analysis of pahlavi regime's policy in the persian...

Bi-quarterly Journal of Political Knowledge Vol.15, No.1, (Serial 29), Spring & Summer 2019

Analysis of Pahlavi regime's policy in the Persian Gulf

Amir-hossein Vazirian Received: 2019/01/05

Accepted: 2019/09/29

The emergence of geopolitical changes in Iran's security environment, along with the consolidation of the Shah in the late 1960s, led to an increase in the regional role of the Pahlavi regime. It was on this basis that the Pahlavi regime, exerting itself as a regional power, expanded its influence in the Persian Gulf, trying to maintain regional stability and security, sometimes through coercion and sometimes through diplomacy and the expansion of relations with neighbors. Acted as a gendarmerie. The purpose of this article is to answer the question of what factors and how has the role of the Pahlavi regime as a regional power been influenced? Initial findings show that at the international level, the structural pressure of the international system is reduced by factors such as Cold War tensions, Britain's withdrawal from the Persian Gulf, and Nixon's doctrine coupled with the development of domestic capabilities leading to a triple role of leadership, Custodianship And regional protection for the Pahlavi Regime. In fact, given the Persian Gulf's blockade of the West and the Shah's relations with Washington, the Pahlavi regime succeeded in securing the region from the United States.

Keywords: Regional power, Pahlavi regime, Regional leadership, Iran,United States

of America.

Ph.D. of Political Science from Tarbiyat Modares University and scientefic collaborator with Islamic Open University, Sabzevar, I.R. Iran. [email protected]

296- 271، صص 1398 بهار و تابستان ،)29 یاپیپ(سال پانزدهم، شمارة اول ، علمی دانش سیاسیدو فصلنامه

فارس یجدر منطقه خل يپهلو یمرژ یاستتحلیل س

نوع مقاله: پژوهشی

15/07/1397تاریخ دریافت: یریانوز یرحسینام

07/07/1398تاریخ پذیرش:

چکیده

1340ه در اواخر دهه قدرت شا یمدر کنار تحک یرانا یتیامن یطدر مح یتیکیژئوپل ییراتوقوع تغ

يپهلو یماساس بود که رژ ینرا به همراه داشت. بر ا يپهلو یمرژ يا منطقه ینیآفر نقش یشافزا

فارس گسترش داد یجنفوذ خود را در خل يا ضمن مطرح کردن خود به عنوان قدرت برتر منطقه

از یـري گ با بهـره یو گاه یهگاه با استفاده از قوه قهر يا منطقه یتجهت حفظ ثبات و امن رو د

یـن کـرد. هـدف از ا ینقش ژانـدارم یفايدر ا یسع یگانو گسترش روابط با همسا یپلماسید

يا قدرت منطقـه یکبه عنوان يپهلو یمرژ ینیآفر پرسش است که نقش ینپژوهش پاسخ به ا

در سـطح دهد ینشان م یهاول هاي یافتهاست؟ یرفتهو چگونه صورت پذ یچه عوامل یرتحت تأث

در دوران جنگ ییزدا چون تنش یاز عوامل یناش الملل یننظام ب يکاهش فشار ساختار المللی ینب

یداخلـ هـاي يبه همراه توسعه توانمند یکسونن ینفارس و دکتر یجاز خل یتانیاسرد، خروج بر

شـد. يپهلـو یـم رژ ياز سو يا منطقه یبانیو پشت يپاسدار بري،گانه ره نقش سه یفايموجب ا

بلوك غرب و روابط شاه بـا واشـنگتن، یلفارس در ذ یجتوجه به قرار گرفتن خلبا یقتدرحق

منطقه پرداخت. ینا یتامن ینمتحده به تأم یاالتاز ا یابتبه ن يپهلو یمرژ

. یکاآمرایاالت متحده یران،ا ي،ا منطقه يرهبر ي،پهلو یمرژ ي،ا قدرت منطقهواژگان کلیدي:

سبزوار ،یمدرس تهران و مدرس دانشگاه آزاد اسالم یتدانشگاه ترب یاسیعلوم س يآموخته دکتر دانش ،

[email protected] جمهوري اسالمی ایران

1398بهار و تابستان ،)29پیاپی (اول ، شمارة پانزدهمانش سیاسی، سال وفصلنامه علمی دد 272

مقدمه

خـرداد 15دولت ملی محمد مصدق و سـرکوب قیـام مردمـی در با سقوط بیان مسئله:

عصر جدیدي در سیاست ایران آغاز شد که مشخصه اصـلی آن تحکـیم قـدرت 1342

). به روایت فـرد هالیـدي 185-186، صص.1378شاه در وابستگی به آمریکا بود(متقی،

ـ 1978ایران از اواخر جنگ دوم جهانی تا " ه ایـن متحد صمیمی آمریکا بـوده اسـت. ب

دلیل بدون کمک دولت آمریکا سیاست خارجی پهلوي دوم به شکل کنونی قابل تصور

). بـا ایـن تفسـیر پهلـوي 259، ص. 1358(هالیـدي، "نبود و در واقع غیر ممکـن بـود

اي از اي خود را در دستور کـار قـرار داد کـه فصـل تـازه سیاست ارتقاي قدرت منطقه

اي را درپی داشت. ههاي منطق وابستگی به آمریکا و تعارض

داراي » اي قـدرت منطقـه «دلیل توجه به موضـوع راهبـردي این پژوهش به اهمیت:

تواند به توفیق و ارتقاي ایـن مفهـوم در نهایـت راهبـرد در اهمیت کاربردي بوده و می

جمهوري اسالمی ایران کمک نماید.

هـوري اسـالمی جم 1404از آنجا که این تجربه به عنوان پیشنیه راهبـرد ضرورت:

تواند به بروز کاستی در مقام عملیاتی کردن آن ایران، مطرح است با عدم توجه به آن می

منجر گردد.

هـاي برداري از تجربه تـاریخی ایـران در سـطح سیاسـت تالش براي بهره اهداف:

هدف اصلی این نوشـته » اي قدرت منطقه«اي از طریق طرح، تحلیل و نقد الگوي منطقه

دهد. یرا شکل م

آفرینی رژیم پهلوي به عنوان قدرت ها و عوامل مؤثر بر نقش تحلیل مؤلفه ها: سؤال

دهد، که با دو پرسش از چیسـتی اي، محور سؤال اصلی این پژوهش را شکل می منطقه

سیاست خارجی پهلوي و همچنین آثار و پیامدهاي آن، تکمیل شده است.

ژیم پهلوي با استفاده از اصل وابسـتگی بـه فرضیه این پژوهش این است که: ر فرضیه:

اش همت گمـارد. لـذا قـدرت اي اي و در نتیجه غلبه بر رقباي منطقه کاهش فشارهاي منطقه

صورت وابسته (به آمریکا) محقق شد که وضعیتی برتر ولی متزلزل بود. اي به منطقه

در ایـن تحلیلی اسـت. –این پژوهش از نوع کاربردي و بارویکرد توصیفی روش:

273 هلوي در منطقه خلیج فارس تحلیل سیاست رژیم پ

اي و ارائه الگوي تحلیلی و جـامع هاي قدرت منطقه ارتباط محقق نسبت به طرح نظریه

باشد. به این منظـور گـام هـاي زیـر اقدام نموده که راهنماي تحلیل در مقاله حاضر می

برداشته شده است:

اول. بررسی تحلیلی نظریه هاي مرتبط با قدرت منطقه اي

قدرت منطقه ايدوم. شناسایی عوامل موثر بر

سوم. ترکیب عوامل تاثیرگذار و طراحی نظریه جامع و منتخب

چهارم. طراحی الگوي تحلیل بر اساس نظریه انتخاب شده

پنجم. تحلیل داده ها در قالب الگوي تحلیل

. پیشینه پژوهش2

اي رژیم پهلوي عمدتاً سه گونه است. ادبیات پژوهشی منتشر شده درباره سیاست منطقه

ها بـه تـاریخ سیاسـت خـارجی ایـران در دوران پهلـوي اي از پژوهش . دسته1-2

اي را نیز هاي منطقه هاي تاریخی، سیاست گیري و دوره پرداخته و در ذیل بررسی جهت

سیاست خـارجی ایـران در ") در کتاب 1377اند. عبدالرضا هوشنگ مهدوي( مرور کرده

با 1320-1357روابط خارجی ایران) در کتاب 1384و علیرضا ازغندي( "دوران پهلوي

اند. چنین رویکردي به این موضوع پرداخته

ها به سیاست خارجی ایاالت متحده و ایران پرداخته . دسته دیگري از پژوهش2-2

اند. مارك پیرو دو کشور قلمداد کرده -اي شاه را تابعی از رابطه حامی و سیاست منطقه

) در 1371، جیمز بیـل( "رجی آمریکا و شاهسیاست خا") در کتاب 1371گازیوروسکی(

هـاي ) با این رویکرد سیاسـت 1387و فرهاد عطایی و منصوري( "شیر و عقاب"کتاب

اند. اي رژیم پهلوي را بررسی کرده منطقه

اي هـاي منطقـه طور موردي بر روي برخی سیاسـت ها به . گروه سوم پژوهش3-2

اند. بـه عنـوان نمونـه محمـد جعفـر برآمده ایران تمرکز کرده و در پی یافتن چرایی آن

نقش دولت پهلوي در تأمین امنیت خلـیج فـارس و دریـاي ") در مقاله 1392چمنکار(

چنین رویکردي "ایران و بازیگران جنگ ظفار ") در مقاله1385و علیرضا ذاکر ( "عمان

شـده در ایـن اند. وجه تمایز و نوآوري این مقاله نسبت به سایر آثار منتشـر اتخاذ کرده


طور مشخص و در قالب چارچوب نظري متأثر از مفهـوم حوزه در این است که اوالً به

اي اي و داخلی سیاست و قدرت منطقه المللی، منطقه اي و در سه سطح بین قدرت منطقه

اي ایـران از هـر دو آفرینـی منطقـه کند و ثانیاً در تحلیل نقش رژیم پهلوي را تحلیل می

آماري و تحلیلی بهره جسته است. هاي دسته داده

اي و الزامات آن . چارچوب نظري: قدرت منطقه3

اي موضوعی است که با ترکیب مفاهیمی چون قـدرت، جغرافیـا و منطقـه قدرت منطقه

کنـد کـه گویـاي نـوع خاصـی از تقسـیم بنـدي حوزه پژوهشی خاصی را ترسـیم مـی

گیرد. ماهیت ی مورد توجه قرار میهاست که در آن قدرت ملی به مثابه معیار اصل دولت

شـود کـه الملل مشخص مـی اي بر اساس جایگاه کشورها در نظام بین هاي منطقه قدرت

الملــل در نظـام بـین 2و توزیــع قـدرت 1ایـن مسـئله خـود تحــت تـأثیر مفهـوم قطبیـت

). بر اساس قطبیت و توزیع قـدرت جایگـاه کشـورها 746، ص. 1388است(گریفیتس،

شوري بر اساس میزان قدرت و توانمندي خود با مفاهیمی چـون مشخص شده و هر ک

شود. سـائول هاي کوچک شناخته می اي و قدرت قدرت، قدرت بزرگ، قدرت منطقه ابر

الملـل بـین نظـام در قدرت مراتب سلسله دوم رده در را اي منطقه قدرت 3کوهن برنارد

عنـوان بـه را خـود کنند می تالش :اي اوالً هاي منطقه دهد و معتقد است قدرت می قرار

کننـد و ثالثـاً مـی دنبـال را منطقـه در نظامی کنند، ثانیاً نفوذ مطرح منطقه مرکز و هسته

). 103-107، صـص. 1387کـوهن، (دارنـد منطقـه کل در اي جویانه برتري هاي خواست

از. اسـت کـرده ذکـر را مشخصه چهار اي منطقه هاي قدرت تشریح براي استرود ایویند

گیرد، قادر می معینی قرار منطقه از بخشی در جغرافیایی اي به لحاظ منطقه قدرت او نظر

امـور در زیـادي باشـد، نفـوذ مـی منطقـه در هـا دولت سایر ائتالف هرگونه با مقابله به

قدرت به شدن تبدیل اي ظرفیت منطقه منزلت و اعتبار واسطه باشد و به داشته اي منطقه

معتقـد شـومان مـاکس ). Osterud,1992, p. 12(باشـد تهداش را جهانی مقیاس در بزرگ

ایفـاي بـه اي منطقه قدرت سیاسی، تمایل سیستم و اقتصاد در داخلی هاي پویایی است

اي و پذیرش منطقه رهبري پذیرش توانایی و منطقه، ظرفیت در بخش ثبات رهبري نقش

صات ارزیابی یک اي از مشخ فرامنطقه هاي قدرت و همسایگان سوي از اي منطقه قدرت


همچنین دانیل فلمز از Schoeman,2003, p.349)(. اي است عنوان قدرت منطقه کشور به

را شاخص چهار اي در آلمان در تبیین قدرت منطقه )GIGA(پژوهشگران مؤسسه گیگا

قدرت، سوم ضروري منابع از اي، دوم برخورداري اول ادعاي رهبري منطقه :کند می ذکر

توسـط رهبـري نقـش و چهارم پذیرش خارجی سیاست ابزارهاي اسبمن کارگیري به

بر اسـاس آن چـه ذکـر آن رفـت سـه مؤلفـه (Flemes,2007, pp. 2-3) هاي ثالث دولت

الملل، برخورداري از اي نحوه تعامل با نظام بین هاي منطقه تأثیرگذار در شناسایی قدرت

ـ توانمندي گـذاري بـر رونـد تحـوالت رهاي نسبی و منابع قدرت و کنشگري فعال و اث

شـود کـه اي محسوب مـی اي است. به عبارت دیگر بازیگري قدرت منطقه درون منطقه

اي داشـته الملل چالش کمتري با پذیرش آن به عنوان یـک قـدرت منطقـه اوالً نظام بین

اي باشد. ثانیاً از منابع قدرت به عنوان عنوان شرط ضروري دستیابی بـه قـدرت منطقـه

) بر 6، ص.1396اي داشته باشد(سلیمی و دیگران، باشد. و ثالثاً کارکرد منطقه برخوردار

اي و المللی، منطقـه این مبنا این پژوهش با اتخاذ سطوح تحلیل ترکیبی شامل سطح بین

داخلی اعتقاد دارد که:

المللی الف. سطح بین

اهش هاي بـزرگ و کـ اي از سوي قدرت المللی پذیرش قدرت منطقه در سطح بین

اي اسـت. از نظـر هـاي توفیـق یـک قـدرت منطقـه شـرط فشار ساختاري یکی از پیش

الملل یک نظام سلسله مراتبی است که در راس آن قدرت برتر قرار گرایی نظام بین واقع

اي یک یا چند کشور در راس هـرم اي و زیرمنطقه هاي منطقه دارد و در هر یک از نظام

اي در حاشیه سلسله مراتب قدرت جهـانی هاي منطقه ظامن 4آن قرار دارند. از نظر لمکه

هـاي توانند نظام هاي بزرگ می الملل و سایر قدرت قرار دارند و قدرت هژمون نظام بین

اي مداخله کرده و اگر وضع موجود در جایی مطابق با ترجیحات آنان و یا منطبق منطقه

ادي نباشـد آن را تغییـر هـاي سیاسـی و اقتصـ بر الگوي توزیع قدرت جهانی در حوزه

هـاي بر اساس این، بدیهی است کـه حمایـت قـدرت ). Lemke,2002, pp. 54-54(دهند

کننده در ایفاي نقش یـک بزرگ از یک کشور و عدم وجود فشار ساختاري مؤلفه تعیین

اي است. قدرت منطقه


ب. سطح داخلی

اي درت منطقـه هاي قـ شرط در سطح داخلی داشتن منابع مادي قدرت یکی از پیش

شـوند در هاي قدرت ملی شناخته مـی است. کارکرد این منابع قدرت که با عنوان مؤلفه

این است که هر چه کشوري از قدرت ملی باالتري برخوردار باشد براي تحقق منافع و

اهداف ملی خود اوالً موانع کمتري در پیش دارد و ثانیاً تأمین، حفاظت و بسـط منـافع

گرایـی قـدرت از طریـق ). از منظر واقع252، ص.1384نیا، ابد(حافظی ملی گسترش می

شود و قدرت نظامی مؤلفه کلیدي آن است. جان مرشایمر آرایش منابع مادي تعریف می

معتقد است که قدرت عمدتاً به ایـن دلیـل کـه نیـروي نظـامی معیـار اصـلی سیاسـت

امـا ). Mearsheimer,2001, p.56(شـود الملل است در اصـطالح نظـامی تعریـف مـی بین

واقعیت آن است که خود قدرت نظامی نیز ریشه در قدرت اقتصادي و جغرافیایی یـک

، GDP)(هایی همچون نرخ رشد اقتصادي، تولید ناخالص داخلـی کشور دارد که شاخص

گیرد. جمعیت و... را در برمی

اي . سطح منطقهپ

آفرینـی مـؤثر ایفاي نقششرط مذکور وجود داشته باشد شاهد هنگامی که دو پیش

اي هستیم. بر همین اساس رابـرت اسـتوارت و همکـارانش یک کشور در سطح منطقه

هاي اي، ایفاي نقش معتقدند مؤلفه اساسی در شناخت یک کشور به عنوان قدرت منطقه

است کـه مشخصـه 5اي اي است. از نظر آنها نخستین نقش، رهبري منطقه گانه منطقه سه

بنـدي موضـوعات و هاي مشترك، قالب براي پرداختن به منافع و نگرانیآفرینی آن رویه

تالش براي تشکیل سازوکارهاي مدیریت امنیتی، تعدیل و یا بازنگري در سـازوکارهاي

امنیتی در جهت حفظ منافع رهبر و سایر اعضا و استفاده از قدرت براي ایجاد همکاري

پاسـداري ). Stewart&et. al,2012, p.70(اي اسـت یا اتفاق نظر در مسائل امنیـت منطقـه

اي، بسیج منابع دومین نقشی است که الزمه آن مقابله با تهدیدات درون منطقه 6اي منطقه

و تشکیل ائتالف براي مقابله بـا تهدیـدات و بازدارنـدگی، اعمـال قـدرت و مشـارکت

.Stewart&et(اي اسـت مستقیم نظامی براي کاهش تنش و مـدیریت منازعـات منطقـه

al,2012, pp. 96-103 .(است که معطـوف بـه 7اي در نهایت سومین نقش پشتیبانی منطقه

اي هاي خـارجی و فرامنطقـه اي از نفوذ و دخالت قدرت این است که یک قدرت منطقه


. Stewart&et. al,2012, pp. 123-132)(در منطقه خود جلوگیري کند

الگوي تحلیل نظري): 1(شکل شماره

گرایی در سیاست خارجی پهلوي . منطقه4

به اتمام » موازنه منفی«عمر سیاست خارجی موسوم به 1332مرداد 28با وقوع کودتاي

نیـا، رسید و راه براي نفوذ آمریکا و بریتانیا به میزان زیادي هموار گشت (نک. موسـوي

ـ 288، ص. 1392 ده ). درك تحوالت این دوره از آن حیث که زمینه را بـراي تکـوین ای

هموار ساخت، ضروري است. » گرایی پهلوي منطقه«

ها در سیاست خارجی پهلوي گیري . تغییر جهت4- 1

گیري سیاست خارجی پهلـوي نقـش داشـته، امـا اگرچه عوامل مختلفی در تغییر جهت

تـوان سـراغ گرفـت. از حیـث داخلـی، ترین آنها را در حوزه داخلی و خارجی می مهم

م نظام سلطنتی پـس از حـذف محمـد مصـدق از سیاسـت تأمین ثبات سیاسی و تحکی

ایران، جلوگیري از ادامه نهضت ملی و حل و فصل بحران نفتی بـین ایـران و انگلـیس

ثبـاتی در نظـام المللی پایان مرحله بی شوند. از جنبه بین ترین محورها محسوب می مهم

تراتژي انتقـام گسـترده ناپذیر و طرح و اجراي اس الملل، استقرار نظام دو قطبی آشتی بین

گیـري جدیـد مثبـت مهـم تـوان در اتخـاذ جهـت دالس را می-ضد کمونیستی آیزنهاور

). در واقع مقصود محمدرضـا پهلـوي از اتخـاذ چنـین 35، ص. 1391دانست(ازغندي،

کاهش

فشار

ساختاري

افزایش

توان

داخلی

افزایش کنش گري

منطقه اي


گیري ارائه بدیلی در مقابل تز موازنه منفی مصدق با هدف تعامل مثبت با جهـان جهت

گیري به اتحاد و ائتالف ایران بـا آمریکـا انجامیـد(عطایی و جهتبود. اما در عمل این

). دو محور اصـلی سیاسـت خـارجی ایـران در ایـن دوران 128، ص. 1387منصوري،

مقاومت در برابر شوروي و پیوند امنیت ایران با بلوك غرب بود. از سویی شـاه معتقـد

داشـته و در راسـتاي بود که شوروي همواره بر خاك ایران و تمامیت ارضـی آن نظـر

توجیه استدالل خود به تشکیل حزب توده به عنوان بازوي داخلی کمونیسم در ایران و

، 1373کـرد (فـولر، حمایت مسکو از خودمختـاري آذربایجـان و کردسـتان اسـتناد مـی

). از سوي دیگر شاه با اتخاذ استراتژي اتحاد و ائتالف در دوران جنگ 178-180صص.

اقتصادي و -را در بلوك غرب جاي داد و کوشید وارد اتحادهاي نظامیسرد عمالً ایران

سیاسی با آمریکا به عنوان رهبر بلوك غرب شود. شاه در توجیه سیاست نزدیکی ایـران

روابط میان ایـران و آمریکـا بـر "به آمریکا در کتاب خود مأموریت براي وطنم نوشت

که آمریکا به عنوان یک ابر قـدرت اساس تساوي و احترام متقابل بوده است و هنگامی

هاي فنی، مالی و اقتصادي به کشورهاي دنیـاي آزاد اسـت جهانی درصدد اعطاي کمک

). 622، ص. 1366(پهلوي، "ها بهره بود و با آنها اتحاد کرد باید از این کمک

گیري موازنه ثبت در ذیل سیاست مستقل ملی تداوم یافـت. بـا جهت 1340در دهه

الملل و تنش زدایی در عصـر جنـگ سـرد ه تحت تأثیر تحوالت نظام بیناین تفاوت ک

سیاست خارجی ایران تنها معطوف به بلوك غرب و آمریکا نماند و دولت ایران تـالش

ها از جمله کشورهاي بلوك شرق را گسترش دهد. بر کرد تا روابط خود با سایر دولت

کشـورهاي قدرتمنـد عرصـه آمیـز بـا اساس این، ایران به سمت همزیسـتی مسـالمت

المللی حرکت کرد و همزمان درصدد باالبردن توانایی نظامی خود بـراي مقابلـه بـا بین

المللی برآمد. شاه سعی کرد از یک سو روابط ایـران بـا اي و بین تهدیدات امنیتی منطقه

آمریکا را درتمام سطوح تحکیم کند و از سوي دیگر با عقد قراردادهاي فنی و اقتصادي

با شوروي روابط دو کشور را بهبود بخشد و بـدین ترتیـب خطـر تهدیـد شـوروي در

). در نظرمحمدرضـا 403، ص.1377مرزهاي شمالی کشـور را کـاهش دهـد (اسـتمپل،

جویی و همزیستی و تفاهم با کلیه کشورها پهلوي محورهاي این سیاست مبتنی بر صلح

اي متفـاوت، تـالش بـراي اسـتقرار و ه هاي حکومتی و ایدئولوژي و جوامع ولو با نظام


المللی، ضرورت تـأمین امنیـت آمرانـه و تقویت عدالت اجتماعی در سطوح ملی و بین

هاي بزرگ و همبستگی با متحدان طبیعی ایران به ویژه آمریکـا ایجاد توازن میان قدرت

). 189-191، صص. 1346بود(پهلوي،

پهلوي در چارچوب سیاست موازنه نکته قابل توجه حمایت ایاالت متحده از رژیم

پیـرو در قالـب سیاسـت دولـت -گیري رابطه حـامی مثبت است. امري که باعث شکل

اي معموالً کشور شد. در چنین رابطه 1332-1357هاي دست نشانده در حد فاصل سال

نشـانده(پیرو) ارائـه داده و هاي اقتصادي، فنی و نظـامی بـه کشـور دسـت حامی کمک

دفاعی از آن کشور پشـتیبانی کنـد. در ازاي ایـن -هاي امنیتی انعقاد پیمان کوشد تا با می

دهد که بر امنیـت کشـور حـامی خدمات کشور دست نشانده نیز نوعا خدماتی ارائه می

اي و یا انجام مـانور مشـترك بیفزاید که این مسئله ممکن است قبول نقش پلیس منطقه

ترین دغدغه امنیتـی ). از آنجا که مهم11-14، صص. 1371نظامی باشد (گازیوروسکی،

رژیم پهلوي هراس از نفوذ کمونیسم اتحاد شوروي به دلیل مجاورت جغرافیـایی بـود،

ایاالت متحده کوشید تا چتر امنیتی خـود را بـر سـر رژیـم پهلـوي بـه عنـوان دولـت

گروهـی 1955نشانده خود بیندازد. بـه همـین جهـت در گـام نخسـت در سـال دست

هـاي سلسـله جبـال زاگـرس در امی براي آموزش الزم براي بستن گـذرگاه مستشار نظ

، 1379مقابــل تهــاجم احتمــالی نیروهــاي شــوروي بــه تهــران اعــزام کــرد (طــارمی،

براي مقابله با نفوذ کمونیسـم 1950). در گام دوم نیز ایاالت متحده در دهه 127صص.

ت به ایجـاد یـک پیمـان در کشورهاي جهان سوم و حفظ منافع خود در خاورمیانه دس

امنیت جمعی در قالب پیمان بغداد(سنتو) متشکل از ایران، پاکسـتان، ترکیـه، عـراق بـا

همراهی انگلستان و عضویت ناظر ایاالت متحده زد. همچنین آمریکا با کشورهاي فوق

نامه دفاعی امضا کرد که بر اساس آن این کشور موظف بـود در طور جداگانه موافقت به

گونه تجاوز به کشورهاي طرف قرارداد از هرگونـه اقـدامی از جملـه اقـدام صورت هر

هاي ایاالت متحده ). کمک265-271، صص. 1377نظامی دریغ نکند(هوشنگ مهدوي،

-1969هـاي تداوم یافت و به روایت گازیوروسکی در طی سال 1969به ایران تا سال

میلیـون دالر و 93حـدود هاي اقتصـادي ایـاالت متحـده بـه ایـران میزان کمک 1954

). 166، ص.1371میلیون دالر برآورد شده است(گازیوروسکی، 163هاي نظامی کمک


. تغییر راهبردها در سیاست خارجی پهلوي4- 2

شـدن ایـران بـه ترین هدف خـود را تبـدیل مهم 1340محمدرضا پهلوي از اواخر دهه

ایاالت متحـده را نیـز بـه همـراه اي اعالم کرد که در این راه حمایت قدرت برتر منطقه

داشت. شاه دو راهبرد را ترسیم کرد:

اي ). ایجاد تعادل و ثبات منطقه1راهبرد (

هـاي هویـت، بحـران ( هاي متعـدد موجـود در خاورمیانـه با توجه به وجود بحران

ها) ایران درصدد برآمد با توجه به قدرت خود بـه ایجـاد مشروعیت و شکنندگی دولت

). 33-114، صـص. 1382روشـندل و سـیف زاده، ( بات در منطقه کمک کنـد تعادل و ث

فارس تضمین امنیت سکوهاي نفتـی ایـران و حفـظ هدف اصلی شاه از ژاندارمی خلیج

هـا فارس و تنگه هرمز بود که از طریق آن امنیت خطوط کشتیرانی در اروند رود، خلیج

شاه شعاع نفوذ عملیاتی ایـران را شد. هرچند نفت ایران صادر و مایحتاج ایران وارد می

فارس و دریاي عمان تا اقیانوس هند معرفـی فراتر از مرزهاي کشور در حدفاصل خلیج

انـدازه چرا از حضور خود تا اقیانوس هند شرم داشته باشـیم. مـا بـه " کرد و معتقد بود

ــه کــافی حــق ــیش از کشــورهاي بیگان (اطالعــات، " داریــم اینجــا باشــیم و مســلماً ب

ــد، ؛5؛4/2/1353 ــه )؛10، ص.1354فرب ــدود ب ــران مح ــوذ ای ــوزه نف ــل ح ــا در عم ام

فارس ماند. مشارکت ایران در جنگ ظفار و حمایت از سلطان قـابوس، حمایـت خلیج

طلبان یمن بـه رهبـري ها با هند، پشتیبانی از سلطنت نظامی از پاکستان در کشمکش آن

ر نهایت کمـک بـه ملـک حسـن دوم گرا و د خواهان چپ امام البدر در برابر جمهوري

هـاي شـاه هاي تـالش ترین نشانه هاي پولیسارو از مهم پادشاه مراکش در نبرد با چریک

). 108-113، صص.1392اي بود (چمنکار، براي ایفاي نقش یک قدرت منطقه

). موازنه وابسته2راهبرد (

در راستاي -اییلاي خود با اعراب و اسر شاه سعی کرد که توازن را در روابط منطقه

حفظ کند. بنابراین با نظر مثبت آمریکـا از یکسـو بـا -تأمین اصول آمریکایی ابالغ شده

تـرین شـریک کـار روابـط خـوبی داشـت و از سـویی مهـم کشورهاي عربـی محافظـه

داد تـا آمد. این روابط به شـاه اجـازه مـی استراتژیک اسرائیل در خاورمیانه به شمار می

متقی و ( ژاندارمی مورد نظر آمریکا، در منطقه به ایفاي نقش بپردازدبتواند در چارچوب


اي ایران در دوران پهلـوي بایـد ). براي فهم عملکرد منطقه54، ص.1390پوستین چی،

عوامل و شرایطی که در به وجود آمدن آن مؤثر بوده را درك کرد. به همـین منظـور در

. شود ادامه به این عوامل و شرایط پرداخته می

اي ایران آفرینی منطقه . شرایط نقش5

اي مبتنی بر وابستگی به راهبردهاي رژیم پهلوي براي نیل به جایگاه قدرت مسلط منطقه

آمریکا بود، بنابراین در مقام اجرا تابع شرایط زیر بودند:

الملل پذیري در نظام بین . انعطاف5- 1

جنـگ سـرد مشـهور شـد. ایـن عصري پدید آمد که به دوم پس از اتمام جنگ جهانی

مبتنی بر مدل نظام دوقطبی متصل 1950وضعیت مخصوصاً تا پایان بحران کره در سال

آمریکـا و ( المللـی در اختیـار دو ابرقـدرت بود که در آن ضمن اینکه حفظ ثبـات بـین

هـاي هایی همچون تقسیم جهـان بـه دو اردوگـاه بـا ایـدئولوژي شوروي) بود، ویژگی

هـاي جـاي جنـگ هاي نیابتی به هاي تسلیحاتی فزاینده، جایگزینی جنگ متفاوت، رقابت

اتخاذ . Kaplan,1962, pp. 24-34)(جانبه داشت المللی و حاکم بودن بازدارندگی یک بین

خصوص پس از بحران کوبـا موجبـات کـاهش زدایی میان دو ابرقدرت به سیاست تنش

زدایـی الملل را فراهم کرد. تـنش نتصلب ساختاري و ایجاد انعطاف در ساختار نظام بی

متکی بر این بود که با شناسایی وضع موجود و قبول ضرورت نظم دادن به تعارضـات

آمیز در روابط میان دو بلـوك شـرق و غـرب رسـید نوعی توازن صلح غیرنظامی باید به

). با بروز انعطاف ساختاري اگرچـه همچنـان دو ابرقـدرت 1037، ص.1378ازغندي، (

جانبـه خـود بودنـد امـا اوالً هاي همـه افزایش توانایی تسلیحاتی و ادامه رقابتدرصدد

المللـی وفصـل مسـائل بـین آمادگی خود را براي انجام مذاکرات مستقیم در جهت حل

جانبه جاي خود را به بازدارندگی دوجانبه داد و ثالثـاً اعالم کردند، ثانیاً بازدارندگی یک

ــات ا ــه تبع ــدرت نســبت ب ــد دو ابرق ــاهی یافتن ــوذ دیگــري آگ ــه حــوزه نف ــدام علی ق

)(Kaplan,1962, pp. 24-34 .

دوجانبه او با خروشچف رهبر روي کار آمدن جان اف کندي در آمریکا و مالقات


، 1963 اي میـان دو ابرقـدرت در سـال هـاي هسـته شوروي، انعقاد قرارداد منع آزمایش

ریچارد زدایی در دوران روند تنش داري دو طرف در بحران موشکی کوبا، ادامه خویشتن

نیکسون در قالب دیدارهاي دو جانبه با همتاي روسی و برقراري ارتباطات سیاسی با چـین

در اروپـا .)Croekat,1995, p.224(هـا بـود هاي اصلی تغییر روند ابرقدرت کمونیست از نشانه

مخالفـت طلبی شارل دوگل و گسترش روابط فرانسه بـا چـین، نیز احیاي جنبش صلح

هاي آمریکا در ویتنام و محکوم کـردن حملـه آمریکـا بـه جمهـوري پاریس با سیاست

دومینیکن در کنار احیاي روابط آلمان غربی و شوروي در ذیل سیاست نگـاه بـه شـرق

ویلی برانت صدراعظم آلمان موجب کاهش منازعات ناشی از فضاي جنـگ سـرد شـد

زدایـی و نتیجـه تـنش . ,Best&et. al,2015, pp. 292-293)69-91، صـص. 1362فـونتن، (

آفرینی نیروهاي فعال در الملل از احیاي زمینه براي نقش کاهش تصلب ساختار نظام بین

داخل هر دو بلوك بود. ایران در این دوره اگرچه هنوز هم متحد بلوك غـرب بـود امـا

ایـران در 1340دهـه هاي ابتدایی روابط خود را با شوروي و چین گسترش داد. از سال

هاي فنی و اقتصادي به سمت بهبود روابط با شوروي گـام برداشـت. قالب توسعه همکاري

فارس با کمک آمریکا و در پرتـو دکتـرین نیکسـون شـرایط اگرچه ژاندارمی ایران در خلیج

المللـی، شـوروي نارضـایتی اي براي شوروي بود ولی در پرتو شرایط نوین بـین ناامیدکننده

میلیـون دالري 550ه نقش جدید ایران و مسلح شـدن آن ابـراز نکـرد. خریـد خود را دربار

بود در تقویت قـدرت 7هاي سی و سام تسلیحاتی ایران از شوروي که شامل نفربر، موشک

).297- 324، صص.1384ازغندي، ( نظامی ایران مؤثر بود

خروج انگلستان از خلیج فارس . 5- 2

برداري از منظور بهره از کشف نفت در این منطقه به فارس پس حضور انگلستان در خلیج

آن در جهت توسعه ناوگان دریایی و حفظ امنیت هند پس از جنگ جهانی اول بود. لندن

هاي بحرین، نشین تالش کرد تا با امضاي قرارداد نفتی با ایران، به قیمومیت گرفتن شیخ

قرارداد نفتی با عراق و برقراري قطر، عمان و بستن قرارداد نفتی با این کشورها، امضاي

روابط ویژه با ابن سعود حاکم نجد در کنار انعقاد قراردادهاي امنیتی میـان دوجانبـه بـا

نجفـی ( فارس چتر حمـایتی خـود را بـر ایـن منطقـه بگسـتراند کشورهاي حوزه خلیج


اما پس از پایان جنگ دوم جهانی قـدرت انگلسـتان در )؛296، ص. 1388فیروزجانی،

واسطه کودتاي عبدالکریم قاسم در عراق علیه حکومـت سـلطنتی فارس به نطقه خلیجم

وابسته به انگلستان، استقالل امارات، کویت و بحرین، از دست دادن نفوذ خود در بندر

گرا در یمن جنوبی و کـاهش واسطه به قدرت رسیدن انقالبیون چپ استراتژیک عدن به

اسـدي، ( لندن پس از استقالل هند کـاهش یافـت فارس براي اهمیت استراتژیک خلیج

). این عوامل در کنار بحران اقتصادي این کشور دولت کارگري 107-115، صص.1381

فارس کرد. بـا به رهبري هارولد ویلسون را مصمم به خروج نیروهاي انگلیسی از خلیج

یش آمد. با اعالم خروج انگلستان مسئله خأل قدرت و تغییر در موازنه قدرت در منطقه پ

نبود انگلستان و عدم دخالت مستقیم آمریکا در حفظ امنیت این منطقه بیم نفوذ شوروي

پیش آمد اما چندي بعد با اعالم دکترین نیکسون اوضاع تغییر کرد.

. اجراي دکترین نیکسون 5- 3

هـاي اگرچه آمریکا و شوروي در ساختار دوقطبی منعطـف مبـادرت بـه انجـام رقابـت

وجود هر ابرقدرت داراي حوزه نفوذ مشـخص و کردند با این ستراتژیک میسیاسی و ا

فارس در زمـره حـوزه نفـوذ اي بود. بر اساس این، ایران و کشورهاي خلیج شده تعیین

بلوك غرب به رهبري آمریکا محسوب شده و اگرچه شوروي درصدد تأثیرگـذاري بـر

وك غـرب برآمـد امـا تـالش گیري کشورهاي عضو اقمار بل تحوالت سیاسی و تصمیم

-490، صـص. 1388متقـی، ( مؤثري براي تغییر معادله قدرت در این منطقه انجام نـداد

فارس مبتنـی بـر اي آمریکا در دوران جنگ سرد در خلیج ). سیاست خارجی منطقه489

فارس منبـع اصـلی نفـت جهـان سه مبناي استراتژیک و امنیتی بود: نخست اینکه خلیج

هـاي این منطقه امتداد آبی اقیانوس هند است و سوم اینکه با درگیـري است. دوم اینکه

بنـابراین اهـداف دیرین در خاورمیانه و منازعه اعراب و اسراییل ارتباط بسـیاري دارد؛

فارس عبارت بود از جلوگیري از گسترش نفوذ سیاست خارجی آمریکا در منطقه خلیج

فارس، حفـظ تمامیـت ارضـی اسـراییل، تبع آن خلیج شوروي در منطقه خاورمیانه و به

تأمین جریان آزاد نفت بـراي اسـتفاده کشـورهاي صـنعتی و پیشـرفته غـرب، حفـظ و

سـازي اي، زمینـه گسترش منافع اقتصادي آمریکا، حفظ و تحکیم ثبات و امنیـت منطقـه


براي تسریع در روند صلح خاورمیانه و گسترش نفوذ و تحکـیم روابـط بـا کشـورهاي

). اگرچـه آمریکـا تمایـل 329، ص. 1381طرفدار غرب در منطقـه (اسـدي، رو و میانه

اي را پـر کنـد امـا شـرایط فارس خأل منطقه داشت که پس از خروج انگلستان از خلیج

داخلی آمریکا با توجه به جو ضد جنـگ ناشـی از حضـور مسـتقیم آمریکـا در بحـران

این کشور، ایجاد روابط سیاسی زدایی با شوروي و پرهیز آمریکا از تحریک ویتنام، تنش

با چین، افزایش قیمت نفت و جنگ اعراب و اسراییل باعـث شـد تـا حضـور مسـتقیم

). به همین دلیـل آمریکـا از 59-80، صص. 1395الوندي، ( آمریکا در منطقه منتفی شود

نظـامی بـا مشـارکت -سیاست پیشین خود مبنی بر ایجاد کمربند دفاعی و پیمان امنیتـی

اي در جهت تأمین نظیر پیمان سنتو) به سمت احاله مسولیت به متحدین منطقه( مستقیم

در جریان سـفر 1969اي حرکت کرد. دکترین نیکسون که در سال ثبات و امنیت منطقه

او به فیلیپین و هنگام اقامت او در جزیره گوام مطرح شد بر ایـن پایـه بـود کـه حفـظ

پیمانـان اي هـم همکـاري و مشـارکت منطقـه امنیت و منافع آمریکا در مناطق جهان بـا

). به اعتقـاد فـرد هالیـدي 400، ص.1377(هوشنگ مهدوي، " آمریکا میسر خواهد بود

داري دست چین شـده اي بود که بر اساس آن کشورهاي سرمایه دکترین نیکسون نظریه

نقش طور عمده منابع و امکانات خود تکیه دارند یاید یک در جهان سوم در حالی که به

داري کـه بـر نظامی را ایفا کنند و از این راه به توزیع بـار حفـظ سـرمایه -فعال سیاسی

). 237، ص.1358دوش ایاالت متحده بوده است کمک کنند(هالیدي،

هـاي نظـامی و دو کشور ایران و عربستان سعودي به علـت توانـایی بر اساس این،

لوگیري از نفـوذ شـوروي بودنـد. بـا دار ج اي و عهده هاي اصلی ثبات منطقه مالی مهره

اي، حال نزدیکی روابط شاه با نیکسون و تمایل او بـراي ایفـاي نقـش برتـر منطقـه این

هاي عربسـتان ثباتی هشدارهاي متعدد شاه به آمریکا درباره خطر حزب بعث عراق و بی

در کنار راست کیشی ملک فیصل و تعهد او در مبارزه با اسرائیل موجب شـد در عمـل

آمریکا ایران را قدرت برتر منطقه بشناسد. مضاف بر اینکـه عربسـتان سـعودي نیـروي

نفره این کشور در بهترین حالت 000/30دریایی قابل توجهی نداشت و ارتش کوچک

آمد و قابلیت دفاع از سایر کشـورهاي حـوزه خلـیج از عهده دفاع از خاك خود بر می

اي ایران ). در راستاي ایفاي نقش منطقه72-92، صص.1395الوندي، ( فارس را نداشت


متحده تالش کرد تمام نیازهاي تسلیحاتی ایران را برطرف سـازد فارس ایاالت در خلیج

بیل، ( اي را بدون حضور مستقیم آمریکا خنثی سازد ثباتی منطقه تا شاه بتواند هرگونه بی

بـه واسـطه المللی کـاهش فشـار سـاختاري ). در مجموع در سطح بین236، ص.1371

الملل، ایجاد خال نفوذ در خلیج فارس به واسطه خروج بریتانیـا پذیري نظام بین انعطاف

پیرو عامل رشد ایـران -و روابط نزدیک ایاالت متحده با شاه در قالب یک رابطه حامی

اي بود. به عنوان یک قدرت منطقه

هاي داخلی سازي ظرفیت . فعال5- 4

هـاي نسـبی و مشخصـاً موقعیـت برخورداري از توانمنـدي المللی عالوه بر شرایط بین

اي نظامی نقش مهمی در تحقق اهداف منطقه-ژئوپلیتیکی ایران و افزایش توان اقتصادي

توان به مالحظات زیر اشاره داشت رژیم پهلوي داشت. در این خصوص می

الف. موقعیت ژئوپلیتیکی ایران

ان، قرار گـرفتن در کنـار سـواحل خلـیج از منظر ژئوپلیتیکی جایگاه جغرافیایی ایر

فارس و دریاي عمان از یک سو و قرار گرفتن در مجاورت اتحاد جمـاهیر شـوروي از

سوي دیگر و همچنین دارا بودن منابع غنی نفتی و تنوع آب و هوایی موقعیت ممتـازي

کـی از را از نظر ژئوپلیتیکی به ایران بخشیده بود و باعث شده بود که ایران به عنـوان ی

هاي سد نفوذ در استراتژي آمریکا مطرح شود و به مثابه حلقه اتصال دو پیمان ناتو حلقه

). عـالوه بـر ایـن موقعیـت ترانزیتـی ایـران 188، ص.1385و سنتو عمل کند (اطاعت،

نسبت به کشورهاي دیگر خلیج فارس و قرارداشتن تنگـه هرمـز در جنـوب ایـران کـه

اي بـه ایـران شکه نفت بـه غـرب اسـت، جایگـاه ویـژه میلیون ب 17محل عبور بیش از

65بخشیده بود. این نقش مهم به خاطر حضور ایران در منطقه خلـیج فـارس بـود کـه

حجـم تولیـد نفـت خـام 1350درصد ذخایر نفت جهان در آنجا قرار داشت. در سـال

ولید روزانه میلیون بشکه در روز اعالم شده که از این میان ایران با ت 280/16خاورمیانه

کـرده میلیون بشکه حدود یک چهارم کل تولید نفت خام خاورمیانه را تأمین می 565/4

90درصد واردات نفـت اروپـا، 55است. این نکته زمانی اهمیت دارد که بدانیم حدود

درصد واردات استرالیا و نیوزیلند به عنوان هم پیمانان ایاالت 70درصد واردات ژاپن و


ك غرب از این منطقه تأمین شده است. بنابراین امنیت صدور انرژي براي متحده در بلو

، 1392، و نصرتی (اطاعتبلوك غرب از طریق یک متحد وفادار بسیار حیاتی بوده است

. )137-146صص.

ب. جمعیت ایران

دفاعی و منبعی که براي نیروي کار و تولید -جمعیت به عنوان پشتوانه نیروي نظامی

(روشـندل، ذخیره نیروي جنگی از اهمیـت بسـزایی برخـوردار است ثروت و همچنین

جمعیت ایـران در سـال )The word bank(. بر اساس آمار بانک جهانی )76، ص.1374

که مصادف با وقـوع 1979میلیون نفر بود که این آمار در سال 25) معادل 1345(1966

عربستان از منظر جمعیتـی میلیون نفر رسیده است. عراق و 37انقالب اسالمی است به

تري قرار داشتند. نسبت به ایران در جایگاه پایین

هاي جمعیتی در خلیج فارس ): ویژگی1جدول شماره (

1979 1976 1971 1966 جمعیت

659/252/37 768/737/33 265/281/29 656/624/25 ایران

799/257/13 168/068/12 903/255/10 164/651/8 عراق

621/179/9 613/818/7 994/100/6 204/015/5 عربستان

)The World Bankمنبع: (

. اقتصاد ایرانپ

هـاي مسـتقیم اقتصـادي دریافـت از منظر اقتصادي ایران از ایـاالت متحـده کمـک

واسطه افزایش درآمدهاي نفتی و بهبود نسبی وضعیت اقتصادي کشور این کرد. اما به می

ترین عامـل تأثیرگـذار ایش درآمدهاي نفتی مهممتوقف شد. افز 1969ها در سال کمک

کـل 1350 سال تا 1287 سال در نفت اکتشاف زمان باشد. از اقتصادي در این دوره می

1970 دهـه در نفـت قیمـت افـزایش اما بود دالر میلیارد 26/ 8 ایران نفتی درآمدهاي

در تنهـا را نایـرا نفتی درآمدهاي 1973 در آن بهاي شدن برابر چهار از پس مخصوصاً

بـه را ایـن دوران در نفتـی درآمدهاي مجموع و دالر میلیارد 19 از بیش به 1975 سال

. رساند دالر میلیارد 112 حدود


)8: درآمدهاي نفتی در خلیج فارس(میلیارد دالر2جدول شماره

1975 1973 1971 1969 1967 کشور/ سال

634/19 617/5 494/3 922 752 ایران

473/29 956/8 803/3 950 903 عربستان

227/8 842/1 08/1 480 365 عراق

Annual OPEC Statistical Magazine) منبع:(

54 حـدود 1965 سـال در کـه دولت بودجه در نفتی درآمدهاي با این وجود سهم

کشور اقتصاد وابستگی افزایش نشانگر که رسید درصد 86 به 1974 سال در بود درصد

). 170، ص. 1388یوسفی، باشد(حاجی یم نفتی درآمدهاي به

1965- 1978: درصد درآمدهاي نفتی در بودجه دولت:3جدول شماره

1978 1976 1975 1974 1970 1965 سال

63 76 78 86 49 54 درصد درآمدهاي نفتی

)Najmabadi,1987, p.215, bashiriyeh,1984, p.98 منبع:جمع آوري شده از (

به عنوان یک فاکتور اقتصادي در این دوران رشد حدودا تولید ناخالص داخلی نیز

این رقـم بـه 1971در سال 732/13اي که از برابري را تجربه کرده است. به گونه 5/6

رسیده است. 1978میلیارد دالر در سال 994/77

1971-1979: تولید ناخالص ملی ایران: 4جدول شماره

The World Bank, IMF)منبع:(

ر)(میلیارد دال تولید ناخالص داخلی سال

1971 732/13

1972 154/17

1973 082/27

1974 209/46

1975 776/51

1976 055/68

1977 600/80

1978 994/77


. ساختار نظامی ایرانت

آفرینی رژیـم پهلـوي در منطقـه خلـیج هاي مهم نقش ساختار نظامی یکی از مؤلفه

مچون افزایش نقش نظامیان در سیاست کشور، تربیـت فارس بود که ناشی از عواملی ه

طلبـی شخصـیتی شـاه و هـراس امنیتـی نسـبت بـه نظامی شاه، خودشیفتگی و عظمت

). شـاه بـراي ایفـاي نقـش ژانـدارمی 263-280، صـص. 1392نیا، شوروي بود(موسوي

درچارچوب دکترین نیکسون با هدف حفظ ثبات و امنیت خلیج فارس و موازنه قوا بـا

اي خود عراق نیاز به تقویت ارتـش داشـت. بـا افـزایش درآمـدهاي نفتـی منطقه رقیب

اي که بنا به ارزیـابی گونه خریدهاي نظامی ایران نیز روندي صعودي به خود گرفت. به

هـایی هاي پایانی حکومت پهلوي ایران زرادخانـه عظیمـی از سـالح آبراهامیان در سال

هواپیمـاي 190هاي دوربرد فونیکس، موشکبا 14-هواپیماي تام کت اف 20همچون

ــانتوم اف ــاري بوئینــگ 10، 5-جنگنــده اف 166، 4-جنگــی ف 800، 707هواپیمــاي ب

، 47 تانک ام 400تانک اسکورپیون، 250تانک چیفتن، 760هاورکرافت، 28هلیکوپتر،

، 1377و یک ناوشکن اسپیرووانس را در اختیار داشـت (آبراهامیـان، 60 تانک ام 460

فارس بود که توان بازدارندگی ). از نظر شاه ایران تنها کشوري در منطقه خلیج399ص.

ارتش در واقع قادر بود در این ناحیه که بـراي غـرب اهمیـت "درخور تأملی داشت و

آرامی محلـی را متوقـف و یـا در نطفـه خفـه اي داشت هرگونه نا العاده استراتژیک فوق

هـا ). میانگین پرسنل نظامی ایـران در ایـن سـال 265-266، صص. 1379(پهلوي، "کند.

667/8به 1974میلیارد دالر در سال 043/4هاي نظامی از هزار نفر و هزینه 363حدود

درصد کل بودجـه 32طور متوسط برآورد شد که این رقم به 1978میلیارد دالر در سال

هاي نظامی عراق ینههز که حالیگرفت. در درصد ناخالص داخلی را در برمی 10کشور و

میلیارد دالر بـود، افـزایش هزینـه و خریـدهاي 4/1-9/1اي ایران عنوان رقیب منطقه به

نظامی شاه و به تبع آن کثرت حضور نظامیان در سپهر سیاسی کشور نشـان از سـاختار

میلیتاریستی رژیم پهلوي داشت. با این حال بـه روایـت اسـداهللا علـم شـاه در توجیـه

کـنم. من بودجه دفاعی کشورم را تأمین می"ه و خریدهاي نظامی گفته بود:افزایش هزین

). 241، ص.1372حتی اگر به قیمت گرسنگی مردم باشد(علم،


1974-1978دفاعی رژیم پهلوي: -: آمار نظامی 5جدول شماره

(هزار نفر) پرسنل نظامی (میلیارد دالر) هزینه نظامی سال

1974 043/4 310

1975 249/6 385

1976 654/7 420

1977 213/8 350

1978 667/8 350

)Sipriمنبع: (

اي رژیم پهلوي: . الگوي عملکرد منطقه6

دانسـت امـا در اي ایران را خاورمیانه و اقیانوس هنـد مـی اگرچه شاه شعاع نفوذ منطقه

فـارس هشـت فارس محـدود مانـد. در خلـیج اي ایران به منطقه خلیج عمل نفوذ منطقه

ور ایران، عراق، عربستان سعودي، عمان، بحرین، کویت، امارات متحده عربی و قطر کش

ساختار این منطقه پس از خـروج انگلسـتان و 1968-1979هاي حضور دارند. در سال

از سایر قطبی بود. اگرچه عراق و عربستان از منظر توانمندي اعالم دکترین نیکسون تک

رقابت شدیدي با ایران داشت اما این ایران بود کـه کشورهاي عربی برتر بودند و عراق

الملـل بـا حمایـت دست باال را در منطقه داشت و توانست در فضاي دوقطبی نظام بین

آمریکا، نظم امنیتی هژمون را در منطقه برقرار سازد. در قالـب الگـوي وابسـتگی رژیـم

پهلوي دو نقش محوري را به اجراء گذارد:

ایران اي . رهبري منطقه6- 1

اي از سه سیاست استفاده کرد: رژیم پهلوي در راستاي ایفاي نقش رهبري منطقه

). تقویت مزیت استراتژیک ایران1سیاست (

دولت ایران جهت برتري استراتژیک خود مرکز فرماندهی نیروي دریایی را در دهه

اخت فارس به بندرعباس در نزدیکی تنگه هرمز منتقـل سـ از قسمت باالي خلیج 1970

فارس حفظ کند. تا بتواند مزیت استراتژیک خود را نسبت به سایر کشورها در خلیج


). حل و فصل اختالفات با همسایگان2سیاست (

فارس که پس دولت ایران تالش کرد تا چالش خود با عراق بر سر رهبري در خلیج

ـ از خروج انگلستان و ایجاد خأل قدرت به وجود آمده بود را حل د. موقعیـت وفصل کن

فـارس و محـدودیت کیلـومتر در خلـیج 64ژئوپلیتیکی شکننده عراق با خـط سـاحلی

هاي این کشور در ارتباط با سایر بندرهاي منطقـه در مقایسـه بـا خـط ارتباطی بندرگاه

فارس و تداوم آن تا دریاي عرب بـود نشـان از ساحلی ایران که دربرگیرنده طول خلیج

وجود ایران ). با این34-36، صص.1391هیرو، (داشت ضعف عمق راهبردي این کشور

ترین چالش تاریخی خود با اي خود تالش کرد تا مهم براي هژمون کردن رهبري منطقه

وفصـل کنـد. بـه همـین عراق یعنی اختالف مرزي بر سر اروند رود را به نفع خود حل

این کشور که منظور حکومت پهلوي کوشید تا با حمایت مالی و تسلیحاتی از کردهاي

در پی خودمختاري از دولت مرکزي بودند، آنها را وادار به پذیرش مواضع خود سـازد.

رود بر اساس محوریـت خـط این مسئله در نهایت منجر به حل اختالفات مرزي اروند

الجزایر شد. ایران که به هدف خود دست یافتـه 1975تالوگ در ذیل قرارداد مشهور به

، 1395تیاز حمایت خود از شورشیان کـرد را متوقـف کرد(الونـدي، بود در قبال این ام

). 109-113صص.

). برجسته سازي مالحظات امنیتی3سیاست (

آمیـز و مطـرح بندي موضوعات تهدیـد در راهبرد سوم رژیم پهلوي کوشید با قالب

گراي عربی به عنوان یک تهدید همه جانبه براي منطقه و استفاده کردن رادیکالیسم چپ

اي را ایفا اي نقش یک رهبر منطقه هاي امنیتی درون منطقه از قدرت خود براي همکاري

کند. استراتژي شاه براي مقابله با این تهدید بر این مبنا استوار بود کـه روابـط خـود بـا

هـاي درون کشورهاي منطقه خلیج فارس بهبود بخشد و با جلب حمایـت و همکـاري

رادیکالیسم عربی بپردازد. ارتقاي روابط با کویـت و قطـر و اي به مقابله با تهدید منطقه

گانـه رغم کدورت سیاسی بر سر جزایر سـه گسترش روایط با امارات متحده عربی علی

). در ایـن میـان 384-395، صـص. 1384در این راستا قابل صورت پذیرفت(ازغنـدي،

خـاطر موقعیـت روابط نزدیک با عربستان سعودي به عنوان کشور مهم جهان عرب به

ژئوپلیتیک و نقش آن در جهان اسالم جایگاه محوري داشت. از عوامل مهم نزدیکی دو


هاي نفتی، عـزم جـدي دو کشـور کشور تاسیس سازمان اوپک و هماهنگی در سیاست

براي مقابله با رادیکالیسـم مصـر و عـراق، حمایـت دو کشـور از همبسـتگی اسـالمی

ریـاض از -ومیـت عربـی، متـأثر بـودن تهـران کشورهاي منطقـه بـه جـاي تاکیـد بـر ق

هاي ایاالت متحده در خلیج فارس، سیاست واحد در پشـتیبانی از پاکسـتان در سیاست

، 1386مقابل هند و کمک ایران بـه عربسـتان در بحـران یمـن جنـوبی بـود (احمـدي،

). در کنــار روابــط دوســتانه شــاه بــا Keynoush,2016, pp. 85-109 ؛121-128صــص.

عربی روابط استراتژیک ایـران بـا اسـراییل نیـز جایگـاه مهمـی در سیاسـت کشورهاي

اي در میانـه اي ایران داشت. شاه همواره سعی کرد با ایجاد نـوعی تـوازن منطقـه منطقه

هاي مشترکی همچون جلوگیري از منازعه اعراب و اسراییل بایستد. با این وجود انگیزه

ارگرفتن هردو کشور در یـک محـیط عربـی، نفوذ شوروي و رشد رادیکالیسم عربی، قر

روابط نزدیک دو کشور با آمریکا، تاکید بر هویت سکوالر و عالقه دو کشور به گسستن

هاي اقتصـادي و نظـامی و از شرق و روي آوردن به تمدن غربی باعث ایجاد همکاري

). Ram,2009, pp. 53-60 ؛Parsi,2007, p.12آویو شد( تل-نزدیکی هرچه بیشتر تهران

. ژاندارمی منطقه6- 2

بـه نیابـت از ایـاالت متحـده درصـدد رژیم پهلوي در چارچوب نقش ژاندارمی منطقه

اي همچـون مقابلـه بـا برآمد تا با شناسایی و برخورد با تهدیدات امنیتـی درون منطقـه

هاي دوست و مداخله مسـتقیم در نظامی به دولت-هاي آموزشی، مالی رادیکال و کمک

صورت عام ثبات منطقه را حفظ تبع آن خاورمیانه به فارس و به منطقه خلیجحفظ امنیت

ترین گرا به عنوان مهم نماید. شاه پس از خطر شوروي نسبت به ناسیونالیسم عربی چپ

نگریست. برداشت شاه از تهدید ناسیونالیسـم عربـی ناشـی از منبع خطر براي ایران می

مقابل ایـران در عصـر جنـگ سـرد، تعـارض قرار گرفتن کشورهاي رادیکال در بلوك

هاي پادشاهی و تـالش کشـورهاي رادیکـال عربـی گراي عربی با نظام کشورهاي چپ

براي تشکیل یک وطن عربی واحد و در نتیجه در خطر قرار گرفتن بخش عـرب زبـان

). در ایـن راسـتا ایـران در چنـد رخـداد مهـم ورود 123، ص.1379ایران بود(طارمی،

توان به بحران نقش ژاندارمی خود را به دیگران اثبات نماید. از آن جمله می نماید تا می


طلبان یمن به رهبـري )، و مداخله در جنگ میان سلطنت33، ص.1391ظفار (چمنکار،

خواه اشاره داشت. در مورد دوم ایران با ارسال تسـلیحات و البدر و جناح جمهوري امام

ـ آموزش نظامی از سلطنت اي بـه عمـل ل بـه غـرب حمایـت همـه جانبـه طلبـان متمای

) و به این ترتیب خواست نقش ژاندارمی خـود در 3/10/1354آورد(روزنامه اطالعات،

). همچنـین شـاه در راسـتاي 319، ص.1368تحوالت منطقه را اثبات نماید(امیدوارنیا،

ج ایفاي وظایف محوله از سوي آمریکا، نقش مقابله با گسترش نفوذ کمونیسـم در خلـی

). 36، ص.1352فارس را عهده دار گردید (نک. امیري،

اي ایران عصر پهلوي در خلیج فارس نقش منطقه: 6جدول شماره

ساختار

اي منطقه نقش پشتیبانی نقش پاسداري نقش رهبري نظم امنیتی منطقه

هژمون تک قطبی

اي هاي منطقه ارتقاي همکاري -

با کشورهاي متمایل به آمریکا

هاي محافظه کار خلیج ( پادشاهی

فارس و اسرائیل)

جلوگیري از نفوذ عراق -

مقابله با -

تهدیدات

زننده ثبات برهم

منطقه در ظفار و

یمن جنوبی

مقابله با نفوذ شوروي -

هاي در پرتو حمایت

آمریکا

منبع: ترسیم نگارنده

گیري نتیجه

دق در سال گیري سیاست خارجی ایران پس از سقوط دولت محمد مص چرخش جهت

به سمت موازنه مثبت و ارتقاي روابط با ایاالت متحده نقطـه آغـازین تحـول در 1332

اي ایران بود. با این حال عواملی همچـون کـاهش فشـار سـاختاري بـه سیاست منطقه

الملل، خروج انگلستان از خلیج فارس و احاله مسـولیت زدایی در نظام بین واسطه تنش

هاي اقتصـادي و در قالب دکترین نیکسون در کنار افزایش مؤلفهایاالت متحده به ایران

اي گري منطقـه توسعه ساختار نظامی(میلیتاریستی شدن حکومت) موجب افزایش کنش

جانبه ایاالت متحده کوشید تا به نیابـت هاي همه رژیم پهلوي شد. شاه در پرتو حمایت

امنیت متحـدین و صـدور از ابرقدرت بلوك غرب و در جهت تأمین منافع این کشـور(

آفرینی خود در خلیج فارس را توسعه دهد. به همین دلیل در راستاي ایفاي انرژي) نقش

اي ضمن مقابله با نفوذ عـراق بـه اي خود از یک سو در قالب رهبري منطقه نقش منطقه


سبب وابستگی به بلوك شرق روابط خود را با کشورهاي محافظه کار عربی و اسـرائیل

اي درصـدد د. از سوي دیگر در قالب ایفاي نقش پاسداري و پشتیبانی منطقهگسترش دا

زننده ثبات و امنیت خلیج فـارس اي برهم برآمد تا ضمن برخورد با عوامل درون منطقه

در ظفار و یمن جنوبی با عطف به پشتیبانی ایاالت متحده با نفوذ شوروي به عنوان یک

اي آفرینی منطقه حائز اهمیت در ارزیابی نهایی نقشاي مقابله کند. نکته قدرت فرامنطقه

الملـل و بـه رژیم پهلوي آن است که این امر تأثیر پذیرفته از شرایط ساختاري نظام بین

نیابت از ایاالت متحده صورت پذیرفت و بنابراین مستقالنه نبود.

ها یادداشتــــ ـــ ــــ ـــ ـــــ ـــ ــــ ـــ ــــ ـــ ــــ ـــ ـــــ ـــ ـــ

1. polarity 2. Distribution of power 3. Saul.M.Cohen 4. Lemke 5. Regional leadership 6. Regional Custodianship 7. Regional Protection

ی بر میلیلرد دالر است.ارقام دو ستون اول بر حسب میلیون دالر و سه ستون بعدی مبتن .٨

کتابنامه

، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نی. ایران بین دو انقالب .)۱۳۷۷( آبراهامیان، یرواند

، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. روابط ایران و عربستان در سده بیستم .)۱۳۸۶( احمدی، حمید

)، ۱۳۶۷-۱۳۷۸جی، مورد جمهوری اسالمی(زدایی در سیاست خار تنش .)۱۳۷۸( ازغندی، علیرضا

. ۴، سال سیزدهم، شمارهمجله سیاست خارجی

، تهران: نشر قومس۱۳۲۰-۱۳۵۷روابط خارجی ایران در دوران پهلوی .)۱۳۸۴( ازغندی، علیرضا

، تهران: قومسهای سیاست خارجی جمهوری اسالمی ایران گیری ها و جهت چارچوب .)۱۳۹۱( ازغندی، علیرضا

، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا. درون انقالب ایران .)۱۳۷۷( جان استمپل،

، تهران: سمت. خلیج فارس و مسائل آن .)۱۳۸۱( اسدی، بیژن

، تهران: سفیر. ژئوپلیتیک و سیاست خارجی .)۱۳۸۵( اطاعت، جواد

، تهران: نشر علمیژئوپلیتیک نفت و سیاست خارجی .)۱۳۹۲( صرتیاطاعت، جواد و حمیدرضا ن

، ترجمه غالمرضا علی بابایی، تهران: پارسه. نیکسون، کیسینجر و شاه .)۱۳۹۵( الوندی، رهام

المللی. ، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینچین و خاورمیانه .)۱۳۶۸( امیدوارنیا، محمد جواد

. ۵، سال اول، شمارهمجله مسائل جهانشوروی در خاورمیانه، .)۱۳۵۲( امیری، عباس

، ترجمه فروزنده برلیان، تهران: نشر فاخته.شیر و عقاب .)۱۳۷۱( زبیل، جیم


، تهران: انتشارات کتابخانه سلطنتی. انقالب سفید .)۱۳۴۶( پهلوی، محدرضا

، بی جا: نشر پرک. مأموریت برای وطنم .)۱۳۶۶( پهلوی، محمدرضا

: زریاب. ، ترجمه حسین ابوترابیان، تهرانپاسخ به تاریخ .)۱۳۷۹( پهلوی، محمدرضا

)"، ۱۳۵۰-۱۳۵۷"زمینه مداخله نظامی پهلوی دوم در بحران ظفار ( .)۱۳۹۱چمنکار، محمد جعفر (

. ۱۳، سال بیست و دوم، شماره فصلنامه تاریخ اسالم و ایران دانشگاه الزهرا (س)

فصلنامه فارس و دریای عمان "، "نقش دولت پهلوی در امنیت خلیج .)۱۳۹۲چمنکار، محمدجعفر (

. ۵۴سال چهاردهم، شماره ، یخ روابط خارجیتار

، تهران: مرکز اسناد انقالب اسالمی. دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران .)۱۳۸۸( حاجی یوسفی، امیرمحمد

، مشهد: نشر پاپلی. اصول و مقاهیم ژئوپلیتیک .)۱۳۸۴( حافظ نیا، محمدرضا

. ۲۸، شمارهفصلنامه تاریخ روابط خارجیایران و بازیگران جنگ ظفار، .)۱۳۸۵( ذاکر، علیرضا

، تهران: سمت. المللی امنیت ملی و نظام بین .)۱۳۷۴( روشندل، جلیل

، تهران: مرکز مطالعات تعارضات ساختاری در خلیج فارس .)۱۳۸۲( ندل، جلیل و حسین سیف زادهروش

استراتژیک خاورمیانه.

"مدل و تحلیل نظری .)۱۳۹۶ه پور اسماعیلی (الل و نجمیسلیمی، حسین، دهقانی فیروزآبادی، سید ج

. ۹۶، پاییز ۳، شماره ۱۳، سال فصلنامه ژئوپلیتیک، ای و سیاست خارجی رابطه نظام منطقه

های امنیت ملی ایران در قبال خارمیانه در دوران حکومت تحلیلی بر سیاست .)۱۳۷۹( طارمی، کامران

. ۴۹، شماره ق و علوم سیاسیمجله دانشکده حقو)، ۱۹۶۲- ۱۹۷۹( محمدرضا پهلوی

سیاست خارجی ایران در قبال ایاالت متحده آمریکا از .)۱۳۸۷اد و جهانشیر منصوری مقدم (عطایی، فره

، سال چهارم، فصلنامه دانش سیاسی، ۱۳۳۲-۱۳۵۷های منظر نظریه پیوستگی جیمز روزنا در سال

. ۸۷شماره دوم، پاییز و زمستان

، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر طرح نو. گوهای من با شاهگفت .)۱۳۷۲علم، اسدالله (

. ۴، شماره مجله ارتش شاهنشاهی ایران"قدرت دریایی آمریکا و شوروی در اقیانوس هند "، .)۱۳۵۴فربد، ناصر (

، تهران: نشر مرکز. قبله عالم، ژئوپلیتیک ایران .)۱۳۷۳( فولر، گراهام

، ترجمه هبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر نو. بستر و دو رویا یک .)۱۳۶۲( فونتن، آندره

، ترجمه عباس کاردان، تهران: ابرار معاصر. ژئوپلیتیک نظام جهانی. )۱۳۸۷( کوهن، سائول برنارد

، ترجمه فریدون فاطمی، تهران: مرکز. سیاست خارجی آمریکا و شاه .)۱۳۷۱( گازیوروسکی، مارک

، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر نی. الملل و سیاست جهان دانشنامه روابط بین .)۱۳۸۸( گریفیتس، مارتین

گیری سیاست خارجی و نقش ملی ایران از از کودتا تا انقالب اسالمی، جهت .)۱۳۷۸( متقی، ابراهیم

، شماره نوزدهم. نامه مفید فصلنامه

، قم: دانشگاه مفید. ست خارجی ایرانالگو و روند در سیا .)۱۳۹۰( پوستین چی متقی، ابراهیم و زهره

، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس. نظام دوقطبی و جنگ ایران و عراق .)۱۳۸۸متقی، ابراهیم (


، قم: دانشگاه مفید. الگوی تصمیم گیری در سیاست خارجی ایران .)۱۳۹۲( نیا، سیدرضا موسوی

، تهران: مرکز تحقیقات ها رویکردها و گفتمان اعراب و ایران؛ .)۱۳۸۸وزجانی، عباس (نجفی فیر

استراتژیک.

، ترجمه محسن یلفانی، تهران: علم. داری ایران دیکتاتوری و توسعه سرمایه .)۱۳۵۸هالیدی، فرد (

، تهران: نشر پیکان. )۱۳۰۰- ۱۳۵۷سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی( .)۱۳۷۷هوشنگ مهدوی، عبدالرضا(

، ترجمه علیرضا فرشچی و سعید ترین جنگ: رویارویی نظامی ایران و عراق طوالنی .)۱۳۹۱هیرو، دیلیپ (

کافی، تهران: مرزو بوم. Bashiriyeh, H (1984). The State and Revolution in Iran, London: Palgrave Macmillan . Best, Antony and Hanhimaki, Jussi (2015). International History of the Twentieth Century

and Beyond, London and New York: Routledge press . Croekat, Richard (1995). The Fifty Years War, The United States and the Soviet Union in

the World Politics 1941-1991, London: Rouledy . Flemes, Daniel (2007)." Conceptualising Regional Power in International Relations: Lessons

from the South African Case". GIGA Working Paper No. 53, Hamburg: GIGA German Institute of Global and Area Studies .

Kaplan, Morton (1962). System and Process in International Politics, New York: John Wiley and Sons .

Keynoush, Banafsheh (2016). Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes? London: Palgrave . Lemke, D (2002). Regions of War and Peace, Cambridge/New York: Cambridge University

Press . Mearshimer, J (2001). The Tragedy of Great Power Politics, New York: Norton . Najmabadi, Afsaneh (1987)." Depoliticization of a Rentier state: The case of Pahlavi", in: H.

Beblawi and G. Luciani (ed), The Rentier State, London: Croomhelm . Osterud, oyvind (1992). "Regional great powers", in: Iver. B. Neumann(eds), regional great

power in International politics, Basingstoke:st. martin press. 1-15 . Parsi, Trita (2007). Treacherous Alliance, The Secret Dealings of Israel, Iran and U. S. A,

New Haven: Yale University Press . Ram, Heggay (2009). Iranophobia: The Logic of an Israeli Obsession, California: Stanford

University Press . Schoeman, Maxi (2003). "South Africa as an Emerging Middle Power: 1994-2003" In in State

of the Nation: South Africa 2003-2004, Edited by John Daniel, Adam Habib and Roger Southall, 349-67: Cape Town: HSRC Press .

Stewart, Robert, Ingersol, Fraizer, Derrick (2012). Regional Powers and Security Orders, Routledge Publisher: London and New York.

Wiber, Donald (1976). Iran: Past and Present, Princeton University Press .

اسناد

2/2/1354؛ 300 پرونده، 17 جعبه مان:مسقط و ع پرونده اسناد وزارت امور خارجه:

15/10/1353؛ 25 پرونده، 1 جعبه مسقط و عمان: پرونده اسناد وزارت امور خارجه:

روزنامه

30/6/1353آیندگان:

4/2/1353اطالعات:


3/10/1353اطالعات:

سایت

https://data. worldbank. org/country/iran-islamic-rep بانک جهانی:

https:// www. opec. org/opec_web/en/publications/202. htmمجله آماري اوپک:

https://www. sipri. org/databases/milexالمللی استکهلم: مؤسسه تحقیقات صلح بین

www. imf. org://https المللی پول: صندوق بین

analysis of pahlavi regime's policy in the persian...

Documents