analityka pozostaŁoŚci ksenobiotykÓw w prÓbkach … · 2013-02-20 · niskie i nawet bardzo...
TRANSCRIPT
1
Alma Oleszczak, Aleksandra Szreniawa-Sztajnert, Jacek Namieśnik
ANALITYKA POZOSTAŁOŚCI KSENOBIOTYKÓW W PRÓBKACH
ŚRODOWISKOWYCH
Katedra Chemii Analitycznej Wydział Chemiczny
Politechnika Gdańska ul. G. Narutowicza 11/12
80-233 Gdańsk E-mail: [email protected]
1 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
2
CELE I ZADANIA ANALITYKI I MONITORINGU ŚRODOWISKA
Identyfikacja źródeł oraz oszacowanie wielkości i zasięgu oddziaływania emisji.
Oszacowanie poziomu imisji. Badanie losu środowiskowego ksenobiotyków. Poznawanie mechanizmu procesów bioakumulacji
zanieczyszczeń w tkankach organizmów żywych. Ocena toksyczności i ekotoksyczności zanieczyszczeń. Ocena skuteczności zabiegów sozotechnicznych.
2 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
3
ANALITYKA I MONITORING ŚRODOWISKA
Niskie i nawet bardzo niskie poziomy zawartości analitów w próbkach charakteryzującej się złożonym składem matrycy.
Zmienność czasowa i przestrzenna stężeń pozostałości ksenobiotyków w poszczególnych elementach środowiska.
Obecność w matrycy badanych próbek związków o zbliżonych właściwościach fizykochemicznych – niebezpieczeństwo interferencji.
Nieznajomość szlaków przemian poszczególnych ksenobiotyków.
Konieczność oznaczania zarówno zanieczyszczeń pierwotnych, jak i ich produktów degradacji i metabolizmu.
Brak odpowiednich wzorców i materiałów odniesienia. 3 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
4
GŁÓWNE GRUPY KSENOBIOTYKÓW
• 4 000 aktywnych składników farmaceutyków • 3 000 dodatków zwiększających okres przydatności żywności do spożycia • 2 500 dodatków do żywności poprawiających walory smakowe • 2 000 dodatków zwiększających trwałość farmaceutyków • 1 500 aktywnych składników w pestycydach • 1 000 substancji powierzchniowo-czynnych • 50 000 innych związków chemicznych obecnych w produktach codziennego użytku
ME
TAB
OL
ITY
I PR
OD
UK
TY
RO
ZKŁ
AD
U
4 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
5 5 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
KLASYFIKACJA ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA
Zanieczyszczenia środowiska Związki podlegające uregulowaniom prawnym
• … • … • …
• dioksyny (PCDD+PCDF)
• wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne • polichlorowane bifenyle
• pestycydy chloroorganiczne
Związki nie podlegające uregulowaniom prawnym • … • … • …
• kompleksy metali
• estrogeny • fitoestrogeny
• bisfenol A • polibromowane uniepalniacze
• niejonowe surfaktanty i ich metabolity • alkilofenole
• pozostałości farmaceutyków • estry kwasu ftalowego i ich pochodne
• syntetyczne związki zapachowe • środki kosmetyczne i higieny osobistej
Związki endokrynne – wywołujące zakłócenia równowagi hormonalnej w
organizmach żywych
•nowo pojawiające się zanieczyszczenia (new emerging pollutants)
•nie zidentyfikowane zanieczyszczenia (non-identified pollutants)
6
PRÓBKI GAZOWE
Związki bardzo lotne
Związki średnio lotne i nielotne
Frakcja gazowa – związki w postaci
gazów lub par
Frakcja aerozolowa – cząstki ciekłe
Frakcja pyłowa – cząstki stałe
6 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
SPECJACJA
7
PRÓBKI CIEKŁE
Zanieczyszczenia
rozpuszczone
Zanieczyszczenia
w postaci
zawiesiny
7 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
SPECJACJA
PRÓBKI STAŁE
UKŁAD WIELOFAZOWY
- ziarna materiału stałego,
- przestrzeń miedzyziarnowa:
- powietrze,
- woda,
-związki zaadsorbowane na powierzchni materiału
stałego,
- związki rozpuszczone w wodzie. 8 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
9
FARMACEUTYKI W ŚRODOWISKU PHARMACEUTICALS IN THE ENVIRONMENT
„Pollution from pharmaceuticals in surface and groundwaters is becoming recognised as an environmental concern in many countries leading to the area of study labelled Pharmaceuticals in the Environment (PIE).”
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i gruntowych środkami
farmaceutycznymi jest postrzegane jako problem środowiskowy – w efekcie powstał problem badawczy pod nazwą pozostałość farmaceutyków (pharmaceutical residue).
S. K. Khetan, T. J. Collins, Chem. Rev., 107, 2319, 2007.
9 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
10 10
POZOSTAŁOŚĆ FARMACEUTYKÓW W ŚRODOWISKU – KAMIENIE MILOWE
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
ROK OSIĄGNIĘCIE KRAJ
1981 Ilościowe oznaczenie kwasu CLOFIBRIC w próbkach środowiskowych USA
1997 Oznaczenie pozostałości farmaceutyków w ściekach szpitalnych Niemcy
Badania toksyczności antybiotyków w próbkach wody Dania
1998 Monitoring wód rzecznych i ścieków Niemcy
1999 Opracowanie procedury wykrywania estrogenów w wodach powierzchniowych USA
2002
Pierwsza metoda pozwalająca na równoczesne oznaczanie pozostałości różnych ksenobiotyków w próbkach środowiskowych
Dania Monitoring wody pitnej
2003 Opracowanie modeli matematycznych przewidywania losu farmaceutyków w środowisku Belgia
2005 Oznaczanie pozostałości farmaceutyków w próbkach stałych Hiszpania
11
ETAPY PROCEDURY ANALITYCZNEJ OZNACZANIA POZOSTAŁOŚCI KSENOBIOTYKÓW W PRÓBKACH O ZŁOŻONYM SKŁADZIE MATRYCY
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 11
12
KONTROLA I ZAPEWNIENIE JAKOŚCI WYNIKÓW ANALITYCZNYCH (QC/QA)
12
KONTROLA JAKOŚCI (QUALITY CONTROL – QC)
Precyzja i dokładność procedury analitycznej
Wysoka jakość wyników analitycznych
ZAPEWNIENIE JAKOSCI (QUALITY ASSURANCE– QA) Szczegółowy opis postępowania w formie pisemnej – od momentu pobrania próbki aż do obróbki wyników
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
13
KLASYCZNA CHEMIA ANALITYCZNA
SYSTEM JAKOŚCI Projektowanie, planowanie, kontrola jakości, oszacowanie jakości, wprowadzenie zmian, korekt
ANALITYKA CHEMICZNA
M. Valcarcel, A. Ros, Trends Anal. Chem., 13, 17, 1994.
NARZĘDZIA DO KONTROLI I ZAPEWNIENIA JAKOŚCI WYNIKÓW ANALITYCZNYCH (QC/QA)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 13
14
Elementy składowe systemu kontroli i zapewnienia jakości wyników pomiarów analitycznych
JAKOŚĆ WYNIKÓW POMIARÓW
ANALITYCZNYCH
WALIDACJA METODYK
ANALITYCZNYCH
SPÓJNOŚĆ NIEPEWNOŚĆ
MATERIAŁY ODNIESIENIA
BADANIA MIĘDZYLABORATORYJNE
JAKOŚĆ WYNIKÓW POMIARÓW ANALITYCZNYCH
WALIDACJA METODYK ANALITYCZNYCH
MATERIAŁY ODNIESIENIA
BADANIA MIĘDZYLABORATORYJNE
NARZĘDZIA DO KONTROLI I ZAPEWNIENIA JAKOŚCI WYNIKÓW ANALITYCZNYCH (QC/QA)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 14
15
Kontrola i zapewnienie jakości wyników analitycznych (QC/QA) to „PIĘTA
ACHILLESOWA” wielu prac naukowych.
To również ogromne wyzwanie dydaktyczne dla środowisk
akademickich.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 15
16
„SUCHY” WYNIK OZNACZENIA – TO NIE WYNIK KOŃCOWY ANALIZY!
POTRZEBA WIĘKSZEGO NACISKU NA :
Upowszechnianie opinii o znaczeniu analizy statystycznej i chemometrycznej
wieloparametrowych zbiorów danych pomiarowych,
Umocnienie świadomości, że źródłem informacji jest wynik zapisany w postaci:
x ± niepewność Wprowadzanie zasad „Zielonej Chemii”,
Przygotowanie i publikacja odpowiednich instrukcji i zaleceń oraz norm metodycznych,
Rozpowszechnienie odpowiednich SCHEMATÓW POSTĘPOWANIA (SOP),
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 16
17 17
PROBLEM WARTOŚCI „ZERO” W ANALITYCE CHEMICZNEJ
Szczególnie istotny w analityce składników śladowych. Rażącym BŁĘDEM jest podawanie wyników (stężenie, zawartość) analizy w postaci zera. Zalecane jest podawanie następujących informacji:
Nie wykryto n.w – n.d < LOD (podać wartość liczbową)
Nie oznaczono n.o – n.q < LOQ (podać wartość liczbową)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
18
POJĘCIA PODSTAWOWE
18
CLD granica wykrywalności (Detection Limit – DL)
CQL granica oznaczalności (Quantitation Limit – QL)
Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS, MDS)
C (s
tęże
nie
anal
itu)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
19
Łańcuch jest tak mocny, jak jego najsłabsze ogniwo
Przygotowanie próbek do
analizy
Strategia i techniki pobierania próbek,
transport i przechowywanie
Analiza jakościowa i ilościowa
Obróbka danych i ich
przechowywanie Ocena
i interpretacja
wyników
Zdefiniowanie problemu
analitycznego
Słabe ogniwo
Najsłabsze ogniwo ! Krytyczne
etapy analizy
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
20
Parametry świadczące o „zieloności”
techniki ekstrakcyjnej
Poziom automatyzacji
Skala procesu
Sposób uwalniania
zatrzymanych analitów
Sposób połączenia z przyrządem pomiarowym
Miejsce realizacji operacji
20 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
DOBÓR TECHNIKI EKSTRAKCYJNEJ
21
NOWE ROZWIĄZANIA W ZAKRESIE EKSTRAKCJI ZIELONE TECHNIKI EKSTRAKCYJNE
Priorytetem jest eliminacja lub przynajmniej
znaczące zmniejszenie ilości zużywanych rozpuszczalników
organicznych i odczynników na różnych etapach
procedur analitycznych
21 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
Modyfikacje konwencjonalnych technik ekstrakcji
rozpuszczalnikowej
Ekstrakcja rozpuszczalnikowa
wspomagana ultradźwiękami
Ekstrakcja rozpuszczalnikowa
wspomagana promieniowaniem
mikrofalowym
Przyspieszona ekstrakcja
rozpuszczalnikowa
Ekstrakcja z wykorzystaniem nowych mediów
reakcyjnych
Ekstrakcja za pomocą płynu w stanie nadkrytycznym
Ekstrakcja za pomocą wody w stanie podkrytycznym
Ekstrakcja za pomocą cieczy jonowej
Ekstrakcja micelarna
Ekstrakcja wymagająca
niewielkiej ilości rozpuszczalnika
Ekstrakcja do pojedynczej kropli
Mikroekstrakcja za pomocą cieczy
Ekstrakcja membranowa
Ekstrakcja bezrozpuszczalnikowa
Ekstrakcja do fazy stałej
Nanoekstrakcja do fazy stałej NSPE
Mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej
SPME
Ekstrakcja z wykorzystaniem
ruchomego elementu sorpcyjnego
Ekstrakcja za pomocą strumienia gazu
Zalety: obniżenie kosztów
analizy skrócenie czasu
analizy zmniejszenie nakładu
pracy w toku przygotowania próbki do analizy
zmniejszenie niekorzystnego oddziaływania na środowisko
22
NOWE MOŻLIWOŚCI ROZWOJU ANALITYKI SPECJACYJNEJ
22
• Techniki separacyjne o wysokim potencjale rozdzielczym sprzężone z czułymi detektorami (rozdzielanie dwuwymiarowe).
• Połączenie procesu rozdzielania z badaniami strukturalnymi (ESI-MS, MALDI-MS).
• Nowe techniki detekcji in situ o wysokiej czułości i selektywności (czujniki oparte na zastosowaniu polimerów z nadrukiem molekularnym).
• Nowe materiały odniesienia i porównania międzylaboratoryjne (dla zapewnienia kontroli i jakości wyników – QA/QC.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
23
J. Hajslova, T. Cajka, L. Vaclavik, Trends Anal. Chem. 30, 204, 2011.
SPEKTROMETRIA MAS Z DESORPCYJNĄ JONIZACJĄ PRZEZ ELEKTROROZPYLANIE (Desorption Electrospray Ionization Mass
Spectrometry – DESI MS)
Wykrywanie związków organicznych - Bezpośrednia analiza próbek ciekłych lub stałych - Wykorzystanie włókna do SPME Desorpcja termiczna analitów przy użyciu strumienia gorącego gazu (N2/He) Jonizacja chemiczna pod ciśnieniem atmosferycznym (APCI) Wykorzystanie spektrometru mas (najczęściej: analizator czasu przelotu)
23 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
24
SPEKTROMETRIA MAS Z DESORPCYJNĄ JONIZACJĄ PRZEZ ELEKTROROZPYLANIE (DESI MS)
M.W.F. Nielen, H. Hooijerink, P. Zomer, J.G.J. Mol, Trends Anal. Chem., 30, 2, 2011.
ZASADA DZIAŁANIA URZĄDZENIA DESI MS
24 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
25
M.W.F. Nielen, H. Hooijerink, P. Zomer, J.G.J. Mol, Trends Anal. Chem., 30, 2, 2011.
SPEKTROMETRIA MAS Z DESORPCYJNĄ JONIZACJĄ PRZEZ ROZPYLANIE W POLU ELEKTRYCZNYM
(Desorption Electrospray Ionization Mass Spectrometry )
Grupy analitów w próbkach środowiskowych oznaczane z wykorzystaniem techniki DESI MS: farmaceutyki metabolity pestycydy związki metaloorganiczne narkotyki toksyczne produkty przemysłu rafineryjnego
TYP PRÓBKI ODNOŚNIK LITERATUROWY Badania przesiewowe pozostałości po wystrzale z
broni palnej M. Morelato, A. Beavis, A. Ogle, P. Doble, P. Kirkbride, C. Roux,
Forensic Sci. Int. 2011 doi:10.1016/j.forsciint.2011.10.030
Wykrywanie lipidów w bakteriach J.I. Zhang, N. Talaty, A.B. Costa, Y. Xia,W.A. Tao, R.
Bell, J.H. Callahan, R.G. Cooks, Int. J. Mass Spectr. 301, 37, 2011.
Wykrywanie narkotyków w próbkach napojów alkoholowych
P. D'Aloise, H. Chen, Sci. Jus. 52, 2, 2012.
25 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
26
Bezpośrednia technika analizy szerokiego spektrum próbek ciekłych, gazowych oraz stałych
R. B. Cody, J.A. Laramee, J.M. Nills, H.D. Durst, JEOL News, 40, 8, 2005.
SPEKTROMETRIA MAS Z BEZPOŚREDNIĄ ANALIZĄ W CZASIE RZECZYWISTYM (Direct Analysis In Real Time Mass
Spectrometry – DART MS)
SCHEMAT BUDOWY URZĄDZENIA DART MS
26 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
element do ogrzewania strumienia gazu
27
0
20
40
60
80100
Rel.
Abun
d.
100 150 200 250 300 350m/z
82.065
182.118
ZALETY TECHNIKI DART MS: proste i szybkie dozowanie próbki, etap przygotowania próbki nie zawsze niezbędny, zachowanie parametrów pracy dla próbek o wysokim stężeniu analitów i złożonym składzie matrycy, szybka identyfikacja analitów.
R. B. Cody, J.A. Laramee, J.M. Nills, H.D. Durst, JEOL News, 40, 8, 2005.
SPEKTROMETRIA MAS Z BEZPOŚREDNIĄ ANALIZĄ W CZASIE RZECZYWISTYM (DART MS)
Widmo mas kokainy z powierzchni banknotu uzyskane w wyniku zastosowania techniki DART MS.
(mainlib) 8-Azabicyclo[3.2.1]octane-2-carboxylic acid, 3-(benzoyloxy)-8-methyl-, methyl ester, [1R-(exo,exo)]-202 212 222 232 242 252 262 272 282 292
13
56
99
N
H
H O
O
O
OC10H16NO2
+
27 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
Nat
ężen
ie s
ygn
ału
(w
zglę
dn
e)
28
próbka z fazy nadpowierzchniowej
piec
próbka ludzkiego oddechu
Gaz nośny (He)
Gaz nośny (He)
ogrzewana linia transportu próbki
Pompa próżniowa w systemie dozowania
Pompa próżniowa w systemie detekcji
pompa rotacyjna
ogrzewana kapilara
komora jonizacyjna
kwadrupolowy filtr mas w systemie dozowania
kwadrupolowy detektor mas w systemie detekcji
SPEKTROMETRIA MAS Z JONIZACJĄ W STRUMIENIU WYBRANYCH JONÓW (SELECTED-ION FLOW TUBE MASS SPECTROMETRY – SIFT - MS)
P. Spanel, D. Smith, Eur. J. Mass Spectrom., 13, 77, 2007.
28 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
29
SPEKTROMETRIA MAS Z JONIZACJĄ W STRUMIENIU WYBRANYCH JONÓW (SIFT-MS)
Zastosowania:
analiza oddechu ludzkiego, analiza płynów biologicznych, analiza produktów żywnościowych, analiza komórek rakowych, analiza produktów termicznego
rozpadu tworzyw sztucznych.
Zalety: oznaczanie lotnych związków
organicznych na poziomie ppb, eliminacja etapu przygotowania
próbki, możliwość pracy w trybie on-line, bezinwazyjny charakter badań, wykonywanie analizy w czasie
rzeczywistym
D. Smith, T. Wang, P. Spanel, Rapid Commun. Mass Spectrom., 17, 2655, 2003.
29 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
30 30
W
od kilku już lat prowadzone są prace ukierunkowane na:
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
OPRACOWANIE NOWYCH PROCEDUR PRZEZNACZONYCH DO OZNACZANIA RÓŻNEGO TYPU KSENOBIOTYKÓW W
PRÓBKACH ŚRODOWISKOWYCH
31
DAI-GC-ECD Oznaczanie zawartości lotnych związków chlorowcoorganicznych w próbkach:
wody pitnej, wody gruntowej i powierzchniowej, wody opadowej, ścieków zaolejonych, na poziomie zawartości poniżej 1 μg/l.
Próbka wody o objętości 2 – 5 μl jest dozowana dozowana bezpośrednio do kolumny chromatograficznej.
Stosuje się przedkolumnę w celu zatrzymania nielotnych substancji organicznych i soli nieorganicznych.
Woda eluuje z kolumny przed analitami w przypadku stosowania kolumn z niepolarną bądź średniopolarną fazą stacjonarną.
Detektor wychwytu elektronów zapewnia wysoką czułość.
Tobiszewski M., Namieśnik J., Anal. Bioanal. Chem., 399, 3565, 2011.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 31
1. ekstrakcja z fazy wodnej 2. ekstrakcja z fazy nadpowierzchniowej
Podstawy SPME +prostota wykonania +krótki czas ekstrakcji i desorpcji +technika bezrozpuszczalnikowa +niewielki rozmiar urządzenia +możliwość automatyzacji +możliwość bezpośredniego połączenia z chromatografem gazowym +możliwość pobierania próbek in-situ i in-vivo
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
Twórcą techniki SPME jest prof. Janusz Pawliszyn,
absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki
Gdańskiej
32
Arthur C.L., Pawliszyn J., Anal. Chem. 62, 2145, 1990.
33
Niewielki wybór włókien ekstrakcyjnych w obrocie handlowym. Małe powinowactwo pokrycia włókien ekstrakcyjnych w stosunku do związków polarnych. Niebezpieczeństwo konkurowania analitów i innych składników próbki o miejsca aktywne na powierzchni sorbentu. Prawdopodobieństwo nieilościowego przebiegu procesu desorpcji analitów (konieczność desorpcji w wysokiej temperaturze). Złożony charakter procedury syntezy pokryć włókna urządzeń do SPME (praco- i czasochłonność procesu).
Problemy i ograniczenia techniki SPME
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 33
34
Membranowa mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej (M-SPME)
1) włókno szklane 2) wewnętrzna powłoka- glikol polietylenowy (PEG) 3) zewnętrzną powłoka-polidimetylosiloksan (PDMS)
PEG (30-40μm) PDMS (100-120μm) • bardzo polarny • niepolarny
• hydrofilowy • hydrofobowy
• właściwe medium ekstrakcyjne • stabilna, wytrzymała membrana
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 34
35
brak sorpcji wody (ze względu na obecność hydrofobowej membrany)
możliwość zastosowania bardzo polarnych sorbentów bez ryzyka rozpuszczenia czynnika ekstrakcyjnego w polarnej matrycy próbki
absorpcyjny charakter zatrzymania analitów na włóknie ekstrakcyjnym (czyli rozpuszczeniu w sorbencie w formie unieruchomionej cieczy)
możliwość desorpcji analitów w niskich temperaturach
duża stabilność termiczna
krótki czas ekstrakcji i desorpcji
ilościowy charakter procesu
Zalety membranowej wersji techniki SPME
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 35
36
WNIOSKI
Zalety wynikające z zastosowania techniki M-SPME
M-SMPE - sprawne, proekologiczne narzędzie analityczne znajdujące zastosowanie na etapie przygotowania próbek
do analizy w monitoringu zanieczyszczeń środowiska
stwarzają szansę na przezwyciężenie trudności z pobieraniem polarnych analitów z próbek charakteryzujących się polarnym składem matrycy
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 36
Kloskowski A., Pilarczyk M., Namieśnik J., Anal. Chem. 81, 7363, 2011.
37
OZNACZANIE POZOSTAŁOŚCI NIESTEROIDOWYCH ŚRODKÓW PRZECIWZAPALNYCH I PRZECIWBÓLOWYCH (NSLPZ) W PRÓBKACH ŚRODOWISKOWYCH ZA POMOCĄ
TECHNIKI LC-MS
37
1 = tolmetin
2 = naproksen
3 = fenoprofen
4 = diflunisal
5 = diklofenak
6 = ibuprofen
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
Kot-Wasik A., Dębska J., Wasik A., Namieśnik J., Chromatographia 64, 13, 2006.
38
OZNACZANIE SUBSTANCJI SŁODZĄCYCH O WYSOKIEJ MOCY W PRODUKTACH ŻYWNOŚCIOWYCH
Z WYKORZYSTANIEM TECHNIKI HPLC/MS
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 38
Zygler A., Wasik A., Namieśnik J., Talanta 82, 1742, 2010.
39
Próbka żywnościowa
Homogenizacja
Ekstrakcja
w łaźni ultradźwiękowej (10 min)
Wirowanie
4400 obr/min (10 min)
SPE
HPLC-MS
Zygler A., Wasik A., Kot-Wasik A., Namieśnik J., Anal. Bioanal. Chem. 400, 2158, 2011.
OZNACZANIE SUBSTANCJI SŁODZĄCYCH O WYSOKIEJ MOCY W PRODUKTACH ŻYWNOŚCIOWYCH Z WYKORZYSTANIEM TECHNIKI HPLC/MS
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 39
40
IZOPROSTANY MARKERY STRESU TLENOWEGO - ANALIZA PRÓBEK KONDENSATÓW Z WYDYCHANEGO POWIETRZA Izoprostany są wskaźnikami stresu oksydacyjnego, który powstaje na skutek
zwiększonego stężenia reaktywnych form tlenu (ROS), wywołanego np. narażeniem na promieniowanie ultrafioletowe.
Komórki narażone na działanie ROS ulegają uszkodzeniu. Białka, lipidy i DNA ulegają utlenieniu.
W organizmie człowieka stres oksydacyjny połączony jest z występowaniem
wielu chorób jak np. choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, choroby serca, choroby układu oddechowego, choroby wątroby.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 40
41
Chromatogram uzyskany podczas analizy HPLC-MS/MS a) próbki kondensatu oddechowego skażonej izoprostanami na poziomie 250pg/ml oraz b) próbki kondensatu oddechowego pobranego od palącego studenta (stężenie izoprostanów około 30 pg/ml)
Parametry pracy chromatografu cieczowego
Kolumna Zorbax Eclipse XDB C-18 100mmx4,6mm 3,5µm
Eluenty
A Woda + 0,01% kw. mrówkowego
B Acetonitryl/metanol + 0,01% kw. mrówkowego
Program elucji
0-4 min 4-6,5 min 6,5-7min 7-11min
5053%B 5370%B 7050%B 50%B
Temperatura 40°C
Objętość nastrzyku 100µl
IZOPROSTANY MARKERY STRESU TLENOWEGO - ANALIZA PRÓBEK KONDENSATÓW Z WYDYCHANEGO POWIETRZA
WYNIKI
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 41
42
Analiza próbek EBC pobranych od studentów palących papierosy i grupy kontrolnej niepalącej wykazała podwyższone stężenie izoprostanów w próbkach pobranych od palaczy.
Opracowana metodyka może być wykorzystywana w laboratoriach ze względu na swoją czułość a także specyficzność.
Nieinwazyjny sposób pobierania próbek EBC i obecność wielu markerów stanów zapalnych układu oddechowego sprawia iż próbki te mogą być wykorzystywane w diagnostyce przewlekłych chorobowych takich jak: astma, sarkoidoza lub zapalenie płuc.
IZOPROSTANY MARKERY STRESU TLENOWEGO - ANALIZA PRÓBEK KONDENSATÓW ODDECHOWYCH
WNIOSKI
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 42
Janicka M., Kubica P., Kot-Wasik A., Kot J., Namieśnik J., Trends Anal. Chem., 29, 209, 2010.
Sposoby zanieczyszczania produktów pszczelich
Bezpośredni (praktyka pszczelarska)
Pestycydy
Farmaceutyki
Środki używane do zwalczania chorób
pszczół
Węza woskowa*
Środki odstraszające pszczoły (przy
wybieraniu miodu z uli)
Materiały wykorzystywane do
budowy ula oraz środki do ochrony drewna
Trw
ałe
zan
iecz
yszc
zen
ia o
rgan
iczn
e
Pośredni (środowisko i rolnictwo)
Metale ciężkie
Pierwiastki promieniotwórcze
Bakterie
Pestycydy
Polichlorowane bifenyle
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
………..
Bargańska Ż, Jacek Namieśnik, Crit. Rev. Anal. Chem. 40, 159, 2010.
OZNACZANIE POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W ORGANIZMACH SPADŁYCH I PADŁYCH PSZCZÓŁ
ORAZ W MIODZIE Z WYKORZYSTANIEM TECHNIKI LC-MS/MS Drogi transportu zanieczyszczeń do miodu
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 43
Procedura analityczna Miód
pszczeli Organizmy
pszczele
EKSTRAKCJA QuEhERS
OCZYSZCZANIE EKSTRAKTU (PSA, MgSO4 )
ANALIZA LC-MS/MS (2 µl)
Liofilizacja
Homogenizacja
Odważenie próbki (1 g) Rozpuszczenie (1 g w 10 ml wody)
Odważenie próbki (1 g)
Homogenizacja
WSTĘPNE PRZYGOTOWANIE PRÓBKI
DODATEK WZORCA WEWNĘTRZNEGO
TPP (IS)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 44
Ekstrakcja QuEChERS
Miód pszczeli
Organizmy pszczele
Analiza LC-MS/MS (2 µl)
Wirowanie (5000 rpm, 1 min)
OCZYSZCZANIE EKSTRAKTU (1 ml) (PSA, MgSO4 )
Wirowanie (4400 rpm, 5 min)
Wytrząsanie (1 min)
WYSALANIE MgSO4 (4 g) +NaCl (1 g) + cytrynian sodu
+ cytrynian disodu (0,5 g)
DODATEK WODNEGO ROZTWORU MIODU (10 ml)
EKSTRAKCJA Acetonitryl (10 ml)
WSTĘPNE PRZYGOTOWANIE PRÓBKI
DODATEK WODY (10 ml)
DODATEK WZORCA WEWNĘTRZNEGO
TPP (IS)
EKSTRAKCJA Acetonitryl (10 ml)
n-heksan (3 ml) Wytrząsanie (1 min)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 45
46
OZNACZANIE CUKRÓW I ALKOHOLI CUKROWYCH Z WYKORZYSTANIEM TECHNIKI CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ ODDZIAŁYWAŃ HYDROFILOWYCH SPRZĘŻONEJ Z TANDEMOWĄ SPEKTROMETRIĄ MAS
Oznaczanie cukrów i alkoholi cukrowych w próbkach moczu Wysoka polarność oznaczanych związków wymusza
zastosowanie układu HILIC-MS/MS Oznaczane cukry mogą być traktowane jako biomarkery
przepuszczalności układu pokarmowego
Porównanie przydatności trzech kolumn
chromatograficznych typu HILIC Detektor pracujący w trybie
monitorowania wybranej reakcji (MRM) Struktury oznaczanych związków
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
PROCEDURA I UZYSKANE WYNIKI Przygotowanie próbki – dSPE Porównanie trzech kolumn chromatograficznych:
A) 250 x 2,1mm, 5μm 200Å ZIC®-HILIC B) 150 x 2,1mm, 5µm 100Å Ascentis Si C) 150 x 3mm, 3µm 120Å Supelcosil LC-NH2
A) Gradient: 75% ACN/25% 5mM NH4Ac w H2O 40% ACN / 60% 5mM NH4Ac w H2O (pH=6,84), t=10 min
B) Gradient : 80% ACN/20% 5mM NH4Ac w H2O 65% ACN / 35% 5mM of NH4Ac w H2O (pH=6.84), t=6 min
C) Gradient: 75% ACN 0.05% FA/25% H2O 0.05% FA 40% ACN 0.05% FA/60% H2O 0.05% FA (pH=2,85), t=6 min
Opracowana procedura oraz wyniki oznaczeń analitów w próbkach moczu przedstawiono w publikacji przyjętej do druku w Journal of Chromatography B pt.: Modern approach for determination of lactulose, mannitol and sucrose in human urine using HPLC-MS/MS for studies of intestinal and upper digestive tract permeability, której autorami są: P. Kubica, A. Kot-Wasik, A. Wasik, J. Namieśnik, P. Landowski
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 47
48
MATERIAŁY BIOLOGICZNE POBRANE OD CZŁOWIEKA JAKO ŹRÓDŁO INFORMACJI O NARAŻENIU NA SZKODLIWE DZIAŁANIE SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKOWEGO DYMU TYTONIOWEGO
Oznaczanie wybranych jonów (jony rodankowe- biomarker narażenia na składniki obecne w ETS; inne jony nieorganiczne) z wykorzystaniem techniki
chromatografii jonowej.
ETS - środowiskowy dym tytoniowy - mieszanina ponad 4000 związków chemicznych
Jony rodankowe SCN– - metabolit jonów CN- obecnych w ETS.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 48
49
Odważenie próbki
Rozcieńczenie próbki z wodą dejonizowaną (krew, smółka,
ślina, mocz)
Ekstrakcja ASE-użycie wody jako rozpuszczalnika
(łożysko)
Umieszczenie próbki w łaźni
ultradźwiękowej
Odwirowanie próbki
Oznaczanie jonów z wykorzystaniem chromatografii
jonowej
Schemat przygotowania próbek biologicznych do analizy na zawartość wybranych jonów
Źródła próbek: Mocz Wydzielina z jam
nosa Krew Materiały pobrane od
kobiet ciężarnych i ich potomstwa:
• Łożysko • Krew
pępowinowa • Smółka • Ślina • Mleko
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 49
50
WYNIKI Chromatogram otrzymany w trakcie analizy próbki wydzieliny z jam nosa
pobranej od osoby aktywnie palącej.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 50
Narkowicz S., Polkowska Ż., Namieśnik J., Crit. Rev. Anal. Chem. 42, 16, 2012.
51
ANALITYKA WÓD SPŁYWNYCH Z TERENU PORTÓW LOTNICZYCH
Zasadniczym aspektem związanym z eksploatacją portów lotniczych jest problem zanieczyszczenia powstających wód spływnych.
Wody spływne z terenów portów lotniczych wraz z zawartymi w nich związkami toksycznymi zostają spłukiwane z platformy lotniska i przedostają się do gleby, wód powierzchniowych i gruntowych, które często stanowią źródło wody pitnej.
Szczególne zagrożenie dla wszystkich elementów środowiska stanowią związki z grupy: glikoli , benzotriazoli , WWA.
Związki te emitowane są przede wszystkim w trakcie operacji odladzania i napraw samolotów oraz poprzez rozlewy paliw podczas tankowania, transportu paliwa.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 51
52
PROCEDURA OZNACZANIA ZWIĄZKÓW Z GRUPY WWA, GLIKOLI, BENZOTRIAZOLI W LOTNISKOWYCH PRÓBKACH WÓD SPŁYWNYCH
SCHEMAT PROCEDURY BADAWCZEJ OBSZAR PROWADZONYCH BADAŃ - PORTY LOTNICZE
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 52
53
WNIOSKI
Konieczne jest ciągłe monitorowanie składu wód spływnych z terenu portów lotniczych.
Opracowane metodyki będą mogły być wykorzystywane, jako narzędzie do śledzenia losu środowiskowego i oceny oddziaływania portów lotniczych na środowisko.
Wyniki uzyskane w trakcie tego typu badań środowiskowych będą podstawą do wprowadzenia nowych standardów zarządzania infrastrukturą lotnisk, co z kolei przyczyni się do maksymalnego zredukowania wpływu portów lotniczych na środowisko.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 53
Sulej A. M., Polkowska Ż., Namieśnik J., Sensors 11, 11901, 2011. Sulej A. M., Polkowska Ż., Namieśnik J., Pol. J. Environ. Stud. 21, 725, 2012.
DIAGNOSTYCZNE STOSUNKI STĘŻEŃ ZANIECZYSZCZEŃ Z GRUPY WWA
Pozwalają określić źródła zanieczyszczeń: Ruch uliczny Spalanie węgla, biomasy Rozlewy produktów ropopochodnych
Pozwalają rozróżnić zanieczyszczenia pochodzące ze spalania benzyny od zanieczyszczeń związanych ze spalaniem oleju napędowego
Jako związki diagnostyczne stosuje się związki o jednakowej masie molowej. Przez to związki te charakteryzują się: podobnym losem środowiskowym: procesy parowania, adsorpcji i desorpcji,
rozpuszczania i transportu. podobnymi odzyskami podczas ekstrakcji.
Stosunek stężeń związków pozostaje stały od emisji do środowiska do analizy chromatograficznej.
Tobiszewski M., Namieśnik J., Environ. Pollut. 162, 110, 2012.
REALIZACJA ZADANIA Analiza próbek wody pobranej z różnych miejsc w pobliżu dużego zakładu
petrochemicznego i drogi szybkiego ruchu 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 54
Transport do laboratorium (butelki szklane o pojemności 1 L – bez dostępu promieniowania UV)
Dodatek wzorca wewnętrznego (deuterowany naftalen oraz deuterowany benzo[a]antracen)
Ekstrakcja przy pomocy dichlorometanu (40 mL )
Oddzielenie frakcji organicznej
Odparowanie nadmiaru rozpuszczalnika do objętości 1 mL
Analiza próbek (1 μL; GC-MS)
Schemat pobierania i analizy próbek
Pobieranie próbki wody (butelki szklane o pojemności 1 L)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 55
DIAGNOSTYCZNE STOSUNKI STĘŻEŃ ZANIECZYSZCZEŃ Z GRUPY WWA
Pozwalają na identyfikację źródeł emisji zanieczyszczeń
Fluoranten
Fluoranten + Piren
> 0,45 : spalanie biomasy
0,3 – 0,45 : spalanie produktów ropopochodnych
< 0,3 : produkty ropopochodne
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 56
Fluoranten
Fluoranten + Piren
> 0,45 : spalanie biomasy
0,3 – 0,45 : spalanie produktów ropopochodnych
< 0,3 : produkty ropopochodne
Obecność użytków rolnych i
zabudowań gospodarskich
Bliskość drogi szybkiego ruchu E7
Miejsce zrzutu oczyszczonych wód
drenażowych i opadowych
Tobiszewski M., Tsakovski S., Simeonov V., Namieśnik J., Chemosphere 80, 740, 2010. 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 57
58
możliwość pracy in-situ,
eliminacja źródła zasilania w energię,
brak dodatkowego wyposażenia w postaci
linii do transportowania gazu obojętnego,
określenie strumienia emisji zanieczyszczeń
w warunkach rzeczywistych
możliwość instalacji w dowolnym miejscu
danego pomieszczenia bez ingerencji w jego
funkcjonowanie i bez zakłócania zachowania
użytkowników.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 Marć M., Zabiegała B., Namieśnik J., Trends Anal. Chem., 32, 76, 2012.
ZMINIATURYZOWANA KOMORA EMISJI PASYWNEJ DO POMIARU EMISJI ZWIĄZKÓW
ORGANICZNYCH Z MATERIAŁÓW
59
• 0,5 kg ciężarek umieszczony na górze urządzenia w celu poprawy szczelności komory podczas użytkowania
• pojemnik ze stali nierdzewnej (powierzchnia otwarcia - 452,4 cm2, wysokość - 12,2 cm, objętość przestrzeni wewnętrznej - 3650 cm3),
• uszczelka silikonowa,
•uchwyt ułatwiający transport i montaż urządzenia w dowolnym miejscu pomieszczenia zamkniętego
• dozymetr pasywny typu dyfuzyjnego Radiello® umieszczony w centralnym punkcie komory (Carbograph 4 jako medium sorpcyjne)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
ZMINIATURYZOWANA KOMORA DO BADAŃ PROCESU EMISJI ZANIECZYSZCZEŃ Z MATERIAŁÓW
60 60
chromatogram
Analiza GC/MS - Kolumna DB-5MS (J&W) 30m x 0,25mm x 0,25µm
Dwa etapy desorpcji: 1. Radiello® ze złożem sorpcyjnym umieszczone wewnątrz rury ze stali nierdzewnej i podgrzane do temp. 300°C; gaz nośny – hel (45 ml/min); micro-pułapka wypełniona Tenax TA i Carbotrap, temp. 0°C; 2. mikro-pułapka podgrzana szybko do temp. 300°C; anality wprowadzone do kolumny kapilarnej GC wraz z gazem nośnym (1 ml/min).
• Czas ekspozycji – 3 godz; • temp. wewnątrz komory 20±1°C
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
61
WYNIKI ANALIZY PRÓBEK POWIETRZA Z POMIESZCZENIA LABORATORYJNEGO
61
Analiza powietrza pobranego za pomocą zminiaturyzowanej komory emisji pasywnej
Analiza powietrza pobranego z całego obszaru badanego pomieszczenia
1. α-Piren (7,67)
2. Kamfen (7,99)
3. 2-pentylo-Furan (8,92)
4. Karen (9,37)
5. D-Limonen (9,79)
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
Marć M., Zabiegała B., Namieśnik J., Trends Anal. Chem., 32, 76, 2012.
62
E-nos (sztuczny zmysł) detektor działający na zasadzie programu, do którego zostały wprowadzone dane matematyczne umożliwiające rozpoznanie przez sprzęt zapachów rzeczywistych i zdefiniowanie ich przez porównanie z zapachami wzorcowymi.
E-NOS
E-nos (sztuczny nos, nos mechaniczny, czujniki zapachu, system
wyczuwania zapachu)
ANALIZA FAZY NADPOWIERZCHNIOWEJ
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 62
Dymerski T. M., Chmiel T. M., Wardencki W., Rev. Sci. Instrum., 82, 1, 2011.
63
Nos elektroniczny
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
REJESTRATOR WYNIKÓW
SYSTEM PORÓWNANIA DO DANYCH WZORCOWYCH
porównanie wyników z danymi umieszczonymi w bazie programu
SYSTEM PRZETWARZANIA DANYCH
proces przetwarzania danych
CZUJNIKI ZMYSŁU
czujniki lub spektrometr mas
KOMORA NA PRÓBKĘ
ustalenie równowagi międzyfazowej
UKŁAD DO POBIERANIA PRÓBKI
PRÓBKA
63
64
KATEDRA CHEMII ANALITYCZNEJ
64
http://www.pg.gda.pl/chem/Katedry/Analityczna/
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
65
Wykorzystanie kapusty białej na potrzeby fitoremediacji i biofumigacji gleby (AGROBIOKAP)
Wykonanie strony współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
Oś priorytetowa: 1. Badania i rozwój nowoczesnych technologii
Działanie: 1.3. Wsparcie projektów B+R na rzecz przedsiębiorstw realizowanych przez jednostki naukowe
Poddziałanie: 1.3.1. Projekty rozwojowe
Nr projektu: UDA-POIG.01.03.01-00-138/09-00 ANEKS NR UDA-POIG.01.03.01-00-138/09-02
Rekomendowana kwota dofinansowania: 3 391 950,00 PLN Termin realizacji projektu: 01/04/2007-01/07/2013
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 65
KONTAKT Politechnika Gdańska
ul. G. Narutowicza 11/12 80-233 Gdańsk
tel. 0048 58 347 26 25 fax.0048 58 347 26 25
e-mail: [email protected] www.chem.pg.gda.pl/agrobiokap/
66 66
„Opracowanie i atestacja nowych typów materiałów odniesienia niezbędnych do uzyskania akredytacji europejskiej przez polskie
laboratoria zajmujące się analityką przemysłową”
Rekomendowana kwota dofinansowania 8 720 000 zł W ramach projektu MODAS planuje się wyprodukowanie 5 materiałów
odniesienia – CRM: •osad denny,
•wątroba rybia, •tkanka mięśniowa kormorana,
•tkanka mięśniowa foki, • zanieczyszczona gleba.
Te materiały mają odzwierciedlić poziom ksenobiotyków w poszczególnych ogniwach łańcucha troficznego.
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
http://www.pg.gda.pl/chem/modas/
67
KURSY I SZKOLENIA
67
• Kursy indywidualne "Na zamówienie„ • Techniki łączone • Technika HPLC w analizie żywności • ABC techniki SPE • Przygotowanie próbek do analizy • Chromatografia Gazowa - poziom podstawowy • Wysokosprawna Chromatografia Cieczowa - poziom podstawowy • Wysokosprawna Chromatografia Cieczowa - poziom zaawansowany • Aspekty praktyczne wykorzystania Chromatografii Gazowej • Biotesty w ocenie zanieczyszczenia środowiska • Kurs Kontrola i jakość wyników pomiarów analitycznych
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
http://www.pg.gda.pl/chem/Katedry/Analityczna/index.php?option=com_content&task=view&id=100&Itemid=77
68
OCENA I KONTROLA JAKOŚCI WYNIKÓW POMIARÓW ANALITYCZNYCH
68
Praca zbiorowa pod. red. P. Konieczki i J. Namieśnika ISBN: 978-83-204-3255-8
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
69
QUALITY ASSURANCE AND QUALITY CONTROL IN THE ANALYTICAL CHEMICAL LABORATORY : A PRACTICAL APPROACH
69
Piotr Konieczka, Jacek Namieśnik Gdansk University of Technology, Gdansk, Poland Series: Analytical Chemistry ISBN: 9781420082708 ISBN 10: 1420082701 CAT #: 82701 Pub Date: 2/23/2009 CRC Press Inc - Taylor & Francis Ltd
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
70
ANALYTICAL MEASUREMENTS IN AQUATIC ENVIRONMENTS
70
Piotr Szefer Medical University of Gdansk, Poland Jacek Namieśnik Gdansk University of Technology, Gdansk, Poland ISBN: 9781420082685 ISBN 10: 142008268X CAT #: 8268X Pub Date: 6/26/2009 CRC Press Inc - Taylor & Francis Ltd
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012
71 71
EUROPEAN MASTER IN QUALITY IN ANALYTICAL LABORATORIES- EMQAL
http://eacea.ec.europa.eu/erasmus_mundus/
55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012 71
72
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ
72 55. Zjazd PTChem i SITPChem - Białystok 16-20.09.2012