analiza konteksta reforme sektora bezbjednosti u crnoj

Izgradnja kapaciteta civilnog društva za mapiranje i praćenje reforme sektora bezbjednosti u zemljama Zapadnog Balkana, 2009-2011

Analiza konteksta reforme sektora bezbjednosti u

Crnoj Gori(1989 – 2009)

Ova publikacija je proizvod projekta “Jačanje kapaciteta civilnog društva za mapiranje i praćenje reforme sektora bezbjednosti u zemljama Zapadnog Balkana” koji je finansijski podržan od strane Ministarstva vanjskih poslova Kraljevine Norveške. To je regionalni projekat koji uključuje 7 regionalnih „think-tank“ organizacija iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Kosova, Make-donije, Crne Gore i Srbije, a razvija se u saradnji sa DCAF-om (www.dcaf.ch). Ovaj dokument je izrađen korišćenjem metodologije koja je prvobitno kreirana od strane Centra za bezbednosnu politiku iz Beograda (www.ccmr-bg.org).

Sadržaj

Skraćenice

Uvod

1. dokidanje socijalizma i društveno-politički kontekst (1989-1997.) ...............................................................................................................

2. od rascjepa u vladajućoj partiji do nezavisne države (1997-2006.) ..............................................................................................................

3. Izgradnja institucija i euro-atlantske integracije (2006-2009.) ..............................................................................................................

ZAkljUčnA rAZmAtrAnjA

Analiza ključnih političkih aktera u Crnoj Gori

lIterAtUrA

Skraćenice

BIH Bosna i Hercegovina CEDEM Centar za demokratiju i ljudska pravaCoE Savjet EvropeDPS Demokratska partija socijalistaEK Evropska komisijaEU Evropska UnijaSRJ Savezna Republika JugoslavijaIBM Integrisano upravljanje granicamaJNA Jugoslovenska narodna armijaLSCG Liberalni savez Crne GoreMAP Akcioni plan za članstvoMUP CG Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne GoreNAC Sjevernoatlantski savjetNATO Sjevernoatlantski savezNS Narodna strankaANB Agencija za nacionalnu bezbjednostOEBS Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnjuSCG Državna zajednica Srbija i Crna GoraSDP Socijaldemokratska partijaSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSNP Socijalistička narodna partijaRSB Reforma sektora bezbjednostiSDB Služba državne bezbjednostiUNDP Program UN za razvoj

Uvod

U tekstu se razmatra širi kontekst reforme sektora bezbjednosti (RSB) u Crnoj Gori od 1989 - 2009. godine. Ovaj period je odabran kao eksplikativni okvir u kome su se oblikovale osnovne strukturne promjene, tokom procesa trans-formacije u evropskim post-socijalističkim društvima. Naša analiza obuhvata prethodne dvije decenije, od dokidanja socijalizma u Crnoj Gori do danas, i nastoji pratiti sve važnije društveno političke događaje i trendove, koji su imali određene refleksije na reformu sektora bezbjednosti. Dogadjaje koji su se odigrali u potonje dvije decenije posmatraćemo kao uzajamno pov-ezane, sa većim ili manjim uticajem na današnji društveno-politički kontekst crnogorskog društva i na RSB, koja i danas traje, sa još uvijek nedovoljno izvjesnim ishodima.

Analizu RSB odpočinjemo definisanjem naše dvije ključne zavisne varijable: reforme sektora bezbjednosti i koncepta uspostavljenog ili reformisa-nog sektora bezbjednosti. Reforma sektora bezbjednosti podrazumijeva „prilagođavanje aktera sektora bezbjednosti političkim i organizacionim zahtjevima transformacije“ (Edmunds, 2007), dok je njen krajnji cilj razvijanje jednog reformisanog sektora bezbjednosti, koji „pruža efikasnu i djelotvornu bezbjednost kako ljudima, tako i samoj državi, u okvirima demokratske vladavine“ (Hanggi, 2004:275) - kao modela upravljanja, koji se bazira na sljedećim kriterijumima: legitimitet, reprezentativnost, transparentnost, par-ticipativnost, vladavina prava i odgovornost prilikom upravljanja sektorom bezbjednosti (Ejdus, 2008:65).

Analiza šireg konteksta ima zadatak da sagleda na koji način, u kojoj mjeri i sa kakvim posljedicama kontekst utiče na tokove, sadržaj i domete RSB-a. Budući da crnogorsko društvo u ovom periodu ima svoje osobene sistemske procese i promjene, izvršili smo periodizaciju konteksta RSB-a na tri razdoblja, prema kriterijumu ključnih iil prelomnih tačaka, koje su rezultat aktivnosti najznačajnijih društvenih aktera u toku njegove post-socijalističke transfor-macije. Periodizacija je izvršena kako bismo sagledali ključne tačke promjena u društvu koje je važno identifikovati, jer su one u izvjesnom smislu pokretači promjena i u bezbjednosnoj politici. Dakle, za potrebe naše analize, razvili smo slijedeću periodizaciju konteksta RSB:

Faza I: 1989. do 1997.Faza II: 1997. do 2006.Faza III: 2006. do 2009.

Dakle, ovdje ćemo sprovesti analizu glavnih društveno-političkih događanja za svaku od ove tri faze, kao i institucionalnu analizu domaćeg sektora bez-bjednosti - kako bi utvrdili koji kontekst dominira u naznačenom periodu. Takođe, u dodatku ove analize, nalazi se tabela koja analizira ključne političke aktere u Crnoj Gori, kroz njihove interese, strategije, mogućnosti i odnose.

7

1. dokIdAnje SoCIjAlIZmA I drUštveno - polItIčkI kontekSt

(1989-1997.)

Ovaj period je obilježen raspadom socijalizma i bivše države - Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije - čime započinje post-socijalistička trans-formacija u svim bivšim jugoslovenskim republikama. Kao jedina alternativa bivšem socijalističkom sistemu, javlja se građansko i demokratsko društvo, bazirano na tržišnoj ekonomiji. Nakon što je postalo jasno šta su novi ciljevi i koje društveno-ekonomsko uređenje je poželjno prihvatiti, nedugo za tim su se pojavile i ozbiljne poteškoće na tom putu – prepoznate kao tranzicijski društveni problemi. U sferi ekonomije otpočinje privatizacija, kao osnovni proces transfera državne svojine ka novim vlasnicima. Osnovni cilj je bio prelazak na tržišnu ekonomiju. Međutim, ubrzo nakon što je stanovništvo mobilisano da pruži podršku ovim promjenama, nakon prvih neuspjeha pri-vatizacije (stvaranje atmosfere opšte nesigurnosti, tajkunizacije ekonomije, prekonoćno bogaćenje političara i kriminalaca, porast stope nezaposlen-osti), ali i naglog pada životnog standarda većine stanovništva, koncept slobodnog tržišta i nametnute predstave o sticanju materijalnog bogatstva u kapitalizmu - vrlo brzo gube podršku građana post-socijalističkih zemalja.

Treba istaći da je socijalistički sistem nesumnjivo ostavio snažne i dalekosežne posljedice na strukturu crnogorskog društva. Industrijalizacijom i modern-izacijom u toku socijalizma nastaju novi društveni slojevi, koji ranije ili nisu postojali ili su bili malobrojni. Nekada dominantno agrarna i ekonomski nerazvijena zemlja, sa čak 85,3%1 stanovništva koje živi na selu i pretežno se bavi poljoprivredom, u ’90-te ulazi kao društvo u kome prema popisu iz 1991. godine2 poljoprivrednog stanovništva ima svega 7,2% (Pavićević, 1997:101-104). Međutim, pošto bivši sistem nije stvorio aktere u sferi ekonomije koji bi bili sposobni da sprovedu ove promjene, one su se odvijale dominatno od političkih aktera, gdje „novi upravljači imaju zadatak da sebe ekonomski razvlaste (privatizacijom) i učine politički zamenjivim (regularnom demokrat-

1 Podaci iz pred-socijalističkog perioda (Pavićević, 1997: 101-104)2 Većinu aktivnog stanovništva sada čine radnici (32,1 %), trgovci ili ugostitelji (20,1 %), struč-

njaci i umjetnici (16,1 %) i činovnici (13,5 %).

MONTENEGRO: CONTEXT ANALYSIS PAPER

8

skom izbornom procedurom)“ (Lazić, 1994:22), kako bi se riješila postavljena „jednačina sa dve nepoznate (tržište i demokratija)“ (Lazić, 1994:22-23). Na tom zadatku, nova (ili stara)3 politička elita sada mora započeti sa procesom privatizacije i uspostaviti procedure za pravične i regularne izbore - koji bi konačno doveli do njihove smjene sa vlasti. Dakle, najznačajnija društvena promjena nastupa ukidanjem komandno-planske ekonomije, razdvajanjem političkog od ekonomskog i kulturnog pod-sistema, ali dominantno kao rezultat djelovanja političke elite koja svoj legitimitet zasniva na rezultatima koje postiže na višestranačkim i relativno slobodnim izborima.

Prethodno pomenuti opšti kontekst promjena u post-socijalističkim društvima, ovdje treba razmotriti u okviru najznačajnijih društveno-političkih događanja u crnogorskom društvu od 1989. do 1997, koji su prema našem mišljenju relevantni faktori koji utiču na RSB. Naime, u Crnoj Gori je januara 1989. godine organizovan dvodnevni miting, nazvan „događanje naroda“, gdje je oko 100.000 okupljenih građana (radnika, studenata, intelektualaca, itd.), tražilo ostavke kompletnog državnog rukovodstva. Protesti su ubrzo završeni prihvatanjem zahtjeva demonstranata, a kompletno rukovodstvo Komunističke partije podnosi ostavke. Ovi događaji, poznati pod nazivom “Anti-birokratska ili (AB) revolucija“4, uzimaju se kao prelomna tačka u kojoj je počelo dokidanje socijalizma u Crnoj Gori. Nakon AB revolucije i smjene kompletnog socijalističkog rukovodstva, organizovani su prvi višestranački izbori, koji su označili kraj jednopartijskog sistema u Crnoj Gori.

Međutim, danas je sasvim izvjesno da prva crnogorska post-socijalistička elita očigledno nije bila autonomna u donošenju odluka, u dužem vremenskm periodu. Pokazalo se, „tokom raspada Socijalističke Federativne Repub-like Jugoslavije (SFRJ), da je vladajuća crnogorska politika slijepo slijedila Miloševićeve ratne i velikodržavne ciljeve“ (Bojović, 2010), što će imati za

3 U stručnoj javnosti i među sociolozima početkom 90-ih, govorilo se o dva različita modela regrutacije novih političkih elita u post-socijalizmu, u zavisnosti od toga da li je na uprav-ljačkim položajima nove političke elite došlo do promjene u personalnom sastavu, to jest, „cirkulacija“ iz drugih slojeva društva, ili je na djelu „reprodukcija“, to jest, promjena unutar stare socijalističke nomenklature i njihovo prilagođavanje novom obliku društva. Međutim, praksa je pokazala da je svako društvo imalo svoje osobenosti u tom smislu i da je najčešće dolazilo do kombinacije između prvog i drugog modela.

4 Anti-birokratska (AB) revolucija, masovni protesti u Titogradu (Podgorica), u periodu od januara do avgusta 1989, takozvano „događanje naroda“, gdje su se pravi ciljevi njihovih organizatora – podrška politici Slobodana Miloševića, skrivali iza parola o borbi protiv ko-munističke birokratije i zahtjeva za demokratizacijom društva.

Context Analysis of the Security Sector Reform in Montenegro (1989 - 2009)

9

posljedicu krupne probleme po crnogorsko društvo i njegov razvoj (ratovi, izolacija, duboka ekonomska kriza, hiperinflacija, siva ekonomija, ‘tajkunizacija’, krijumčarenje roba – često u organizaciji državnih organa, itd.).

Jedna od ključnih varijabli u našem istraživanju konteksta reforme sektora bezbjednosti u Crnoj Gori jeste državnost, budući da polazimo od stanovišta da je suverena država važan preduslov za demokratsku tranziciju društva i za samu RSB (Linc & Stephan, 1998:31-57). Vlast je u Crnoj Gori 1992. godine odlučila raspisati referendum o državnom statusu Crne Gore5, u atmosferi ratnih sukoba, dok je za kampanju bilo rezervisano svega 7 dana, pa su obje strane bile fizički i vremenski onemogućene da je organizuju. Referendum nije nadgledao ni jedan akreditovani strani posmatrač ili organizacija.

Način na koji je crnogorska vlast tretirala pitanje državnosti početkom devedesetih imaće, kako se pokazalo, snažne i dalekosežne implikacije na blokadu demokratizacije, kako društva u cjelini, tako i samog sektora bez-bjednosti. Sve do obnove nezavisnosti Crne Gore 2006. godine (a u velikoj mjeri i dalje prisutno u nezavisnoj državi), na domaćoj političkoj sceni će se održati dva jako polarizovana tabora: s jedne strane „Independisti“, koji su zagovarali nezavisnu, međunarodno priznatu državu Crnu Goru i s druge strane “Unitaristi“, koji su zagovarali opstanak savezne države sa Srbijom, premda treba naglasiti i to da su ove podjele vođene izvjesnim dubljim istorijskim procesima (Antonić, 1999:165-186). I jedni i drugi, naizgled, bore se za istu stvar – liberalno demokratsko građansko društvo – ali, u stvari, s druge strane obje struje vode dugotrajan spor oko nacionalnog identiteta i pitanja državnosti, koji i danas isplivava na površinu kad god se pojavi politički povod za to. Ukoliko ovo posmatramo iz vizure liberalno-demokratskog ideala, možemo primijetiti da je na političkoj sceni u državi, duži vremenski period, prioritet bio nacionalni a ne građanski identitet, što se ispostavlja kao jedan od bitnih uzroka blokade demokratske tranzicije i konsolidacije crnogorskog društva.

Na temelju pomenutog referendumskog izjašnjavanja 1992. godine, Re-publika Crna Gora je sa Republikom Srbijom oformila Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ), dok je 15. maja 1992. godine donešen i Ustav Crne Gore. Ubrzo nakon toga, suspendovano je članstvo SRJ u UN, a odlukama Savjeta

5 Rezultati su bili slijedeći: 95,96% glasača je izabralo saveznu državu Srbije i Crne Gore, to jest Saveznu Republiku Jugoslaviju, koja je stvorena kasnije. Izlaznost je bila 66%.


10

bezbjednosti UN novoj državi su uvedene međunarodne trgovinske, naučne, kulturne i sportske sankcije. Otpočeo je period duže izolacije i blokirane transformacije društva, čime je zaustavljen i proces RSB, premda je sporno da o njoj u tom trenutku uopšte možemo govoriti. Kada je u pitanju SB, ovaj period su svakako obilježili ratovi na teritoriji bivše Jugoslavije i činjenica da je crnogorski sektor bezbjednosti bio direktno ili indirektno uključen u ove ratne operacije. Stoga, može se reći da je reforma sektora bezbjednosti u tim godinama bila zaustavljena ili blokirana.Nakon raspada SFRJ, naš region je bio gurnut u krvavi građanski rat - od 1991. do 1995. godine. Za potrebe ovog teksta nije neophodno baviti se uzrocima građanskog rata na području bivše Jugoslavije, niti objašnjavati kako je građanski rat otpočeo i opisivati njegov tok. Dovoljno je istaći činjenicu da su oružane snage Crne Gore učestvovale6 u sukobima na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine.7 Crnogorski građani su mobilisani kako bi se ratnim sredstvima obračunali sa građanima bivših jugoslovenskih republika (i sa njihovim tek formiranim vojnim i policijskim odbrambenim snagama), sada novih država, koje su već bile proglasile ili su namjeravale proglasiti nezavis-nost, na osnovu volje svojih građana izražene na referendumu.

Demonopolizacija moći, bezakonje i anomija8 su identifikovani kao glavne bezbjednosne prijetnje i rizici ovog perioda. Oružane snage su bile izvan bilo kakvog oblika demokratske kontrole i pod kontrolom pojedinaca iz vladajuće elite. Situacija se dodatno komplikovala formiranjem raznih paravojnih formacija, koje su za svoje pripadnike regrutovale većinom kriminalce ili su formirane od samih kriminalnih grupa i/ili od državne bezbjednosti. Tokom ratova na teritoriji bivše SFRJ, posljedice djelovanja ovakvih jedinica bile su zaista zastrašujuće. No, ono što treba posebno naglasiti jeste činjenica da su te formacije bile aktivne i na teritoriji Crne Gore (bez obzira što njena teritorija nije bila neposredno zahvaćena ratom) i da su se tada na našoj teritoriji dogodili ratni zločini (Nansen Dialogue Centre, 2009). Za ove ratne

6 U to vrijeme Vojska SRJ, oružane snage Srbije i Crne Gore7 Napad i razaranje Dubrovnika, ratne operacije u Hercegovini 8 Ovaj pojam u nauku o društvu uvodi francuski sociološki klasik Emil Dirkem, kako bi obja-

snio suspenziju ili neefikasnost društvenih normi, zakona, propisa i vrijednosti, koje vode ka dezorganizaciji i destabilizaciji društva, kao i ka konfuziji u moralnoj svijesti pojedinaca, a često i do delinkventnog ponašanja. Stanje anomije se pojavljuje u periodima društvene i političke krize, ratova i buna, kao i u vremenima društvene tranzicije, kada više ne važe ranije norme i tradicionalne vrijednosti, a nove još nisu uspostavljene. To stvara konfuziju i dezorijentaciju članova društva u njihovom traganju za društveno poželjnim obrascima ponašanja.


11

zločine su odgovorne crnogorske oružane snage ili paravojne formacije (ili zajedničko djelovanje vojnih i paravojnih formacija).

Kada je u pitanju odnos crnogorskih zvaničnika prema ovim zločinima treba istaći da je dugo ignorisana činjenica da su se oni uopšte i dogodili na cr-nogorskoj teritoriji, a njihova nekažnjivost se prolongirala sve do poslednjih nekoliko godina, kada je naše tužilaštvo podiglo prve optužnice za ratne zločine počinjene na njenoj teritoriji – a ignorisanje ovih zločina bilo je osobeno i za veliki dio ukupne crnogorske javnosti. Vlasti su se branile ćutanjem ili tvrdn-jama o neobaviještenosti, a pravosuđe nedostatkom dokaza. Međutim, sudeći prema optužnicama, iznesenim dokazima i izjavama svjedoka u postupcima pred crnogorskim sudovima posljednjih godina, u organizovanje i izvršenje ratnih zločina direktno su uključena lica koje su u to vrijeme bila pripadnici Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) i SDB9 Crne Gore. Nesumnjivo da su ova lica naredbe u tom pravcu dobijali od vrhova crnogorskih vlasti, koja, sa manjim ili većim promjenama, nije smijenjena potonje dvije decenije, pa zato ne treba da iznenađuje što je ta ista vlast toliko dugo ignorisala (i nije kažnjavala!) ratne zločine izvršene na njenoj teritoriji. U tom periodu na crnogorskoj teritoriji su izvršeni slijedeći ratni zločini:

Zločin u Bukovici, opština Pljevlja, 1992. i 1993, kada je osam osoba izgubilo život, više kuća spaljeno i opljačkano, dok je stotine crnogorskih građana bošnjačko-muslimanskog porijekla protjerano iz svojih domova. Nakon punih sedamnaest godina crnogorsko tužilaštvo podiže optužnicu i zahtjeva određivanje pritvora za sedam bivših pripadnika oružanih snaga Vojske Ju-goslavije i Ministarstva unutrašnjih poslova – stavljajući im na teret krivično djelo “zločin protiv čovječnosti“, jer su optuženi da su tokom 1992. i 1993, za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini (kršeći pravila međunarodnog prava), sistematski zlostavljali i zastrašivali bošnjačko-muslimansko stanovništvo Bukovice, na sjeveru Crne Gore, primoravajući ih da prinudno napuste svoje domove. Suđenja su u trenutku pisanja ovog materijala bila u toku, a postupak se vodio pred Višim sudom u Bijelom Polju.

Zločin u logoru Morinj – u opštini Kotor, gdje su šestorica pripadnika JNA optuženi za mučenje i zlostavljanje više od 169 ratnih zarobljenika iz rejona Dubrovnika, odvedenih u logor Morinj na crnogorskoj obali, u vrijeme dok

9 Služba državne bezbjednosti (SDB), bila je prethodnik Agencije za nacionalnu bezbijednost (ANB) koja je osnovana 2005. godine


12

je crnogorska vlada podsticala agresiju na Dubrovačko područje. Slučaj je procesuiran znatno kasnije – marta 2009. godine, što znači da su crnogorski zvaničnici i pravosuđe duže od jedne decenije ignorisali slučaj Morinj. Najzad, u maju 2010. godine, šestorica optuženih su proglašeni krivim i pred vijećem sudija Višeg suda u Podgorici osuđeni na ukupno 16 godina zatvora. Međutim, čini se da ovaj predmet ostaje otvoren, zato što nije utvrđena komandna odgovornost, koja nije ni zatražena u optužnici.

Deportacija izbjeglica iz Bosne i Hercegovine u proljeće 1992. godine, iz Herceg Novog u Republiku Srpsku, tokom koje su izbjeglice predate ratnim vlastima bosanskih Srba. Većina uhapšenih bili su Bošnjaci, koji su, kako je utvrđeno, nakon predaje ratnim vlastima bosanskih Srba, bili likvidirani. Prema zvaničnom dokumentu – odgovoru na poslaničko pitanje mini stra policije Nikole Pejakovića, na teritoriji Crne Gore je proljeća 1992. godine uhapšeno i deportovano 83 izbjeglica iz Bosne i Hercegovine (48 Bošnjaka, 33 Srbina i 2 Hrvata). Optužnice za deportaciju su podignute pred Višim sudom u Podgorici, novembra 2009. godine. Suđenje je pokrenuto protiv grupe pripadnika MUP-a i SDB Crne Gore, a djelo je kvalifikovano kao „zločin protiv civila“. U decembru 2009. godine, u vansudskom postupku, Crna Gora je porodicama deportovanih i likvidiranih izbjeglica, građana Bosne i Herce-govine, isplatila četiri miliona i stotridesetpet hiljada eura.

Zločin u Kaluđerskom Lazu, mjestu u opštini Rožaje, u blizini granice sa Kosovom (tokom NATO intervencije u SRJ 1999. godine), gdje je 8 pripadnika aktivnog i rezervnog sastava Jugoslovenske armije (Podgoričkog korpusa), optuženo za ratne zločine protiv civilnog stanovništva. Oni su optuženi za likvidaciju 21 civila albanske nacionalnosti u izbjegličkoj koloni, u kojoj je bilo djece, žena i starijih ljudi, iako je zvanično vojno saopštenje bilo da se radilo o sukobu sa teroristima. Crnogorskoj policiji tada nije bio dozvoljen pristup na mjesto uviđaja, a tijela ubijenih su kasnije otkrivena u jednoj masovnoj grobnici na Kosovu. Suđenje je počelo deceniju kasnije – marta 2009. godine, pred vijećem sudija Višeg suda u Bijelom Polju. Sedmorica pripadnika rezervnog sastava bivše Vojske Jugoslavije već je bilo u pritvoru, dok se prvooptuženom, Predragu Strugaru (komandantu bataljona u čijem je sastavu djelovala ta jedinica), sudilo u odsustvu.

U literaturi se generalno govori o nekoliko različitih konteksta RSB-a - post-autoritarnom, post-konfliktnom i razvojnom (Ejdus, 2008:67). Period od 1989. do 1997. godine bi trebao da se uklapa u post-autoritarni kontekst reforme


13

sektora bezbjednosti, u smislu otklona od autoritarnog socijalizma. Ipak, zbog niza osobenosti ovog razdoblja post-socijalističke transformacije kod nas, ovaj period ćemo odrediti, isključivo iz analitičkih razloga, kao kombinaciju sljedeća dva modela: konfliktnog konteksta i konteksta blokirane reforme sektora bezbjednosti.


14

2. od rASCjepA U vlAdAjUćoj pArtIjI do neZAvISne držAve (1997-2006)

U skladu sa periodizacijom koju smo izložili na početku, u ovom dijelu tek-sta analiziramo razdoblje od 1997. do 2006. godine. Razlog zašto smo kao prelomnu tačku odredili 1997. godinu jeste što smatramo da se tada dogodio značajan preokret - rascjep u okviru vladajuće partije. Radi podsjećanja, na parlamentarnim izborima održanim u Crnoj Gori ’92. godine, vladajuća DPS osvaja apsolutnu većinu u Parlamentu. Međutim, sasvim suprotno tome, u okviru vrlo stabilne većine vladajuće DPS dolazi do duboke krize, koja kulminira 1997. godine i završava se raskolom partije, ali i formiran-jem nove Socijalističke narodne partije (SNP)10. To je, dakako, prekretnica koja je snažno uticala na buduća dešavanja na društvenoj i političkoj sceni Crne Gore.

Najprije, rukovodstvo Demokratske partije socijalista će napraviti jasan otk-lon od politike Slobodana Miloševića. U tom trenutku je crnogorsko društvo bilo duboko politizovano i podijeljeno na dva suprotstavljena tabora. Jedan dio građana je bio na strani SNP-a, koji je otvoreno podržavao Miloševića i dobijao zauzvrat materijalnu i logističku pomoć. Drugi dio je bio okupljen oko Đukanovićevog DPS-a, koji je u početku jako oprezno a kasnije sve ot-vorenije, počeo isticati potrebu obnavljanja punog državnog suvereniteta Crne Gore. Đukanović je uživao sve snažniju podršku međunarodne zajednice, postajući prepoznatljiv kao unutrašnji činilac sposoban da značajnije utiče na pad režima Slobodana Miloševića. Crnogorski zvaničnici su počeli polako preuzimati funkcije sa saveznog nivoa, jednu za drugom.

Crna Gora u ovom periodu započinje izgradnju svojih institucija (osamostaljuje postojeće i izgrađuje nove koje nisu postojale), čime postepeno zaokružuje nacionalni bezbjednosni sistem, autonoman od sistema na nivou savezne države. Novi crnogorski bezbjednosni sistem je utemeljen na centralnom bezbjednosnom akteru – crnogorskoj policiji. Policijske snage su brojčano dosta uvećane, dok je njihovo glavno obilježje bila snažna militarizacija. Uvezena je nova vojna oprema za policiju, uključujući i oklopna vozila,

10 Socijalistička narodna partija nastaje od bivših članova DPS-a.


15

koja se u redovnim okolnostima koriste u sastavu vojnih formacija. S druge strane, potezi crnogorske vlade i dalje se odvijaju u okvirima pravnog po-retka savezne države, jer je prema Ustavu SRJ komandovanje policijskim snagama bilo u nadležnosti Republika, a upravljanje vojskom se propisivalo na saveznom nivou.

Tenzije između Policije Crne Gore (odane Đukanoviću) i savezne jugoslovenske vojske (odane Miloševiću), dostižu vrhunac tokom NATO bombardovanja SRJ 1999. godine. Milošević se nije lako mirio sa činjenicom da više nema kontrolu nad Crnom Gorom, tako da je koristeći se podrškom dijela stanovništva i političkih partija u Crnoj Gori koje su mu ostale lojalne, ali i vojnim aparatom koji mu je ostao lojalan, pokušavao da povrati kontrolu nad Crnom Gorom. U toku NATO intervencije na SRJ savezni vojni vrh formira paravojnu formaciju, sastavljenu od pripadnika oružanih snaga vojske iz Crne Gore, ali takođe i od drugih Miloševićevih pristalica - „Sedmi bataljon“ - kao odgovor na crnogorsku policiju - bataljon koji je bio spreman da u svakom trenutku stupi u direktan sukob sa policijom, što je u crnogorskom polarizovanom društvu uvećavalo rizik od izbijanja građanskog rata.

Ovakav kontekst je snažno oblikovao situaciju u sektoru bezbjednosti, dok je s druge strane sektor bezbjednosti održavao takav kontekst. S druge strane, takav uzajamni uticaj je spriječavao reformu i na jednom i na drugom nivou. Može se tvrditi da je u tako složenoj situaciji na unutrašnjem planu, veoma teško i govoriti o reformisanju sektora bezbjednosti i o sprovođenju reformi. Sada je očigledno da je formiranje snažnog policijskog aparata suzilo mogućnost za društvene promjene, t.j. da je to bio jedan od faktora koji je snažno uticao i na nesmjenjivost domaće političke elite poslednjih dvadeset godina. Vladajuća partija je imala apsolutnu kontrolu nad državnim snagama bezbjednosti, nad javnom i tajnom policijom, koje su bile dijelovi zajedničkog Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore11 i nije bila voljna da se liši svoje potpune kontrole.

Budući da su policijske snage bile od početka profilisane kao činilac koji treba da posluži za odbranu zemlje od spoljnih prijetnji, bile su zapostavljene klasične policijske funkcije – kao što su kriminalističke istrage ili djelovanje na planu prevencije kriminala. Odsustvo organizovanih i sistematskih aktivnosti u tim oblastima, nerijetko i uz toleranciju kriminalnih aktivnosti, uzrokovalo je

11 MUP Crne Gore


16

povećanje obima organizovanog kriminala i korupcije na mnogim nivoima, što je obilježje crnogorskog društva do danas.

Ove nedostatke je moguće identifikovati pregledom izvještaja međunarodnih institucija i njihovih zvaničnika iz tog perioda. Tako izvještaj Ričarda Monka (Richard Monk) iz 2001. godine, policijskog savjetnika pri Misiji OEBS-a u Crnoj Gori, identifikuje ključne oblasti unutar policije koje bi trebalo hitno reformisati:

1) Policija u zajednici2) Podizanje nivoa odgovornosti Policije3) Borba protiv organizovanog kriminala4) Sudska medicina (Forenzika) 5) Granična policija 6) Edukacija policije i njen razvoj Navedene oblasti i rangiranje izloženih preporuka reformi, za čije se sprovođenje sugeriše urgencija, indirektno ukazuju na tadašnju nedovoljno razvijenu funkcionalnu organizaciju u policijskom aparatu. Stavljanje naglaska na stvaranje policijske službe kao odbrambenog mehanizma, značilo je i stvar-anje represivnog militarizovanog policijskog aparata, a ne policijske službe koja je servis građana, čije aktivnosti kontrolišu demokratski mehanizmi i koja je usmjerena ka kriminalističkim istragama i borbi protiv organizovanog kriminala.

Pad Miloševićevog režima značajno rasterećuje zategnutu bezbjednosnu situaciju na relaciji snaga lojalnih Miloševiću i onih koje su bile lojalne Đukanoviću. U tom periodu takođe jačaju tendencije za obnovu državnog suvereniteta Crne Gore, tako da su se tenzije između vladajućih elita tada preselile na nivo odnosa između Srbije i Crne Gore – dvije članice Savezne Republike Jugoslavije. Nakon demokratskih promjena u Srbiji, međunarodna zajednica je očekivala od Crne Gore da napravi zaokret i u svojoj politici i da započne saradnju sa novim, demokratskim vlastima u Beogradu. Nakon nekoliko godina rata, sankcija i izolacije, crnogorskoj ekonomiji su bile neophodne strane investicije. Država je kao svoje glavne ciljeve već proklam-ovala uključivanje u evro-atlantske strukture, tako da je vanjska donatorska pomoć bila itekako dobrodošla, budući da oslanjanje na sopstvene materi-


17

jalne i ljudske resurse nije bilo dovoljno za efikasnije sprovođenje reformi, kako u bezbjedonosnom sektoru tako i ostalim segmentima društva. U ovim godinama, sektor bezbjednosti je bio suočen sa prevelikom potrošnjom, posebno u policijskom aparatu, što je, u kombinaciji sa izrazito lošim uprav-ljanjem svojim resursima i nerazvijenom organizacijom - prilično otežavalo njegovu reformu.

U ekonomskom smislu, činjenica je da je od 2000. godine Crna Gora postala nezavisnim entitetom unutar zajedničke države sa Srbijom, jer je Crna Gora tada kao svoju, prihvatila stranu valutu - njemačku marku, umjesto srpskog dinara, (zamijenivši je 2002. godine za Euro), istovremeno formirajući sop-stvenu Centralnu banku. U isto vrijeme, ekonomska održivost crnogorske države je postajala sve više zavisna od pomoći koju je dobijala od EU i SAD. Na početke je zapad bio na stanovištu da nema potrebe za daljom dezintegracijom na Balkanu, pa pod njihovim jakim pritiskom crnogorska vlast pristaje na Beogradski sporazum o preuređenju SRJ, odnosno jedan inovirani redefinisani državni aranžman sa Srbijom. Sporazum između Srbije i Crne Gore potpisan je u februaru 2003. godine, nakon čega je ubrzo usvojen i u republičkim parlamentima, a nešto kasnije i u Saveznom parlamentu, kada je usvojen dokument pod nazivom Ustavna povelja SCG. Tim sporazumom je SRJ i formalno prestala da postoji i stvorena je nova unija dvije polu-nezavisne države, Srbije i Crne Gore. Sporazum je takođe uveo i klauzulu po kojoj bilo koja od država može, ako tako želi, istupiti iz Unije nakon isteka perioda od tri godine, putem referenduma. Koalicija na vlasti u Crnoj Gori (DPS-SDP), u naredne tri godine vrlo će odlučno težiti ka ispunjenju neophodnih uslova za referendum o obnovi državne nezavisnosti Crne Gore.

Promjena državnog oblika direktno je uticala na sektor bezbjednosti u zemlji. Sporazum je ukinuo Savezno ministarstvo unutrašnjih poslova, tako da su oformljene policijske snage na nivou republika, potpuno nezavisne jedne od drugih. Ubrzo nakon toga, u aprilu 2005. godine, dolazi do izgradnje novog normativnog okvira za djelovanje policije, u prvom redu usvajanjem novog Zakona o Policiji i Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost. Najznačajnija novina propisana tim zakonima bilo je razdvajanje Agencije za nacionalnu bezbijednost (ANB) od Ministarstva unutrašnjih poslova.12 Druga važna

12 Zakon o Agenciji za nacionalnu bezbijednost, član 25, 2005.


18

promjena bila je razdvojenost Uprave policije od Ministarstva unutrašnjih poslova. Prema novom zakonu, uticaj ministra policije je značajno ograničen i oslabljen u poredjenju sa prethodnim zakonom. Direktor policije je dobio značajno proširena ovlašćenja, čime postaje “prvi policajac“ u državi. Pored toga, novi Zakon o policiji je bio značajan iskorak prema uvećanju odgovor-nosti policije i njenoj daljoj depolitizaciji.

Prema novom zakonu Vlada imenuje direktora Uprave policije i direktora Agencije za nacionalnu bezbijednost. Prije nego što preuzmu svoje dužnosti, oba kandidata su morala da prođu kroz proceduru ispitivanja u Skupštinskom odboru za odbranu i bezbijednost. Međutim, za razliku od razvijenih demokrat-ija ovaj Odbor nema nikakav formalni uticaj na njihovo postavljenje. Vlada ima posljednju riječ i može, bez obzira na mišljenje Odbora, postaviti svoje kandidate na predložene pozicije.

U ovom periodu se događa i dalja diferencijacija policijskog aparata, osnivan-jem novih organizacionih jedinica policije, kao što su npr. Odjeljenje za borbu protiv organizovanog kriminala i Strateška jedinica za planiranje. Odjeljenje za internu kontrolu je takođe počelo sa radom, ali uz ozbiljan nedostatak kapaciteta, kako u tehničkom smislu tako i po pitanju ljudskih resursa (Gajić, 2007:116-128). S druge strane, pomenuto osnivanje Skupštinskog odbora za odbranu i bezbijednost, nije označilo početak efikasne spoljne kontrole sektora bezbjednosti.

Kao što je već pomenuto Agencija za nacionalnu bezbijednost (nekadašnja Služba državne bezbjednosti) 2005. godine se izdvaja iz Ministarstva unutrašnjih poslova i smještena je u vlastitu agenciju, pod direktnim nadzorom Vlade. Odredbama novog Zakona o ANB (2005), direktora Agencije postavlja Vlada. Ipak, Agenciji je bilo potrebno dvije godine da se strukturno odvoji od MUP-a, jer sopstveno sjedište ima tek od 2007. godine. Pored strukturnog razdvajanja, osoblje ANB-a više nema policijska ovlašćenja i ne može nositi vatreno oružje. Zakon o ANB predviđa neko-liko nivoa kontrole nad Agencijom. Prije svega, ona za svoj rad odgovara Vladi. Drugo, Agencija podliježe civilnom i demokratskom nadzoru kroz Skupštinski odbor za odbranu i bezbijednost. Pored toga, institut Gen-eralnog inspektora unutar ANB vrši kontrolu u dijelu ispunjavanja njenih nadležnosti i u odnosu na poštovanje prava njenih zaposlenih. Do sada je skupštinska kontrola nad ANB-om bila vrlo slaba i uglavnom usmjerena na


19

pregled godišnjih izvještaja Direktora ANB-a, reagovanje nakon odeđenih incidenata i jednu posjetu Agenciji, sa ciljem kontrole korišćenja posebnih istražnih radnji. Tada delegacija skupštinskog odbora nije pronašla nikakve nepravilnosti (iako delegacija nije bila u svom punom kapacitetu, budući da su predstavnici opozicije odbili da idu u tu posjetu). Važno je naglasiti da je tokom prethodnih godina bilo mnogo navoda od strane predstavnika crnogorske opozicije, medija i civilnog društva, koji su optuživali ANB za neprofesionalan rad, te da dio vladajućih struktura koristi svoju političku moć, kako bi preko Agencije kontrolisao i nadzirao političke oponente.

U avgustu 2005. Vlada usvaja Program edukacije crnogorske policije, na osnovu čega se Srednja policijska škola u Danilovgradu transformiše u Policijsku akademiju. Od novembra 2003. do januara 2004, završen je važan proces – prenošenje nadležnosti nad državnim granicama sa oružanih snaga SRJ na Graničnu policiju Crne Gore, što je bio dio procesa jačanja državnog suvereniteta.

Ovaj period je takođe obilježen velikim brojem nerasvijetljenih ubistava. Ta ubistva su duboko uznemirila javnost posebno što su se među ubijenima našla tri visoka policijska funkcionera i glavni urednik dnevne novine ‘Dan’. Činjenica da je do današnjeg dana većina tih ubistava ostala nerasvijetljena, umanjuje povjerenje javnosti u policiju i predstavlja ozbiljnu prepreku na putu ka RSB i konsolidovanju demokratije u Crnoj Gori. U tom smislu, slučaj ubistva visokog policijskog funkcionera Slavoljuba Šćekića (pomoćnika načelnika kriminalističke policije) u avgustu 2005. godine, potkrepljuje gornje tvrdnje. Šćekić je bio ubijen ispred svoga doma, ubrzo nakon što je vodio istragu o nizu bombaških napada na gradilište luksuznog hotela «Splendid» u Bečićima.

Crna Gora je obnovila državnost 21. maja 2006. godine, što je označilo kraj dugog perioda društvenih tenzija vezanih za pitanje državnosti, a u vezi sa tim i odlaganja i blokade ukupnog reformskog procesa (unutar Crne Gore uopšte, a posebno u sektoru bezbjednosti). Stvoren je osnovni i neophodni uslov za reformu unutar crnogorskog sektora bezbjednosti.

Analizirani period karakteriše sprovođenje neophodnih uslova iz tzv. prve generacije RSB-a (Edmunds, 2005:50). Tokom ovog perioda dosta je urađeno na uspostavljanju novog zakonodavnog okvira u pravcu efektnijeg i efikas-nijeg funkcionisanja policijskog aparata i ANB-a, iako su ovi zakoni često bili


20

kopije sličnih rješenja iz drugih zemalja, usvajani na brzinu, samo da bi se zadovoljili zahtjevi EU. Međutim, izostala je dosljedna primjena zakona što, u tom pogledu, ostaje najveći izazov za naredni period. Sve u svemu, posmat-rani period od 1997. do 2006. godine - u prvom redu se može razumjeti kao kombinacija dva sljedeća modela RSB: post-konfliktnog, državotvornog, ali donekle i trećeg, razvojnog konteksta.


21

3. IZGrAdnjA InStItUCIjA I eUro-AtlAntSke InteGrACIje (2006-2009)

Nezavisnost Crne Gore je uklonila mnoge prepreke na putu reforme sek-tora bezbjednosti koje su bile nametnute otvorenim pitanjem državnosti u prošlosti. Istovremeno, neriješeno državno pitanje više nije moglo biti nikakav ‘paravan’ - za prikrivanje očiglednog nedostatka političke volje vlasti da intenzivira reformu SB u zemlji. Situacija u crnogorskom društvu je od tada postala mnogo rasterećenija u poređenju sa prethodnim godinama, čime je nastupio novi period u kojem je reforma sektora bezbjednosti mogla ušla u ozbiljniju fazu.

Od 2006. godine Crna Gora ima novog aktera SB – Vojsku Crne Gore. Za razliku od Policije i ANB-a, prethodno iznijete ocjene u okviru analiziranih vremenskih razdoblja RSB, ne odnose se podjednako na novog činioca bezbjednosti, koji se formira nakon obnove nezavisnosti zemlje.

Posljedice prethodnih događaja, blokada RSB, veliki broj nerasvijetljenih ubistava, sprega pojedinaca iz vlasti sa kriminalnim strukturama (veze koje datiraju još iz perioda ratova i sankcija), činioci su koji nastavljaju da i dalje snažno oblikuju RSB i utiču na stagnaciju tih procesa. Ako tome dodamo nepromjenjivost vladajuće elite u Crnoj Gori u poslednje dvije decenije, koja snage bezbjednosti koristi kao sredstvo i temelj očuvanja sopstvene vlasti, postaje jasno da je kontekst RSB-a još uvijek daleko od povoljnog. Brojne organizacije to identifikuju kao prepreke koje usporavaju reformu sektora bezbjednosti i ometaju put ka konsolidovanju demokratije u Crnoj Gori. EK ističe postojanje organizovanih kriminalnih grupacija, korupciju na svim nivoima društva, kao i nedovoljno razvijene administrativne kapacitete.

Ministarstvo unutrašnjih poslova, preko Uprave policije i ANB, odgovara za antiterorističke operacije. Specijalna antiteroristička jedinica (SAJ), takođe postoji kao sastavni dio Policije Crne Gore. Ona je dobila pomoć od brojnih stranih donatora za obuku svojih pripadnika, kao i za opremu. Jedinica je osnovana sa ciljem rješavanja najsloženijih zadataka iz oblasti terorizma i borbe protiv organizovanog kriminala. 9. septembra 2006. SAJ je izvela jednu


22

od najvećih policijskih akcija posljednjih godina – tzv. “Orlov let”, kada je 18 crnogorskih državljana albanske nacionalnosti iz mjesta Malesija, zajedno sa američkim državljanima porijeklom iz pograničnih oblasti sa Albanijom, bilo uhapšeno pod sumnjom da su planirali terorističke akcije na teritoriji Crne Gore, sa ciljem odvajanja dijela njene teritorije. Grupa je optužena da je planirala da u svoje terorističke akcije u ovoj oblasti uključi i bivše pripadnike paravojnih formacija sa Kosova. Zaplijenjena je veća količina naoružanja, dio naoružanja je pronađen u kućama osumnjičenih, dok je ostatak bio skriven u jednoj pećini. Policija je zaplijenila 13 automatskih i poluautomatskih pušaka, pet bazuka, pet protivtenkovskih mina, pet paketa municije i dvije snajperske puške. Mape Malesije, Albanske zastave i zastave Oslobodilačke vojske sa Kosova takođe su, među ostalim stvarima, oduzete od uhapšenih.

Viši sud u Podgorici je 2008. godine ovu grupu proglasio krivom za zločinačko udruživanje, u cilju sprovođenja protivustavnih aktivnosti u Crnoj Gori. Dvanaest lica je osuđeno na ukupno 49 godina zatvora. Međutim, Viši sud u Podgorici ukida pritvor za preostala lica iz ove grupe, nalažuči mjere njihovog nadzora i zaplijenu pasoša (što je podrazumijevalo i zabranu napuštanja Crne Gore). Četiri lica su kasnije ponovo privedena u istražni zatvor u Spužu i proglašena krivim za nedozvoljeno posjedovanje oružja i eksplozivnog ma-terijala, koje je policija pronašla tokom akcije. Ovaj predmet je bio u centru pažnje domaće i međunarodne javnosti, zato što je postojala sumnja da je policija prekoračila granice svoje nadležnosti i iznudila priznanje od optuženih. Optuženi su se žalili na presudu, ali je 2009. godine Sud odbacio njihove žalbe i potvrdio prethodno izrečene presude. Pet lica (dvojica američki državljani), 2009. godine odslužilo je svoje kazne i pušteno na slobodu.

Vladajuća elita je nakon referenduma ubrzala zakazivanje novih parlamen-tarnih izbora kako bi na krilima referendumske pobjede učvrstila i produžila svoju vladavinu za nekoliko narednih godina. Kao što se moglo i očekivati, prvi parlamentarni izbori održani u nezavisnoj Crnoj Gori septembra 2006. godine, nisu doveli do promjene vladajuće partije (tj. koalicije vladajućih par-tija DPS-SDP), pa Crna Gora predstavlja izuzetak u okviru post-socijalističkih država u smislu da se “od početka tranzicije, jedna partija spretno održala na vlasti već gotovo dvadeset godina.” (CEDEM, 2009).

Vladajuća koalicija je vješto počela upotrebljavati retoriku o neophodnosti integracije Crne Gore u euro-atlantske strukture. Duži period vidljivi, brojni


23

problemi unutar opozicije (odnos prema drzavi, konflikti između partija, ideološke razlike, organizacijski i finansijski problemi unutar samih partija) takođe spriječavaju stvaranje zajedničkog opozicionog bloka koji bi bio sposoban da smijeni vladu. “Vodeće opozicione partije (SNP/Nova/PZP), osim što ih vezuje afektivan odnos prema vlasti, do sada nijesu bile u stanju da ponude konzistentan, ozbiljan i alternativan politički program”13. Bilo je očigledno da je u ovom trenutku opozicija takođe u velikoj mjeri doprinijela stagnaciji RSB, pošto kao crnogorska politička kontra-elita nije ponudila neki alternativni prijedlog za RSB, niti je imala bilo kakav značajaniji pokušaj da utiče na vladu u tom smislu, tako da je “...podstaknut jedan proces hiber-nacije aktuelne političke klase i istovremeno minimizirani izgledi za potrebne društvene promjene.”14

Drugi problem koji uzrokuje spori tempo refomi je što Skupština nema dovoljno aktivnu ulogu u sprovođenju reformi u sektoru bezbjednosti, a to se posebno odnosi na aktivnost Skupštinskog odbora za odbranu i bezbijednost, koji bi trebao vršiti funkciju demokratske i civilne kontrole sektora bezbjednosti. Čini se da parlamentarci ne koriste sve instrumente koje imaju kako bi ost-varivali kontrolu i nadzor sektora bezbjednosti, ne upotrebljavaju kontrolne mehanizme koji su im na raspolaganju i zakonom propisani. Do sada se ovaj Odbor uglavnom fokusirao na diskusiju o izvještajima, zakonske prijedloge i reagovanja nakon nekih incidenata. Kako bi Odbor bolje obavljao svoju funkciju, neophodno je prevazići partijske uloge članova Odbora, koji ne bi trebali voditi političke diskusije tokom zasjedanja pridržavajući se striktno vlastitih političkih interesa, već bi njihov prioritet trebala biti prvenstveno kontrola, nadzor, reforma i demokratizacija sektora bezbjednosti i inform-isanje građana o tim temama.

Iako je u zadnje vrijeme u Crnoj Gori došlo do relativne stabilizacije političkih, ekonomskih i društvenih okolnosti, može se reći da se to uglavnom dogodilo u oblasti politike, dok su društveno-ekonomske okolnosti i procesi sazreli do te mjere kada je postalo neophodno da se preispitaju osnovni prioriteti ekonomske politike, koja je očigledno favorizovala interese velikih firmi, stvarajući oštru društvenu nejednakost.

13 Rade Bojović (2010), Lavirint crnogorskog višestranačja, Analize-politika, PORTAL ANALI-TIKA

14 Ibid


24

Od važnijih događaja na društveno-političkom planu treba pomenuti sljedeće: usvajanje novog Ustava Crne Gore u oktobru 2007. godine, odluku Vlade da prizna nezavisnost Kosova i da uspostavi diplomatske odnose sa Prištinom 2008. godine15, kao i nove parlamentarne izbore marta 2009. godine, kada su ponovo pobijedili DPS i njegovi koalicioni partneri.

Kada je u pitanju sektor bezbjednosti, uočeno je da se reforme kreću u dva pravca. Prvi, pomenuto formiranje Vojske Crne Gore, koja se uz pomoć NATO partnera transformisala u malu, ali dinamičnu vojnu organizaciju. Drugi pravac je reforma Policije i ANB-a, uz podršku EU, OEBS-a i drugih međunarodnih organizacija (Gajić, 2007.), prije svega sa fokusom na decentralizaciju, kao na ključnu komponentu reforme. Međutim, čini se da se dva preostala tzv. D (demilitarizacija i depolitizacija), nisu odvijale niti na valjan način, niti jed-nakom brzinom. (Gajić, 2007.)

U ovom periodu Crna Gora postaje članica brojnih međunarodnih organizacija. Naime, oktobra 2006. godine, Crna Gora potpisuje Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa EU, dok pred kraj 2008. godine konkuriše za status kandidata. U julu 2009 godine u Podgoricu je stigao Upitnik Evropske komisije, dok je krajem 2009. godine ukinut EU vizni režim za državljane Crne Gore. Krajem 2010. godine Crna Gora dobija status kandita.

Rezultati istraživanja javnog mnijenja sprovedeni od strane Centra za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) tokom posljednjih nekoliko godina pokazuju da je većina crnogorskih građana duži vremenski period odlučna (više od 70%) da njihova država treba da postane članica Evropske unije, te da pitanje integracije u EU nema nikakvu alternativu u crnogorskom javnom mnjenju. (Tabela 1)

15 Kao rezultat te odluke došlo je do pogoršanja odnosa sa Srbijom, crnogorski ambasador je proglašen personom non grata i morala je napustiti Beograd. U Crnoj Gori, ta odluka Vlade izazvala je proteste koji su se završili manjim nemirima u Podgorici i zabranom javnog okupljanja. U martu 2009. godine su održani Parlamentarni izbori, na kojima je pobijedio DPS i njegovi koalicioni partneri.


25

Tabela 1. Članstvo u EU (CEDEM)16

Jun ‘07.

Sept/OKt. ‘07.

Febru-Ar ‘08.

Jun ‘08.

nOv. ‘08.

MArt ‘09.

Jun ‘09.

OKt. ‘09.

DA 78,3 72,4 72,8 70,8 73,9 75,9 70,8 76,2ne 6,5 9,4 9,2 12,1 11,5 10,5 9,1 9,8nemam određeno mišljenje

15,2 18,2 18,0 17,1 14,6 13,6 12,7 14,0

Oko ovog pitanja postoji prilično velika saglasnost u crnogorskom društvu i ovo je jedno od rijetkih pitanja u Crnoj Gori gdje je moguće postići konsenzus najvažnijih društveno-političkih aktera.

Pored integracije u EU, Crna Gora je napravila veći iskorak i prema drugim bezbjednosnim organizacijama. Decembra 2008. godine, Crna Gora postaje članica Interpola. Snažna tendencija za priključenju NATO-u, takođe je očigledna u tom periodu. U novembru 2008. godine, Crna Gora je postala članica NATO-vog programa Partnerstvo za mir, od kada državne institucije ulažu dosta napora ka ispunjenju svih neophodnih zahtjeva za članstvo u toj organizaciji. Međutim, za razliku od podrške EU integraciji, podrška javnosti priključenju NATO-u je na veoma niskom nivou dugi vremenski period, us-prkos velikoj želji i naporu Vlade da dobije podršku za to. (Tabela 2)

Tabela 2. Članstvo u NATO-u (CEDEM)17

Jun ‘07.

Sept/OKt. ‘07.

Febru-Ar ‘08.

Jun ‘08.

nOv. ‘08.

MArt ‘09.

Jun ‘09.

OKt. ‘09.

DA 32,9 32,4 29,5 26,3 26,9 31,2 30,0 31,2ne 39,7 40,7 44,2 46,7 46,9 45,1 43,3 44,0nemam određeno mišljenje

27,4 26,9 26,3 27,0 26,1 23,7 26,7 24,8

U međuvremenu, u Vojsci je sproveden veliki broj reformi, a taj proces je in-tenziviran od decembra 2009. godine, tj. od prijema u Akcioni plan za članstvo

16 Javno mnijenje Crne Gore 2009: GODIŠNJAK No 5 (mart 09-oktobar 09), Centar za demo-kratiju i ljudska prava (CEDEM), Podgorica, Januar 2010.

17 Javno mnjenje Crne Gore 2009: GODIŠNJAK No 5 (mart 09-oktobar 09), Centar za demo-kratiju i ljudska prava (CEDEM), Podgorica, Januar 2010.


26

(MAP). Jedinice Vojske Crne Gore učestvuju u međunarodnim mirovnim operacijama. Skupština Crne Gore je na prijedlog Vlade usvojila odluku o slanju vojnika u ISAF misiju u Avganistanu. Prethodno je Skupština usvojila Zakon o misijama i odluku o slanju tročlanog vojno-medicinskog tima u Av-ganistan. (Nansen Dialogue Center, 2009). Pored toga jasna opredijeljenost države za NATO integraciju može se jasno vidjeti analizom njenih ključnih strateških dokumenata, usvojenih u periodu od 2006. do 2008. godine. U tom periodu su donesene brojne strategije i zakoni o sektoru bezbjednosti, uglavnom vezani za Vojsku kao novog aktera u u tom sektoru. U decembru 2009. godine donešen je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o odbrani, a istog mjeseca se usvaja i novi Zakon o vojsci. Nastavljena je izrada Strate-gijskog pregleda odbrane18 i njena konačna verzija je usvojena u Skupštini Crne Gore u julu 2010. godine.

Nije moguće shvatiti kontekst reforme sektora bezbjednosti u jednom peri-odu u zemlji bez osvrta na stanje u pravosuđu. Crna Gora sprovodi reformu u skladu sa Strategijom pravosuđa 2007-2012, koncentrišući se na brojne oblasti, uključujući:

• Unaprjeđenje nezavisnosti pravosudnog sistema • Poboljšanje efikasnosti pravosuđa • Pristup pravosudnim organima• Unaprjeđenje povjerenja u pravosuđe

Brojni aktivisti nevladinih organizacija vjeruju da je ova strategija samo lista lijepih želja vlasti, dok se u isto vrijeme kritikuje i spora dinamika sprovođenja reformi. Takođe, Vlada je aktualizovala neophodnost promjena Ustava, kako bi se poboljšale garancije za nezavisnost pravosudnog sistema, prvenstveno oko izbora Predsjednika Vrhovnog suda i članova Sudskog savjeta, ali i oko metodologije izbora tužilaca, koji je posebno kritikovan od Venecijanske komisije. Nezavisno i profesionalno pravosuđe od ključnog je značaja za vladavinu prava i jačanja pravne države, što Brisel posebno ističe kao kriterijum koji mora biti ispunjen, u svjetlu aspiracija Crne Gore da postane članica EU. Reforma pravosuđa je neophodna i na putu ka članstvu u NATO-u, što je razlog zbog

18 Strategijski pregled odbrane.


27

čega je ovo uključeno u program Godišnjeg nacionalnog plana, kao dijela Akcionog plana za članstvo u NATO-u (MAP) u kojem je jedno posebno poglavlje posvećeno toj oblasti. NATO je poslao poruku da Crna Gora mora da se pozabavi kriminalom i korupcijom, da pokaže jasne rezultate u tim oblastima i uspostavi poptunu nezavisnost pravosuđa.

Period od 2006-2009. godine bi, u analitičke svrhe, mogli definisati kao kom-binaciju slijedeća tri modela konteksta RSB: suverena država, integracije i razvojni kontekst.19

Iako je puno toga urađeno na polju donošenja legislative, njene implement-acije, integracija i razvoja različitih mehanizama kontrole sektora bezbjednosti, RSB se ipak u posmatranom periodu nije odvijala zadovoljavajućim tempom, prije svega zbog nedostatka političke volje vladajućih elita.

19 Iako se Hangy-ev model razvojnog konteksta RSB prije svega odnosi na zemlje u razvo-ju, smatramo da i Crnu Goru možemo uključiti u grupu zemalja karakterisane razvojnim kontekstom, zbog snažno izražene zavisnosti od donatorske pomoći. Nivo ekonomskog razvoja se takođe nameće kao ključni kriterjum za reformu, dok je ključni problem koji spr-ječava razvoj i ukupan proces demokratizacije i konsolidacije demokratije upravo razvojni deficit. U skladu sa tim, glavni cilj koji je potrebno ostvariti putem reforme je upravo taj razvoj, to jest tranzicija od nerazvijene ka razvijenoj ekonomiji. Svaki donator (prije svega EU, NATO, OEBS, UNDP, itd.), postavlja zahtjeve koji treba da budu ispunjeni, kako bi se do-bila pomoć za reformu lokalnog sektora bezbjednosti. Istovremeno, dešava se da resursi za reformu društva budu preraspodijeljeni sa razvojnih programa na sektor bezbjednosti, iako bi doseg reformi mogao biti širi, uz veću podršku stranih aktera, posebno u odnosu na iznos pomoći.


28

ZAkljUčAk

Postavljeni eksplikativni okvir otkriva nekoliko analitičkih linija, ali sam po sebi ne objašnjava koji su činioci najaktivnije uticali na dosadašnju RSB. U namjeri da izbjegnemo redukcionistička tumačenja posredstvom kojih se objašnjenja složenih društvenih procesa i pojava svode na uticaj samo jednog činioca, kao i ona koja nas dovode u opasnost da naša analiza postane simplifikovano i opisno hroničarenje određenih društveno-istorijskih događaja, smatramo da je u okviru izloženih analitičkih faza neophodno izdvojiti nekoliko povezanih činilaca i potom odrediti koji činioci najznačajnije utiču na domete RSB.

Najprije identifikujemo zajedničku karakteristiku za sva tri izložena perioda - odlučujući uticaj političkih faktora na reformu sektora bezbjednosti. Najvažniji činioci koji su uticali na RSB su:

- u prvom periodu (1989-1997) o Slom socijalističkog sistema i raspad SFRJ, građanski rat i

blokada reformi.

- u drugom periodu (1997-2006) o Podjela unutar vladajuće partije, formiranje militarizovane

policije, politička kriza, polu-konfliktno i post-konfliktno stanje.

- u trećem periodu (2006-2009) o Obnova državne nezavisnosti, izgradnja institucija, euro-

atlantske integracije.

U tom sklopu, ostali faktori (istorijski, sistemski, ekonomski, socio-psihološki) djeluju samo kao opšti ili posebni društveni podsticaji za RSB, jer su oni pretežno omogućavali ili usmjeravali djelovanje najsnažnijeg kauzalnog bloka, to jest političko-konjunkturnog bloka. Udruženo djelovanje konjunkturno-političkih činilaca ima odlučujuće dejstvo na dosadašnje kompleksne procese reforme sektora bezbjednosti i ta grupa činilaca će imati značajan uticaj na naredne faze reformi koje su pred nama. Time ipak nijesu isključeni spoljni faktori. Naprotiv, posebno tokom posljednje decenije vidljivo je da raste politički uticaj spoljnih faktora na RSB, u toku euro-atlantskih integracija, kroz


29

prihvatanje EU i NATO standarda. Međutim, interne političke prilike i dalje imaju najznačajniji uticaj na reformu sektora bezbjednosti.

Izdvojeni događaji nisu shvaćeni kao neponovoljiva dešavanja, već kao procesi koji se u sličnom strukturnom sklopu nakon izvjesnog perioda odvijaju na sličan način. U okviru političko-konjunkturnog bloka činilaca, posebno naglašavamo djelovanje faktora koji se može operacionalizovati preko kriterijuma političke volje, koja se u ovom slučaju odnosi na RSB. Politička volja ima dominantan uticaj i najsnažnije oblikuje kontekst RSB, u sva tri posmatrana perioda.

Navedeni nalazi upućuju na ključne probleme u aktuelnim poduhvatima reforme sektora bezbjednosti. Prije svega, kada je riječ o reformi sektora bezbjednosti, srazmjerno veća pažnja mora se posvetiti otporima reformi koji dolaze od aktera različite društvene moći, počev od vladajuće elite, preko novog sloja bogataša, pa do korumpiranih zvaničnika, koji igraju veliku ulogu u zaustavljanju reformi.

Nije dovoljno zadržati se samo na nivou legislative, koja proizilazi iz obaveza ispunjavanja kriterijuma na putu Crne Gore ka euro-atlantskim strukturama. Potrebno je staviti jači naglasak na njihovu implementaciju i na njene očigledne i vidljive rezultate. Za RSB od ogromnog značaja je unaprijeđenje administrativnih kapaciteta za obavljanje parlamentarne kontrole i nadzora nad kompletnim sektorom bezbjednosti. Ništa manje važno nije stvaranje aktivnog, efikasnog i djelotvornog sistema šire društvene kontrole i nadzora bezbjednosnog sistema i njegovih ključnih aktera, preko civilnog društva, medija, akademske javnosti. Naravno, ova kontrola treba da bude unutar okvira vladavine prava i demokratskih standarda, prema modelu razvijenih zapadnih demokratija, ali u isto vrijeme i da uvaži osobenosti dosadašnjeg političkog, ekonomskog i kulturnog razvoja crnogorskog društva, kao i specifičnu istoriju njegove civilizacijske i geopolitičke prošlosti.


30

Ana

liza

klju

čnih

pol

itič

kih

akte

ra u

Crn

oj G

ori

vrst

a ak

tera

Inte

resi

Stra

tegi

jeM

oguć

nost

iO

dnos

i

polit

ička

par

tija

- D

pS

Polit

ička

par

-tij

a: D

emok

rat-

ska,

vla

daju

ća

part

ija

Polit

ička

priv

ržen

ost:

soci

ja-

listič

ka, d

emok

rats

ka, s

ljed-

ben

ik s

tare

kom

unis

tičk

e pa

rtije

, pro

-evr

opsk

a, p

ro-

moc

ija E

U i N

ATO

inte

grac

ija.

Mot

ivac

ija: o

stat

i na

vlas

ti

Opš

te p

ošto

vanj

e lju

dski

h pr

ava

Širo

ka p

od

rška

ja

vnos

ti. M

ulti

et-

ničk

i kar

akte

r.

Save

znic

i: „po

bjed

nici

“ pr

oces

a tr

anzi

cije

, dio

in

tele

ktua

laca

, SD

P i

man

jinsk

e pa

rtije

.

polit

ička

par

tija

- SD

p

Polit

ička

par

-tij

a: d

emok

rat-

ska,

vla

daju

ća

part

ija

Polit

ička

priv

ržen

ost:

soci

ja-

listič

ka, d

emok

rats

kaM

otiv

acija

: ost

ati n

a vl

asti

a ne

davn

o po

kuša

va k

ontr

oli-

sati

jače

g ko

alic

iono

g pa

rt-

nera

(DPS

). EU

i N

ATO

inte

-gr

acije

. Čla

nica

Soc

ijalis

tičke

in

tern

acio

nale

.

Pošt

ovan

je lju

dski

h pr

ava

Ant

i-rat

na p

arti

ja

od u

vođe

nja

viš e

p-ar

tijsk

og s

iste

ma.

Podr

ška

u ja

vno-

sti o

ko 9

%. M

ultie

-tn

ički

kar

akte

r.

Save

znic

i: «po

bjed

nici

» pr

oces

a tr

anzi

cije

, dio

in

tele

ktua

laca

, DPS

.


31

polit

ička

par

tija

- Sn

p

Polit

ička

par

ti-ja

: dem

okra

ts-

ka, o

pozi

cion

a pa

rtija

Polit

ička

pri

vrže

nost

: soc

-ija

list ič

ka, d

emok

rats

kaM

otiv

acija

: sm

jena

vla

daju

-će

g r

ežim

a. K

omb

inac

ija

gra

đan

ske

i n

acio

nal

ne

part

ije

Do

1997

. kao

sas

-ta

vni d

io D

PS. O

d 19

97. d

o 20

00. b

ez-

reze

rvna

pod

rška

po

litic

i Slo

boda

na

Milo

ševi

ća. P

red-

vod

i p

okre

t p

ro-

tiv

nez

avis

no

sti;

djel

imič

no re

form

-is

ana,

ali

zadr

žala

n

eke

nac

ion

aln

e el

emen

te.

Naj

jača

op

ozic

i-o

na

par

tija

, u

z ko

nsta

ntni

poz

i-tiv

ni tr

end

u sm

islu

podr

ške

javn

osti.

Save

znic

i: (p

onek

ad)

opoz

icio

ne

par

tije

i di

o pr

ivat

nih

med

ija

(dne

vna

novi

na D

AN

).

polit

ička

par

tija

- pZ

p

Polit

ička

par

ti-ja

: dem

okra

ts-

ka, o

pozi

cion

a pa

rtija

.

Mot

ivac

ija: s

mje

na v

lada

j-uć

eg re

žim

a.Bo

rba

pro

tiv

ko-

rup

cije

i o

rgan

i-zo

vano

g kr

imin

ala.

Do

2006

. naj

jača

op

ozic

iona

par

tija,

od

tada

kon

stan

t-no

gub

i pod

ršku

ja

vnos

ti.

Save

znic

i: pon

ekad

op-

oz ic

ione

par

tije

; pri

-va

tni m

ediji

, dio

nev

-la

dino

g se

ktor

a.


32

polit

ička

par

tija

– n

ova

srps

ka d

emok

rati

ja

Polit

ička

par

-tij

a: o

pozi

cion

aM

otiv

acija

: pris

tup

polit

ičko

j m

oći i

afir

mac

ija p

rava

srp

-sk

og n

arod

a, n

acio

naln

a,

konz

erva

tivna

par

tija.

Afi

rmac

ija p

rava

sr

psko

g na

roda

.D

ruga

naj

jača

opo

-zi

cion

a pa

rtija

.Sa

vezn

ici:

s vr

emen

a na

vrij

eme

osta

le o

po-

zici

one

part

ije, d

io p

ri-va

tnih

med

ija.

priv

atni

med

iji

Pon

ekad

uz

opoz

iciju

Ugl

avno

m k

riti

čni

pre

ma

reži

mu.

Ogr

anič

eni p

rofe

-sio

naliz

am i d

omet

i ist

raži

vačk

og n

ovi-

nars

tva.

Save

znic

i: op

ozic

ione

pa

rtije

; dio

nev

ladi

nog

sekt

ora

i dio

vla

sti.

Drž

avni

med

iji

Po

drž

av

aju

vl

ast

Od

poče

tka 1

999-

ih vl

adaj

uća

part

ija im

a po

dršk

u dr

žavn

ih

med

ija k

oja

se n

asta

vila

i do

dana

s zat

o št

o ni

je d

ošlo

do

prom

jene

pol

itičk

e st

rukt

ure.

Dem

okra

tski

def

-ic

it u

zro

kova

n sn

a žn

im v

ezam

a (n

efor

mal

nim

) sa

vl

adaj

ućo

m p

ar-

tijo

m. O

gran

ičen

i iz

vješ

taji o

ljuds

kim

p

ravi

ma,

ne

ma

istr

aživ

ačko

g no

vi-

nars

tva.

Gla

vni s

avez

nici

: vla

da,

part

ije n

a vl

asti.


33

Dom

aće

civi

lno

druš

tvo

Dvi

je g

rupe

:1.

Akt

ivne

2. N

eak

tivn

e o

rga

niz

a-

cije

civ

ilnog

dr

uštv

a

Prom

ocija

javn

og d

isku

rsa

o be

zbje

dnos

nim

pita

njim

aPo

neka

d ef

ektn

ija

alte

rnat

iva

u od

no-

su n

a op

ozic

iju.

Međ

unar

odne

org

aniz

acije

Pro-

dem

okra

t-sk

eM

otiv

acija

: dem

okra

tizac

ija i

kons

olid

ovan

je d

emok

ratij

e u

Crno

j Gor

i. Po

moć

ref

or-

mam

a.

Met

od p

olit

ičko

g d

jelo

van

ja:

pri

ti-

sak

i usl

ovlja

vanj

e,

pom

oć. P

ošto

vanj

e lju

dski

h pr

ava.

Pod

rška

: ci

viln

o d

rušt

vo,

inte

le-

ktua

lci.

Gla

vni s

avez

nici

: civ

ilni

sekt

or, p

onek

ad st

ruk-

ture

unu

tar v

lade

.G

lavn

i pro

tivni

ci: n

ema

znač

ajni

h pr

otiv

nika

.


34

literatura

1. ANTONIC S. 1999. Stranački i društveni rascjepi u Crnoj Gori. In: Časopis Sociologija, Vol.XLI, No1. BRYDEN ALAN and HEINER HANGGI ed. 2004. Reform and Reconstruction of the Security Sector. Munster : Lit verlag.

2. BARRY BUZAN and OLE WAEVER ed. 2003. Regions and Powers, the Structure of International Security. CSIR.

3. BARRY BUZAN, OLE WAEVER and JAAP DE WILDE 1997. Security A New Framework for Analysis.

4. BOJIĆ, D. 2007. The Border Security System of the Republic of Monte-negro – Current State and Further Development Perspectives. In:A.H. EBNOETHER, E. M. FELBERBAUER and M. Stančić, ed. Security Sector Reform in South East Europe – from a Necessary Remedy to a Global Concept. Vienna/Geneva: DCAF, pp.135-142.

5. BOJOVIC R. 2010. Iskušenja suverenističke politike. Podgorica: Matica crnogorska.

6. CAPARINI, M. 2004. Security Sector Reform and Post-Conflict Sta-bilization: The case of the western Balkans. In: SIPRI Yearbook 2004. Oxford: SIPRI, pp. 1-28.

7. CEDEM, Odnos policije i lokalne zajednice – Izvještaj o istraživanju zasnovanom na fokus- grupnim intervjuima (Podgorica: CEDEM, 2004).

8. CEDEM, Lokalna zajednica i uniformisana policija – Analiza rezultata istraživanja javnog mnjenja (Podgorica: CEDEM, 2004).

9. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Pod-gorica: CEDEM, jun 2007.)

10. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Podgorica: CEDEM, oktobar 2007.)

11. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Pod-gorica: CEDEM, februar 2008.)

12. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Pod-gorica: CEDEM, mart 2008.)


35

13. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Pod-gorica: CEDEM, jun 2008.)

14. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Podgorica: CEDEM, novembar 2008.)

15. CEDEM, Istraživanje političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori (Pod-gorica: CEDEM, mart 2009.)

16. DARMANOVIĆ S. 2001. Crna Gora i međunarodna zajednica – od kli-jenta do ‘troublemakera’”. In: M. DELEVIĆ – ĐILAS ed. Balkan Yearbook of Human Rights: (Un)Even Partners – Political Conditionality in Balkan Countries. Balkan Human Rights Network.

17. DARMANOVIĆ S. BEŠIĆ M., PAVIĆEVIĆ V. ed. 2006. Indeks demokratije. Podgorica: CEDEM.

18. DARMANOVIĆ S. BEŠIĆ M., PAVIĆEVIĆ V. ed. 2007. Indeks demokratije. Podgorica: CEDEM.

19. EDMUNDS T. (2007). Security Sector Reform in Transforming Societies. Manchester: Manchester University Press.

20. EJDUS F. (2008). Koncept reforme sektora bezbjednosti. In: Godišnjak reforme sektora bezbjednosti u Srbiji, ed. CCVO. Beograd: Dan Graf, p. 65.

21. GAJIĆ, N. 2007. Police Reform in the Republic of Montenegro and Border Management Reform. In: P. FLURI and KATSIRDAKIS, ed. Security Sector Reform in The New Partnership for Peace Members: Bosnia-Herzegovina, Montenegro, Serbia. DCAF/NATO, pp. 116-128. Available at: http://polis.osce.org/library/f/2936/1186/OSCE-SRB-RPT-2936-EN-Police%20reform%20in%20Montenegro%202001%20-%202005.pdf

22. HADŽIĆ MIROSLAV, STOJANOVIĆ SONJA AND EJDUS FILIP, ed. 2009. Godišnjak reforme sektora bezbednosti u Srbiji. Beograd: CCVO i DAN GRAF, pp. 3-105.

23. HADŽIĆ M. 2006. Differentia specifica: Military Reform in the For-mer Federal Republic of Yugoslavia. In: H. BORN, M. CAPARINI, K.W. HALTINERand J. KUHLMANN, ed. Civil-Military Relations in Europe, Learning from crisis and institutional change. London: Routledge, pp. 35-48.


36

24. HADŽIĆ MIROSLAV. 2001. Hroničan manjak bezbednosti: slučaj Jugo-slavije. Beograd: CCMR.

25. Izvještaj: Presidential Elections in the republic of Montenegro – 5 and 19 October, 1997. Report from the Norwegian Election Observers, The Norwegian Institute of Human Rights, Oslo, 1997.

26. JANKOVIĆ S. 2007. Intelligence Security Systems of Serbia and Monte-negro. In: P. FLURI and KATSIRDAKIS, ed. Security Sector Reform in The New Partnership for Peace Members: Bosnia-Herzegovina, Montenegro, Serbia. DCAF/NATO.

27. LINC HUAN, STEPAN ALFRED 1998. Državnost, nacionalizam i de-mokratizacija. In:Demokratska tranzicija i konsolidacija. Beograd: Filip Višnjić, pp. 31-57.

28. MARTINOVIĆ, R. 2003. Security Priorities of Montenegro. In: M. HADŽIĆ, ed. Armed Forces Reform – Experiences and Challenges. Belgrade: Centre for Civil-Military Relations, pp. 147 – 152.

29. MILOSAVLJEVIĆ, B. 2004. Reform of the Police and Security Services in Serbia and Montenegro: Attained Results of Betrayed Expectations. In: P. FLURY and M. HADŽIĆ ed. Sourcebook on Security Sector Reform. Geneva/Belgrade: DCAF/CCMR, 249-275.

30. Nansen Dialogue Center – Podgorica. Watch dog: NATO – Crna Gora. Izvjestaj br. 3, 14. Septembar, 2008.

31. Nansen Dialogue Center – Podgorica. Watch dog: NATO – Crna Gora. Izvjestaj br. 2, 12. jun, 2008.

32. Nansen Dialogue Center – Podgorica. Watch dog: NATO – Crna Gora. Izvjestaj br. 1, 11. Mart, 2008.

33. LAZIC M. 1994. Sistem i slom. Beograd: Filip Višnjić, pp. 22-23.

34. VUKOVIĆ, M. 2003. Montenegrin View of Security Sector Reform. In: M. HADŽIĆ, ed. Armed Forces Reform – Experiences and Challenges. Belgrade: Centre for Civil-Military Relations, 133-139.

35. PAVICEVIC V. 1997. Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori (1990-1996). Podgorica: CID, pp. 101-104)

36. PIETZ TOBIAS 2005. Demobilizing and Retraining for the Future: The Armed Forces in Serbia and Montenegro (BICC Brief 31). Geneva: DCAF/BICC.


37

37. Poštuj život, vrati oružje, CEDEM, Podgorica, april 2003.

38. RADOMAN J. 2007. Debata u Crnoj Gori o pristupanju NATO. U: M. HADŽIĆ, S. STOJANOVIĆ, F. EJDUS ed. Bezbednost Zapadnog Balkana br.5: Koliko je NATO daleko od Zapadnog Balkana? Debate u regionu, studija slučaja: Srbija.Beograd: CCMR, pp. 14-22.

39. ŠEVIČ, Ž. and BAKRAČ. D. 2004. Police Reform in the Republic of Montenegro. In: M. CAPARINI and O. MARENIN. Transforming Police in Central and Eastern Europe. Munster: DCAF, pp. 239-265.

Izdavač:Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM)

www.cedem.me

Bulevar Džordža Vašingtona 51, 3/48, Podgorica, Crna GoraTel/fax: +382 20 234 114; +382 20 234 368

E-mail: [email protected]

Autori:Mr Rajko Radević, istraživačNemanja Raičević, istraživač

Štampa:Studio Mouse, Podgorica

Tiraž:300 primjeraka

Podgorica, 2011.

Različite verzije ovog materijala pregledali su Miroslav Hadžić i Sonja Stojanović (BCSP, Beograd), i David Law i Suzana Anghel (DCAF, Ženeva). Autori bi željeli da se zahvale Ruchir Sharma (DCAF) za lektorisanje ovog materijala.

CIP - Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-86-85803-05-5COBISS.CG-ID 17777168

analiza konteksta reforme sektora bezbjednosti u crnoj

Documents