaugalingon man nga kultura sa pagpangabuhi, sa pamatasan, sa kasadyahan kag mga kahiwatan, sa pagtulo-uhan kag sa pagpatipati sand indi kina-andam.

Suno sa mga katigulangan, ang mga lalaki nga gusto magpangasawa ang ginikanan sang babae dapat niya patungdan sang pagtamod. Ang buot silingon nga ang ginikanan sang babae iya pangluyagan. Kay sadto kinaugali sang mga ginikanan ang maghatag desisyon kag mag-areglo sang kasal.

Sa tion nga maghangpanay na ang ginikanan sang babae kag ang lalaki nga buot magpangasawa sa anak sini, ang tiglalaki makadto sa balay sang babae. Ang tigbabae naman sa tion nga matalupangdan ang pagpakari sang tiglalaki dayon batakon ang hagdanan sang balay sa paghatag higayon sa lalaki nga makapabutyag sang iya nga paghigugma paagi sa mga binalaybay. Kon mauyonan sang babae ang pahayag dayon ipapana-og ang hagdanan tanda sa pagbaton sa tiglalaki. Ukon antes sina may ara nga “pabagti” sa diin ang lalaki kag ang amay sini makadto sa balay sang babae sa pagbulig kaayo sang balay sang ginikanan sang babae ukon pagpatindog sini.

Ang masunod amo ang “kagon” ukon “pamalaye” sa diri ginahambalan ang paghilusugtanay sang duha nga mangin tiayon, mga plano sa pagpakasal, kag sundan sang “dogi-dogi” nga sa diin ginahambalan sang maid-id ang palaabuton sang mangin tiayon kag may dala pa ini nga “pangasi” ukon inum-inom sang tuba upod sa amay sang babae. Pagkatapos, ang mangin bana pangabayon sang tagbalay nga mapabilin sa pag-alagad sa panimalay sini, sa pagsag-ob sang tubig, sa pagbis-ak sang kahoy kag sa pagtig-ang sang kalan-on. Amo ini ang ginatawag nga “pangagad.” Sa diri ginatilawan ang pagkaminatuod sang isa ka lalaki sa pagpangasawa.

Sa tion na sang kasal, ang pare may ginapasaulo nga palangadion sa magtiayon. Kon indi nila ini masaulo, ang kasal indi matigayon. Ang kasal kon sa balay pagahiwaton kinahanglan may isa ka altar. Sa tion nga indi pa makuha ang nasambit nga altar, ang magtiayon indi pa makapuyo bilang mag-asawa. Pagkatapos sang kasal, ang magtiayon nagasaot sang “Haplik” ukon “Yano.” Kag may yara nga nagahalad sang saot nga “Sinulog.”

Kalabanan sang mga taga-La Carlota may ugali nga ang bana amo ang nagapangita sang palangabuhian kag ang asawa naman amo ang nagatago sang kinita sini. Ang mga kabataan sa tion sang kasisidmon nagabisa sa ila mga ginikanan. May batasan man ang mga pumuluyo nga iya sang “bayanihan.”

Ang mga kabataan nga mabun-ag ginahingalanan sa mga lugar sa diin sila natawo kasubong sang “Dalumbuyan,” kahoy nga lomboy ukon sa tion sang may kahiwatan kasubong sang “Dagaya,” tion sang mahamungaya. Ang iloy nga nagamabdos indi dapat magkaon sang kapid nga saging kay ang mabun-ag sini magakapid man. Sa tion sang “eclipse,” amg nagabusong indi dapat magtan-aw sang nasambit kay ang mangin anak sini maka-agum sang deperensya. Ang nagamabdos nga magkadlaw sa sungi, magabata man sang sungi.

Sa tion nga magbun-ag ang iloy, tanan nga buho-buho sa dingding, ilabi na gid sa atop sang balay dapat tabunan agudto indi makalusot ang silak sang adlaw kay kuno ang manogbun-ag nga makakita magapasakit sang malawig. Wal sang bisan sinm-o nga makasulod sa hulot sang iloy nga magabun-ag

3 | P a g e

magluwas sa paltera. Pagkatapos sang bun-ag, ang inunlan sang lapsag igalubong sang amay sa duta naga-ayon sa nasidlangan kay kuno ang bata mangin maabtik kag alisto. Sa pagpangaman nga basi magsamong ang mga maligno, nagapa-aso sila sang kamangyan. Kag sa pagpasalamat sa mayo nga pagbun-ag sang asawa kag buhi ang lapsag, ang bana naga-iayw sang manok, nagabakal sang tuba kag naaga-inum sila sang mga himata niya kag kasilingan.

Sa sulod sang isa ka semana, ang lapsag dapat bunyagan para mapahilayo siya sa mga panulay. Ang maninay kag maninoy dapat bantayan nila ang kandila nga ginasindihal sa tion sang pagbunyag dapat indi ini mapatay sa wala pa matapos ang pagbunyag kay malain ang patimaan kasubong man sang panyo nga ginatungtong para sa ulo sang bata. Ang magnobyo kag ang magnobya nga magtindog sa isa lang ka bunyag bilang maninoy kag maninay dili madayon ang ila pagtiayon. Mabungkag ang ila relasyon.

May tion ang pumuluyo nagapangalipay kasubong sang piesta nga ginahiwat kada-24 sang Enero. Sa “Vesperas” sini, ang mga pumuluyo lunsay masako. Sa piesta, madamo nga tao ang nagalagaw sa plaza sa paglingaw-lingaw may ara nga nagapasungay sang ila mga karabao kag ginapustahan nila, may ara man nga nagabulang. Madamo ang palagua-on sa plaza kasubong sang peryahan, komedya, karnabal, paindis-indis sang ambahanon, sinaut sang “Curacha,” “Rigodon,” “Balitaw,” “Kamangtogol,” kag mga iban pa. Sa tion sini nga kahiwatan ang mga tao lunsay may handa kag binutang para sa ila mga bisita.

Luwas sa piesta may ara man nga kahiwatan kasubong sang “paudak” para sa diyosa nga ginatawag nga “Bathalang Kamatayan.” Pito ka baboy nga lunsay itom ang duag ang ginahanda para kan-on ukon udakan.

Ang mga pumuluyo luwas sa nasambit may ara man sila nga kalingawan nga hampang ilabi na gid ang mga kabataan kasubong sang sipa, pito-pito, sunog-balay, “Shot Bong,” piko, ksaing (trumpo), dama, aswang-aswang, tubiganay kag iban pa. Ang mga lamharon nga lalaki masami nagaharana sang mga babae nga dumuluong. Naga-amba sila sang “O Dughan,” “Dandansoy,” :Kamingao,” “Ay, Ay Kalisud,” “Pispis nga Bukaw,” “Yanang Yuhum Mo,” “Natawo sa Payag,” kag mga iban pa nga mga matahom, malulot nga ambahanon.

Kon may nga namatyan, ang bug-os nga kasilingan nagabuylog sa kalisod sang nalisdan. Nagahatag sila sang “daguro” sa kabubut-on nga bulig. Ang kuarta nga makolekta ginahamtang sa ulohan nayon sang napatay. Wala bisan sin-o nga makatandog sa nasambit nga “daguro” kon indi pa nalubong ang patay. Ginapangadian nila ang patay. Masami nga ginasugdan sang gulang nga babae. Ang mga kaingod sang namatyan nagahiwat “belasyon” sa balay sang namatyan sa tatlo kasunod-sunod nga semana sa tuyo nga ang kalag sang namatay magakadto sa himaya.

Pagkatapos sang siyam ka adlaw, tigpalaligo sang namatyan. Kalabanan sa ila nagapaligo sa suba kay kon indi ini matuman ang balatian sang namatay magalaton sa ila. Antes sang tigpalaligo amo ang tibululing sa diin ang mga nagabelasyon nga matulugan ginahamlitan sang buling. Tapos sadto, sa maabot nga isa ka tuig ukon sobra, nagahiwat ang namatyan sang “hukas lalaw” may mga handa, binutang, ininum kag mga sinadya-sadya.

Madamo lang ang butang nga ginapat-ipatihan sang mga pumuluyo. Ang bungsod kuno puluy-an sang mga duwende, kag kamakama. Ang lunok ginapuy-an sang mga tamawo. Ang guba nga dako nga balay masami nga ginapuy-an sa\kuno sang mga maligno, kapre.

Ang mga babaylan kuno amo ang maisug nga manugbulong. Sila ang nagatabog sang mga panulay, maligno, mga malain nga ginhawa. May ginahuptan sila nga kinaadman. Ang mga katigulangan ginakabig nila ini nga silot ukon pagtimalos kasubong sang hiwit kag barang. Ang osog lain naman nga bagay. Ginatuga ini sang isa ka tao nga may osog kag isya mismo ang makabulong sini. Ang tuyao iya kahimuan sang patay. Ang luy-a-luy-a amo ang bulong sini.

4 | P a g e

Ang aswang ukon malain sang ginhawa may gina-agum man nga pinasahi. May “tigadlum” sila nga ila ginagamit nga-a indi sila Makita. Mabuhat nila ang tao nga indi makahambal, indi makasinggit, kag indi makagiho kay ginagamitan nila sang “odum.” Bisan anano mo nga dakop sa ila indi gid sila madakpan kay ang lawas nila may gina-agum nga “himag.” Ang “himag” sa ila lawas tama ka danlog. Mau duha ka sari ang aswang: “bag-o mayanggao” kag “gabunan.” Nagakinakinam gid ang bag-o mayanggao sa pagkaon sang atay sang tao. Ang gabunan talagsa lang naga-pangbiktima. Ginahimo lang niya ini ka isa sa kada tuig.

Nagapati man sila nga kon sa malinong nga kagab-ihon kon ang ido nmag-uwang, may maligno sila nga nakita. Ang babae nga wala sang banan uko ang dalaga mag-amba sa luyo sang dapog samtang nagatig-ang makapamana sang laon nga lalaki. Kon ang paka nagakala-kala, ang ulan magaabot. Kag madamo pa sila nga ginapatihan.

Kag parte sa pagpanguma ang nagapanguna nga palangabuhian sadto sang taga-La Carlota, kon magtanum sila sang mga kamote indi nga mata-ob ang dagat kay magadamol lang ang dahon sini kag unod diutay. Kon magtanum naman sang mongo, kinahanglan nga sa gab-I nga mabagyo-bagyuhon. And una nga hakop sang mongo ginalaktan sang nila sang bugnay para kuno panudlak.” Bahin naman sa pagtanum sang humay, ang mangunguma aga pa kayo nagabugtaw kag nagadala sang pito ka pasi sang humay. Iya ini ginalubong sa iya talamnan kag iya ginasiguro nga wala sang makakita agudto kon sa tion ng nga mag-ani mayo ang patubas. Sa pag-ani na, aga pa siya sa gihapon mabugtaw kag magkadto sa uma. Ang tigbaw nga iya makita iya ginablighot tubtob sa pito ka balighot sini. Kag iya ginasugdan ang una nga ani. Amo ini ang gintawag nga “sinugdan.” Ang mga pumuluyo masami nagahimo sang pilipig kag bayebaye kuha sa una nga ani.

Ang mga tigulang masami nagahambal sang mga hurobaton. Ang hurobaton kuno amo ang talaksan sang pagpangbuhi kasubong sang “ang balay nga may kalamay gina-amg sang subay”, “kon anu ang inagsap amo man ang sinapsap”, “kon haubyon ka sang bato, balusan mo sang tinapay”, “Ang tao nga palalagaw may isulod gid sa kalalaw”, “Kon may ginapanggas may paga-anihon”, “indi mo pag-isipon ang piso kon wala pa mabuto”, “kon may kalisud may kalipay” kag madamo pa nga mga pauslanon nga hurobaton.

Sa mga tinipon-tipon, ang mga tao masami nagasinadya may ara sila nga mga paktakon. “Baston ni San Joseph, inid maisip” sabat ulan.

Bahin sa pagpangabuhi sang pumuluyo nagsanag ang buasdamlag nil sang matukod ang Central Azuecarera de la Carlota sagn 15 sang Enero 1919 sa pagtinguwa ni Gg. Ynchausti, isa ka negosyante nga katsila nga gikan sa Iloilo. Nakagum sila sang pormal nga pagtulon-an sang panahon na sang mga Amerikano. Sanday Gg. Sierad, Gg. Macbride kag G. Claud Allison ang mga Amerikano nga manunudlo sadto sang buluthuan kag si Gg. Rufino Abillar ang una nga principal. Sang tuig 1920 gintukod ang una nga buluthuan elementarya kag natapos sang 1922. Ang tinpatindugan sang nasambit nga bulothuan ginhatag ni Gg. Arnel Araneta kag G.g Julio Ledesma. Si G. Maria Yulo ang una nga principal sadto sang elementarya.

Sa paglanog sang inaway pangkalibutanon ika-duha, ang pagpangabuhi sang taga-la Carlota nangin puraot. Kalabanan sang pumuluyo nagapamulya sa kabukiran. Ila nabaya-an ang ila mga puluy-an. Ang bulothuan elementarya amo ang ginhimo sang mga hapones nga isa ka “garrison” sa diin ang mga pumuluyo ila gina-paantos tubtub mapatay kag dayon dira lang ilubong. Tuig sadto sang 1943 sang si Kapitan Yostaki nga isa ka Hapon nagtukod sang isa k panggobyerno nga ginapanguluhan ni Angel Mayden bilang “Municipal Mayor” kag sa kabukiran may yara man nga panggobyerno nga ginapanguluhan ni Manuel Verba.

5 | P a g e

Mga Opisyales sang Mangkas

Ang mga opisyales sadto sang Mangkas sang tuig 1873-1874 amo si Celestino Ogatis bilang Kapitan Municipal sinundan ni Pedro Yunque sang 1875-1876, ni Lorenzo Jarapa sang 1877-1878, ni Clemente Lachica sang 1879-1880, ni Valentin Villegas sang 1883-1884, ni Tomas de Leon sang 1885-1886, ni Lauriano Manalo sang 1887-1888, ni Pedro Jereza s1889-1890, ni Vicente Baltazar sang 1891-1892, kag ni Silvino Ogatis sang 1895-1896.

Sang tuig 1902, ang panggobyerno sibil gintukod kag si Montano Virto bilang ginnombrar nga una nga presidente sibil. Sinundan ni Alejandro Santiago sang 1903-1905, ni Vicente Locsin sang 1905-1907.

Nagsugod ang pormal nga panggobyerno sa La Carlota sang tuig 1907 nga si Victoriano Rodriguez biling “Municipal President” tubtob sang tuig 1910.Sang tuig 1910-1913, ang “Municipal Mayor” amo si Fernando Mariño sinundan nanday Felix Robles sang 1913-1916, ni Maximo Benedicto sang 1916-1919, ni Fernando Mariño liwat sang 1919-1922, ni Eulogio Aguirre sang 1925-1928, ni Semion Pidoy sang 1928-1931, ni Jaime Mariño sang 1931-1940. Sang tuig 1934, gintukod ang munisipyo sang La Carlota kag si Democrito Canlas ang nagging “municipal mayor” sang tuig 1940-1941 kag naglanog agn k\ikaduha nga inaway pangkalibutanon.

Sa pagkatapos sang inaway sang Pebrero 1949 gintukod ang mataas nga bulothuan sang La Carlota kag si Gg. Luciano Lopez ang principal sadto. Ang pagtukod sang sang nasambit nga bulothuan ginapangabudlayan nanday tiglawas Carlos Hilado, Senador Enrique Magalona kag Senado Esteban Abada. Ang ginpantindogan sang bulothuan gindonar ni Gg.Cicero Locsin ka gang iban nga bahin ginbakal sang gobyerno sang La Carlota sa Hacienda Fe.

Sa malawig nga dinag-on, ang La Carlota nakadangat gid man sa pangedaron nga isa ka gatos ka tuig. Madamo na nga kauswagan ang nasaksihan sang mga pumuluyo kag nagadako ang kita sang banwa. Sa amo nga hingyu, isa ka plebisito ang ginhiwat sang ika-9 sang Nobyembre 1965 nga pagadakbanwahon ang La Carlota. Kalabanan nagbot kag gin-inawgurahan dayon sang ika-2 sang Enero 1966 ang pagkadakbanwa sang La Carlota. Ang Akta Republika numero 4585 nagapamatuod sa paghimo sang La Carlota nga dakbanwa.

Tungod sa pagpanaghoy sang mga ginikanan kon paanu nila mapadayon ang pagnbutho sang ila mga bata sa kolehiyo.Bilang sabat sina nga hibubun-ot gintukod ang La Carlota City College sang Hulyo 1967 sa pagtinguha ni Mayor Jaime Mariño. Nangin pormal ang pagpatindog sang nasambit nga kolehiyo sang mapasar sa konseyo ang ordinansa numero 37, serhe sang 1969 sa pagpatigayon sang lamharon nga mayor sakaron, Hal. Luis Jalandoni, Jr.

Nagasanag ang buasdamlag sang dakbanwa ina tungod madamo nga mga “financial institutions” nga ginpatindog diri kasubong sang Rural Bank of La Carlota, Inc., Philippine National Bank (PNB), agensya sang Binalbagan Branch ka gang Philippine Commercial and Industrial Bank –Money Shop.(PCIB).

Pilahan pa ka dinag-on ang dakbanwa sang La Carlota magadako kag maga-uswag.

N.B.: (This was researched by this author, Dodo Azo, pseudonym of Gilbor I. Camporazo in connection with the

Centennial Celebration of Catholic Parish Church, December 19-22, 1876. This served as his contest entry to the La Carlota Origin Contest, Vernacular Category sponsored by the City Division of Schools of La Carlota City and won first prize, November 1976)